Zevenwouden 192

BESTUUR Voorzitter Secretaris/ Ledenadministratie

Gerko Lieftink 030-2881494

[email protected] Zevenwouden 192 3524CX Utrecht

Penningmeester

Tonny Antheunisse Meekrapstraat 19a 3073 DL Rotterdam

[email protected] 010-4865613

2e Penningmeester

Fred Pronk

[email protected]

Aad Kuik

078-6156615

[email protected]

COMMISSIES Beurzen/Braderieën Cursussen Excursies Jeugd Micromount

Aad Kuik Bernard Hollestein Vacant Henk Verhoeckx Dirk Slijkhuis

078-6156615 0180-422488

[email protected] [email protected]

0182-538539 078-6162705

[email protected] [email protected]

DIENSTEN Bibliotheek Catering services Internet Ledenbijeenkomst Materiaalbeheer Publiciteit Redactie Maandblad

Chris Antheunisse Aad Kuik Fred Pronk Gerko Lieftink Chris Antheunisse Joop v.d. Wulp Leo Hemmes

010-4865613 078-6156615 010-4193458 030-2881494 010-4865613 06-52321095 010-2025454

1

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

VERENIGING VAN VERZAMELAARS EN VERWERKERS VAN MINERALEN EN FOSSIELEN GEODE BIJEENKOMSTEN GEODE De bijeenkomsten van Geode worden gehouden op elke 3e woensdag van de maand (m.u.v. de maanden juni, juli en augustus): in december de 2e woensdag van de maand, in het Develsteincollege, Develsingel 5, Zwijndrecht. Aanvang 20.00 uur. BIJEENKOMSTEN JEUGD De bijeenkomsten van de jeugd worden in principe gehouden op elke 3e zaterdagmorgen van de maand (m.u.v. de maanden juni, juli en augustus) in ’t Weetpunt Zwijndrecht, Develpad 169, 3335 AR Zwijndrecht. Voor de juiste datum, zie het hoofdstuk VOOR DE JEUGD in het Geodeblad. Aanvang 09.30 uur. IEDERE WEEK SLIJPEN EN EDELSMEDEN IN HET GEODROOM Even week edelsmeden. Oneven week siersteen slijpen. Plaats: Kinderboerderij De Kooi, Maeterlinckweg 85, Rotterdam. Ingang Scottstraat. Het GEODROOM is open op dinsdag van 19.15 uur tot 22.00 uur. Info: Bernhard Hollestein tel. 06-22606888 of tel. 0180 – 422488. E-mail: [email protected] BIJEENKOMSTEN MICROMOUNT De bijeenkomsten Micromount worden gehouden op elke 2e woensdag van de maand (m.u.v. de maanden juni, juli en augustus), in december de 3e woensdag van de maand, in het ’t Weetpunt Zwijndrecht, Develpad 169, 3335 AR Zwijndrecht. Aanvang 19.30 u. KOSTEN LIDMAATSCHAP Volwassen leden Lid+huisgenoot lid Volledig gezin Jeugd tot 18 jaar Eenmalig inschrijfgeld

(BEDRAGEN PER KALENDERJAAR) Euro 20.00 Euro 28.50 Euro 30.00 Euro 14.00 Euro 2.25 p.p.

Het Geode-boekjaar loopt van 1 januari t/m 31 december. Oprichtingsdatum Geode: 14 februari 1974. Gironummer: 3238146, t.n.v. Geode Zwijndrecht GEODE NU OOK OP INTERNET: www.geodezwijndrecht.nl [email protected] 2

39e JAARGANG NR 1

JANUARI / FEBRUARI 2014

WOENSDAG 15 JANUARI 2014. Op de eerste bijeenkomst van het jaar 2014 zal de lezing verzorgd worden door Con van As en Leo Hemmes. Het onderwerp zal zijn: GRANATEN De granaten zijn verschillende mineralen die een aantal kenmerken gelijk hebben, zoals chemische structuur en kristalstelsel. Toch zijn er ook veel verschillen waardoor het verzamelen en bestuderen van de verschillende granaten een boeiende bezigheid is. WOENSDAG 19 FEBRUARI 2014. I.v.m. met de jubileumbijeenkomst van maart zal de A.L.V. in de maand februari gehouden worden. Op de agenda van de ALV staan de volgende punten: Welkom Verslag secretaris Verslag penningmeester Pauze Verlening decharge aan penningmeester. Verkiezing kascommissie Bestuursverkiezing Rondvraag Aangezien Gerko Lieftink en Aad Kuik te kennen hebben gegeven te zullen stoppen met hun bestuurswerk is het noodzakelijk dat er nieuwe mensen in het bestuur komen. Indien er geen nieuwe mensen komen, zal het bestuur een slapend bestuur worden. De vereniging kan door, maar dit is, gelet op de uitdagingen waarvoor we staan, niet wenselijk. Derhalve nogmaals een dringend verzoek aan de leden zich beschikbaar te stellen voor een bestuursfunctie. U kunt zich opgeven bij het bestuur. Geodroom Onlangs hebben we bericht gekregen, dat het Geodroom per 1 september 2014 geen gebruik meer kan maken van de ruimte op de kinderboerderij De Kooi in Rotterdam. We moeten dus uitzien naar een 3

ander onderkomen. Langs deze weg doet het bestuur een oproep aan de leden mee te denken en uit te kijken naar een andere ruimte of oplossing. Heeft u een idee, dan kunt u dit melden bij Bernhard Hollestein of het bestuur van Geode.

HET BESTUUR WENST U EEN VOORSPOEDIG 2014. VOOR DE JEUGD De bijeenkomst van de jeugd op zaterdag in het Weetpunt in Zwijndrecht. 18 15 22 26 17

januari februari maart april mei

3e 3e 4e 4e 3e

zaterdag zaterdag zaterdag zaterdag zaterdag

van van van van van

de de de de de

maand maand maand maand maand

20 11 22 13

september 3e zaterdag van de maand oktober 2e zaterdag van de maand november 4e zaterdag van de maand december 2e zaterdag van de maand Jaarafsluiting Geode en NLC.

BIJEENKOMSTEN MICROMOUNT Op woensdag 08 januari en woensdag12 februari 2014 houden wij weer onze micromount avonden. In januari nemen we 10 Fluorieten mee. In februari 10 Barieten, zoals afgesproken. We starten om 19.30 uur. Tot ziens in het Weetpunt. Tel. nr. van Dirk Slijkhuis is 078-6162705 Dick Apon

CURSUS SLIJPEN en/of DETERMINEREN O.H. Bruins Vlaamsestraat 221, 3332 ES Zwijndrecht Tel: 078 - 6123764

4

INLEVEREN KOPIJ De kopij voor het maart/aprilnummer dient uiterlijk woensdag 19 februari 2014 het redactieadres te zijn ingeleverd. NOVEMBERBEURS Het was weer de derde zaterdag van november en dus tijd om naar onze beurs te gaan. Het weer werkte niet erg mee of misschien juist wel want het was de hele dag behoorlijk mistig. Maar in de hal en de aula van het Develstein College had Tino er voor gezorgd dat overal genoeg lampen brandden om al het moois te bewonderen dat door ijverige handen was uitgestald. Dit keer ging onze aandacht vooral uit naar de prachtige collectie kaken en botten van uitgestorven dieren die door Chris Antheunisse bijeengebracht was. In een korte inleiding schetste hij de achtergrond van deze indrukwekkende verzameling:

Galopperende kuddes in de Noordzee Tijdens de laatste ijstijd, zo’n 10.000 jaar geleden was een groot deel van het noordelijk halfrond bedekt met landijs. Dit had tot gevolg dat het grootste deel van de huidige Noordzee droog stond, je kon dus naar Engeland lopen. In deze toendra-achtige vlakte leefden grote kuddes oerpaardjes, oerossen en herten. En niet te vergeten natuurlijk de mammoet en de wolharige neushoorn. Deze dieren gingen uiteraard ook dood, waarbij hun resten in de 5

bodem terechtkwamen. Deze resten, in de vorm van botten en tanden, worden heden ten dage door vissers in hun netten gevonden. Ook op terreinen die zijn opgespoten met zand uit de Noordzee worden vaak botten en kiezen gevonden De wolharige neushoorn (coelodonta antiquitatis) In het fossielenbestand zijn de resten van de paarden, oerossen, steppewisent en herten het rijkst vertegenwoordigd, daar deze tijdens de ijstijd in grote getallen voorkwamen. De resten van de steppewisent (Bison priscus) en oeros (Bos primigenius) zijn niet altijd eenvoudig van elkaar te onderscheiden, daar ze nauw verwant zijn. Van de oeros komt daarnaast ook nog de gedomesticeerde nazaat (Bos primigenius taurus) uit de middeleeuwen veelvuldig voor naast de pleistocene resten. Het verschil tussen pleistocene resten en middeleeuws slachtafval is ook niet altijd duidelijk. Resten van een groot rund en een oeros komen dicht in elkaars buurt. Onderkaak van een wolharige mammoet, te zien op onze novemberbeurs. Van de wilde paarden zijn de resten van enkele soorten bekend (Equus caballus, Equus major) en ook hiervan komt veel materiaal van middeleeuwse oorsprong voor. Het meest worden de tanden en kiezen gevonden, dit zijn immers de hardste delen en fossiliseren het best. Ook de kleine massieve botten worden veelvuldig gevonden. 6

Zeldzamer zijn de ribben en schedels. Zeker van de laatste worden meestal alleen delen gevonden, zeer zeldzaam een complete schedel omdat deze erg fragiel zijn. Ook van roofdieren en aaseters zijn de resten bekend, alleen zijn deze zeldzamer dan die van de grazers. Zo zijn er resten van hyena, beer en leeuw uit de Noordzee bekend. Ook van nijlpaard, bever en otter zijn resten gevonden. Kies van een mastodont Geïnspireerd door deze dode getuigen uit ons verleden wierpen we een blik op de daarnaast gelegen boekenstand. Het viel op dat er veel boeken zijn geschreven over prehistorische dieren. Boeken met prachtige foto's over ons rijke, maar uitgestorven verleden. Na wat langer stilgestaan te hebben bij de fossielen liepen we langs bakken vol geslepen steentjes met allerlei fantasienamen, zoals: aardbeienkwarts, oceaanjaspis, atlantisiet en zwavelkwarts. Op die manier is toch ook een flinke verzameling bijeen te brengen. Oude Europese mijnen bestaan er blijkbaar nog steeds, want er lagen indrukwekkende stukken uit de Trepca Mijn in Kosovo, zoals pyrrhotien (zie foto). Jammer genoeg kwam de productie daar stil te liggen door de oorlogshandelingen van 15 jaar geleden. Bij een stand zagen we zowaar de aankondiging dat 25% van de opbrengst naar giro 555 ging voor de slachtoffers in de Filippijnen. Bij de ingang konden de bezoekers overtollige Geodeboekjes meenemen en hier en daar zagen we bezoekers met een flink stapeltje onder de arm. Het zou mooi zijn als daar nieuwe leden bij zaten. We wisten dat onze gezondheid voor een deel afhankelijk is van de bijzondere eigenschappen van stenen maar wist u dat een flinke ammoniet 7

wonderen doet: "Ammoniet verenigt de mannelijke en vrouwelijke energie op het geestelijk vlak en heeft een gunstige invloed op oorsuizing, depressies en hartritmestoornissen." 't Is maar dat u het weet. Het mineralen- en plantenrijk hebben raakvlakken. We hadden al eens staan kijken naar de natrolietkristallen op versteend hout, maar nu zagen we ook een flinke plak teakhout met daarin witte kristallen, merkwaardig. Moe van het kijken, praten en slenteren lieten we ons door de dames en heren van de catering verwennen met een kop erwtensoep en een broodje bal. L.J.H.

De gemeenteraad van Rotterdam heeft om financiële redenen besloten de Educatieve tuin aan de Kruisherenstraat te IJsselmonde sluiten. Daarna moet het educatieve gedeelte naar "De Kooi ". Dit alles moet plaatsvinden voor 1 september 2014 Om deze reden heeft de kinderboerderij het onderkomen waar ONS GEODROOM nu in zit ( het tuinhuis ) zelf nodig. Wij moeten dus gaan verhuizen en als dat niet lukt, moeten wij alles ergens opslaan of alles opruimen en sluiten. Wij mogen wel op de kinderboerderij blijven, maar dan moeten wij zelf voor een onderkomen zorgen.

8

Dat kan in de vorm van portcabines of bijvoorbeeld een oude bouwkeet. Dit moeten wij dan zelf bekostigen, laten plaatsen en van elektra, water en afvoer voorzien. Het toilet van het tuinhuis mogen wij dan blijven gebruiken. Wilt u alstublieft meedenken met het zoeken naar een betaalbare oplossing.

VAN DE LEESTAFEL Lapis, oktober 2013. De Steckbrief is löllingiet, een ijzerhoudend arsenide, dat erg lijkt op zijn broertje arsenopyriet; laatst genoemd mineraal bevat echter naast ijzer en arseen ook zwavel (FeAsS). In Duitsland wordt (werd) het op verschillende plekken gevonden, meestal in kleine kristallen. Tegenwoordige leverancier is vooral China. De groeve Schahn in de Pfalz, een oude groeve die door Juchemgruppe overgenomen wordt (?), maar toestemming om er te mogen zoeken, wordt niet gegeven. De groeve was vooral beroemd vanwege de zeolieten. Nieuwe vondsten uit Huanggang, China, waaronder een aantal zeldzaamheden. Bizarre agaten uit Leisnig in Sachsen. Heliodoor uit de Oekraïne. Deze vindplaats is vooral bekend om de groene beryllen (heliodoor) die grote afmetingen hebben en vaak veel gave kristalvlakken. Edelstenen uit Birma en Thailand. De schoonheid van de druipsteengrotten: Een El Dorado voor liefhebbers van fotograferen. En verder heel veel advertenties. 9

Lapis, november 2013. De Steckbrief is pargasiet, een lid van de amfiboolfamilie met een ingewikkelde formule. Mooie, groene kristallen komen vooral uit Pakistan. Aquamarijn en anataas uit Pfitsch in Tirol. Het opbergen van mineralen, zowel handstukken als micro's. Russisch goud uit het Baikalgebergte. Met nuggets van soms 5 cm. De groeve Leimbach in het Ahrtal. Tientallen jaren waren de Halden van deze reeds lang gesloten mijn overdekt met aarde en planten, maar verzamelaars hebben hier en daar toch weer wat plekjes gevonden om naar mineralen te zoeken. het gaat hier vooral om koper en lood (net als in het meer bekende Bleialf). De in dit artikel beschreven mineralen zijn in de afgelopen jaren gevonden, dus er is nog hoop. Historische etiketten: De Laubmann-verzameling uit het einde van de 19e eeuw. Agaten van Leistberg in het Saarland. Alweer een oude vindplaats, waar eerst flink gegraven moet worden. Nieuwe mineralen. Mineralienwelt, november/december 2013. Een heel groot deel van dit nummer gaat over de VS. Allereerst het Smithsonian in Washington, waar de kostbaarste mineralen uit de hele wereld worden tentoongesteld. Met fraaie foto's. Vervolgens de mineralenverzameling van de Harvard Universiteit. Daarna de verzameling van de Colorado School of mines. een echte klassieker is de Thomas Range, die de mooiste topazen laat zien. (Topaas) Toch ook wat nieuws uit Europa: Bergkristallen uit Loiwein in Oostenrijk. Een nieuwe vindplaats van groen apofylliet in India. De mineralen uit de granieten van Predazzo in Italië. Interessante vondsten in het bruinkoolgebied bij Halle, ten zuidoosten van de Harz. Tsumebiet uit Namibië. We blijven nog even bij Tsumeb, want het laatste artikel beschrijft een aantal nieuwe mineralen uit die overbekende mijn. 10

Geonieuws, november 2013. Boekbespreking van: Apatite, the great pretender. Mineraal van de maand: Trolleiet, een fosfaat dat ontdekt werd in Zweden. De beurs van Sainte-Marie-aux-Mines, waar de prijzen soms de pan uitrijzen. Veel mineralen uit China. Bijzonder was blauwe haliet uit New-Mexico. Geonieuws, december 2013. Terugblik op het Colloquium over Belgische mineralen. Boekrecensie: Les minéraux de Sainte-Marie-aux-Mines. De systematische mineralenverzameling. Mineraal van de maand is lavoisieriet, een mangaansilikaat dat pas in 2012 werd beschreven. Fossilien, november/december 2013. Trilobieten uit de Taunus. Versteend hout uit Osing, te vinden op de akkers. Vulkanisme en het veranderende landschap. Ammonieten in het Karwendelgebergte. Angulatenzandsteen in de Schwäbischen Alb Fossiele meteorieten.. 11

BOEKBESPREKING Koper is eigenlijk een heel bijzonder element. Na ijzer is er geen mineraal dat zo vertegenwoordigd is in de verschillende chemische groepen. Het is al duizenden jaren bekend en voor allerlei doeleinden toegepast. Hierover gaat het eerste hoofdstuk. Daarna wordt een aantal van de meer dan 600 kopermineralen besproken, veel bekenden maar ook onbekenden. Vooral in de fosfaten en arsenaten komen bijzonder fraaie vertegenwoordigers voor. Het aantal vindplaatsen van koper is overweldigend. In Europa wordt met name Laurion genoemd omdat daar kopermineralen van mooie kwaliteit gevonden worden (werden). En in Afrika staat natuurlijk de Tsumebmijn op plaats nummer één, met 12

handstukken die oogstrelend zijn voor de vitrine. Een hoofdstuk apart is gewijd aan azuriet en malachiet met de verschillende ontstaansvoorwaarden. Zestien bladzijden vol wetenswaardigheden en foto's over deze twee overbekende mineralen. Tenslotte de beschrijving van enkele bijzondere kopermineralen: Carroliet, dioptaas, libetheniet, cupriet. Het laatste hoofdstuk is gewijd aan een van de belangrijkste vindplaatsen in de US: Bisbee. Uiteraard kunnen niet alle kopermineralen en vindplaatsen behandeld worden, maar wie dit boek heeft doorgeworsteld heeft er weer heel wat kennis bij. BEURZEN 2014 9 februari 2014: 1 en 2 maart 2014: 8 en 9 maart:

Mineralogica Hengelo Bornsestraat 400, 7556 BN Hengelo, Van der Valk Hotel Hengelo. Haagse Mineralen- & Fossielenbeurs Churchillplein 10, 2517 JW Den Haag Nederland World Forum Convention Center. Mineralenbeurs Rijswijk Volmerlaan 12, 2288 GD Rijswijk, Nederland Beurshal: De Broodfabriek.

BIJ DE NIEUWE VOORKANT De nieuwe voorkant laat een foto zien van het mineraal stauroliet. Dit ijzer-magnesium-silikaat komt voor in enkelkristallen, maar juist de tweelingvormen, zoals hier afgebeeld, zijn het aantrekkelijkst. De beide kristallen kunnen een hoek van 60° of 90° vormen. Er zijn heel wat vindplaatsen bekend, zoals bijv. Madagaskar. Het woord stauroliet is afgeleid van het Grieks en betekent kruis.

13

KENMERKEN VAN EEN MINERAAL. Deel 1. In het Geode-boekje nummer 5 november/december 2013 staat het mineraal cerussiet beschreven. In de tekst worden een aantal kenmerken genoemd. Bij de jeugd wordt aan de kenmerken van een mineraal aandacht besteedt. Indien mogelijk wordt als oefening met eenvoudige methoden een kenmerk bepaald. Voor een goed begrip is het van belang de termen welke bij een bepaald kenmerk worden gebruikt onder de aandacht te brengen. Mogelijk kan het helpen bij het determineren. In dit deel besteden wij aandacht aan: dichtheid, hardheid, splijting, en breuk. In het volgende nummer komen meer kenmerken aan bod. Dichtheid. Onder de dichtheid van het materiaal verstaat men de gewichtshoeveelheid per volume-eenheid, bv. grammen per cm3 (kubieke centimeter), in relatie tot een gelijkwaardig volume gedistilleerd water op 4 °C. Opmerking: de dichtheid = het soortelijk gewicht. Bijvoorbeeld: gedistilleerd water heeft een dichtheid van 1,00. Fluoriet heeft een dichtheid van 3,18, dat wil zeggen, fluoriet is 3,18 keer zwaarder dan water. Globaal geldt: hoe zwaarder de ionenroosters, hoe hoger de dichtheid. Maar ook de stapeling van de ionen speelt een rol. Zo zijn bijvoorbeeld kwarts en tridymiet beide kiezelzuur = SiO2 Toch heeft kwarts door een dichtere stapeling een hogere dichtheid. Een voorbeeld: gewicht in lucht gewicht in water

5,20 3,24

volume water = gewicht in lucht - gewicht in water = 5,20 - 3,24 = 1,96 gewicht in lucht 5,20 dichtheid = = = 2,65 volume water 1,96 14

De dichtheid van dit monster bedraagt 2,65 Volgens de bepaalde dichtheid kan het kwarts zijn. Opmerking: Door de verschillende verontreinigingen en insluitsels kan de relatieve dichtheid afwijken. Hardheid. Men kan de hardheid van een mineraal vinden, door de weerstand tegen krassen of slijpen te bepalen. Omdat het moeilijk is hiervoor praktisch bruikbare absolute waarden vast te stellen, hanteert men de relatieve hardheid van een reeks mineralen. Mineraal B krast mineraal A en is dus harder; mineraal C. krast B en is dus nog harder, enz. Friedrich Mohs (foto) heeft hiervoor al in 1812 een nog steeds zeer goed bruikbare hardheidsschaal opgesteld. Nummer 1 is het zachtst, nummer 10 het hardst. Voor een wetenschappelijk onderzoek van een mineraal is de hardheidsbepaling volgens de schaal van Mohs te onnauwkeurig. In plaats van de krasmethode wordt de slijpmethode gebruikt, d.w.z. de onder bepaalde voorwaarden afgeslepen hoeveelheid stof is een maat voor de hardheid. 15

Hardheidsschaal van Mohs 1 talk 2 gips 3 calciet 4 fluoriet 5 apatiet 6 orthoklaas 7 kwarts 8 topaas 9 korund 10 diamant

Slijphardheid 0,03 1,25 4,50 5,00 6,50 37 120 175 1000 140000

Splijting. Als er bij breken van het mineraal een plat vlak ontstaat, dat verband toont met de kristalstructuur, dan spreekt men van een splijtvlak ontstaan door splijting of klieving. Voor de splijtbaarheid worden gebruikt de begrippen: Uitstekend het mineraal wordt in één richting in dunne plaatjes gespleten, zoals bij grafiet, gips en muscoviet. Zeer goed het mineraal kan gekliefd worden in regelmatige ruimtelijke lichamen, zoals bij galeniet, calciet en haliet. Goed of volkomen de splijtvlakken zijn minder goed zichtbaar en niet helemaal recht, zoals bij veldspaat. Onvolkomen men kan niet duidelijk zien hoe het mineraal gekliefd kan worden, zoals bij zwavel en apatiet. Zeer onvolkomen het mineraal kan niet gekliefd worden. Breuk. Als bij breuk van een mineraal, in tegenstelling tot een splijtvlak, het vlak onregelmatig is spreekt men van breukvlak. Een bekend voorbeeld hiervan is de schelpvormige breuk bij kwarts. Voor het kenmerk breuk worden gebruikt de begrippen: Schelpvormig zoals bij kwarts, opaal en vele silicaten. Oneffen zoals bij pyriet. Effen zoals bij jaspis. Strengelig zoals bij asbest. Splinterig zoals bij andalusiet Aardachtig is meestal een aanwijzing voor verwering. Ben Ockeloen 16