BESTUUR Voorzitter Secretaris/ Ledenadministratie
Gerko Lieftink 030-2881494
[email protected] Zevenwouden 192 3524CX Utrecht
Penningmeester
Tonny Antheunisse Meekrapstraat 19a 3073 DL Rotterdam
[email protected] 010-4865613
2e Penningmeester
Fred Pronk
[email protected]
Aad Kuik
078-6156615
[email protected]
COMMISSIES Beurzen/Braderieën Cursussen Excursies Jeugd Micromount
Aad Kuik Bernard Hollestein Vacant Henk Verhoeckx Dirk Slijkhuis
078-6156615 0180-422488
[email protected] [email protected]
0182-538539 078-6162705
[email protected] [email protected]
DIENSTEN Bibliotheek Catering services Internet Ledenbijeenkomst Materiaalbeheer Publiciteit Redactie Maandblad
Chris Antheunisse Aad Kuik Fred Pronk Gerko Lieftink Chris Antheunisse Joop v.d. Wulp Leo Hemmes
010-4865613 078-6156615 010-4193458 030-2881494 010-4865613 06-52321095 010-2025454
1
[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]
VERENIGING VAN VERZAMELAARS EN VERWERKERS VAN MINERALEN EN FOSSIELEN GEODE BIJEENKOMSTEN GEODE De bijeenkomsten van Geode worden gehouden op elke 3e woensdag van de maand (m.u.v. de maanden juni, juli en augustus): in december de 2e woensdag van de maand, in het Develsteincollege, Develsingel 5, Zwijndrecht. Aanvang 20.00 uur. BIJEENKOMSTEN JEUGD De bijeenkomsten van de jeugd worden in principe gehouden op elke 3e zaterdagmorgen van de maand (m.u.v. de maanden juni, juli en augustus) in ’t Weetpunt Zwijndrecht, Develpad 169, 3335 AR Zwijndrecht. Voor de juiste datum, zie het hoofdstuk VOOR DE JEUGD in het Geodeblad. Aanvang 09.30 uur. IEDERE WEEK SLIJPEN EN EDELSMEDEN IN HET GEODROOM Even week edelsmeden. Oneven week siersteen slijpen. Plaats: Kinderboerderij De Kooi, Maeterlinckweg 85, Rotterdam. Info: Bernhard Hollestein tel. 0180 – 41123 of na 18.00 h tel. 0180 – 422488. BIJEENKOMSTEN MICROMOUNT De bijeenkomsten Micromount worden gehouden op elke 2e woensdag van de maand (m.u.v. de maanden juni, juli en augustus), in december de 3e woensdag van de maand, in het ’t Weetpunt Zwijndrecht, Develpad 169, 3335 AR Zwijndrecht. Aanvang 19.30 u. KOSTEN LIDMAATSCHAP Volwassen leden Lid+huisgenoot lid Volledig gezin Jeugd tot 18 jaar Eenmalig inschrijfgeld
(BEDRAGEN PER KALENDERJAAR) Euro 20.00 Euro 28.50 Euro 30.00 Euro 14.00 Euro 2.25 p.p.
Het Geode-boekjaar loopt van 1 januari t/m 31 december. Oprichtingsdatum Geode: 14 februari 1974. Gironummer: 3238146, t.n.v. Geode Zwijndrecht GEODE NU OOK OP INTERNET: www.geodezwijndrecht.nl
[email protected] 2
38e JAARGANG NR 1
JANUARI - FEBRUARI 2013
VAN HET BESTUUR. Er is weer veel gebeurd in het afgelopen jaar. De beurzen zijn weer goed verlopen. De daling van het aantal bezoekers is tot staan gebracht: 832. Dank aan allen die daar aan steentje aan hebben bijgedragen. Het Geodroom in Rotterdam draait uitstekend. Het bestuur van Geode wenst alle leden een gelukkig en gezond 2013. Laten we met z’n allen dit jaar weer tot een succes maken.
WOENSDAG 16 JANUARI 2013 De lezing van maand januari zal wederom verzorgd worden door Con van As en Leo Hemmes. Het onderwerp is: PSEUDOMORFOSEN
Tijdens de dialezing zal worden ingegaan op begrippen als: perimofosen, opvullingspseudomorfosen en paramorfosen. Hoewel de kristallen bij pseudomorfosen over het algemeen niet helder zijn en een ruw oppervlak bezitten, zijn het toch belangrijke verschijnselen in de wereld van de mineralen. Ook fossielen komen even aan bod, omdat vooral schelpen en ammonieten soms omgezet zijn naar mineralen. Het belooft dus een interessante avond te worden. Zie ook de boekbespreking verderop in dit nummer.
3
WOENSDAG 20 FEBRUARI 2013 De lezing van de februariavond zal verzorgd worden door de heer Bart de weerde. De titel is:
MINERALEN UIT HET BINNTAL Het Binntal in Wallis, Zwitserland, is een zijdal van het Rhonedal, en is al heel lang bekend als het “dal van de mineralen”. Al in de middeleeuwen werd hier naar bergkristal gezocht voor de slijperijen in Milaan, maar de laatste honderd jaar is er ook interesse in andere mineralen, die op tal van plaatsen in het dal gevonden kunnen worden. De Lengenbach groeve, waar het vanavond niet over gaat, is daarvan een bekend voorbeeld, maar plaatsen als de Larcheltini zone, Wannigletcher, Faldbachtal en natuurlijk een aantal dolomietontsluitingen staan bekend als zeer mineraalrijk. De afgelopen jaren heb ik een aantal vindplaatsen in het Binntal bezocht en wat ik daar gevonden heb laat ik U vanavond in een PowerPoint presentatie zien. Bart de Weerde
WOENSDAG 20 MAART 2013 Zoals ieder jaar is de maart bijeenkomst gereserveerd voor de Algemene Leden Vergadering. De volgende punten zullen op de vergadering aan de orde komen: Opening Ingekomen stukken en mededelingen Notulen ALV 2012 Bestuursverslag 2012 Financieel verslag 2012 Begroting 2013 Benoeming kascommissie Bestuursverkiezing Rondvraag en Sluiting We zijn als bestuur op zoek naar nieuwe bestuursleden. Schroom niet om ons te komen helpen met de bestuurswerkzaamheden. Vers bloed is gewenst. U kunt zich aanmelden bij een van de bestuursleden. 4
VOOR DE JEUGD. De bijeenkomsten van de jeugd op zaterdag in het Weetpunt in Zwijndrecht.
20 april 2013
3e zaterdag van de maand 3e zaterdag van de maand 4e zaterdag van de maand 3e zaterdag van de maand
25 mei 2013
4e zaterdag van de maand
19 januari 2013 16 februari 2013 23 maart 2013
INLEVEREN KOPIJ De kopij voor het maart/aprilnummer dient uiterlijk vrijdag 22 februari 2013 bij het redactieadres te zijn ingeleverd
BIJ DE NIEUWE VOORKANT Bij een nieuwe jaargang hoort een nieuwe afbeelding. Deze keer hebben we gekozen voor pyromorfiet. Dit loodfosfaat hoort thuis in het hexagonale stelsel, al is dit aan de naaldvorm op de afbeelding niet zo goed te zien. Naast de bekende groene kleur kan het ook gelig of bruin zijn. Vaak is het niet goed te onderscheiden van zijn broertje mimetesiet, dat ondergebracht is bij de arsenaten, maar verder dezelfde structuur heeft als pyromorfiet. De hier afgebeelde pyromorfiet komt van de vindplaats St de la Balma in Frankrijk, maar er zijn in Europa (gelukkig) nog veel meer vindplaatsen bekend. De foto is gemaakt door Con van As. De beeldbreedte is 7mm.
CURSUS SLIJPEN en/of DETERMINEREN O.H. Bruins Vlaamsestraat 221, 3332 ES Zwijndrecht Tel: 078 - 6123764
5
BIJEENKOMSTEN MICROMOUNT Op woensdag 9 januari en woensdag 13 februari 2013 houden wij onze micromountavonden. Op deze avonden willen wij ons bezighouden met diverse meegebrachte mineralen. Een ieder kan aansluiten bij wat hem interessant lijkt. We starten weer om 19.30 uur. Tot ziens in het Weetpunt. Tel. Dirk Slijkhuis 078-6162705.
OP BEZOEK BIJ NATUURCLUB ALBLASSERWAARD Op 24 november is een delegatie van Geode bij de natuurclub Alblasserwaard op bezoek geweest. We waren uitgenodigd om de jeugd een ochtend over mineralen en kristallen te vertellen en te laten zien wat je er mee kunt doen. Na een inleiding over mineralen en kristallen met veel foto’s ging een deel van de kinderen aan de slag om een stuk steen te slijpen op een glasplaat. Er werd fanatiek geslepen. Een ander deel van de kinderen ging micromounts bekijken onder de microscoop. Na een half uur werden de groepen gewisseld. Veel kinderen wilden onder de microscoop het resultaat van hun slijpwerk bewonderen. De kinderen deden heel enthousiast mee. Aan het eind werden enkele prijzen uitgedeeld voor het beste slijpwerk. Iedereen vond de ochtend geslaagd 6
ONZE NOVEMBERBEURS Op zaterdagmorgen gingen om klokslag tien uur de deuren van het Develstein College weer open voor een schare kijken kooplustige liefhebbers van mineralen, fossielen en sierstenen. De middag en avond daarvoor had een legertje vrijwilligers de handen uit de mouwen gestoken om alles klaar te zetten. Vele meters kabels en snoeren moesten uitgerold worden om alle standhouders van de nodige watts te voorzien. Een essentieel werk dat door Tino nauwgezet werd gedaan. Onze beurs blijft ook bij de tijd want bij een aantal stands kon ook voldaan worden door te betalen met de pinpas. Om onze beurs nog aantrekkelijker te maken had Chris Antheunisse een viertal vitrines geplaatst. In het novembernummer kon u daarover al iets lezen onder de titel: Variaties op een thema. Naast attractieve en mooie kristalgroepen werd d.m.v. tekst uitleg gegeven over verschillen en overeenkomsten tussen mineralen als calciet en aragoniet, gips en seleniet. Ook over het nut van deze mineralen werd informatie gegeven. Zo konden we bij bariet (bariumsulfaat) lezen dat bariumpap een noodzakelijk ingrediënt is voor darmonderzoek. 7
Gips kan soms reusachtige afmetingen hebben. Mooie stukken seleniet worden soms gebruikt voor het maken van voorwerpen in albast, iets wat in de grijze oudheid al bekend was. Wat was er nog meer te zien? Nog meer seleniet in de bekende goudgele kleur, maar ook gifgroen, afkomstig uit Australië. Ook labradoriet is een aantrekkelijk mineraal, vooral als door slijpen, polijsten en een goede lichtinval de kleureigenschappen goed tot hun recht komen. Vooral Madagaskar is een bekende leverancier. We kennen robijn in zoïsiet, maar nu zagen we leuke geslepen stukjes robijn in fuchsiet. Ook lichtblauwe chalcedoon uit Zuid-Afrika. Agaten in vele vormen en kleuren, zelfs synthetisch gekleurd. Naast mineralen en fossielen was een groot aantal nuttige instrumenten en slijpbenodigdheden uitgestald. Ook heel veel boeken die alle terreinen van onze hobby bestrijken. Over sommige onderwerpen zijn aardig wat boeken beschikbaar en het aantal wordt steeds groter. Natuurlijk kunnen sommige boeken ook weer snel verouderen, met name boeken over vindplaatsen. Op het gebied van de fossielen vielen de mammoetkiezen en kaken van reuzenherten op, maar wie naar de kleine fossieltjes keek zag ook interessante aanbiedingen. Een klein, pikzwart kevertje, gevonden in teerzanden van Californië, leek als twee druppels op zijn nog bestaande broertje: de spinnende zwarte waterkever (Hydrophilus), hier beide afgebeeld.
8
Afwisselend was ook de manier waarop de standhouders hun waren hadden uitgestald: mooie vitrines met geraffineerde verlichting en kostbare inhoud of zo maar een doos Juchemkeien over de tafel gerold. En bij het zien van een oerwoud aan kettingen van soms onbescheiden omvang moest ik denken: Wie zoiets draagt moet stalen spieren hebben of vroeg krom lopen. Ik heb het in ieder geval uitstekend naar mijn zin gehad op de beurs. L.J. H.
VAN DE LEESTAFEL Lapis, november 2013 De Steckbrief is dufrénoysiet, een loodarsenaat. Dit mineraal is vooral bekend bij de verzamelaars van Lengenbachmineralen. Klassieke en actuele vindplaatsen in Hongarije. Er worden meer dan 20 namen van bekende en onbekende vindplaatsen genoemd, waaronder Rudabanya bij de Slowaakse grens. Op de afvalhopen aldaar werden enkele jaren geleden nog prachtige cuprieten, overtrokken met malachiet, gevonden. Ook koperboompjes, deels omgezet in malachiet (foto). In het Tokajergebergte kan naar opaal gezocht worden. En als het slecht weer is kan een bezoek gebracht worden aan de Mineralogische Verzameling van de ELTE-Universiteit. De opstelling van de vitrines is klassiek en ademt nog de sfeer van vroeger. Op zoek naar de Steen der Wijzen: hoe is het gesteld met de mineralenhandel in Pakistan en Afghanistan? Op zoek naar mineralen in het moeras. Kan dat? In sommige moerassen en de bodem daaronder zijn kort geleden (misschien in een tijds9
bestek van enkele honderden jaren) mineralen ontstaan als fichteliet en vivianiet. Fichteliet is een mineraal dat in een koele ruimte bewaard moet worden. Het smeltpunt ligt bij 46˚ C, maar ver daaronder begint het al te vervluchtigen. In de serie Tips is een artikel te lezen over de krashardheid. Agaten en kwartsen uit Berschweiler bij Kirn. Nieuwe mineralen. En heel veel advertenties. Geonieuws, november 2012. Het mineraal natroaluniet, een natrium-aluminium-sulfaat. De bekende mineralogen Deer, Howie en Zussman, naar wie enkele mineralen genoemd zijn. Geonieuws, december 2012. Verslag van de mineralenbeurs in Sainte-Marie-aux-Mines. Het mineraal jeremejewiet. Dit is een zeldzaam mineraal waarnaar vooral Eifelliefhebbers zoeken en hebben gezocht. Voor grotere kristallen moet u naar Namibië reizen. De geschiedenis van wavelliet: Wie was de ontdekker? Mineralienwelt, november-december 2012. Het Krügerhaus in Freiberg is heropend. Hier worden vooral Duitse mineralen tentoongesteld. Kostbaarheden uit het Ertsgebergte. Bijna uitsluitend foto’s met een korte beschrijving. Een nieuwe vondst van titaniet (foto) in het Felbertal; na zware arbeid vinden Strahlers prachtige kristallen. Een reisverslag naar Marokko, onder de titel: Marokko, Tee und Mineralien. Heel bijzonder zijn de vondsten van blauwe bariet uit Ségangen. Ook grote skutterudietkristallen stonden op het menu. De Skorpion-mine in woestijn van Namibiè. De mooiste tarbuttietkristallen komen hier vandaan. Perimorfose van limoniet na sideriet uit Bolivia. Vaak zijn dergelijke pseudomorfosen voor verzamelaars niet aantrekkelijk vanwege de bruine kleur. Maar als de oorspronkelijke vorm grotendeels behou10
den blijft (zoals dat bij perimofosen het geval is) dan zijn deze groepjes zeker de moeite van het verzamelen waard. Zoeken in het Arndal in Zuid Tirol. Dit artikel bevat een groot aantal aspecten van dit gebied. En uiteraard veel foto´s. Vulkanisme, waaronder de bekende basaltzuilen. Op de mineralenbeurs van Hamburg stond haüyn als siersteen in de aandacht. Nieuwe mineralen en de agatenpagina.
11
BOEKBESPREKING Twee maal per jaar komt Lapis uit met een extra nummer. Soms over een vindplaats of land, soms over een mineraal of over een groep mineralen. Dit keer komt het extraLapis nummer goed van pas omdat het helemaal gewijd is aan pseudomorfosen. Een aantal foto’s laat steeds drie kristallen of mineralengroepjes zien. Gaat het bijv. over de pseudomorfose van malachiet na azuriet, dan zien we eerst een azuriet, vervolgens de pseudomorfose en tenslotte malachiet. De auteur begint met een soort waarschuwing: Verwacht geen mooie, heldere kristallen. Pseudomorfosen zijn nooit transparant en hebben bijna altijd een ruw oppervlak. Maar is men eenmaal in de ban van pseudomorfosen dan zijn er heel veel interessante stukken te verzamelen uit alle chemisch groepen en zelfs pseudmorfosen met een organische achtergrond: Versteend hout, gepyritiseerde schelpen. Als we naar de chemische processen kijken dan zijn er vier mogelijkheden: 1. Het verlies van bepaalde bestanddelen: Koper na cupriet; 2. Er komen bestanddelen bij: Malachiet na cupriet; 3. Gedeeltelijke uitwisseling van bestanddelen: Goethiet na pyriet; 4. Volledige vervanging van bestanddelen; Kwarts na calciet. Uiteraard staan er veel prachtige en vooral kleurrijke foto’s in dit boekwerk. Een mooi voorbeeld is bijv. opaal na ikaiet. Daarbij heeft de chemische samenstelling een stevige verandering ondergaan: Calciumcarbonaat is vervangen door siliciumoxide. Wat bleef is een percentage aan water. Wie zich met pseudomorfosen bezighoudt komt een aantal termen tegen die enige toelichting vereisen. 12
Perimorfose: Een mineraal wordt omhuld door een ander mineraal; het oorspronkelijke mineraal wordt opgelost, maar alleen het omhulsel blijft bestaan. Er zijn meerdere termen voor dit begrip in omloop. Zo spreken Zwitserse mineralogen over Narben, littekens, bijv. rookkwartsen waarin de indrukken van lang verdwenen fluorietkristallen zichtbaar zijn. Paramorfose: Hierbij verandert de chemisch samenstelling niet, maar door afkoeling of juist sterke verhitting ontstaat een ander mineraal. Bekende voorbeelden zijn: Wanneer gewone kwarts sterk verhit wordt (boven 573˚) dan ontstaat er hoogkwarts (foto). Bij afkoeling komt de gewone kwarts weer terug. Deze vorm van paramorfose is reversibel (omkeerbaar). Grafiet na diamant is irreversibel (tenzij er zeer hoge druk op wordt gezet). Soms is het niet duidelijk wat zich heeft afgespeeld. Als voorbeeld gebruikt de auteur een kwartsperimofose na fluoriet (een kubische kwarts met de vorm van een fluoriet). Maar het vreemde is dat in het kristal zich calcietrhomboëders bevinden. Hebben we hier te maken met een dubbele pseudomorfose? Heel interessant zijn de pseudomorfosen waarbij de beide mineralen chemisch of kristallografisch niets met elkaar te maken hebben. Beroemd zijn de vele groepjes kwarts na fluoriet uit de fluorietmijn van Wölsendorf. En op beurzen zien we nog wel eens de pseudomorfose van koper na aragoniet, waarbij alleen de zuiltjes van de aragoniet te zien zijn (zie foto). Verzamelaars van pseudomorfosen kunnen in dit boek heel wat te weten komen over hun verzamelobjecten, zeker door de mooie foto’s en de duidelijke tekeningen. Beslist een aanrader.
13
MINERALEN ONDERZOEKEN Iedere (amateur)mineraloog heeft wel enkele onbekende mineralen die hij/zij graag geïdentificeerd wil zien. Sinds kort heb ik de beschikking over een Raman spectrofotometer waarmee ik edelstenen onderzoek. Omdat ik af en toe op de edelsteen determinatiestand van de Geode-beurs sta, en in de buurt woon, wil ik mijn apparaat ook, maar beperkt, beschikbaar stellen voor onderzoek voor leden van Geode. Ik vraag vooralsnog een verhoudingsgewijs klein bedrag van E 10,- per onderzoek, wat resulteert in een per email verzonden afbeelding van een spectrum van het onderzochte materiaal.
De Grafiek van sulfohaliet.
Hoe werkt zo’n onderzoek ? U stuurt mij een mineraal met een afmeting van maximaal 9x3x4 cm (lxbxh). Dat stop ik in de “cuvetkamer” van het apparaat, stel de belichting in, stel scherp, maak een foto en ik ontvang op het beeldscherm van de computer een grafiek met pieken op bepaalde plaatsen. Het apparaat vergelijkt deze grafiek met de bijna 3500 (van de 4400) bekende mineralen van de RRUFF-database (kaartenbak). Het kan dus zijn dat uw mineraal niet in de database voorkomt. Helaas, pindakaas. En nu even praktisch: U stuurt uw mineraal met vermelding van zowel het terugzendadres als uw e-mailadres naar het Nederlands Gemmologisch Laboratorium Atalanta 32, 3295PC, ’s-Gravendeel. U stort E10,- + terugzendporto op rekening 734940 t.n.v. K.Hoving 14
’s-Gravendeel en na een paar dagen heeft u het mineraal terug. Het resultaat krijgt u per e-mail in de vorm van een afbeelding van een spectrum (kunt u zelf uitprinten). Omdat we tegenwoordig flink op de kleintjes moeten letten is het eerste onderzoek/steen voor ieder lid eenmalig gratis. In de maanden juni en september is het laboratorium gesloten. Met vriendelijke groeten, Kees Hoving, www. nedgemlab. nl
15
BEURZEN Zondag 17 februari 2013: Mineralogica 2013 - Int. Mineralen en Fossielenbeurs 10-17; Hotel Hengelo, Bornsestraat 400 Hengelo.
En natuurlijk heeft u de geode-beurs van zaterdag 16 maart al genoteerd in uw agenda
16
