Zinnestrelend Muziek en beeld in de kerk HOVO Najaar 2015 Saskia van Lier
Spinozapremie 2015 voor religiewetenschapper Birgit Meyer (UU): religie is tastbaar
Muziek en religie ‘Zo schommel ik heen en weer tussen het gevaar voor de zinnelijke lust en de ervaring van de heilzame werking. En eigenlijk hel ik er toe over de gewoonte van het zingen in de kerk goed te keuren: door de streling van de oren kan dan een zwakkere geest opwaarts stijgen tot een vrome stemming.’ Augustinus, Belijdenissen X, 33
Jubelen ‘En wanneer ge niet in staat zijt het Hem te zeggen en toch niet wilt zwijgen, wat blijft u dan over tenzij te jubelen, dat het hart zich zonder woorden verheugt en de niet te meten omvang van de vreugde niet door de lettergrepen wordt beperkt.’ Augustinus, Psalmcommentaren
Hersenen • Muziek trillingen, ritme werken op ons fysiek in: meedeinen, hartslag, extase • Melodie raakt het gemoed: majeur, mineur, dissonanten, dynamiek, klankkleur • Affectenleer barokmuziek (Johan Mattheson)
Kerk en Muziek • Harmonieuze muziek is uitdrukking van Goddelijk schoonheid, schepping (Plato) esthetiek = ethiek (lovende taak) • Niet de muziekkwaliteit is leidend, maar de inhoud en intentie aardse muziek ondergeschikt aan Gods Woord (verkondigende taak)
Afbeelding in: Athanasius Kircher SJ, Musurgia universalis (1650) De schepping komt uit orgelklanken
Jan de Bray, Harpspelende David, 1670, privecollectie
Concilie van Trente (1545-63) • Tegen ME-polyfonie: tekst niet te verstaan • Tegen opera-achtige muziek: te werelds • Voor a-capella koren (Palestrina) • Toch: invloed van Venetiaanse opera gaat verder, met nadruk op affect-beïnvloeding middels dissonanten, halve tonen en toonsoorten)
Calvijn • Muzieknoten zijn trechter voor Gods woord om in ons hart te komen • Kerkdienst in begrijpelijke taal: volkstaal en verstaanbaar (tegen ingewikkelde muziek) • Gemeentezang, syllabisch strofisch (lettergreep = noot)
Barokmuziek en daarna • Ornamenterende stijl om (religieuze) stemming op te wekken, ‘klankdecor’ • Hierna instrumentale uitgroei, ook in missen: niet afzonderlijke ordinarium gezangen geschreven (kyrie, gloria..), maar complete missen als een lang concert (Mozart, Haydn)
Liturgie • Ordinarium: 5 vaste misgezangen: - kyrie - gloria (zon- en feest-) (preek) - credo (zon en feest-) - sanctus (consecratie) - agnus dei (communie)
• Proprium: wisselende gezangen
‘een’ Gloria • Tweede gezang in de ordo van de heilige mis (na Kyrie) • Gloria in excelsis: engelenkoor in Lucas • Laudamus te: oosters, v.a. ca. 150 in eucharistie • Aanroepen 3 personen: vanaf eerste eeuwen • Vanaf 7e eeuw zeker in mis • Daarvoor in getijdengebed (metten of vesper)
Antonio Vivaldi • 1678-1741, Italië, priester • Pio Ospedale della Pietà, convent en meisjesweeshuis Venetië: leraar, concertmeester, zielzorg • Orkest en koor van Ospedale zeer elitair • Ingezet bij bijzondere gelegenheden, voor een elitair publiek
Ospedale della Pietà, Venetie, door Vincenzo Coronelli, voor 1718, Museo Correr, Venetie De deur links is van de kerk, hier las Vivaldi de mis en vonden de reguliere muziekuitvoeringen plaats (missen etc)
Gabriele Bella, La cantata delle putte delli Ospitali, ca. 1720, Palazzo Querini Stampalia, Venetie
Gala Concert voor russische troonopvolger in Procuratie Nuove, 1782, Francesco Guardi, Alte Pinakothek, Munchen: 20 strijkers, 13 zangers, vrouwelijke concertmeester, vrouwelijke dirigent
Vivaldi’s Gloria • 1715 opdracht in Ospedale tot ‘mis, vesper, oratorium en meer dan 30 motetten en andere composities’ • Mis in Italië was missa brevis: kyrie, gloria en evt credo • Wsch. Gloria toen geschreven • Meisjes deden wsch ook mannenstemmen (tenor, bas), wellicht 1 octaaf hoger dan gebruikelijk
Gloria in excelsis Verkondiging aan de herders ‘De engel zei tegen hen: ‘Wees niet bang, want ik kom jullie goed nieuws brengen, dat het hele volk met grote vreugde zal vervullen: vandaag is in de stad van David jullie redder geboren. (…) En plotseling voegde zich bij de engel een groot hemels leger dat God prees met de woorden: ‘Eer aan God in de hoogste hemel’ (Lucas 2:10-14)
Agnolo Bronzino, aanbidding door de herders, 1539-40, Szépmûvészeti Múzeum, Boedapest
Govert Teunisz. Flinck, Verkondiging van de geboorte, 1639, Musée du Louvre, Parijs
Pietro da Cortona, Drieeenheid in Glorie, 1648-51, Santa Maria in Vallicella, Rome
Vicente López y Portaña, Aanbidding van Drieenheid, 1791-92, privecollectie
Et in terra ‘En plotseling voegde zich bij de engel een groot hemels leger dat God prees met de woorden: ‘Eer aan God in de hoogste hemel en vrede op aarde voor alle mensen die hij liefheeft.’ (Lucas 2:13,14) Zegening van de schepping, aarde, aardse werken
Vincent van Gogh, oogst in La Crau, 1888, Rijksmuseum Vincent van Gogh, Amsterdam
Abel Grimmer, zomer, 1607, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen
Hans Memling, engel met olijftak, goddelijke vrede, 147580, Musée du Louvre, Parijs
Giusto de' Menabuoi, Schepping (detail koepelfresco), ca. 1378, Baptisterium Padua
Wij loven / eren… Vgl: ‘Dag en nacht herhalen ze [4 wezens]: ‘Heilig, heilig, heilig is God, de Heer, de Almachtige, die was, die is en die komt.’ (…) [Telkens dan] werpen de 24 oudsten zich neer voor hem die op de troon zit, en aanbidden hem die leeft tot in de eeuwigheid,…’ (Op. 4:8-10)
Dus de lof van de kerstnacht zetten wij voort tot in de eindtijd
Orante, Catacombe van Priscilla, Rome, 3B Een orante is de ziel in de hemel, de houding is oude gebedshouding. Vergelijk: praise
Albrecht Dürer, Aanbidding van Drieeenheid, 1511, Kunsthistorisches Museum, Wenen
Domine Deus, agnus dei ‘De volgende dag zag hij Jezus naar zich toe komen en hij zei: ‘Daar is het lam van God, dat de zonde van de wereld wegneemt.’ (Joh. 1:29) Heer, geofferde, offerlam, neem ook mijn zonde weg
Francisco de Zurbarán, Agnus Dei, Museo del Prado, Madrid
Diego Rodriguez de Silva y Velázquez, Christus aan het kruis, 1632, Museo del Prado, Madrid
Lucas Cranach de oudere, Genadestoel, Museum der Bildenden Künste, Leipzig
‘een’ Te Deum • • • •
Te deum laudamus (Wij loven u, God) Hymne (lofzang), oude wijze van lofprijzing Ca. 400 n.Chr. , Nicetas van Remesiana? Gebruik bij speciale liturgische vieringen, zowel RK, Luthers, Anglicaans • Prefatie (lofbede) in mis en gezang in metten op grote zondagen • In NL: gezang 444: Grote God wij loven u
Legende ‘Ambrosiushymne’ In de nacht voor de doop van Augustinus zou Ambrosius van Milaan deze hymne gehoord hebben. Bij de doopplechtigheid zouden A en A om en om gezongen hebben. Benozzo Gozzoli, Doop van Augustinus,1464-65, Sant'Agostino, San Gimignano
Tekst Te Deum • Poetisch, hemels beeld van credo • Opsomming van hemelse hiërarchie • Psalmteksten in laatste deel (Salvum fac populum) later toegevoegd
Bekendheid • Te Deum bekend door grootse vieringen: - kroning Karel de Grote, 800 - ontdekking Amerika’s 1492 - Bartholomeusnacht 1572 - kroning Elizabeth II 1953
Marc-Antoine Charpentier • 1643-1704, Parijs / Frankrijk • O.a. componist voor jezuïeten van St. Paul en later van Sainte-Chapelle • Te deum voor St. Paul geschreven, tussen 1688-98
Diverses Veues et Perspectives nouvelles de Rome, Paris et des autres lieux Paris, Hôtel Saint-Paul, Jezuitenkerk Saint-Paul-Saint-Louis, gezien vanaf Rue Saint-Antoine
Te Deum in D majeur • ‘joyeux et très guerrier’ • Te deum misschien ter gelegenheid van overwinning Slag om Steenkerque (tegen stadhouder / koning Willem III), 1692 • Gebruikt bij militaire overwinningen, genezing van koning, geboorte van troonopvolger, enz • 1954: Eurovisie Songfestival
Tibi omnes angelis • Engelen, serafim, cherubim roepen: sanctus, dominus deus sabaoth ‘(…) zag ik de Heer, gezeten op een hoogverheven troon. (…) Boven hem stonden serafs (…). Zij riepen elkaar toe: ‘Heilig, heilig, heilig is de HEER van de hemelse machten. Heel de aarde is vervuld van zijn majesteit.’ (Jes. 6: 1-3)
• Tris(h)agion (3x heilig): in chr.dom Drie-eenheid
Hans Memling, 1480-90, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen
Petites heures de Jean de Berry, 14e serafijnen rond Gods troon
Temple Expiatori de la Sagrada Familia, torens met ‘sanctus’, het klokgelui is ook een sanctus
Ethiopisch orthodox klooster op Zeghie
Te gloriosus • Stoet aan apostelen, profeten, martelaren en de kerk • ‘Iedereen brengt hem eer’
Abraham Bloemaert, Aanbidding door de wijzen, 1623-24, Musée des Beaux-Arts, Grenoble
Rij van martelaren, Sant’Apollinare Nuovo, Ravenna, 526
Klooster Suceviţa, Roemenie
Per singulos, dignare, miserere ‘Elke dag opnieuw wil ik u prijzen, uw naam loven tot in eeuwigheid’ (Ps 145:2) ‘Wees ons genadig, HEER, wees ons genadig’ (Ps 123:3) ‘Schenk ons uw trouw, Heer, op u is al onze hoop gevestigd.’ (Ps 33:22) ‘Bij u, HEER, schuil ik, maak mij nooit te schande. Bevrijd mij en doe mij recht.’ (Ps 31:2)
Exeter cathedral
Psalter van de Duc de Berry, ca. 1386, Bibliothèque Nationale, Parijs
Psalter van Henry VI, Frans, 1405-30, British Library, London clarissen zingend in koorbanken
Antonello da Messina, Salvator Mundi, 1465, National Gallery, Londen
Maso di Banco, Opstanding en oordeel, ca. 1335, fresco in Cappella di Bardi di Vernio, Santa Croce, Florence
Rembrandt Harmenszoon van Rijn, Terugkeer van de verloren zoon, ca. 1669, The Hermitage, St. Petersburg
Pieter de Grebber, Koning David in gebed, 1635-40, Museum Catharijneconvent, Utrecht
