Zicht op herstel na zeven magere jaren

www.pwc.nl

Zicht op herstel na zeven magere jaren Bouw Performance-meting Top Bouwondernemingen in Nederland Oktober 2014

Bij PwC in Nederland werken ruim 4.200 mensen met elkaar samen vanuit 13 vestigingen. PwC Nederland helpt organisaties en personen de waarde te creëren waarnaar zij op zoek zijn. Wij zijn lid van het PwC-netwerk van firma’s in 158 landen met meer dan 184.000 mensen. Wij zien het als onze taak om kwaliteit te leveren op het gebied van assurance-, belastingen adviesdiensten. Vertel ons wat voor u belangrijk is. Meer informatie over ons vindt u op www.pwc.nl.

2

PwC

Voorwoord Groei zorgt voor nieuwe uitdagingen Hierbĳ bieden wĳ u de Performance-meting Top Bouwondernemingen over het verslagjaar 2013 aan. Net als in voorgaande jaren hebben de bouwanalisten van PwC de financiële performance en de financiële soliditeit van twaalf grote bedrĳven gemeten. Voor de bouw was 2013 het slechtste jaar sinds het uitbreken van de crisis in 2008. Dit is in de resultaten terug te zien. Bĳ de meeste bedrĳven zĳn de uitkomsten overwegend negatief. Uitzondering hierop zĳn de waterbouw- en baggerbedrĳven die onveranderd goed presteren. Ook de recent gepubliceerde halfjaarcĳfers 2014 van de grote bouwbedrĳven geven nog geen aanleiding tot optimisme. Forse projectverliezen op onderhanden werken en de aanhoudend hevige concurrentie bĳ de aanbesteding van nieuwe projecten leiden tot verdere reorganisaties in de sector en maatregelen ter versterking van de financiële positie van bedrĳven. Er zĳn echter ook lichtpuntjes. In 2014 is nog sprake van een lichte krimp in de bouwproductie, die vooral wordt veroorzaakt door een sterke terugval in de woningnieuwbouw. In de periode daarna zal de nieuwbouw van woningen juist in hoge mate de opleving van de bouwsector bepalen. De andere sectoren groeien mee en zorgen voor hernieuwde activiteit. Deze en andere ontwikkelingen bieden mogelĳkheden voor inventieve bouwondernemers. Er komt niet alleen volop werk in de reguliere woningbouw, maar door de vergrĳzing ontstaat ook extra vraag naar huisvesting voor senioren. De zorg voor het milieu en het verstevigen van de dĳken vormen andere groeimarkten. En hoewel op het gebied van duurzaamheid en duurzaam ondernemen al heel wat is bereikt, ligt hier nog steeds veel terrein braak. Het herstel van de economie krĳgt een extra stimulans doordat het kabinet erin is geslaagd de overheidsfinanciën onder controle te krĳgen. Naast ingrĳpende bezuinigingen zĳn belangrĳke hervormingsmaatregelen doorgevoerd op de arbeidsmarkt, de huizenmarkt, in de zorg en rond de pensioenen. Mogelĳk komt er nog een herziening van het belastingstelsel. Daarmee zĳn de knelpunten de wereld niet uit. In Nederland zĳn veel zaken collectief geregeld, zoals de zorg, de pensioenen en de sociale zekerheid. Daar zĳn enorme bedragen mee gemoeid. Met als gevolg dat een belangrĳk deel van wat we met elkaar verdienen naar de collectieve sector vloeit en niet kan worden besteed aan consumptieve uitgaven die de economie aanwakkeren. Sterker: bĳ pensioenfondsen en levensverzekeraars is meer dan € 1.100 miljard geparkeerd, dat voor het overgrote deel in het buitenland is belegd. Om die trend te keren, hebben de pensioenbeheerders zich bereid verklaard te investeren in de woningmarkt en het midden- en kleinbedrĳf via de Nationale Hypotheekinstelling en de Nationale Investeringsinstelling. Het zou mooi zĳn als dit initiatief wordt gevolgd door meer beleggingen van Nederlands pensioenvermogen in eigen land. Voor bouwondernemers breekt een periode met nieuwe uitdagingen aan. Nadat zĳ hun bedrĳf de afgelopen jaren met de nodige moeite door de crisis hebben geloodst, staan zĳ vanaf 2015 voor de taak om de groei in goede banen te leiden. Dat zal niet zonder slag of stoot gaan. Projecten die in de afgelopen jaren tegen slechte marges zĳn aangenomen, moeten worden uitgevoerd in een periode van toenemende vraag en stĳgende inkoopprĳzen. Verder hebben veel bedrĳven het aantal vaste medewerkers tot een minimum teruggebracht. Dat is geen probleem op een ruime arbeidsmarkt met een overvloed aan flexkrachten, maar in een groeiende economie met een vergrĳzende bevolking gaan op een gegeven moment personeelstekorten ontstaan. Het is raadzaam om daar nu alvast rekening mee te houden. Zo zĳn er meer zaken die de aandacht vragen, zoals de opleving van de fusie- en overnamemarkt en de veranderingen in de strategische visie bĳ grote opdrachtgevers. Dit performance-rapport reikt u naast analyses ook handvatten aan om kansen te benutten. Wĳ hopen u hiermee van dienst te zĳn. Mocht u nog vragen hebben, dan staan onze adviseurs te allen tĳde voor u klaar.

Edmond Verstraete Sectorgroep Bouw

Bouw Performance-meting Top Bouwondernemingen in Nederland

3

Inhoudsopgave 1. Zicht op herstel na moeilijke jaren 1.1 Naast somberheid nu ook enig optimisme 1.2 Oplossingen voor langlopende structurele problemen 1.3 Gunstige vooruitzichten voor de bouwproductie vanaf 2015 1.4 Ook in Europa wordt de komende jaren groei verwacht 1.5 Aanzienlijk minder faillissementen 1.6 Werkgelegenheid stijgt na jarenlange scherpe daling 1.7 Toenemende flexibiliteit op bouwarbeidsmarkt 1.8 Vergrijzing en stijgende zorgbehoeften goed voor de bouw 1.9 Fusie- en overnamemarkt veert op 1.10 Minder faalkosten door ketensamenwerking en bouwteams 1.11 Aandacht voor duurzaamheid rendeert 1.12 Aloude waarden basis voor toekomstig succes 2. Bouw Performance-meting

4

PwC

5 6 8 9 11 11 12 12 13 13 14 16 17 19

1. Zicht op herstel na moeilijke jaren

Na jaren van krimp door de slechte economie zĳn eindelĳk betere tĳden in zicht. Geduld is nog wel een schone zaak, want het herstel zet naar verwachting pas vanaf 2015 door. In de periode 2015 tot 2020 wordt in de bouw een gemiddelde groei van 4% verwacht en bĳ de woningbouw zelfs meer dan 10%. De werkgelegenheid gaat stĳgen en het aantal faillissementen is al fors gedaald. De fusie- en overnamemarkt trekt aan en zet de deur open voor samengaan met interessante partners. De bestrĳding van faalkosten heeft een extra impuls gekregen, nu is aangetoond dat risicomanagement en ketensamenwerking het tĳ ten goede kunnen keren. Bedrĳven die hun eigen huis strategisch op orde hebben, kunnen kortom profiteren van de sterk veranderende marktomstandigheden.

‘De economie krabbelt in 2014 uit het dal en laat daarna een sterker herstel zien’

In 2014 krabbelt de economie uit het dal om daarna een sterker herstel te laten zien. Volgens het Centraal Planbureau (CPB) bedraagt de groei in 2014 en 2015 respectievelĳk 0,75% en 1,25%. De Nederlandsche Bank (DNB) voorspelt een groei van 0,2% dit jaar en 1,6% in zowel 2015 als 2016. Het vertrouwen van consumenten en producenten stĳgt, wat gunstig is voor de particuliere consumptie en de bedrĳfsinvesteringen. De huizenverkoop zit in de lift en de prĳzen van verkochte woningen gaan mee omhoog, weliswaar met duidelĳke verschillen per regio. Nadat het aantal faillissementen de afgelopen jaren tot recordhoogte was gestegen, is nu een duidelĳke kentering waarneembaar. De overheidsfinanciën ontwikkelen zich positief. Na ingrĳpende bezuinigingen en hervormingen komt het overheidstekort in 2014 uit op 2,9% van het bruto binnenlands product (bbp). Dat is lager dan de 3%-norm die vanuit ‘Brussel’ wordt gedicteerd. In 2015 daalt het tekort verder tot 2,2% bbp. Ondanks de lichtpunten is het leed van de crisis niet geleden. Dat is met name op de arbeidsmarkt merkbaar. Zoals gebruikelĳk bĳ een economisch herstel reageert de

werkgelegenheid in bedrĳven met ongeveer een jaar vertraging op de productieontwikkeling, aldus CPB en DNB. Bedrĳven gaan eerst de aanwezige productiecapaciteit beter benutten voordat ze nieuwe medewerkers aannemen. Daarom neemt de werkgelegenheid in de marktsector pas na 2015 toe. De werkgelegenheid bĳ de overheid en de zorg neemt door de bezuinigingen en reductiedoelstellingen de komende jaren af, of blĳft ongeveer stabiel. Een bĳkomende factor is dat het arbeidsaanbod in 2014 afneemt, omdat de hoge werkloosheid mensen ontmoedigt zich te blĳven aanbieden op de arbeidsmarkt. Per saldo daalt de geregistreerde werkloosheid in 2015 licht naar 635.000 personen of 7,25% van de beroepsbevolking. Zorgwekkend blĳft de jeugdwerkloosheid, die in de periode 20082013 vrĳwel onafgebroken is gestegen. Hoewel nu sprake is van een lichte daling, is een op de tien jongeren binnen de beroepsbevolking werkloos. Dat is overigens nog gunstig in vergelĳking met andere landen. In de Europese Unie en de eurozone bedraagt de jeugdwerkloosheid gemiddeld 23%, variërend van 7,5% in Duitsland tot meer dan 50% in Spanje en Griekenland. In de Europese Unie zitten nu zo’n 25 miljoen mensen zonder werk, waarvan 18 miljoen in de eurozone.


5

‘De Nederlandse jeugdwerkloosheid is nog gunstig in vergelĳking met andere Europese landen’

De prognoses van CPB en DNB komen in grote lĳnen overeen met de voorspellingen van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling. Volgens de OESO zorgen het groeiende vertrouwen en de afnemende bezuinigingen in 2014 voor een economische groei van 1,2% in de eurozone, na een krimp met 0,4% in 2013. Het herstel, dat in 2015 kan uitmonden in een groei van 1,7%, blĳft beperkt door de hoge schulden en de gebrekkige kredietverlening, vooral in de zuidelĳke landen. De werkloosheid zal licht dalen, maar ligt volgend jaar waarschĳnlĳk nog ver boven het peil van 2011. Voor Nederland voorziet de OESO een economische groei van 1% in 2014. De werkloosheid loopt dit jaar op tot 7,6% en stabiliseert in 2015. Over het algemeen, zo stelt de OESO, zĳn de risico’s voor de wereldeconomie de afgelopen tĳd afgenomen. Het herstel kan echter nog altĳd ontsporen, bĳvoorbeeld door deflatie in de eurozone of door financiële problemen in opkomende economieën. Ook geopolitieke spanningen, zoals in het Midden-Oosten en Oekraïne, kunnen roet in het eten gooien.

1.1 Naast somberheid nu ook enig optimisme

uitbreken van de crisis in 2008 is weergegeven in figuur 1. In juli 2013 trok het CBS de conclusie, dat het consumentenvertrouwen nergens in de eurozone zo radicaal was omgeslagen als in Nederland. Korte tĳd later zette echter een stĳging in en na een flinke spurt belandde de stand medio 2014 op hetzelfde niveau als eind 2007. Consumenten hebben nu vertrouwen in de economische ontwikkeling, maar ze zĳn negatief over hun eigen financiële situatie. Zĳ vinden de tĳd nog steeds niet echt rĳp voor het doen van grote aankopen, al is de koopbereidheid sinds de zomer van 2013 wel toegenomen. Over de ontwikkeling van de werkloosheid zĳn de meeste Nederlanders negatief, al is de stemming sinds vorig jaar verbeterd. Medio 2014 rekende 43% op een stĳging van de werkloosheid in de komende twaalf maanden, terwĳl 25% een daling verwachtte. Producenten zĳn over het algemeen optimistischer over de economische ontwikkelingen dan consumenten. Het producentenvertrouwen over de periode 2008 tot en met 2014 is weergegeven in figuur 2. Ondernemers zĳn nu voorzichtig positief over hun orderportefeuille en de bezettingsgraad.

De lange duur van de crisis heeft particulieren kopschuw gemaakt, maar daar komt verandering in. Geruime tĳd overheerste de scepsis over de economische ontwikkeling en hun eigen financiën, getuige de grote schommelingen in het consumentenvertrouwen dat wordt bĳgehouden door het Centraal Bureau voor de Statistiek. De ontwikkeling van het consumentenvertrouwen sinds het

Figuur 1 Consumentenvertrouwen

0 -10 -20 -30 -40 -50

2008

2009

Bron: CBS, bewerkt door PwC

6

PwC

2010

2011

2012

2013

2014

‘Consumenten zĳn positief over de economie, maar negatief over hun eigen financiële situatie’

Dat blĳkt onder meer uit de hogere investeringen in productiecapaciteit, zoals machines, installaties en computers. Somber zĳn ze over de werkgelegenheidssituatie. Het grootste deel van de ondernemers verwacht voor de korte termĳn dat de personeelsbehoefte in hun branche zal afnemen, terwĳl een kleiner deel rekent op een toename.

Meer vertrouwen in de economie

‘Producenten zĳn optimistisch over hun orderportefeuille en somber over de werkgelegenheid’

De situatie waarin Nederland zich bevindt en de stemming onder de bevolking worden treffend weergegeven door het ‘Continu Onderzoek Burgerperspectieven’ van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Een vergelĳking met 2013 maakt duidelĳk dat Nederlanders nu tevredener zĳn en minder somber over de toekomst. Verleden jaar gaf 53% van de ondervraagden een voldoende aan de Nederlandse economie. Begin 2008 was dat nog 81% en medio 2014 is het 62%. In 2013 verwachtte 46% dat de economische situatie niet verder zou verslechteren tegenover 78% een jaar later. Uit het rapport blĳkt voorts dat het vertrouwen in de politiek over het dieptepunt heen is. In het tweede halfjaar van 2013 had 45% van de Nederlanders vertrouwen in de Tweede Kamer en 39% in het kabinetRutte. Medio 2014 waren die percentages gestegen tot 49 en 44. Dit laat overigens gelĳk zien, dat een meerderheid (56%) van de bevolking geen vertrouwen heeft in het kabinet. De belangrĳkste klacht is dat het kabinet niet luistert of te weinig daadkrachtig is. Op dit punt valt dus nog heel wat winst te behalen.

‘Het vertrouwen in de politiek is over het dieptepunt heen, al valt er nog heel wat te winnen’ Ondanks de grotere tevredenheid maken Nederlanders zich zorgen over de gezondheidszorg en de ouderenzorg. De ongerustheid betreft vooral de stĳgende kosten en de bezuinigingen. Vrouwen, ouderen en lager opgeleiden noemen de ouderenzorg vaak als maatschappelĳk probleem. Ouderen en kwetsbaren in de samenleving moeten meer zelf gaan doen, maar kunnen dat vaak niet. Vooral de zwakkeren zullen hierdoor geen toegang meer hebben tot goede zorg. Ook de bezuinigingen op de ouderenzorg, thuiszorg en verzorgingstehuizen gaan in de ogen van velen tot schrĳnende gevallen leiden, met als gevolg eenzame ouderen die nergens terecht kunnen en geen mantelzorgers hebben.

‘De bezuinigingen op de zorg gaan in de ogen van velen tot schrĳnende situaties leiden’

Figuur 2 Producentenvertrouwen

20 10 0 10 20 30

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Bron: CBS, bewerkt door PwC


7

1.2 Oplossingen voor langlopende structurele problemen

‘De staatsschuld is rond 2080 afgelost’

De politiek instabiele situatie in Nederland heeft er jarenlang toe geleid dat achtereenvolgende kabinetten besluiten over noodzakelĳke hervormingen op de lange baan hebben geschoven. Aanvankelĳk leek dit ook te gaan gebeuren bĳ het kabinet Rutte II, maar door de samenwerking van de regeringspartĳen met de ‘constructieve oppositiepartĳen’ zĳn het afgelopen jaar heel wat knopen doorgehakt. Zo is € 6 miljard extra bezuinigd op de overheidsuitgaven. De AOW-leeftĳd gaat versneld omhoog tot 67 jaar in 2021 en wordt daarna afhankelĳk van de levensverwachting. De regels voor het opbouwen van aanvullend pensioenen zĳn aangescherpt. De volledige jeugdzorg en grote delen van de ouderenzorg worden overgeheveld van het Rĳk naar de gemeenten. Op de gezondheidszorg wordt verder bezuinigd door meer marktwerking en een grotere invloed van verzekeraars. De woningmarkt is hervormd door een inperking van de hypotheekrenteaftrek en daarnaast een verhoging van de huren om doorstroming van goedkope naar duurdere huurwoningen te bevorderen. Op de arbeidsmarkt is de positie van flexwerkers versterkt en zĳn de ontslagvergoedingen voor vaste medewerkers aan banden gelegd. Werklozen krĳgen te maken met een verkorting van de WW-duur en een aanscherping van de eis tot het aannemen van werk bĳ langdurige werkloosheid. Voorts zĳn akkoorden met diverse maatschappelĳke organisaties gesloten, zoals het Woonakkoord, het Energieakkoord en het Zorgakkoord. Voor het eerst in jaren is in 2015 ruimte voor lastenverlichting. Naar verwachting zullen de meeste mensen in 2015 netto meer te besteden hebben.

Minder zorg om vergrĳzing

‘Een groeiend deel van wat in Nederland wordt verdiend, gaat naar de zorg en de pensioenen’

8

PwC

De hervormingen werpen in financiële zin vruchten af. De kosten van de verouderende bevolking zĳn in ieder geval beter beheersbaar, concludeert het CPB in het rapport ‘Minder zorg om vergrĳzing’. Door de kabinetsmaatregelen kan het niveau van overheidsvoorzieningen betaalbaar blĳven, zonder verdere aanpassingen in collectieve inkomsten en uitgaven. De verbeterde houdbaarheid is terug te voeren op een aantal zaken. Hoewel de vergrĳzende bevolking zorgt voor stĳgende uitgaven aan AOW en collectieve zorg, wordt deze oploop gedempt door het verhogen van de AOW-leeftĳd en de

hervormingen in de zorg. Bovendien wordt er bezuinigd op uitgaven voor het openbaar bestuur. Daarbĳ heeft de vergrĳzing ook een positief effect op de inkomsten. Doordat het aantal pensioengerechtigden stĳgt, lopen de belastingen op die over pensioenen worden geheven. Ondanks het teruglopen van de aardgasbaten in de toekomst ontstaat per saldo toch een houdbaarheidsoverschot van 0,4% bbp. Het CPB voegt daar echter aan toe, dat ‘deze uitkomst vanzelfsprekend met onzekerheid is omgeven’. Vooral van de zorguitgaven is het goed denkbaar dat ze meer stĳgen dan nu wordt verondersteld. Bovendien neemt het profijt af dat mensen op oudere leeftĳd van de overheid hebben. Daar staat tegenover dat het voor jongeren en de generaties na hen interessant is om te weten dat de staatsschuld rond 2080 is afgelost, waarna de overheid vermogen kan gaan vormen.

Pensioenfondsen beleggen weinig in eigen land

De welvaart wordt in Nederland sinds jaar en dag geremd, omdat de inkomens van huishoudens niet meegroeien met de economie. Uit berekeningen van De Nederlandsche Bank blĳkt, dat de groei van het besteedbare huishoudinkomen achterblĳft bĳ de groei van het bruto binnenlands product. Een steeds groter deel van wat in Nederland wordt verdiend, gaat naar de collectief geregelde zorg en toekomstige pensioenaanspraken. De pensioenpotten puilen uit: het totale Nederlandse pensioenvermogen bedraagt inmiddels meer dan € 1.100 miljard. Slechts een klein deel daarvan komt direct ten goede aan de Nederlandse economie. De maatschappelĳke oproep aan pensioenbeheerders om meer te investeren in eigen land heeft effect gesorteerd. Een aantal pensioenfondsen en verzekeraars heeft zich bereid verklaard te participeren in de Nationale Hypotheekinstelling, die nieuwe hypotheekportefeuilles van banken overneemt, en de Nationale Investeringsinstelling, die kredieten gaat verlenen aan het midden- en kleinbedrĳf. Beide instellingen kunnen naar verwachting eind 2014 met hun werkzaamheden starten.

1.3 Gunstige vooruitzichten voor de bouwproductie vanaf 2015

dan 10% terug, nadat in 2012 ook al 10% productievolume verloren was gegaan. Ook bĳ de utiliteitsbouw en de grond-, wegen waterbouw (gww) was sprake van krimp. Alleen de onderhoudswerkzaamheden bleven - mede door een tĳdelĳke btw-verlaging enigszins op peil.

De bouw is door de crisis jaren zwaar geraakt. Volgens het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) is in 2013 de productie met € 2,5 miljard (5%) teruggelopen naar € 50 miljard. Vooral de woningbouw is zwaar getroffen. De nieuwbouwproductie liep met meer

Figuur 3 Prognoses woningbouw jaarlĳkse mutatie (%)

20 16 12 8 4 0 -4 -8 -12 -16 -20

17 10,5 1,5

2,5

4,9 4,4

-0,5

-4,5

-5

-7

-10 -9

-10,5

2008

2009

-1,5 -1,5

-7

-11,5 Nieuwbouw

-16,5

2010

2011

2012

2013

5

2014

Herstel en verbouw

2015

2019*

Bron: EIB bewerkt door PwC, september 2014

Figuur 4 Prognoses utiliteitsbouwjaarlĳkse mutatie (%)

12 8

8,5 6

4

1

3,1 2,7

0

-4

-4

-7,5

-9

-8

-9

-7

-5

-2

2,5

2,5 3,5

2

2,5

-12 -17

-16

Nieuwbouw

-20

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Herstel en verbouw

2015

2019*


Figuur 5 Prognoses GWW jaarlĳkse mutatie (%)

6 3 3 0

2

0

2,5 2,1

1

0,5

2,5

1,5

2 2,5

-3,5 -3,5 -2,5 -0,5

-3

-5

-6

-8,5

-9,5

-9

Nieuwbouw

Onderhoud

-12

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2019*



9

‘Het licht aan het eind van de tunnel komt langzaam maar zeker in zicht’

Het EIB verwacht dat de totale bouwproductie in 2014 met 0,5% afneemt. Door de sterke terugval van woningbouwvergunningen zal de nieuwbouw van woningen in 2014 met 9% naar 46.000 opgeleverde woningen dalen. De renovatie- en onderhoudsmarkt van woningen kan enig tegenwicht bieden en licht groeien. Bĳ zowel de utiliteitsbouw als de gww is sprake van stabilisatie. Bĳ de utiliteitsbouw trekken de investeringen licht aan, maar dit wordt vrĳwel teniet gedaan door een productiedaling bĳ het onderhoud aan gebouwen. Binnen de gww nemen de uitgaven van het Rĳk en het onderhoud licht toe, terwĳl de investeringen in de infrastructuur door gemeenten en bedrĳven verder afnemen. De prognoses worden door de praktĳk bevestigd. Het licht aan het eind van de tunnel is in zicht, maar het gaat langzaam, zo blĳkt uit de Monitor Bouwketen die het EIB medio 2014 publiceerde in opdracht van brancheorganisaties. Gemeten over het eerste halfjaar van 2014 wĳzen de indicatoren bĳ architecten, ingenieurs, bouwbedrĳven en installateurs in de richting van een voorzichtig herstel. De bouwproductie is voor het vierde opeenvolgende kwartaal toegenomen en het aantal faillissementen gedaald. De vooruitzichten voor de omzet en de werkgelegenheid zĳn ten opzichte van het eerste halfjaar van 2013 verbeterd. Het merendeel van de ondernemingen - vooral bouwbedrĳven - denkt dat de omzet niet verder zal dalen. Opvallend is dat ingenieursbureaus alweer een omzettoename verwachten. Wel voorzien de bedrĳven in de bouwketen een daling van het personeelsbestand, maar het aandeel dat krimp verwacht is afgenomen. De orderportefeuilles zĳn gemiddeld met 0,3 maand toegenomen naar 5,3 maanden, waarmee de ontwikkeling van de werkvoorraad gestabiliseerd lĳkt te zĳn. De orderportefeuilles zĳn in alle sectoren gegroeid, al kan dit beeld voor individuele bedrĳven afwĳken. PwC voert al jaren regelmatig onderzoek uit in de bouwsector en daaruit komen dezelfde trends naar voren. De bouw is keihard geraakt door de crisis en in 2014 is de druk nog niet van de ketel. Stimuleringsmaatregelen van de overheid, zoals de verlaging van de btw en de overdrachtsbelasting, sorteren over het geheel genomen slechts een beperkt effect. Vooral kleine en middelgrote bedrĳven profiteren ervan. De overheid en woningcorporaties

10

PwC

hebben nog steeds beperkte middelen om te investeren in nieuwbouw. De kantorenmarkt kampt met een structurele overcapaciteit. Meer vastgoed hieraan toevoegen, betekent bouwen aan extra leegstand. De financiering van nieuwbouw is onverminderd lastig. De investeringen in de gww-sector stagneren vanwege de overheidsbezuinigingen. Pas in de tweede helft van dit decennium verwacht PwC weer een gezonder investeringsklimaat en een stĳging van de investeringen.

Krachtige groei op middellange termĳn

Voor de bouw komt de echte omslag na 2014. In de periode 2015-2019 zal de bouwproductie met gemiddeld 4% per jaar groeien. Het EIB spreekt van ‘een krachtige groei, zowel in historisch perspectief als in vergelĳking met andere bedrĳfstakken’. Het zwaartepunt ligt bĳ de woningbouw. De nieuwbouw zal tot 2020 zelfs met meer dan 10% per jaar toenemen.

‘De nieuwbouw van woningen groeit tot 2020 met meer dan 10% per jaar’ De groei in de utiliteitsbouw blĳft in 2014 beperkt tot 1,1%, maar zal volgend jaar boven de 3% uitkomen. Niet elke deelmarkt profiteert daarvan. De toch al zwaar getroffen kantorenmarkt moet tot 2016 rekening houden met een volumedaling van bĳna 20%. Die komt bovenop de krimp van ruim 50% van de afgelopen crisisjaren. Het economisch herstel in Nederland zal de vraag naar nieuwe kantoren niet aanwakkeren. Daarvoor is de leegstand van ruim 15% te groot. Bovendien is er minder kantoorruimte nodig, omdat kantoren mede onder invloed van ‘het nieuwe werken’ steeds efficiënter en flexibeler worden gebruikt. De grootste groei voorspelt het EIB in de bouw van distributiecentra. Een jaarlĳkse volumestĳging tussen 7 en 9% behoort tot de mogelĳkheden. Ook in de scholenbouw is een dergelĳk groeicĳfer waarschĳnlĳk, zeker dit jaar. Na 2014 zal de behoefte aan nieuwe scholen stabiliseren. De bouwproductie in de gww daalde de afgelopen twee jaar met 10%. Slechts een derde van dat verlies zal in de komende drie jaar worden goedgemaakt. In 2014 rekent

het EIB op een zeer beperkte groei van 0,2% en vanaf 2015 op volumestĳgingen van 2% per jaar. Daarbĳ zullen de gww-bedrĳven ook profiteren van de voorziene toename van de woningbouwactiviteiten. Andere groeimarkten voor de gww-sector zĳn energie, water en telecom. De vervanging van verouderde gasleidingen zal de gww-aannemers ook extra bouwomzet opleveren. Vanwege de strĳd tegen het stĳgende water wordt verwacht dat de investeringen van waterschappen in regionale projecten in 2016 50% hoger zĳn dan in 2011.

‘Vervanging van gasleidingen en dĳkverzwaringen zĳn groeimarkten voor de gwwsector’ 1.4 Ook in Europa wordt de komende jaren groei verwacht

‘De Europese bouw groeit in 2015 en 2016 met 2,1% per jaar’

‘De daling van het aantal faillissementen is het sterkst in de bouw, de industrie en het transport’

De bouw groeit niet alleen in Nederland, ook andere Europese landen profiteren van het economisch herstel. Na een lange periode van dalingen stĳgt het Europese bouwvolume in 2014 met gemiddeld 1,3%. In 2015 en 2016 wordt een verdere groei verwacht van 2,1% per jaar, zo blĳkt uit cĳfers van Euroconstruct, het netwerk van bouwonderzoeksinstituten uit negentien landen. Tĳdens de 77ste Conferentie van de organisatie in juni 2014 kwamen de onderzoekers met redelĳk optimistische kortetermĳnprognoses. Het meest positief zĳn de verwachtingen voor de woningnieuwbouw: de groei komt in de periode 2014-2016 uit op 3,2%. De nieuwbouw van utiliteitsgebouwen blĳft steken op een plus van 1,5% per jaar. Door de crisis is in veel sectoren overcapaciteit ontstaan, waardoor de vraag naar nieuwe gebouwen voorlopig matig blĳft. Bovendien

beperkt de druk op de overheidsfinanciën in veel landen de vraag naar gebouwen voor de publieke sector. Om dezelfde reden komt de groei van de bouwproductie in de infrasector niet hoger uit dan gemiddeld 2% per jaar. De vooruitzichten voor de renovatie- en onderhoudsmarkt van woningen en overige gebouwen zĳn met een groei van 1 à 1,5% per jaar eveneens nog matig.

1.5 Aanzienlĳk minder faillissementen

Door de crisis is het aantal faillissementen de afgelopen jaren naar recordhoogten gestegen. In 2013 zĳn met 12.306 faillissementen - 10% meer dan in 2012 en het hoogste aantal sinds de start van de waarneming in 1951 nieuwe records gevestigd. Procentueel was de stĳging het grootst in de sector informatie en communicatie. In 2013 gingen daar 378 bedrĳven failliet, 50% meer dan een jaar eerder. In de meeste bedrĳfstakken lag het aantal faillissementen in 2013 hoger dan in 2012. Alleen in de industrie, financiële dienstverlening en de bedrĳfstak vervoer en opslag zĳn iets minder bedrĳven failliet gegaan. De bouw is hard getroffen: er gingen 1.367 bedrĳven failliet, een toename van 13% ten opzichte van 2012. Het economisch herstel heeft ook op dit punt een kentering ingeluid. Volgens het CBS zĳn in het eerste halfjaar van 2014 fors minder faillissementen uitgesproken dan in de vergelĳkbare periode van 2013. Vooral in de specialistische dienstverlening nam het aantal faillissementen flink af. Ook in de meeste andere branches was sprake van een daling. In de bouw daalde het aantal faillissementen in juni 2014 aanzienlĳk. In vergelĳking met een jaar eerder had de bouw in die maand zelfs

Figuur 4 Totaal uitgesproken faillissementen in de bouw

600 500 400 300 200 100 0

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Bron: CBS bewerkt door PwC


11

de grootste daling, van 128 naar 45 bedrĳven, dankzĳ meer bouwinvesteringen. De bouw produceert al vanaf december 2013 elke maand meer dan in dezelfde periode een jaar eerder.

‘De werkgelegenheid in de bouw is blĳvend veranderd’

De conclusies van het CBS zĳn in lĳn met de bevindingen van ING Economisch Bureau. De bank verwacht dat het aantal faillissementen in het Nederlandse bedrĳfsleven dit jaar met 15% daalt. In 2013 ging nog een recordaantal bedrĳven failliet. Het aantal faillissementen komt dit jaar uit op het niveau van het crisisjaar 2009. De geleidelĳke economische verbetering geeft bedrĳven meer ruimte in hun liquiditeitspositie, wat zich sinds eind 2013 vertaalt in minder faillissementen. De afname was volgens ING in de eerste helft van dit jaar het sterkst in de bouw (-45%), de industrie (-34%) en het transport (-23%). In contrast daarmee laat de gezondheidszorg een sterke stĳging zien. Veel bouwbedrĳven hebben echter nog steeds moeite het hoofd boven water te houden. Ondanks het grote aantal faillissementen blĳft er sprake van overcapaciteit en hevige concurrentie. Hoe de ontwikkelingen verder zullen verlopen, hangt naast de conjuncturele ontwikkelingen mede van de banken af. In de kostensfeer wordt de bouw extra geraakt door de problemen in de financiële sector, die worden afgewenteld op bedrĳven en particulieren. Ondanks de lage kapitaalmarktrente berekenen de banken hoge renteopslagen, met als gevolg dat bedrĳven te kampen hebben met stĳgende kapitaalkosten. Voorts voeren banken een restrictief beleid als het om kredietverlening aan bedrĳven gaat.

‘De kredieteisen van banken leiden tot hoge kapitaalkosten voor bedrĳven’

1.6 Werkgelegenheid stĳgt na jarenlange scherpe daling De aanhoudende productiedalingen en faillissementen in de bouw laten diepe sporen na op de arbeidsmarkt. Vorig jaar is het aantal voltĳdbanen volgens het EIB met 27.000 gedaald. Hiermee is 2013 het meest ongunstige jaar voor de werkgelegenheid in de bouw sinds het uitbreken van de crisis in 2008. In 2014 verdwĳnen nog eens 10.000 voltĳdbanen. Daarmee is dan sprake van zeven jaar onafgebroken krimp. De totale werkgelegenheid in de bouw daalt in de periode 2008-2014 per saldo met 80.000 arbeidsjaren tot een niveau van minder dan 300.000. Vanaf 2015 gaat het weer bergopwaarts. Door de groei van de bouwproductie stĳgt de werkgelegenheid tot 2020 over de hele linie met 60.000 arbeidsjaren. Dat is fors, maar minder dan het aantal arbeidsplaatsen dat door de crisis verloren is gegaan.

‘De werkgelegenheid in de bouw stĳgt tot 2020 met 60.000 arbeidsjaren’ 1.7 Toenemende flexibiliteit op bouwarbeidsmarkt

Ondanks de slechte economie blĳft het aantal bedrĳven stĳgen. Dat komt vooral door een groei van het aantal bedrĳven waar slechts één persoon werkzaam is: de zelfstandige zonder personeel (zzp’er), waarvan er begin dit jaar zo’n 800.000 waren. Verwacht wordt dat het aantal zzp’ers verder stĳgt en over enkele jaren het miljoen zal overschrĳden.

‘Over enkele jaren zullen er meer dan een miljoen zzp’ers zĳn’ De arbeidsmarkt wordt in toenemende mate bevolkt door flexwerkers zoals uitzendkrachten, tĳdelĳke contractanten en zzp’ers. Bedrĳven spelen hierop in door rond hun eigen vaste medewerkers, ook wel kernmedewerkers genoemd, een schil van flexibele medewerkers te bouwen. Dat systeem werkt goed op een krappe arbeidsmarkt, want dan is er ruime vraag naar flexwerkers. Tĳdens een economische crisis kan het zich tegen de

12

PwC

‘De tarieven van zzp’ers staan onder druk, maar de meesten willen toch graag zelfstandig blĳven’

flexkrachten keren, omdat bedrĳven dan hun flexibele schil afbouwen. In de bouw is er (nog) geen sprake van dat zzp’ers door de crisis massaal de bedrĳfstak verlaten. Wel is algemeen de indruk dat hun tarieven (zwaar) onder druk staan. Dit wordt bevestigd door een recent salarisonderzoek van Berenschot en Cobouw. Daarin geeft 41% van de ondervraagde zzp’ers in de bouw aan dat zĳ minder dan marktconform verdienen. Niettemin wil de overgrote meerderheid graag eigen baas blĳven.

1.8 Vergrĳzing en stĳgende zorgbehoeften goed voor de bouw

De vergrĳzende bevolking en de grotere vraag naar zorgvoorzieningen door ouderen bieden interessante kansen voor bouwbedrĳven, stellen twee rapporten over dit onderwerp vast. Volgens de EIB-studie ‘Bouwen voor de zorg; Perspectief voor de Nederlandse bouw’ bestaat er grote behoefte aan investeringen in zorgvastgoed, zowel op de korte als de lange termĳn.

Enerzĳds is sprake van een sterk toenemende vraag naar zorg vanuit de vergrĳzende bevolking. Bovendien zal dit deel van de bevolking steeds vermogender worden. Anderzĳds is het zorgvastgoed voor een groot deel in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw gebouwd. Deze gebouwen moeten de komende decennia worden vervangen. De voorraad zorgvastgoed is sterk gegroeid en zal dat blĳven doen. In 1990 was 35 miljoen m2 vastgoed in gebruik door zorginstellingen. Dit was in 2010 opgelopen naar 52 miljoen m2 en zal in 2030 bĳna 80 miljoen m2 zĳn. Tegelĳkertĳd zullen door de veroudering van zorggebouwen de vervangingsinvesteringen in 2030 verdrievoudigd zĳn.

‘De sterke groei van het aantal senioren leidt tot een grote vraag naar aangepaste huisvesting’

Het EIB wĳst erop dat het nieuwe overheidsbeleid om ouderen langer thuis te laten wonen een rem kan zetten op de vastgoedinvesteringen van zorginstellingen. Voor de bouw hoeft dat echter geen nadeel te zĳn, zo valt af te leiden uit het ‘Sectorrapport Zorgbouw’ van ABN Amro. Als ouderen tot op hoge leeftĳd thuis blĳven wonen, hebben zĳ een geschikte woning nodig. Daardoor ontstaat op termĳn een tekort van 756.000 woningen voor senioren, concludeert de bank. Het aantal huishoudens tussen 65 en 74 jaar stĳgt tot 2040 met 42,5% en het aantal 75-plussers zelfs met 122%. Zowel in de huur- als koopsector zoeken steeds meer ouderen naar geschikte woonruimte. Op dit

moment is slechts 27% van de woningvoorraad geschikt voor ouderen. Vooral ouderen met een koophuis (48% van de 65-plushuishoudens) zĳn een interessante doelgroep. Zĳ hebben meer vermogen om aanpassingen te financieren die steeds minder uit publieke middelen worden gefinancierd. Goed inspelen op die mogelĳkheden kan de groei van de bouwsector de komende jaren extra aanwakkeren. Daarvoor hebben ondernemers kennis van de huidige consumentenmarkt nodig en is samenwerking tussen bedrĳven uit verschillende vakgebieden absoluut noodzakelĳk.

1.9 Fusie- en overnamemarkt veert op

Na het topjaar 2007 was het lange tĳd rustig op de Nederlandse fusie- en overnamemarkt. In 2008 en 2009 nam het aantal overnames respectievelĳk met 30% en 36% af. Na een stĳging met 9 en 16% in 2010 en 2011 was in 2012 en 2013 sprake van een stabilisatie. In 2014 lĳkt het tĳ in navolging van internationale ontwikkelingen te keren. De waarde van fusies en overnames in het wereldwĳde bedrĳfsleven ligt sinds het begin van dit jaar boven de $ 2 biljoen (€ 1.478 miljard), wat neerkomt op een stĳging met 53% in vergelĳking met dezelfde periode een jaar geleden, zo blĳkt uit cĳfers van zakelĳk marktonderzoeker Dealogic. De totale waarde van die transacties lag bovendien gemiddeld 30% hoger dan in de tweede helft van 2013. Europa is hierbĳ koploper met een 48% hogere waarde van fusies en overnames.

‘Wereldwĳd is het aantal fusies en overnames in een jaar met 53% gestegen’ PwC ziet al enige tĳd een trend op de fusie- en overnamemarkt. Gezonde private ondernemingen en familiebedrĳven grĳpen de crisis aan om op overnamepad te gaan. Voor hen is het huidige economische klimaat een uitgelezen kans om zwakkere broeders met financiële problemen te kopen tegen lage prĳzen. In de vorige editie van dit performancerapport stelden wĳ dat de gesignaleerde trend naar de bouw zou kunnen overslaan. Hoewel een fusie- en overnamegolf in de bouw het afgelopen jaar is uitgebleven, achten wĳ de kans daarop nog steeds reëel. Door de jarenlange slechte marktomstandigheden staat het water bĳ veel aannemers tot aan de lippen.


13

Een overname door een kapitaalkrachtige partner kan dan een mogelĳkheid zĳn om alsnog te overleven. De overnemende partĳ kan op zĳn beurt voor een ‘koopje’ een waardevolle toevoeging op de eigen bedrĳfsactiviteiten in huis halen.

‘De kans op een fusie- en overnamegolf in de bouw blĳft reëel’ 1.10 Minder faalkosten door ketensamenwerking en bouwteams

‘Faalkosten ontstaan vooral in de ontwerpen voorbereidingsfase’

De bestrĳding van faalkosten staat in de bouw al jaren hoog op de agenda. Er zĳn diverse oorzaken voor faalkosten, die ook nog eens per bedrĳf kunnen verschillen. Ze kunnen op allerlei plekken in de bouwkolom ontstaan. Uit meerdere onderzoeken komt naar voren dat gebrekkige communicatie en onvoldoende aandacht voor de uitvoerbaarheid van projecten in de ontwerpfase belangrĳke oorzaken van faalkosten zĳn. Veel bouwwerken worden onvolledig voorbereid, waardoor er in een later stadium technische aanpassingen nodig zĳn. Daarnaast gaat er bĳ de uitvoering op de bouwplaats het nodige mis. In de communicatie speelt de gegevensuitwisseling een grote rol: het bouwproces is bĳzonder complex gezien de vele betrokken partĳen en deelprocessen. Alles moet worden gecoördineerd en op elkaar afgestemd. En waar zich veel afstemmingsmomenten voordoen, is het risico op falen groot. Op diverse niveaus in de bedrĳfstak zĳn de afgelopen jaren initiatieven ontplooid om faalkosten inzichtelĳk te maken en te bestrĳden. De meest interessante ontwikkeling op dit punt is de ketenintegratie of ketensamenwerking. Uitgangspunt hierbĳ is dat ketensamenwerking niet alleen goed moet zĳn voor de individuele ketenpartners, maar vooral ook voor de keten als geheel. Als de keten goed presteert, komt dat alle ketenspelers ten goede. Doet de keten het niet goed, dan komt ook dat op het bordje van de ketenspelers terecht.

14

PwC

‘Alle spelers profiteren van een goed functionerende keten’ Er is heel wat werk aan de winkel om de ambitieuze doelstellingen van ketenintegratie daadwerkelĳk in de praktĳk te realiseren. De bedrĳven moeten bereid zĳn over de eigen grenzen heen te kĳken en een nieuwe organisatie te vormen met gezamenlĳk doelen, waarbĳ winsten en risico’s worden verdeeld onder de deelnemers. De processen van de deelnemende bedrĳven moeten worden geïntegreerd. Dit is een vorm van samenwerking die het beste tot zĳn recht komt als bĳ verschillende opeenvolgende projecten door dezelfde partĳen wordt samengewerkt.

‘Ketenpartners zĳn alleen succesvol als zĳ dezelfde doelen nastreven’ Bouwproces onder leiding van integrale bouwmanager

Het succes van faalkostenbestrĳding door ketensamenwerking wordt door diverse onderzoeken bevestigd. Zo toont onderzoek van BouwKennis uit 2012 aan, dat door het werken in bouwteams het ontwerp en de realisatie van een bouwproject sneller en beter verlopen, onder andere doordat partĳen van elkaar leren. Bouwteams mogen zich dan ook in een grote populariteit verheugen: bĳna de helft van de ondervraagden werkte daar toen al mee. En tĳdens het vakevenement ‘Building Holland’ in mei 2014 constateerden bouwdeskundigen dat onvoldoende communicatie en gegevensuitwisseling met andere ketenschakels de belangrĳkste oorzaak vormen van faalkosten in de bouw. De onderzoekers stellen vast dat de bouwbranche de komende jaren in een hoog tempo getransformeerd wordt naar de bouwindustrie: een industrie met totaalconcepten, garanties op geleverde eindproducten en excellente kwaliteit. In samenwerking zit de grootste winst om iets moois te bouwen. Twee derde van de bouwdeskundigen merkt dat er vaak sprake is van wantrouwen tussen de betrokken partĳen. Een onafhankelĳke partĳ moet sturing gaan geven en het vertrouwen herstellen. Een ruime meerderheid (62%) zegt dat een integrale bouwmanager een centrale rol moet krĳgen

‘Een bouwproject verloopt sneller en beter in een bouwteam’

‘Het Bouw Informatie Model (BIM) bevindt zich nog in de opstartfase’

in het bouwproces. Volgens de respondenten moeten ook de eindgebruikers veel meer worden betrokken bĳ de ontwerpfase en het bouwproces. Ook hier lĳkt een goede rol voor de integrale bouwmanager te zĳn weggelegd. Een nieuw middel om op een effectieve manier gegevens uit te wisselen en zo faalkosten te bestrĳden, is het Bouw Informatie Model. Via BIM wordt alle relevante informatie tĳdens het bouwproces voor de gehele levenscyclus van een gebouw opgeslagen, gebruikt en beheerd in een driedimensionaal model. Hierdoor is een strakke regie van zowel nieuwbouw als onderhoud mogelĳk. Hoewel BIM een hoog niveau van automatisering vraagt, is het zeker niet te complex voor de bouw. Voordat het breed toegepast zal worden, zĳn we echter al gauw vĳf jaar verder, zo blĳkt uit recent grootschalig onderzoek onder installateurs van BouwKennis. BIM bevindt zich momenteel in de opstartfase. Veel zaken moeten nog worden uitgekristalliseerd. BIM vraagt bovendien om een cultuuromslag, waardoor de transitie traag verloopt. Het zal daarom ook nog lang duren voordat BIM volledig wordt uitgerold. Maar als de huidige lĳn wordt doorgetrokken zal het aandeel van BIM in het bouwvolume op termĳn stĳgen, waardoor dit een voorwaarde wordt voor nieuwbouw en grootschalige renovatie. Bedrĳven die nog niet met BIM werken, doen er volgens de onderzoekers goed aan om hiermee alvast te gaan experimenteren en de organisatie klaar te stomen voor deze andere manier van werken. PwC constateert dat de markt verwacht dat de voordelen van ketensamenwerking en kostenreductie in de prĳs worden verdisconteert. Deze methoden zĳn voor de bouwer hierdoor niet langer een mogelĳkheid tot winstverhoging, maar een voorwaarde om te kunnen overleven.

Risicomanagement: betere resultaten, meer stabiliteit

PwC volgt de ontwikkelingen rond de faalkostenbestrĳding op de voet. Vanuit onze expertise kunnen wĳ u als ondernemer behulpzaam zĳn bĳ het bestrĳden van faalkosten door risicomanagement in uw organisatie te integreren. De lat voor risicomanagement binnen de bouwsector is verhoogd. Risicomanagement is van oudsher een kritisch element in de bedrĳfsvoering. Als bouwondernemer of projectontwikkelaar heeft u te maken met uiteenlopende projecten,

wat vraagt om excellent operationeel risicomanagement. Dit is echter niet meer genoeg. De reputatie van de bouwsector heeft het de laatste tĳd zwaar te verduren en ook de financiële stabiliteit staat onder druk. De snelheid waarmee en de mate waarin risico’s uw prestaties bedreigen, zĳn om een aantal redenen toegenomen. Zoals: meer samenwerking in de waardeketen, geïntegreerde contracten, de algemene staat van de economie, integriteitsincidenten en de toegenomen maatschappelĳke en wettelĳke eisen ten aanzien van governance en transparantie. Dit vraagt om versterkt risicomanagement bĳ de strategische, financiële en compliance-doelstellingen.

‘Met risicomanagement versterkt u het vertrouwen in uw bedrĳf’ PwC helpt u uw prestaties en het risicomanagement te integreren en te verbeteren. Op die manier verbetert u de resultaten, vergroot u de stabiliteit en versterkt u het vertrouwen in uw organisatie. PwC heeft een aantal methoden ontwikkeld waarmee we risico’s op een gestructureerde manier in kaart kunnen brengen, zodat ze succesvol kunnen worden gemanaged. Zo geeft onze quick scan in korte tĳd een beeld van de risico’s in een organisatie op strategisch, tactisch en operationeel niveau. Wĳ maken een nulmeting van het risicoprofiel van de portefeuille en de onderliggende projecten, en geven aan waar organisatorische verbeteringen kunnen worden aangebracht. Speciaal voor projectontwikkelaars die te maken hebben met een uitgebreide en complexe projectportefeuille, ontwikkelden wĳ de risicomonitor. Deze monitor kwantificeert en objectiveert de risico’s van alle individuele projecten, die daarna naar de totale portefeuille worden vertaald. Ook levert onze risicomonitor waardevolle informatie die kan worden afgezet tegen eerder gestelde criteria. Scenarioanalyses en dwarsdoorsneden naar de meest risicovolle projecten behoren tot de mogelĳkheden.


15

1.11 Aandacht voor duurzaamheid rendeert

De bouw speelt een sleutelrol bĳ het streven naar duurzaamheid en een duurzame economie. Duurzaamheid is een omvangrĳk begrip, dat veelal wordt uitgedrukt in de drie P’s van people (mensen), planet (planeet) en profit/ prosperity (winst/welvaart). Op het gebied van duurzaamheid en duurzaam bouwen is al veel vastgelegd en bereikt.

‘De bouw speelt een sleutelrol bĳ duurzaamheid en duurzaam ondernemen’ Medio 2013 heeft het kabinet met werkgevers, vakbonden en milieuorganisaties een Energieakkoord gesloten, dat afspraken bevat over energiebesparing, schone technologie en klimaatbeleid. In 2020 moet het aandeel duurzame energie 14% bedragen en in 2023 16%. In 2050 moet de energievoorziening volledig duurzaam zĳn. Er komen programma’s voor de isolatie van woningen en het zelf opwekken van energie. Het akkoord levert minimaal 15.000 banen op, voornamelĳk in de bouw.

‘Het Energieakkoord levert minimaal 15.000 banen op, voornamelĳk in de bouw’

16

PwC

In 2013 investeerde het Nederlandse bedrĳfsleven € 1,8 miljard in energiebesparende technieken en duurzame energie via de Energie-investeringsaftrek (EIA). Dat is bĳna 1,5 keer zoveel als in 2012. De investeringen uit 2013 zorgen gezamenlĳk voor een CO2-reductie van 1.530 kiloton per jaar, vergelĳkbaar met het energieverbruik van 540.000 huishoudens. De EIA levert zo een belangrĳke bĳdrage aan de energiebesparingsdoelen in het Energieakkoord. Voor investeringen die milieuwinst opleveren, zĳn de Milieu-investeringsaftrek (MIA) en de Willekeurige Afschrĳving Milieu-investeringen (Vamil) in het leven geroepen. Daarnaast kennen gemeenten en provincies diverse duurzaamheidssubsidies en heeft de Europese Unie stimuleringsregelingen voor duurzaam bouwen, zoals de Energy Efficient Buildings. Uit een door USP Marketing Consultancy gehouden onderzoek blĳkt dat de markt voor zonnepanelen de afgelopen twee jaar is geëxplodeerd. In 2012 en 2013 zĳn er vĳf keer zoveel zonnepanelen geplaatst als in

de zeven jaar ervoor bĳ elkaar. Het totale vermogen dat particulieren en bedrĳven opwekken is in een jaar bĳna verdubbeld. Op 1 april 2014 was totaal 651 megawatt geregistreerd. Op 1 juli 2013 was dit nog 347 megawatt, wat een toename van 88% in negen maanden betekent. Netbeheerders registreren centraal alle installaties die energie opwekken, zoals zonnepanelen, om de impact op het energienet te monitoren. Maar omdat particulieren en bedrĳven zelf hun installaties moeten aanmelden, ligt het werkelĳke aantal zonnepanelen hoger dan wat is geregistreerd. Netbeheer Nederland schat in dat het aantal registraties goed is voor zo’n 85% van alle installaties, hetgeen inhoudt dat er zo’n 766 megawatt (ongeveer 191.085 installaties) aan totaal vermogen in Nederland staat. Hoewel het aantal zonnepanelen zeer sterk toeneemt, is het aandeel van zonne-energie in het elektriciteitsverbruik nog erg laag in Nederland; slechts 0,4%. Voor leveranciers van zonnepanelen liggen hier dus kansen in overvloed.

‘De markt voor zonnepanelen is de afgelopen twee jaar geëxplodeerd’ Sinds 2005 hebben bedrĳven in Nederland te maken met twee emissiehandelssystemen: het Europese systeem voor CO2-emissiehandel en het nationale systeem voor NOx-emissiehandel. De Nederlandse Emissieautoriteit houdt toezicht op deze systemen. Certification Services van PwC is in 2005 door de Raad van Accreditatie als eerste partĳ in Nederland geaccrediteerd om verificaties te verrichten voor zowel het CO2- als het NOx-emissiehandelssysteem. Wĳ zĳn wereldwĳd marktleider op het gebied van luchtvaartemissies en hebben ruime ervaring met de sectoren energie, chemie, tuinbouw, glasfabricagesector en bouw. Certification Services van PwC is bevoegd om footprints te verifiëren in het kader van de CO2Prestatieladder. Wĳ hebben robuuste interne kwaliteitsprocedures, die de deskundigheid en onafhankelĳkheid van onze medewerkers garanderen, en combineren technische en sectorspecifieke kennis met diepgaande kennis van de weten regelgeving. Zo kunnen wĳ een gedegen data-auditmethodologie toepassen.

1.12 Aloude waarden basis voor toekomstig succes

De bouw is door de crisis in een diepe put beland. De schade is groot: duizenden bedrĳven en tienduizenden banen zĳn verdwenen. Maar de weg naar boven is in zicht en betere tĳden zĳn op komst. Nadat in 2014 nog sprake is van een kleine krimp van de bouwproductie, wordt voor de jaren daarna een sterke groei verwacht. De werkgelegenheid stĳgt en het aantal faillissementen daalt. De huidige sectoromzet van € 50 miljard per jaar gaat fors omhoog en kan weer waarden van vóór de crisis bereiken. Op een markt met zeer veel spelers is dan meer te verdelen, waardoor er ruimte voor betere tarieven ontstaat. Om de verwachte groei op te vangen, is het van het grootste belang dat bouwondernemers hun bedrĳf en met name alle processen rond bouwopdrachten op orde hebben. Een stimulans daarbĳ is, dat er belangrĳke doorbraken zĳn bereikt rond de bestrĳding van faalkosten. Uit onderzoeken en in de praktĳk blĳkt steeds vaker dat de meeste fouten in het bouwproces tĳdens de ontwerpen voorbereidingsfase worden gemaakt en dat ketensamenwerking de beste remedie is om faalkosten te voorkomen. De gunstige ervaringen die inmiddels met het werken in bouwteams zĳn opgedaan, kunnen verder worden uitgebouwd. In het verleden is regelmatig onderzocht hoe hoog de faalkosten precies zĳn. Het is niet alleen moeilĳk om hierop een sluitend antwoord te geven, maar ook niet erg zinvol. Het is wel duidelĳk dat het al snel om substantiële bedragen gaat. Beter is alle energie te gebruiken om de faalkosten in te perken, en te investeren in ketenintegratie. Want dan liggen hogere rendementen in het verschiet, wat de positie van bedrĳven aanzienlĳk kan verstevigen.

bovendien hun personeelsbestand in hoge mate geflexibiliseerd. Ze maken veelvuldig gebruik van flexmedewerkers, zoals uitzendkrachten en zzp’ers die er in overvloed zĳn. Maar als de economie aantrekt en de arbeidsmarkt krimpt, worden de effecten van de vergrĳzing sterker zichtbaar. Het is van groot belang om nu al rekening te houden met het verwachte verloop en de toekomstige behoefte aan personeel. Dat geldt zeker voor medewerkers met specifieke talenten die voor de onderneming van cruciale betekenis zĳn. De bouw is van oudsher een bedrĳfstak met overcapaciteit, felle concurrentie en lage marges. De crisis heeft de situatie er bepaald niet beter op gemaakt. Toch blĳkt ook nu weer dat er zelfs onder de moeilĳkste omstandigheden altĳd ondernemers zĳn die goede resultaten boeken en hun onderneming door woelige baren naar rustiger vaarwater kunnen loodsen. Een succesvolle ondernemer laat zich niet kisten door tegenslagen, maar slaat andere wegen in als dat nodig is en benut kansen zodra die zich voordoen. Hĳ toont zĳn kracht door te blĳven investeren in zaken als kwaliteitsverbetering, innovaties, risicomanagement en partnering met opdrachtgevers. Zolang aloude waarden als ondernemerschap, doorzettingsvermogen, een resultaatgerichte instelling en veranderingsbereidheid de toon aangeven, is er reden voor vertrouwen in de toekomst, zeker nu er na zeven magere jaren eindelĳk zicht is op herstel.

Een andere uitdaging die door het economisch herstel opnieuw actueel wordt, is de vergrĳzing. Al vóór de crisis was te horen dat er door het vertrek van ouderen grote tekorten op de arbeidsmarkt zouden ontstaan. De pensioengolf van de naoorlogse generatie is inmiddels in volle gang en gaat voorlopig door, maar door de ruime arbeidsmarkt valt het niet op dat grote aantallen werknemers het arbeidsproces (hebben) verlaten. Vervanging is over het algemeen makkelĳk te vinden, maar vaak ook vervallen arbeidsplaatsen gewoon als medewerkers vertrekken. Veel bedrĳven hebben


17

18

PwC

2. Bouw Performance-meting

De ‘Performance-meting Top Bouwondernemingen in Nederland’ is een door de bouwspecialisten van PwC ontwikkeld model, dat het mogelĳk maakt zowel de financiële prestaties als de financiële soliditeit van bouwondernemingen te meten. Het model stelt u tevens in de gelegenheid uw performance te vergelĳken met die van uw branchegenoten. Het performance-meting model

Wĳ hanteren een model waarbĳ de prestatie van een (ontwikkelende) bouwonderneming wordt gemeten op grond van twee indicatoren: de financiële performance en de financiële soliditeit. Deze indicatoren geven inzicht in de mate waarin de onderneming rendement oplevert, én de mate waarin de onderneming een financiële buffer heeft opgebouwd om de contract-, projecten uitvoeringsrisico’s te bestrĳden. De berekende ratio’s zĳn gebaseerd op de door de ondernemingen gepubliceerde jaarverslagen. In de grafieken is onderscheid gemaakt tussen bedrĳven die onder IFRS rapporteren en bedrĳven die op basis van de Nederlandse richtlĳnen voor de jaarverslaggeving (Dutch Gaap) rapporteren. De 2011 cĳfers van Imtech zĳn ontleend aan de bĳ de kamer van koophandel gedeponeerde 2011 jaarrekening. De cĳfers zĳn niet herzien zoals de herziene vergelĳkende cĳfers 2011 die in de 2012 jaarrekening van Imtech zĳn gepubliceerd. Vanwege een wĳziging van de groepsstructuur zĳn de cĳfers van Van Wĳnen Groep N.V. in deze publicatie opgenomen voor de jaren 2011, 2012 en 2013. Tot vorig jaar waren dit de cĳfers van Van Wĳnen Holding N.V.

Gehanteerde ratio’s performance-meting

Rendement werkzaam vermogen

Leencapaciteit

Garantievermogen

Financiële soliditeit

Financiële performance

Rendement eigen vermogen

Orderportefeuille

Liquiditeit

Rendement omzet


19

Rendement gemiddeld werkzaam vermogen Het rendement op het gemiddeld werkzaam vermogen wordt bepaald door de vergoeding (bedrĳfsresultaat + rentebaten na vennootschapsbelasting eventueel verhoogd met resultaat deelnemingen) uit te drukken in een percentage van het gemiddeld werkzaam vermogen (exclusief non recourse- leningen en projectfinancieringen). Met andere woorden: het rendement van al het vermogen dat beschikbaar is voor de onderneming en op grond daarvan een vergoeding verlangt. De non recourse-leningen en projectfinancieringen worden hierbĳ niet meegenomen in het werkzaam vermogen aangezien de bĳbehorende financieringslasten rechtstreeks op de projecten drukken.

Rendement gemiddeld werkzaam vermogen - IFRS 20% 15% 10% 5% 0% - 5% - 10% - 15% - 20% - 25% 2013 2012 2011

Volker Wessels 12,9% -5,3% 7,6%

Boskalis 11,0% 9,0% 10,7%

BAM Groep 4,4% -5,8% 8,3%

Heijmans 2,4% -9,9% -3,0%

Strukton Groep -2,9% 6,5% 11,6%

Ballast Nedam -8,3% -6,4% 5,5%

Imtech -21,6% -4,9% 11,7%

Rendement gemiddeld werkzaam vermogen - Dutch GAAP 20% 15% 10% 5% 0% - 5% - 10% - 15% - 20% - 25% 2013 2012 2011

20

PwC

Van Oord 10,3% 8,0% 11,3%

Dura Vermeer -2,6% 2,7% 10,4%

TBI -3,3% 8,9% 7,8%

Van Wijnen -4,4% 9,1% 14,4%

Hurks Groep -21,2% 3,5% 12,5%

Rendement gemiddeld eigen vermogen Het rendement op het gemiddeld eigen vermogen wordt bepaald door het nettoresultaat uit te drukken in een percentage van het gemiddeld eigen vermogen.

Eigen vermogen - IFRS 30% 20% 10% 0% - 10% - 20% - 30% - 40% 2013 2012 2011


Boskalis 16,5% 13,8% 15,4%

BAM Groep 5,0% -18,0% 11,1%

Heijmans 0,6% -24,2% -8,6%


Ballast Nedam -37,1% -27,2% 5,4%

Imtech -164,7% -32,5% 17,3%

Eigen vermogen - Dutch GAAP 30%

20%

10%

0%

-10%

-20%

-30% 2013 2012 2011

Van Oord 18,5% 15,1% 17,7%

Dura Vermeer -4,2% 2,5% 10,2%

TBI -5,2% 2,3% 9,9%

Van Wijnen -8,4% 5,7% 13,0%

Hurks Groep -22,8% 3,5% 13,1%


21

Rendement in percentage omzet Het nettoresultaat in procenten van de omzet is binnen de sector een belangrĳke rendementindicator. Veel bouwbedrĳven hanteren dit kengetal als KPI in het formuleren van (middellange) termĳndoelstellingen.

Omzet - IFRS 15%

10%

5%

0%

-5%

-10%

-15% 2013 2012 2011

Boskalis 10,4% 8,2% 9,3%


BAM Groep 0,7% -2,5% 1,6%

Heijmans 0,1% -3,9% -1,6%


Ballast Nedam -3,2% -3,2% 0,7%

Imtech -14,1% -4,3% 3,0%

Omzet - Dutch GAAP 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% 2013 2012 2011

22

PwC

Van Oord 7,9% 5,9% 6,9%

Dura Vermeer -0,5% 0,3% 1,1%

TBI -0,8% 0,3% 1,1%

Van Wijnen -1,2% 0,7% 1,6%

Hurks Groep -5,1% 0,9% 3,5%

Orderportefeuille in percentage omzet Over de omvang van de orderportefeuille zĳn de grote bouwondernemingen veelal wel bereid informatie te verstrekken. Zeker als die goed gevuld is. Hoe groter de portefeuille, des te beter, want de onderneming straalt daarmee continuïteit uit. Een gegeven om rekening mee te houden.

Orderportefeuille - IFRS 250

200

150

100

50

2013 2012 2011

Strukton Groep 190% 144% 151%

BAM Groep 142% 149% 131%

Volker Wessels 135% 112% 116%

Ballast Nedam 115% 136% 141%

Boskalis 113% 133% 125%

Imtech 109% 118% 114%

Heijmans 81% 87% 93%

Orderportefeuille - Dutch GAAP 300

250

200

150

100

50

2013 2012 2011

Hurks Groep 235% 230% 266%

Dura Vermeer 139% 154% 137%

Van Wijnen 128% 131% 156%

Van Oord 118% 115% 99%

TBI 104% 90% 110%


23

Benutte leencapaciteit Het garantievermogen van de onderneming wordt in belangrĳke mate bepaald door het gevoerde financieringsbeleid. Dit betekent, dat de leencapaciteit van de onderneming in meer of mindere mate kan zĳn benut. Het model houdt rekening met de benutte leencapaciteit van de onderneming en wel door de rentedragende schulden (exclusief non recourse-leningen; projectfinancieringen) te plaatsen tegenover de gerealiseerde EBITDA. Hoe lager de benutte leencapaciteit is, hoe beter de performance. De best mogelĳke score is 0,10. In ons model is de score gemaximaliseerd op 10,00. Voor 2012 en 2013 is voor een aantal ondernemingen geen leencapaciteit weergegeven. Deze ondernemingen hebben een negatief EBITDA. Dat leidt tot een negatieve score, wat voor een leencapaciteit niet kan.

Leencapaciteit - IFRS 12,00

10,00

8,00

6,00

4,00

2,00

2013 2012 2011

Volker Wessels 0,83 2,79

Boskalis 1,56 1,79 1,39

BAM Groep 3,89 4,71

Heijmans 4,23 10,00

Strukton Groep 7,44 2,34 1,47

Ballast Nedam 10,00 2,53

Imtech 2,47

Leencapaciteit - Dutch GAAP 5,00 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 2013 2012 2011

24

PwC

Van Wijnen 0,10 0,10 0,10

Dura Vermeer 0,10 0,10 0,10

Hurks Groep 0,75 0,45 0,10

Van Oord 1,40 2,09 1,54

TBI 4,51 0,12 0,10

Garantievermogen in verhouding tot balanstotaal Het garantievermogen in procenten van het balanstotaal is een belangrĳke solvabiliteitsindicator. Het garantievermogen wordt hierbĳ bepaald door het eigen vermogen te verhogen met eventuele achtergestelde leningen.

Garantievermogen - IFRS 60%

50%

40%

30%

20%

10%

0% 2013 2012 2011

Boskalis 44,3% 39,2% 37,4%

Volker Wessels 24,8% 18,7% 26,2%

Heijmans 28,8% 28,1% 31,0%

BAM Groep 19,9% 15,7% 18,9%

Strukton Groep 18,1% 24,3% 23,6%

Ballast Nedam 10,6% 14,8% 18,2%

Imtech 9,5% 14,1% 25,1%

Garantievermogen - Dutch GAAP 60%

50%

40%

30%

20%

10%

0% 2013 2012 2011

Hurks Groep 40,8% 44,5% 48,6%

Van Wijnen 35,6% 32,0% 28,0%

Van Oord 33,0% 27,9% 28,5%

TBI 29,7% 34,4% 33,3%

Dura Vermeer 28,6% 27,7% 25,5%


25

Liquiditeit De liquiditeit geeft aan in welke mate de onderneming in staat is om kasstromen uit operaties te genereren. Deze is berekend aan de hand van de operationele kasstroom als percentage van de netto-omzet.

Liquiditeit - IFRS 20%

15%

10%

5%

0%

-5%

-10% 2013 2012 2011

Boskalis 16,6% 9,1% 16,0%

Strukton Groep 2,3% -1,8% -3,0%

Volker Wessels 2,3% 2,6% 1,2%

Heijmans -0,6% -1,9% -0,2%

Ballast Nedam -1,9% 0,1% 5,2%

BAM Groep -2,3% -0,2% -0,4%

Imtech -6,6% 0,2% 3,9%

Liquiditeit - Dutch GAAP 25% 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% 2013 2012 2011

26

PwC

Van Oord 24,7% 9,3% 12,1%

Hurks Groep 4,5% -6,0% 11,1%

Van Wijnen 1,5% 1,0% 4,5%

Dura Vermeer 1,5% -4,0% 0,7%

TBI 0,5% -2,7% 1,2%

Contact Wilt u meer informatie over de Bouw Performance-meting en de mogelĳke toepassing ervan in uw onderneming? Wĳ zĳn u graag behulpzaam bĳ het maken van de juiste strategische keuzes en het realiseren van uw ondernemingsdoelen. Uiteraard houden wĳ ons ook aanbevolen voor uw opmerkingen en suggesties, die kunnen leiden tot verbetering van deze meting.

Voorzitter sectorgroep Bouw Edmond Verstraete RA Tel.: (088) 792 3509 E-mail: [email protected]

Senior manager sectorgroep Bouw Léon Blokland RA Tel.: (088) 792 3615 E-mail: [email protected]

Manager sectorgroep Bouw Bas Alderliesten RA Tel.: (088) 792 3511 E-mail: [email protected]

Assistant manager sectorgroep Bouw Marcel Blok RA Tel.: (088) 792 35 80 E-mail: [email protected]


27

Deze publicatie is uitsluitend opgesteld als algemene leidraad voor relevante kwesties en dient niet te worden geïnterpreteerd als professioneel advies. U dient niet te handelen op basis van de in deze publicatie vervatte informatie zonder nader professioneel advies te hebben ingewonnen. Er wordt geen enkele expliciete of impliciete verklaring verstrekt of garantie geboden ten aanzien van de juistheid of volledigheid van de in deze publicatie vervatte informatie, en voor zover toegestaan krachtens de wet, aanvaarden PricewaterhouseCoopers, aan haar gelieerde ondernemingen, medewerkers en vertegenwoordigers geen enkele aansprakelĳkheid, en wĳzen zĳ iedere verantwoordelĳkheid af, voor de gevolgen van enige handeling dan wel omissie door hetzĳ uzelf hetzĳ enige andere persoon op basis van de in deze publicatie vervatte informatie of voor enig besluit waaraan die informatie ten grondslag ligt. ‘PwC’ is the brand under which member firms of PricewaterhouseCoopers International Limited (PwCIL) operate and provide services. Together these firms form the PwC network. Each firm in the network is a separate legal entity and does not act as agent of PwCIL or any other member firm. PwCIL does not provide any services to clients. PwCIL is not responsible or liable for acts or omissions of any of its member firms nor can it control the exercise of their professional judgment or bind them in any way. © 2014 PricewaterhouseCoopers B.V. (KvK 34180289). Alle rechten voorbehouden. PwC verwĳst naar de Nederlandse firma en kan soms naar het PwC-netwerk verwĳzen. Elke aangesloten firma is een afzonderlĳke juridische entiteit. Kĳk op www.pwc.com/structure voor meer informatie.

Zicht op herstel na zeven magere jaren

Recommend Documents