ZO DOEN WIJ HET! AANSLUITING PRIMAIR ONDERWIJS → VOORTGEZET ONDERWIJS
Een serie afspraken voor doorgaande leerlijnen taal/Nederlands, rekenen/wiskunde en Engels
Voorwoord Trots presenteren wij deze publicatie Zo doen wij het!, een serie afspraken om de overstap van het primair onderwijs (PO) naar het voortgezet onderwijs (VO) voor leerlingen zo goed mogelijk te laten verlopen. Afspraken op het gebied van taal & Nederlands, rekenen & wiskunde en Engels, gemaakt door docenten van het Bornego College, basisscholen van VCO Heerenveen, PCO Tsjûkemar en CPO Tjongerwerven. Afspraken, vastgesteld door de directies van de verschillende scholen en bindend vanaf het schooljaar 2010/2011. Was dat dan nodig? Ja, constateerden leerkrachten uit groep 8 en brugklasdocenten na wederzijdse lesbezoeken en gesprekken met elkaar. Leerlingen, die de overstap maken van het primair onderwijs (PO) naar het voortgezet onderwijs (VO), ondervinden regelmatig dat de lesstof en de manier van werken anders zijn dan in groep 8. Op zich een logisch gevolg van de overstap van het ene systeem naar het andere. Echter, soms bleken er hoge drempels te bestaan tussen het ene systeem en het andere. Drempels, die volgens de docenten lager zouden kunnen én moeten zijn in het belang van het leren van de leerlingen. En ja, dat is nodig, vindt ook het Ministerie van OCW. Aandacht voor de doorlopende leerlijn staat bovenaan de ontwikkelagenda. Daar komt vervolgens de zorg om het niveau van taal en rekenen bij. Daarom is op initiatief van ministerie het Referentiekader Taal en Rekenen tot stand gekomen. Hierin is voor het hele onderwijs (van de basisschool tot het hoger onderwijs!) vastgelegd wat leerlingen moeten kennen en kunnen als het gaat om Nederlandse taal en rekenen/wiskunde. De in deze publicatie gemaakte afspraken lopen in de pas met de eisen van dit Referentiekader Taal en Rekenen1. In zekere zin gaan ze zelfs een stap verder! Dankzij de vele overleggen van docenten is er een stevige brug geslagen tussen het onderwijs in groep 8 en dat in de brugklas. Er liggen afspraken, die succesvol kunnen worden in- en uitgevoerd. Deze afspraken beschrijven wat er in groep 8 gedaan moet worden om de aansluiting naar de brugklas optimaal te laten verlopen. Ze laten zien dat het gebruik van een eenduidige terminologie wenselijk is en dat het van belang is dat de opgedane kennis en vaardigheden van de basisschool in het voorgezet onderwijs onderhouden dienen te worden. We eindigen met didactische tips (met dank aan het basisonderwijs!) om zo goed mogelijk in te spelen op verschillen in leren in de klas. Zijn we met deze publicatie dan klaar met de doorgaande leerlijn PO→ VO? Nee, wij zijn ons er van bewust dat deze afspraken geen eeuwigheidswaarde hebben. Het is gewenst dat er contact blijft tussen de scholen om afspraken te bewaken, te evalueren en indien nodig aan te passen en aan te vullen. Want één ding is zeker, dankzij de voortdurende en blijvende inzet van docenten is er sprake van een soepele overgang van de basisschool naar het voortgezet onderwijs. Rest ons dan ook de vele docenten te bedanken voor de totstandkoming van deze afspraken: Zo doen wij het! Namens de werkgroep PO→VO, Janneke Eising (ECNO)
Wat
AFSPRAKEN DOORLOPENDE LEERLIJN TAAL → NEDERLANDS Onderstaande gemaakte afspraken richten zich op het gebruik van begrippen met betrekking tot grammatica en spelling (taalverzorging). Daarnaast hebben docenten afspraken gemaakt om te werken aan de verbetering van het niveau van leesvaardigheid.
Wat
3
Begrippenlijst2 Aan het eind van groep 8 kennen de leerlingen de hier beschreven begrippen en weten deze toe te passen. .
Leestekens Hoofdletters, dubbele punt, punt, komma, puntkomma, uitroepteken, vraagteken, aanhalingsteken. Woordsoorten (woord benoemen) Lidwoord, zelfstandig naamwoord, werkwoord (zwak, sterk), bijvoeglijk naamwoord. Grammaticale kennis (zinsontleding) Onderwerp, lijdend voorwerp, gezegde, persoonsvorm. Voor T/H/V ook het meewerkend voorwerp. Grammaticale begrippen voor werkwoordspelling 1. Werkwoord 2. Tijd van het werkwoord (tegenwoordig, verleden, en voltooid) 3. Persoonsvorm 4. Voltooid deelwoord 5. Stam van het werkwoord 6. Hele werkwoord (infinitief) 7. Onderwerp 8. Zwakke en sterke werkwoorden 9. Werkwoordelijk gezegde 10.‘t kofschip
Hoe
Lezen Met betrekking tot het lezen van zakelijke teksten, moeten leerlingen aan het eind van groep 8 voldoen aan de hiernaast beschreven doelen.
Eenduidige terminologie In het PO en in het VO maken we gebruik van dezelfde begrippen (zie begrippenlijst).
We zijn ons ervan bewust dat niet alle leerlingen dit halen, hetgeen ook geldt voor de doelen op het gebied van lezen voor leerlingen in het VO.
Eenduidige werkwijze We maken zowel in PO als in het VO gebruik van het hier bijgevoegde werkwoordschema.
Zowel in het PO als in het VO willen we (samen) werken aan een verbetering van begrijpend lezen .
Onderhoud Ook in het VO herhalen we regelmatig deze begrippen: wat was het ook alweer en hoe deed je dat ook alweer?
3
1. Lezen van eenvoudige, informatieve teksten Leerlingen kunnen eenvoudige, informatieve teksten (alledaagse teksten, instructies en ook betogende teksten zoals voorkomend in schoolboeken) zodanig vloeiend lezen dat woordherkenning het tekstbegrip niet in de weg staat. Dit houdt in dat de leerling de meest alledaagse (frequente) woorden kent, en/of de betekenis van een enkel onbekend woord uit de context kan afleiden. 2. Opzoeken van informatie Leerlingen kunnen informatie opzoeken in duidelijke geordende naslagwerken, zoals woordenboeken, telefoongids e.d. 3. Interpretatie van schematische informatie Leerlingen kunnen schematische informatie lezen en kunnen relaties met de tekst expliciteren.
Hoe 1. Lezen, wat werkt? In het PO en in het VO verdiepen we ons verder in ‘Lezen, wat werkt’ (zie kader, top 12, blz.7) 2. Afstemming PO/VO We houden contact tussen PO en VO om een mogelijke aanpak, ter verbetering van het lezen, af te stemmen. 3. Woordenschat Zowel PO als VO hebben blijvende aandacht voor uitbreiding woordenschat (dit werkt!). 4. Integrale aanpak Op de eigen school, zowel PO als VO, stimuleren we een integrale aanpak (lezen bij alle vakken).
Lezen, wat werkt?! (Top 12 van Kees Vernooy)
1. Tek st 2. Vra verbinden me gen ste t voork ennis llen 3. Wo ordens c hat ve 4. Voo rgro rs 5. Visu pellen & check ten a e
liseren n (woord schem w e a b, ) 6. Bep alen w a t 7. Afle b idingen elangrijk is maken conclu om 8. Sam sies te trekke n envatt en en 9. Con same tr 10. Vlo oleren begrip nvoegen tk 11. Ken unnen lezen nis van te 12. Mo nitoren kststructuren van be grijpen d lezen
DOORLOPENDE LEERLIJN REKENEN → WISKUNDE
Onderstaande gemaakte afspraken richten zich vooral op de aandacht voor een aantal onderwerpen, het blijven onderhouden van tafels, hoofdrekenen en mechanisch rekenen (automatiseren), het gebruik van de rekenmachine en het ‘weten waarom’.
Wat
3
1. Procenten, breuken, metriek stelsel Omdat in het VO procenten, breuken en het metriek stelsel belangrijke onderwerpen zijn, besteedt het PO hier uitgebreid aandacht aan. 2. Negatieve getallen In het VO worden de negatieve getallen aangeboden. Dit hoeft nog niet expliciet aan bod te komen in het PO. 3. Tafels We blijven de tafels herhalen in het VO. (automatiseren, onderhoud). 4. Hoofdrekenen en mechanisch rekenen We blijven aandacht besteden aan hoofdrekenen en mechanisch rekenen in het VO. (automatiseren, onderhoud) 5. Rekenmachine We leren leerlingen in het PO (en ook in VO) zorgvuldig met een rekenmachine om te gaan (zie ook punt 6). Dit betekent dat we in het PO de rekenmachine meer dan nu gebruiken en dat we in het VO soms juist verbieden om de rekenmachine te gebruiken. 6. Weten waarom We trainen leerlingen in het PO (en ook in het VO) in het weten waarom: proces (werkwijze, berekening, oplossingsstrategieën), interpretatie van getallen, waarom kan dit antwoord wel/niet, etc. Dit houdt onder andere in dat we in het PO (en ook in het VO) leerlingen bij een berekening ook altijd de tussenstappen laten opschrijven en niet alleen het antwoord.
Hoe 1. EENDUIDIGE WERKWIJZE4 We hanteren zowel in het PO als in het VO de volgende werkwijze: Rekenregels • Volgorde bij berekeningen: 1. werk binnen de haakjes 2. vermenigvuldigen en delen van links naar rechts 3. optellen en aftrekken van links naar rechts Afronden: • Bij het afronden op twee decimalen kijk je naar de derde decimaal • derde decimaal 5 of meer? rond af naar boven • derde decimaal minder dan 5? rond af naar beneden Metriek stelsel: • We leren de leerlingen het metrieke stelsel aan van ‘groot (links) naar klein (rechts)’, dit om verwarring te voorkomen • we gebruiken in het PO en het VO hiervoor hetzelfde, hier bijgevoegde, schema (blz.11) Berekeningen: • we hanteren in het PO en in het VO de volgende afspraken: • altijd een berekening noteren • de eenheid bij het antwoord vermelden • geldbedragen afronden op centen • percentages afronden op één decimaal Het ‘=’ – teken • Vergelijk de volgende twee sommen: • 4 + 8 – 5 = 12 – 5 = 7 (goed) • 4 + 8 – 5 = 4 + 8 = 12 – 5 = 7 (fout) 2. Cijferend rekenen We volgen de discussies over realistisch rekenen versus traditioneel rekenen. We houden contact om mogelijke aanpakken af te stemmen.
DOORGAANDE LEERLIJN ENGELS PO→VO Onderstaande afspraken richten zich vooral op wat leerlingen eind groep 8 aan basiskennis en -vaardigheden wenselijk beheersen.
Wat
5
Hoe
1. Persoonlijke voornaamwoorden In het PO leren de leerlingen de persoonlijke voornaamwoorden in het Engels.
1. Aansluiten bij basiskennis Docenten in het VO erkennen dat leerlingen uit groep 8 al een bepaalde basiskennis hebben.
2. Werkwoorden In het PO leren de leerlingen de werkwoorden: to be, to have, can, must.
2. Doeltaal is voertaal Zowel in het PO als in het VO streven we ernaar mogelijk Engels tijdens deze lessen te gebruiken.
3. Vocabulary In het PO verwerven de leerlingen basic vocabulary: • Days of the week • Months of the year • Numbers (1-100) • Colours • Family words • In the home Dit kan eventueel worden uitgebreid met vocabulary op de volgende gebieden: • School • Food • Sport • Animals • Transport • Nature 4. Communicatieve toepassing Aan het eind van groep 8 kunnen leerlingen uit eenvoudige teksten informatie halen. Verder kunnen zij informatie vragen en geven over eenvoudige onderwerpen (bijvoorbeeld: de weg vragen, iets over zichzelf vertellen, etc.).
10 DIDACTISCH TIPS EN 5 VRAGEN Deze didactische tips richten zich vooral op manieren om leerlingen de gewenste inhoud aan te leren en daarmee de beschreven doelen te behalen. Een specifiek punt van aandacht, in de gesprekken tussen de docenten, was het omgaan met verschillen oftewel differentiatie6 . Immers, sommige leerlingen hebben allang het gewenste niveau en hebben behoefte aan meer uitdaging, terwijl andere leerlingen juiste extra hulp en tijd nodig hebben7 . Instructie 1. Activeer voorkennis en sluit in je instructie aan bij het niveau van de leerling. 2. Geef naast een klassikale instructie, een verlengde instructie (bijvoorbeeld aan de instructietafel), aan leerlingen die extra uitleg nodig hebben. 3. Veel leerlingen zijn gebaat bij een interactieve instructie: denk zelf hardop en laat leerlingen ook regelmatig hardop denken. 4. Maak hierbij gebruik van gestructureerde samenwerkingsvormen, bijvoorbeeld denken-delen-uitwisselen. 5. Check, voordat leerlingen aan de slag gaan met oefenen, of ze de instructie begrepen hebben. Bijvoorbeeld aan de hand van een korte oefening of door het lopen van een snelle, eerste ronde om te zien of alle leerlingen de instructie voldoende begrepen hebben om aan de slag te kunnen. (Begeleid) inoefenen 6. Leer leerlingen te werken met uitgestelde aandacht, zodat je de leerlingen die bijvoorbeeld extra instructie nodig hebben, kan ondersteunen. 7. Geef leerlingen een volledige instructie op zelf werken: wat ga je doen; met wie; hoeveel tijd heb je; mag je hulp vragen en zo ja, aan wie; hoe gaan we de uitkomsten bespreken; wat ga je doen als je klaar bent? 8. Maak met snellere, betere leerlingen afspraken over wat ze over mogen overslaan. Zorg voor extra, uitdagende materialen. 9. Varieer in werkvormen en varieer in soorten materialen. 10. Geef leerlingen regelmatig (individueel) feedback op wat ze doen en hoe ze het doen. Wat vraagt het omgaan met verschillen van leerkrachten? Afgezien van het werken aan deze 10 tips, vraagt het tegemoet komen aan verschillen om het formuleren van antwoorden op de volgende vijf vragen: 1. 2. 3. 4. 5.
De leergang: wat moeten alle leerlingen minimaal kennen/kunnen, wat moeten sommige kinderen meer kennen/kunnen? Wat doen we niet uit de leergang, waar willen we extra materiaal voor ontwikkelen of aanschaffen? Wat kunnen leerlingen zelf, waar moeten ze hulp bij hebben? Wat geldt op dit gebied voor alle leerlingen en wat voor een bepaald deel van de klas? Hoe organiseren we dat? Wat moet er veranderen in de klas: andere opstelling, andere leermiddelen? Wat kan ik als individueel docent doen om in te spelen op verschillen? En waarin werk ik samen met mijn collega’s om zo goed mogelijk om te gaan met verschillen in de les? Welke ondersteuning heb ik/hebben we eventueel nodig op dit gebied?
COLOFON Publicatie van de werkgroep PO→VO: (Samenwerking Bornego College, VCO Heerenveen, PCO Tsjûkemar en CPO Tjongerwerven) Tekst & concept: Janneke Eising (ECNO) Met dank aan: Jill Hom (De Tarissing) Jetske Noordmans (De Tarissing) Janet Kallenkoot (Bornego College) Mari Vermeer (Bornego College) Sjoukje Gunnink (Het Kompas) Akkie Schukken (Het kompas) Sita Feikens (De Wijngaard) Froukje Bekius (Bornego College) Bert de Boer (Bornego College) Baukje Haagsma (De Hoeksteen) Gradus Kootstra (De Hoeksteen) Jan Brinksma (De Roerganger) Sonja Wieringa (De Burcht) Wilma Bouhof (Bornego College) Esther van Wijk (Bornego College) Anneke Posthumus (Wumkesskoalle) Ellie ter Heide (It Haskjerfjild) Gerda Hemstra (Wumkesskoalle) Ben de Jong (Bornego College) Akke Venema (Bornego College) Sonja de Jong (Bornego College) Meine Hoekstra (Bornego College) Piet van der Wal (Bornego College) Froukje Deen (Bornego College) André Vellema (Bornego College) 1 Zie www.taalenrekenen.nl, daar kan het ook het volledige rapport gedownload worden. 2 Zie ook Referentiekader Taal en Rekenen (oktober 2009), Referentieniveaus Taal, Begrippenlijst & Taalverzorging, blz. 18. 3 Voor meer en explicietere niveaubeschrijvingen, zie Referentiekader taal en rekenen. 4 Zie voor toelichting op en voorbeelden van deze werkwijzen: PO-VO, aandachtspunten rekenen/wiskunde, gemaakt door de betreffende ontwikkelgroep in maart 2009. 5 Zie verder: kerndoelen Engels basisonderwijs (EIBO) en de kerndoelen voor de onderbouw VO. 6 Ook in het kader van de wederzijdse lesbezoeken is differentiatie speerpunt, zie verder de hiervoor speciaal ontwikkelde kijkwijzer Omgaan met verschillen. 7 Zie voor toelichting op en voorbeelden van deze werkwijzen: PO-VO, aandachtspunten rekenen/wiskunde, gemaakt door de betreffende ontwikkelgroep in maart 2009.
Vormgeving & illustraties: Corien Bögels April 2010
