Zelfhulp informatief Schrijven helpt! Informatief Eet gezond en RECEPTENWEDSTRIJD. Boekrecensie De kracht van kwetsbaarheid Brené Brown

hyp

Zelfhulp – informatief Schrijven helpt! Informatief Eet gezond en RECEPTENWEDSTRIJD

Nederlandse Hyperventilatie Stichting jaargang 29, nummer 4, winter 2015

04_Hyp_winter_2015.indd 1

Boekrecensie De kracht van kwetsbaarheid – Brené Brown

07-12-15 11:07

2 3

INHOUDSOPGAVE Schrijven helpt! Je kunt hyperventilatie van je afschrijven en geluk naar je toeschrijven.

6

Eet gezond Is er voeding die paniek en stress helpt te voorkomen?

7

Receptenwedstrijd Mail ons jouw beste recept en win een leuke prijs!

8

De kracht van Nee Nee zeggen hoeft geen strijd te zijn, het geeft een ultiem gevoel van vrijheid.

10

Een interview met longarts Joost van den Aardweg Deze longarts heeft zich sinds kort verbonden aan de NHS. Hij vertelt wat hij voor de Stichting wil doen.

11

Memobord Leuke, interessante tweets.

12

Over-leven met hyperventilatie Susannah (38) kampt vanaf haar vijfde jaar met hyperventilatie. Hoe gaat zij hier mee om?

14

De kracht van kwetsbaarheid Boekrecensie van de besteller ‘De kracht van kwetsbaarheid’ van Brené Brown.

15

Vanuit de praktijk Jolien Spoelstra geeft haar visie op kwetsbaarheid en hyperventilatie.

2 15 16

Van het bestuur Colofon Column Ditty Drenthe

Van het bestuur

hyp

Nieuws… Nu het er buiten vrij somber uitziet en de dagen steeds korter worden, kijk ik uit naar de kerstvakantie met alle gezelligheid daarom heen. Lekker de open haard aan en de tijd hebben om deze dagen samen met degenen die je lief zijn door te brengen. Ik neem me altijd voor om niet al te moeilijk te doen over de invulling van het kerstdiner, maar ongemerkt levert dit altijd toch wel wat stress op. Daar moeten we voor waken om stress te krijgen over iets wat gezellig moet zijn. Als dit lukt, geeft dat weer lucht om er alleen maar van te genieten. In deze tijd moeten we ook weer nadenken over onze zorgverzekering. We zijn erg blij dat we een heel goed aanbod hebben voor onze leden. Denkt u daar vooral eens over na, want het kan u veel voordeel opleveren. In het midden, tussen de Hyp en Vizier, en op de website adfstichting.nl staat uitgebreide informatie over de collectieve overeenkomst die wij met Sucsez hebben afgesloten. Overweegt u ook eens om deel te nemen aan de lotgenotencontacten welke eind januari weer gaan starten. Soms is het een drempel om de stap te nemen, maar vrijwel altijd pakt dit heel positief uit. Mensen ervaren het contact als erg plezierig. De lotgenotengroepen die gericht zijn op angstklachten, staan ook open voor mensen met hyperventilatie. Als u twijfelt, willen wij u graag verder informeren. We vinden het fijn dat we u meer informatie kunnen geven over hyperventilatie als gevolg van lichamelijke problemen. Hierover kunt u verder lezen in het interview met de longarts. In de volgende uitgaven zullen steeds weer nieuwe artikelen over dit onderwerp staan. Voor volgend jaar staan er ook wat veranderingen op stapel. Onze voorzitter Frits Boer, draagt het stokje over aan Else de Haan. Wij zijn erg blij dat hij nog een jaar bestuurslid blijft. Dus we nemen nog niet echt afscheid. En we verwelkomen Else van harte binnen onze club! Ik wil u allemaal hele fijne feestdagen toewensen en hoop dat we er met elkaar weer een gezond, fijn en luchtig 2016 van gaan maken.

Foto Jan van der Velden

Tips voor onderwerpen? Mail naar [email protected]

Josine van Hamersveld een uitgave van de ADF stichting


07-12-15 11:07

winter 2015

ZELFHULP - INFORMATIEF

3

Schrijven helpt! door Ditty Drenthe en Yvonne Mors

Schrijven en lezen leren we al op vijf- of zesjarige leeftijd en we blijven het ons hele leven doen. Schrijven werkt ook therapeutisch en het leuke is dat je er gewoon thuis mee aan de slag kunt.

‘De toekomst is open. We schrijven dit verhaal van moment tot moment. Maak jouw positieve keuzes’

Uiteraard is het niet de bedoeling dat het schrijven alleen gericht is op vermindering van hyperventilatie- en spanningsklachten, maar juist ook op positiviteit.

Bron: Tweet 26 oktober 2015 Voor positiviteit@4positiviteit

Een brief, verslag, notitie, boodschappenlijstje of aantekeningen. We schrijven iedere dag. Schrijven als reminder, ontspanning, verslaglegging of communicatiemiddel. Schrijven is niet meer weg te denken uit onze maatschappij. We verslinden dagelijks vele teksten; krantenartikelen, mails, apps, informatie op internet, ondertiteling op tv. Door dagelijkse gebeurtenissen op te schrijven orden je je gedachten. Als je tijdens een hyperventilatie-aanval simpelweg opschrijft wat je voelt en ervaart, zal je merken dat de spanning sneller zal afnemen.

‘Elfje’ Je kunt bijvoorbeeld ‘een elfje’ schrijven. Elf woorden in vijf zinnen. Vreselijk, ik hyperventileer, waarom steeds opnieuw moet ik dit ondergaan? Lucht. voorbeeld ‘elfje’

Het schrijfschema is 1, 2, 3, 4, 1. In de eerste en vijfde zin schrijf je één woord. De tweede zin telt twee woorden. De derde zin bevat drie woorden en in de vierde zin schrijf je vier woorden op die spontaan in je opkomen. Hierbij gaat het vooral om de ontlading van je gevoelens en het schrijfproces.

Om je gedachten aan het papier toe te vertrouwen, lijkt in eerste instantie misschien een grote stap, maar niets is minder waar. Bij het opschrijven van je gedachten en gevoelens gaat het namelijk niet om het resultaat van het schrijfwerk. Datgene wat je opschrijft geeft je overzicht én inzicht. Als je je notities in een schrijf- of dagboekje noteert is het een uitdaging om er na verloop van tijd eens door heen te bladeren. Je zult vaste denkpatronen en bepaalde ontwikkelingen in je persoonlijk leven ontdekken.

Nieuwe start Op basis van inzicht in ons leven kunnen we desgewenst een nieuwe start maken. Je kunt gedachten weerleggen, vaste gewoontes doorbreken en je levensstijl aanpassen. Al schrijvende ontdek je wat er anders kan of mag blijven zoals het is. Het is een ware ontdekkingstocht naar de diepere lagen van je ziel. Schrijven verrijkt je leven.

een uitgave van de ADF stichting


07-12-15 11:07

4


Naast je gedachten, gevoelens en emoties kun je ook je (levens)ervaringen opschrijven. Door deze verhalen verwerk je wat je hebt meegemaakt en geef je het een plaats, waarmee je verder kunt en dat biedt perspectief.

Verschillende herinneringen Specifieke herinneringen geven een eenmalige gebeurtenis in ons leven aan, bijvoorbeeld de plek waar je was toen Willem-Alexander en Maxima trouwden of je eerste hyperventilatie-aanval kreeg. Deze herinneringen zijn vol met details en je herinnert jezelf ook wat je zag, rook, hoorde, zei en voelde. Het kunnen zowel positieve als negatieve herinneringen zijn.

hyp

Herinneringen kunnen spontaan optreden, maar het kan ook een gewilde, bewuste keuze zijn. We kunnen dus actief op zoek naar herinneringen gaan.

Specifieke gebeurtenis Als je een specifieke gebeurtenis wilt beschrijven en je hebt moeite om de herinnering boven te halen dan kun je de periode beschrijven waarin de gebeurtenis plaatsvond. Dus beschrijf wat je in die periode deed, waar je was, met wie en waarom. Daarna kun je op zoek naar de algemene herinnering(en), dus wat vond je van die periode? Schrijf de gedachten die bij deze vraag in je opkomen spontaan op, zonder een en ander mooier te maken dan dat het is. Al schrijvende stuit je vanzelf op die ene specifieke gebeurtenis en komen allerlei weggevaagde herinneringen weer boven. Je kunt zelfs even je ogen sluiten om de gebeurtenis in stilte te herbeleven. Je zult merken dat je de situatie gedetailleerd kunnen beschrijven.

Functies herinneringen Je herinneringen opschrijven heeft een sociale functie, je draagt je kennis en ervaringen over. We leren ervan, we ontdekken wat werkt en wat we willen. Herinneringen hebben ons gevormd tot wie we zijn. Onze identiteit wordt erdoor gevormd, we schrijven (fragmenten van) ons levensverhaal en beantwoorden daarmee de vraag ‘Wie ben ik?’ Identiteitsherinneringen hebben betrekking op belangrijke levensthema’s. Herinneringen kunnen pijnlijk zijn. Helaas kunnen we de tijd niet terugdraaien, maar we kunnen wel iets doen aan de manier waarop we tegen ons verleden aan kijken. Niet de negatieve gebeurtenissen op zich zijn bepalend, maar de verhalen die we erover vertellen. Kijken we naar onze beperkingen of naar de mogelijkheden binnen de beperkingen?

De algemene herinneringen zijn niet gebonden aan één bepaalde gebeurtenis in ons leven. Ze bestrijken een langere periode en bevatten meestal oordelen. Bijvoorbeeld in die bepaalde klas heb ik de leukste schooltijd gehad. Dit zijn geen gedetailleerde herinneringen. Er zijn ook herinneringen die naar een bepaalde periode in je leven verwijzen. Bijvoorbeeld de tijd dat je in een bepaalde straat woonde. Het zijn algemene beschrijvingen, wat je in die periode deed, met wie, waar en waarom.

Helpende vragen Door de juiste vragen te stellen kun je ook moeilijke gebeurtenissen integreren in je levensverhaal en zin aan je leven geven. Vragen waarmee je aan de slag kunt tijdens of na een hyperventilatie-aanval (of als je jezelf gewoon goed voelt) zijn: • Wanneer kreeg ik mijn laatste hyperventilatie-aanval? • Waar was ik? • Met wie was ik daar? • Wat deed ik? • Waarom deed ik dat? Om er dieper op in te gaan kun je de volgende vragen beantwoorden: • Wat dacht ik? • Wat voelde ik? een uitgave van de ADF stichting


07-12-15 11:07


winter 2015 • • • • •

Wat zag ik? Wat rook ik? Wat hoorde ik? Wat leert deze situatie mij? Hoe zou ik een volgende keer kunnen reageren/ handelen? • Wat is het positieve aan deze gebeurtenis?

5

Je kunt de antwoorden net zo lang maken als je zelf wilt, maar je kunt ook van tevoren bepalen hoeveel regels je per vraag wilt schrijven. Je kunt het dus kaderen als je daar behoefte aan hebt. Als je meerdere keren notities maakt over een hyperventilatie-aanval, zal je mettertijd ontdekken wat wel of niet werkt voor jou.

Het leven wordt achteruit begrepen, maar voorwaarts geleefd Het is goed om je tekst hardop te lezen. Op die manier geef je stem en adem aan de situatie en krijgt het gebeuren automatisch een plekje.

Open zinnen

Hieronder volgen een paar extra vragen: • Wat ervaar ik tijdens het voorlezen van mijn antwoorden/tekst? • Wat is voor mij de meerwaarde van deze schrijfopdracht?

• Tijdens een hyperventilatie-aanval helpt het mij, om… • Ik moet de komende tijd letten op… • Ik kan hiervoor de volgende acties ondernemen…

Wat is autobiografisch schrijven? ‘Samenhang brengen in je belevenissen, je lot herkennen als iets wat bij je hoort, jezelf op het spoor komen. Schrijven is een creatieve daad die gelukkig maakt’

Je kunt ook de volgende open zinnen met bijvoorbeeld vijf regels afmaken.

Schrijven is vooral doen!

trole, op het leren vertrouwen op de associatie. Het is een mooi en zuiver proces, waardoor essenties vanzelf bovendrijven, zonder sturing.

Willemijn Soer in haar boek ‘Autobiografisch schrijven’

Het autobiografisch schrijven onderscheidt zich van het dagboekschrijven. Waar je bij het dagboekschrijven onder meer emoties (ergernis, pijn, verdriet) van je af kan schrijven, schrijf je bij autobiografisch schrijven je leven ‘naar je toe’. Het beschrijven van kleine fragmenten uit je leven maakt je wakker. Het zet je op het spoor van waarom je de dingen doet zoals je ze doet, en van je verbondenheid met anderen. Dat maakt je blij en geeft je kracht. ‘Schrijven om te begrijpen’ is het motto van het autobiografisch schrijven. Niet ‘Schrijven om begrepen te worden’. Je schrijft dus om jezelf te leren begrijpen, en niet om iets aan anderen uit te leggen. Het creatieve aspect heeft de lead. Een cursus autobiografisch schrijven is gericht op het loslaten van con-

Het is voor de meeste mensen lastig om het denken los te laten. Een beetje tijdsdruk en de kracht van een groep helpt daarbij. Mijn ervaring is dat alle deelnemers na wat oefening tot nieuw inzichten komen, en worden verrast door de samenhang in het bestaan. En dat alle deelnemers verbaasd zijn over hun vermogen om hun indrukken bijna moeiteloos samen te vatten. Yvonne Mors, cursusleider Autobiografisch Schrijven



07-12-15 11:07

6

hyp

INFORMATIEF

Eet gezond door Ditty Drenthe

We eten iedere dag. We kunnen niet zonder voedsel. Voedsel kan zowel een positieve als een negatieve invloed op ons welzijn hebben. Hoe kunnen we als hyperventilanten ons voordeel doen met voedsel? Goede verantwoorde voeding is essentieel voor een optimale gezondheid. Daar zijn we het allemaal wel over eens, maar wat is goede voeding? De meningen lopen hierover nogal uiteen. Volgens de één behoort bijvoorbeeld zuivel en vlees dagelijks op ‘het menu’ te staan en volgens de ander is het beter om deze producten juist niet te nuttigen.

Producten die veel suiker bevatten, zorgen er voor dat jouw bloedsuikergehalte snel stijgt en als de bloedsuikerspiegel te laag was, krijg je een energieker gevoel. Je lichaam houdt niet van een bloedsuikerspiegel die plotseling omhoog schiet. Het lichaam neemt noodmaatregelen tegen de hoge bloedsuikerspiegel door het hormoon insuline aan te maken. Insuline verlaagt de bloedsuikerspiegel. Als de bloedsuikerspiegel vaak omhoog gaat, door consumptie van suiker, veel koolhydraten of stress, dan gaat het lichaam steeds prikkelbaarder reageren op de hoge bloedsuikerspiegel. Als het teveel is geworden, maakt de alvleesklier steeds meer insuline aan en uiteindelijk schiet de bloedsuikerspiegel onder het normale, gemiddelde niveau. Als de bloedsuikerspiegel laag is, voel je je futloos en krijg je trek in iets zoets. Je lichaam raakt uit balans en raakt oververmoeid.

Meer tips

Je kunt altijd vrijblijvend een consult bij een diëtiste of een voedingsdeskundige aanvragen. Daar kun je terecht met jouw specifieke vragen omtrent diëtiek en voeding. Deze deskundigen geven desgewenst ook uitgebreide voedingsadviezen bij ziekte. Is er voeding die stress-, paniek en hyperventilatieklachten vermindert? Als je jezelf niet prettig voelt, ben je eerder dan normaal geneigd om koekjes, snoepjes en andere zoete producten te nuttigen. Hoe meer producten met suiker je eet, hoe sneller je lichaam verzadigd raakt en weer om ‘zoete producten’ vraagt.

• Verder is het belangrijk om nooit té veel te eten. Luister naar je lichaam. Eet als je trekt hebt en stop als je verzadigd bent. • Probeer ’s avonds na 21.00 uur niet meer te eten. • Beweeg voldoende! Bij hyperventilatieklachten is de verhouding zuurstof – koolstofdioxide verstoord, er is te weinig koolstofdioxide in het lichaam. Door te bewegen wordt de productie van koolstofdioxide verhoogd en verbruik je meer zuurstof. • Mensen die last hebben van een paniekstoornis hebben meer kans op een paniekaanval als ze regelmatig roken. Het is voor hyperventilanten die roken verstandig om ermee te stoppen, maar dat kan ook hyperventilatie uitlokken. Rokers hebben vaak last van stress, dat is ook de reden waarom ze roken. Zoek afleiding! • Probeer je voldoende te ontspannen. Dit bevordert een rustige, regelmatige ademhaling. een uitgave van de ADF stichting


07-12-15 11:07

winter 2015

Naast alcohol kunnen aanvallen van hyperventilatie ook ontstaan door: • een tekort aan vitaminen, • cafeïne (koffie, cola, energiedrankjes), • light producten, • overgewicht, • te nauw zittende kledij.

Serotonine

Foto facebook.com/naomi.dejong

Serotonine is het feelgood stofje in je hersenen. Het is een hormoon, opgebouwd uit koolhydraten en het aminozuur tryptofaan. Voedingsmiddelen die de serotonineproductie in je hersenen vergroten, verbeteren ook je humeur.

Naomi de Jong werkt als diëtiste en is foodblogger. Er verschijnen wekelijks nieuwe recepten op haar blog foodsandphotos.nl.

7

Serotonine wordt opgebouwd uit koolhydraten. Koolhydraatrijke voeding is dus goed voor je. Volkorenbrood, zilvervliesrijst en volkorenpasta bevatten koolhydraten die langzaam in je lichaam worden opgenomen. Tryptofaan is een aminozuur, een onderdeel van eiwit. Eiwitten zijn bouwstenen voor het lichaam. Tryptofaan wordt in het lichaam omgezet in Serotonine. Je vindt het in melk, bananen, kikkererwten en chocolade. Deze voedingsmiddelen helpen je dus bij stress.

Foto Naomi de Jong

• Wees matig met alcohol. Hyperventilatie kan door het gebruik van alcohol uitgelokt worden. Je ademt op een verkeerde manier, waardoor de balans tussen zuurstof en koolzuurgas uit evenwicht raakt. Er ontstaat vaak een hyperventilatie-aanval bij mensen die vermoeid zijn, onder stress leven en op emotionele momenten. Bij het gebruik van alcohol houdt men minder controle op het ademen en men wordt sneller emotioneel. Om die reden wordt aan mensen die regelmatig een aanval van hyperventilatie hebben, afgeraden om alcohol te gebruiken.

INFORMATIEF

Kookboek Naomi de Jong is medeauteur van het nieuwe kookboek ‘De gezonde eter – Natuurlijk samen koken’. Via de Facebookgroep van Irene Lelieveld hebben de 17 co-auteurs elkaar ontmoet en zo ontstond het kookboekidee. Op een gesloten Facebookgroep hebben zij recepten uitgewisseld en elkaars creaties van feedback voorzien. Samen hebben zij een rijkelijk geïllustreerd kookboek met 175 recepten samengesteld. Van ontbijt tot nagerecht en van smoothies & dranken tot gebak & high tea. De meerwaarde van dit kookboek is dat de recepten koemelk-, tarwe- en suikervrij zijn. Het kookboek kost € 24,95. Wie het kookboek via Naomi de Jong bestelt, krijgt 15% korting. Info of bestellen via e-mail: [email protected].

Receptenwedstrijd Stel een lekker en gezond gerecht samen. Mail ons het recept en wie weet win je een leuke prijs! Mail je recept naar: [email protected].



07-12-15 11:07

8

hyp

INFORMATIEF

De kracht van Nee door Ditty Drenthe

Vind je het moeilijk om nee te zeggen? Durf je het niet, voel je jezelf schuldig als je niet op een verzoek van een familielid, vriend(in) of werkgever ingaat? Realiseer je, dat je te allen tijde het recht hebt, om nee te zeggen. ‘Nee Geen discussie Nee is nee Ik ga niet onderhandelen Stop.’ Elfje van Kencha (20)

“Nee”, een peuter weet dit woord als geen ander met de juiste elan uit te spreken. Het is vaak het eerste woord dat hij/zij kan zeggen. Vreemd, dat de vanzelfsprekendheid waarmee dit woord op jonge leeftijd wordt uitgesproken, bij het ouder worden afbrokkelt. De huidige maatschappij stelt steeds hogere eisen aan ons. Bedrijven moeten aan steeds strengere regelgeving voldoen. Zelfs een postbezorger van Sandd moet per 1 januari 2016 verplicht met een iPhone of smartphone op stap, zodat hij via een App gevolgd kan worden tijdens de postroute. Daarnaast worden werkzaamheden wekelijks met een puntensysteem beoordeeld. Als je aan bepaalde eisen moet voldoen, kun je teveel druk ervaren en dat kan stress opleveren met een hyperventilatie-aanval als gevolg.

Het resultaatgericht werken begint al op de kleuterschool. De alom bewonderde werkjes uit het plakboek moeten stuk voor stuk aan het voorbeeldwerkje van de juffrouw voldoen.

Arjanne (40): “Ik kan mezelf nog goed herinneren dat ik een lijst van groene en rode papieren strookjes om een mooie illustratie had gevlochten op de kleuterschool. Ik was heel trots op mijn kunstwerk en liet het aan de juffrouw zien. De kleuterjuf zei: ‘Wat heb je dat slordig gedaan.’ Ze wees naar de lijmvlek op de lijst. Ik weet nog dat ik moest huilen. Deze negatieve resultaatgerichte ervaring deed geen goed aan haar zelfbeeld. Arjanne had bijvoorbeeld kunnen zeggen tegen haar juffrouw: ‘Nee, dat is niet waar. Mijn schilderij is wel mooi.’

Mijn neefje van drie jaar is een lief, ondeugend mannetje. Hij klimt en klautert overal op, zowel binnen als buiten. Als ik zeg dat hij niet op de bank mag klimmen, kijkt hij mij uitdagend aan, lacht en doet het toch. Ik berisp hem en zeg dat hij stout is. “Nee, ik ben niet stout. Ik ben lief.” Zo was er eens een verliefd stelletje dat besloot te gaan trouwen. Er werden veel voorbereidingen getroffen voor de grote dag. En ook werd er alom gespeculeerd over de weddenschap van de bruidegom. Althans door zijn vrienden, de bruid en de familieleden van de bruid en de bruidegom mochten van niets weten. De grote dag brak aan en menigeen hield het niet droog toen de bruid aan de arm van haar vader de kerk binnen schreed. De dominee sprak plechtige woorden en eindigde met de vraag; “Adrianus de Jong neem je Sylvia de Haas tot jouw wettige echtgenoot?” Een korte stilte. een uitgave van de ADF stichting


07-12-15 11:07

winter 2015

INFORMATIEF

9

Oefenen Je kunt nee zeggen oefenen. Roep het beeld op bij jezelf, dat je nee zegt. Als je dat niet kunt, dan is je vermogen om te weigeren nihil. Tegen wie zou je graag nee willen zeggen? Stel jezelf de situatie voor waarin je met die persoon samen bent. Bedenk aan de hand van onderstaande vragen hoe je overtuigend nee kunt zeggen en ook achter je beslissing blijft staan.

De bruidegom slikte, friemelde aan een knoop van zijn colbert en rechtte zijn rug. “Nee.” De dominee lachte en herhaalde de vraag. “Adrianus de Jong, neem je Sylvia de Haas tot jouw wettige echtgenoot?” De gasten zaten op het puntje van hun stoel. “Nee”, was wederom het antwoord. De dominee kuchte. “Meneer De Jong, dit is een serieuze kwestie, maak alstublieft geen grapjes. Ik mag het je nog maar één keer vragen.” “Neem je Sylvia de Haas tot jouw wettige echtgenoot?” “Nee”, antwoordde de bruidegom terwijl hij een grimas trok en knipoogde naar zijn vrienden op de voorste rij. Hectiek alom. De bruiloft werd afgelast en het is nooit meer goed gekomen tussen de bruidegom en de bruid. Dit is natuurlijk een extreem voorbeeld, maar toont wel de kracht van het woord nee aan.

Vrijheid Als hyperventilant ben je kwetsbaar en moet je je grenzen in de gaten houden. Durf nee te zeggen tegen familie, vrienden of je werkgever. Als je rust nodig hebt, zeg je nee tegen het familiefeestje, de maandelijkse stapavond of het overwerk. Je bent hier niet minder om. Je verdient juist een pluim als je goed voor jezelf zorgt. Als je nee zegt, bescherm je jezelf, kom je tegen onrecht op en kies je voor vrijheid. Nee zeggen heeft gevolgen en die moet je accepteren. Als nee zeggen voor jou de beste en meest verantwoorde optie op dat moment is, kies dan voor nee.

• • • • • • • • •

Wat is je motivatie om nee te zeggen? Waarom wil je nee zeggen? Waar hoop je op? Welke gevolgen wil en kun je accepteren? Hoe staat of zit je? Hoe ziet jouw gezicht eruit? Op wat voor toon praat je? Hoe ga je om met de reactie van de ander? Waar wil je zijn, als je nee zegt? Luister hoe je nee zegt.

Een extra oefening om nee te leren zeggen: • Wil je iedere week meer dan tachtig uur werken? • Wil je de helft van je huidige loon ontvangen? • Wil je dagelijks meer dan vijf hyperventilatie-aanvallen krijgen? Op deze vragen zeg je zonder twijfel volmondig nee. Als je veel moeite hebt om nee te zeggen, is het aan te raden om dit eerst te oefenen met iemand die je vertrouwt.

Grenswachter Als je moeite hebt met nee zeggen, omdat je kampt met een schuldgevoel als je bijvoorbeeld niet met iemand mee naar de film gaat, bedenk dan dat jij je eigen grenswachter bent. Niemand kan dat beter dan jij. Koester die vrijheid en voel je vooral niet schuldig. Er is niemand op deze wereld die 1001 dingen tegelijk kan doen, we hebben allemaal onze rust nodig. Voor de één is dat meer dan voor de ander. Ken je lichaam en weet waar je grenzen liggen. Daarnaast denken de meeste mensen die jou een vraag voorleggen; ‘Nee, heb ik maar ja kan ik krijgen’. Zeg dus meer nee tegen een ander en ja tegen jezelf. Het zal je goed doen. In feite zeg je dan nee tegen hyperventilatie.



07-12-15 11:07

10

hyp

VOORSTELLEN

Een interview met longarts Joost van den Aardweg door Ditty Drenthe

Sinds kort werken we samen met longarts Joost van den Aardweg. We willen hem aan jullie voorstellen. We zullen zeker nog meer van hem horen in Hyp. Waar werk je als longarts (en waar heb je in het verleden nog meer gewerkt)?

Wat zijn de meest voorkomende oorzaken bij de patiënten met hyperventilatie?

“Ik werk in het Medisch Centrum Alkmaar op de afdeling longziekten. In het verleden heb ik als longarts gewerkt in het LUMC (Leids Universitair Medisch Centrum). Ik ben opgeleid tot longarts in het AMC. Destijds heb ik in het AMC promotieonderzoek gedaan naar het ontstaan van hoge bloeddruk bij patiënten met een slaap-apneusyndroom. Net als hyperventilatie is dat ook een ontregeling van het adempatroon, maar dan een waarbij mensen in de nacht afwisselend hyperventileren en stoppen met ademen.”

“Uiteindelijk denk ik dat de kern van het probleem angst is. Dat wil niet zeggen dat het altijd gaat om een dieper liggende angststoornis of fobie. Hyperventilatie is een reactie die bij iedereen in een angstige situatie kan optreden. Het probleem is dat je door hyperventilatie allerlei onaangename gevoelens kan krijgen, zoals kortademigheid of angst, waardoor je de neiging krijgt om nog meer te hyperventileren en er een vicieuze cirkel ontstaat. Soms speelt ook angst om weer een hyperventilatie-aanval te krijgen mee. Het blijft moeilijk om met zekerheid te bewijzen dat het zo in elkaar zit, maar ik denk dat als je alles, wat erover bekend is, op een rij zet, je daar wel op uitkomt.”

Hoe vaak kom je in contact met hyperventilanten? “Hyperventilatie kom ik zeker een paar keer per maand tegen, in verschillende vormen. Soms gaat het om mensen die hyperventileren zonder onderliggende ziekte, soms gaat het om mensen met een hart- of longziekte waarbij ze kortademig worden en hun ademhaling niet meer onder controle kunnen krijgen.”

Welke therapie raad je hen aan? “Ik raad geen specifieke therapie aan, wel alles wat past bij het hierboven genoemde mechanisme. Soms lukt het om het probleem op te lossen door onderliggende ziekten uit te sluiten (ter geruststelling) en de patiënten trucs te leren om de ademhaling zelf onder controle te krijgen. Soms is begeleiding nodig, bijvoorbeeld door een Cesar-therapeut, gespecialiseerde fysiotherapeut of logopedist. Ook dan komt het er vaak op neer dat de betrokkene zijn ademhaling beter onder controle leert te krijgen, waardoor de angst vermindert. Het hangt er ook vanaf wat voor behandeling het beste bij de betrokkene past. Sommige mensen hebben ook baat bij een specifieke psychologische behandeling, zeker wanneer de angst ook op andere terreinen hinderlijk is.”

Foto www.mca.nl

Welke bijdrage wil je leveren aan de NHS/ Hyp? “Informatie geven over het probleem, maar ik hoop er zelf ook van te leren, want er zijn ook nog veel onduidelijkheden. Ik zou ook willen meedenken over manieren om te toetsen of een behandeling echt werkt of niet.” een uitgave van de ADF stichting


07-12-15 11:07

INFOTAINMENT ARTIKELNAAM

winter 2015

11

Memobord

Het is een unieke gelegenheid om via dit memobord een oproepje te doen. Laat van je horen, mail ons: [email protected].

Tweet oktober 2015 Minibuurvrouw

‘Knikkende knieën en lichte hyperventilatie. Kijken wat vandaag gaat brengen #sollicitatie.’ Tweet oktober 2015 Carlo

‘Hyperventilatie daar had ik jaren geleden ook last van, leren gewoon wat er ook gebeurt, rustig te zijn.’ Tweet oktober 2015 Deanna

‘Tom Cruise make me hyperventilate.’ Tweet oktober 2015 Jan Versteegh

‘De stewardess gaat in de stoel naast me zitten, knijpt in de armleuning en zegt dat ik niet in paniek moet raken. Ik glimlach. I love Turbulentie.’ Tweet oktober 2015 Ellis

‘Ik kan echt veel te snel in paniek raken om niks, shit joh.’ Tweet oktober 2015 Ymhe

‘Ik had een huisgenootje dat er heilig van overtuigd was dat thuiszitten hielp tegen haar paniekstoornis, terwijl het steeds erger werd.’



07-12-15 11:08

12

hyp

ERVARING

Over-leven met hyperventilatie door Ditty Drenthe

Susannah (38) woont in een middelgrote stad in Noord-Holland. Ze heeft veel meegemaakt. Sinds haar vijfde jaar kampt ze met hyperventilatie-aanvallen. Ze vond een manier om er zo goed mogelijk mee om te gaan. Ze vertelt in Hyp haar verhaal. “Ik was pas vijf jaar, maar ik weet nog precies hoe het voelde, het leek alsof ik doodging. Ik ademde snel, werd duizelig en voelde tintelingen in mijn lichaam. Ik moest gaan liggen en dan was het na twee uur over. Ik had deze aanvallen een paar keer per jaar. Pas toen ik negentien jaar was, begreep ik dat het hyperventilatie was. Er is in mijn jeugd veel gebeurd, waarover ik niet kan en wil praten. Ik ben een paar jaar in behandeling geweest bij een psychiater en zij adviseerde mij om niet in de brei van mijn verleden te roeren. Ik kies er dus voor om bepaalde dingen te laten rusten.

ste hulppost in het ziekenhuis beland. Daar bleek dat ik hyperventilatie had. Er ging een wereld voor me open. Ik ging niet dood en ik had geen ernstige ziekte. Er was iets aan mijn klachten te doen. Ik kreeg Mensendieck therapie en leerde hoe ik met ademhalingsoefeningen een hyperventilatie-aanval onder controle kreeg. Ook had ik groepstherapie. Ik werkte hard aan mezelf en leerde objectief naar mijn angsten te kijken.

Automatische piloot Toen kwam de dag dat mijn moeder me vertelde dat ze een knobbeltje in haar borst had. Er brak een tijd vol onzekerheid aan en uiteindelijk bleek ze kanker te hebben. Tijdens haar ziekbed moest ik er voor haar zijn. Mijn broer en mijn vader waren zo paniekerig dat ze niet veel voor mijn moeder konden betekenen. Ik heb alles op de automatische piloot gedaan. Na haar overlijden heb ik de begrafenis geregeld en daarna ben ik ingestort.

Erfelijk

Tics Mijn oma was als een moeder voor me. Ze overleed toen ik vijf jaar was. Ik mocht niet mee naar de begrafenis. Er werd me niets uitgelegd. Hierdoor ontwikkelde ik dwangmatige tics; ik trok gekke bekken. Dit schijnt meer voor te komen bij kinderen die stress hebben. Gelukkig zijn deze tics vanzelf weer verdwenen.

Hyperventilatie Op mijn negentiende jaar ging ik samenwonen. Op een dag dacht ik weer dat ik dood ging en ben ik op de eer-

Ik denk dat mijn paniekaanvallen erfelijk zijn, want mijn vader was nogal paniekerig. Hij gedroeg zich alsof hij nergens invloed op had. Er hoefde maar iets te gebeuren en hij was in paniek. Mijn vader heeft geen hulp gezocht voor zijn paniekaanvallen. Hij heeft een grote dosis discipline en heeft zijn paniekaanvallen daardoor redelijk onder controle. Mijn vader en broer erkennen niet dat zij een paniekstoornis hebben. Als mijn vader een heftige paniekaanval heeft, vraagt hij of ik langs kom. Ik stop direct met mijn bezigheden en loop naar zijn huis, terwijl ik straatvrees heb. Mijn paniekklachten vallen weg, omdat ik er voor mijn vader moet zijn. Ik houd hem gezelschap, kook en praat met hem totdat hij weer rustig wordt. Dagen daarna ben ik tot niets in staat. Ik kan alleen maar op de bank zitten en voor me uitkijken. een uitgave van de ADF stichting


07-12-15 11:08

winter 2015 Boodschappen Ik ga één keer per week boodschappen doen. Ik stel het steeds uit en uiteindelijk dwing ik mezelf om te gaan. Ik vind het moeilijk om de hele winkel door te lopen en mijn boodschappenlijstje af te werken, omdat ik niet snel de winkel uit kan. Bij de kassa in de rij staan is een grote opgave. In de winkel houd ik het winkelwagentje altijd stevig vast, zodat ik houvast heb. Het lukt me niet om in de winkel mijn ademhaling onder controle te krijgen.

Ademhalingsoefeningen Thuis doe ik regelmatig ademhalingsoefeningen en oefeningen waarbij ik mijn spieren aan- en ontspan. Sissend uitademen helpt mij ook. Ik heb cd’s met ontspanningsoefeningen. Op YouTube zijn er ook filmpjes met dergelijke oefeningen. Ik kijk ook naar ASMR-filmpjes*. Er wordt op een fluisterende toon iets verteld en dat zorgt voor aangename tintelingen in mijn nek, waardoor ik ontspan.”

ERVARING

13

Ik wil natuurlijk heel graag van mijn straatvrees en hyperventilatie afkomen. Ik vecht er tegen en dat zal ik blijven doen. Wekelijks dwing ik mezelf om er met de fiets op uit te trekken. Ik herstel steeds sneller van mijn vermoeidheid. Ik had eerst vijf uur nodig om bij te komen, maar nu een half uurtje. Ik laat zware boodschappen thuisbezorgen.

* ASMR staat voor Autonomous Sensory Meridian Response. Het is geen officiële medische term; het is een benaming voor mensen die in hun hoofd, en soms ook in hun ruggenmerg, speciale tintelingen voelen wanneer ze dit soort filmpjes zien (en vooral horen). Inmiddels kijken talloze mensen in de hele wereld naar ASMR-filmpjes voor het slapen gaan.

“Verder gebruik ik Delta Wave muziek om in slaap te vallen. Dit zijn bepaalde toonhoogten waar ik rustig van word. Ik moest veel oefenen, maar ik slaap tegenwoordig gemiddeld acht uur. Mijn dagen nachtritme is enigszins verstoord. Ik vind het prettig om ’s nachts een film te kijken, omdat ik niet word afgeleid.

Straatvrees Mijn zoon heeft ook hyperventilatie. Hij heeft dit geërfd (en gekopieerd). Hij is ook een nachtmens en heeft zelfs straatvrees gehad. Na een interne opname van een jaar durft hij gelukkig weer overal heen.

Ik trakteer mezelf vaak op leuke koopjes. Daar krijg ik een adrenaline-boost van. Daarna ga ik naar de supermarkt en krijg ik toch hyperventilatie. Ik heb slaap- en antidepressiva medicatie. Mijn huisarts schrijft deze medicatie voor. Mijn hulpverleningstraject bij de psychiater is afgerond. Ik krijg ondersteuning bij de afwikkeling van mijn financiën, want ik heb brievenbusangst. Ik ben bang dat de facturen zich opstapelen. Mijn post leg ik ongeopend op een stapel.

Acceptatie

Als kind en tiener had ik beslist geen straatvrees, ik zat overal op en in. Veertien jaar geleden werkte ik in een fotostudio en ik moest iedere dag twee uur met de trein reizen. Onderweg en op het perron kreeg ik een hyperventilatie-aanval. Ik wilde direct naar huis. De werkdruk was hoog en als ik thuis kwam zorgde ik voor mijn zoon. Het werd me teveel. Ik kreeg slapeloze nachten en straatvrees. Ik stopte met mijn werk en sindsdien zit ik thuis.

Ik heb mezelf geaccepteerd. Gelukkig ben ik assertief en heb ik gevoel voor humor. Ik heb lieve mensen om me heen, die me begrijpen. Via internet onderhoud ik mijn contacten. Dit houdt me op de been. Ik ben een sterke vrouw, ik heb agrofobie en een paniekstoornis, maar ik kan er mee omgaan. Ik adviseer de Hyp-lezers om nooit op te geven. Zoek hulp en probeer de dingen waar je tegenop ziet (waarbij de kans op een aanval het grootst is) toch te doen.”



07-12-15 11:08

14

hyp

BOEKRECENSIE

De kracht van kwetsbaarheid door Jolien Spoelstra

Uw ervaring delen? Mail naar [email protected]

Auteur Brené Brown heeft verschillende boeken op haar naam staan, waaronder vier boeken over kwetsbaarheid, die beslist de moeite waard zijn om te lezen. Een boekrecensie over haar bestseller ‘De kracht van kwetsbaarheid – Heb de moed om niet perfect te willen zijn.’

Het boek geeft een inkijkje in de mechanismen achter kwetsbaarheid en schaamte. Het laat ons zien hoe velen van ons worstelen met deze emoties, maar ook dat sommigen er makkelijker mee om kunnen gaan dan anderen. Degenen die er veel moeite mee hebben, streven vaak naar perfectie en controleerbaarheid en hebben de neiging ongemakkelijke gevoelens zoals kwetsbaarheid en schaamte te verdoven of te verstoppen. Brené Brown illustreert met herkenbare voorbeelden uit haar privéleven waarom deze strategie niet werkt en zich uiteindelijk zelfs tegen ons kan keren.

‘Het gaat erom dat je iets toch doet, ook al is succes niet gegarandeerd’ Er zit wat haar betreft maar één ding op: onszelf zijn, door onze kwetsbaarheid te omarmen, aardig voor onszelf te zijn en los te laten wie we denken te moeten zijn. En onszelf durven zijn, is iets waar moed voor nodig is. Wat Brené Brown inzichtelijk maakt, is dat het er niet toe doet of iets perfect is of goed gaat. Het gaat erom dat je iets toch doet, ook al is succes niet gegarandeerd. Dat je iets probeert met het risico dat je faalt. Alleen dat brengt je verder. De kracht van kwetsbaarheid is een ‘must-read’ voor iedereen die wel eens worstelt met kwetsbaarheid en schaamte en moeite heeft om zichzelf te zijn en te laten zien aan anderen. Brené Brown heeft inmiddels vier boeken over dit onderwerp geschreven. Haar boeken De moed van imperfectie

(2013) en De kracht van kwetsbaarheid (2013) werden bestsellers. Zij schreef ook het boek Gelukkig ben ik niet de enige (2014). De TEDtalk die zij over bovenstaand onderwerp hield, ging viral en is één van de meest bekeken lezingen (www.ted.com). In haar nieuwste boek Sterker dan ooit (2015) legt zij uit hoe je door kan gaan na een mislukking of een tegenslag en dit boek ligt nu in de winkel.

Foto fastcompany.com

In de De kracht van kwetsbaarheid (2013) beschrijft Brené Brown, professor aan de Universiteit van Houston, hoe zij geworsteld heeft met haar eigen kwetsbaarheid en tot welke inzichten zij gekomen is na het jarenlange onderzoek dat zij gedaan heeft naar dit onderwerp.

Dr. Brené Brown is professor aan de Universiteit van Houston, USA. Ze heeft de afgelopen dertien jaar onderzoek gedaan naar kwetsbaarheid, moed, waardigheid en schaamte.



07-12-15 11:08

winter 2015

COLOFON

Vanuit de praktijk

Hyp is het nieuws- en contactblad van de Nederlandse Hyperventilatie Stichting. Het heeft als doel om mensen met hyperventilatie erkenning, herkenning en inspiratie te geven. Hyp verschijnt vier maal per jaar.

door Jolien Spoelstra

Jolien Spoelstra (GZ-psycholoog/seksuoloog NVVS) geeft vanuit haar praktijkervaring haar visie op kwetsbaarheid en hyperventilatie. Wanneer mensen moeite hebben om zich kwetsbaar op te stellen, vinden ze het meestal ook lastig om zichzelf te laten zien aan anderen. De mens is immers kwetsbaar. We doen ons daarom vaak anders voor dan we zijn. Veel mensen passen zich voortdurend aan, aan wat zij denken dat de ander van hen verwacht.

Rol Hoewel het leuk kan zijn om je anders voor te doen of een rol te spelen, leidt het doorgaans tot spanning en het gevoel in gevaar te zijn. In mijn praktijk hoor ik geregeld mensen zeggen dat ze bang zijn om ontdekt te worden of door de mand te vallen, omdat ze zich anders voordoen dan ze zijn. Vooral mensen die angstig zijn in sociale situaties hoor ik dergelijke opmerkingen maken. ‘Ik ben bang dat ze er achter komen dat ik niks te zoeken heb in deze kringen.’ ‘Ik krijg altijd een goede beoordeling, maar op een bepaald moment zullen ze inzien dat ik helemaal niet geschikt ben voor deze baan.’

Lichamelijke reacties Wanneer mensen gespannen zijn of het gevoel hebben in gevaar te zijn, leidt dat tot lichamelijke reacties. Het hele lijf wordt geactiveerd om het verwachte gevaar aan te kunnen. Het hart gaat tekeer, spieren spannen zich aan en de ademhaling versnelt. Je kan gaan hyperventileren. Deze lichamelijke reacties geven juist vaak een gevoel van kwetsbaarheid en zijn doorgaans zo moeilijk voor je te houden, dat ze je dwingen om jezelf te laten zien. Dat leidt weer tot meer spanning en kan het gevoel van gevaar versterken, wat tot nog meer lichamelijke reacties leidt, etcetera.

Wees jezelf De enige manier om dit te voorkomen of te doorbreken, is om jezelf te durven zijn. Dat voelt bloot en kwetsbaar, maar ook authentiek. Je hebt dan geen spanning of gevoel van gevaar meer, waardoor je lijf ook niet in staat van paraatheid hoeft te worden gebracht. En als dat wel gebeurt, laat je ook dat zien. Het is op dat moment immers een onderdeel van jou. En jij mag gezien worden. Wees jezelf en je zult merken wat een kracht dat geeft.

15

Redactie Ditty Drenthe, hoofdredacteur Yvonne Mors Jolien Spoelstra Josine van Hamersveld, directeur NHS (eindredacteur) Aan deze Hyp werkte mee Addy Nooitgedacht, corrector Kantoor en correspondentie Nederlandse Hyperventilatie Stichting Hoofdstraat 122 3972 LD Driebergen-Rijsenburg Telefoon: 0900 – 22 55 460 Website: www.hyperventilatie.org e-mail: [email protected] Telefonische bereikbaarheid: maandag tot en met vrijdag 9.00 – 13.30 uur Vormgeving Arthur van Aken Ferdinand van Nispen Uitgever Performis, ’s-Hertogenbosch Abonnement/lidmaatschap Het lidmaatschap van de Nederlandse Hyperventilatie Stichting kost € 35,00 per jaar (eenmalige inschrijfkosten € 7,00). U bent dan automatisch geabonneerd op Hyp. Het lidmaatschap loopt per kalenderjaar van 1 januari tot en met 31 december. Nieuwe abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan. Aanmeldingen kunnen telefonisch: 0900 – 22 55 460, schriftelijk: Hoofdstraat 122; 3972 LD Driebergen-Rijsenburg, of per e-mail: [email protected]. Beëindiging van het abonnement of het lidmaatschap van de Nederlandse Hyperventilatie Stichting (dat gekoppeld is aan het abonnement) kan uitsluitend schriftelijk vóór 1 november van het lopende kalenderjaar. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement/lidmaatschap automatisch met één jaar verlengd. Betalingen ING bank: NL59 INGB 0005 4858 60 Copyright Niets uit dit tijdschrift mag in welke vorm dan ook worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. Aansprakelijkheid Omdat de NHS uitsluitend evidence based behandelingen ondersteund neemt zij geen verantwoording voor de meningen, ervaringen of adviezen van derden in interviews, ervaringsverhalen of essays. Oplage 4000, ISSN 1878-8777



07-12-15 11:08

16

COLUMN DITTY DRENTHE

hyp

Test Om de één of andere onverklaarbare reden vertoont mijn e-mailbox soms vreemde kuren. Afgelopen maandag was het weer zover. Ik wist niet zeker of mijn e-mails bij de ontvangers X en Y aangekomen waren. Het waren belangrijke mails, dus ik nam telefonisch contact met de ontvangers op. Zij hadden helaas mijn mails niet gekregen. Na mijn laptop een paar keer aan- en uitgezet te hebben, overwoog ik om maar een testmailtje te sturen naar mijn eigen e-mailadres.

op internet checken. Er is geen is-je-hyperventilatie-aanval-over?-test. Laatst vond ik wel een test op internet om te kijken of ik last heb van hyperventilatie. Er werd gevraagd of ik weleens overstuur ben, of ik het moeilijk vind om initiatief te nemen, of ik beef, opgefokt en onrustig ben, of ik mezelf moeilijk kan ontspannen en of ik moeite met ademhalen heb. Zomaar een greep uit de ruim twintig vragen. Ik beantwoord de vragen snel, volgens mij valt het allemaal reuze mee. Nou, niet dus. De uitslag bezorgt mij stevige hypers. Mijn stressniveau is volgens de test 67% en dat kwalificeren ze met ernstig, mijn angstniveau is 76%, uiterst ernstig en mijn depressiviteit 52%, ernstig.

Foto Kencha van Drenth

‘Wat mankeer ik? Dit is niet goed’. Ik voel een lichte duizeling in mijn hoofd en mijn benen voelen slap aan. ‘Wat moet ik nu doen? Laat ik google maar raadplegen.’ ‘Symptomen hyperventilatie’ type ik in. Ik scrol door de waslijst heen.

Helaas geen mailtje. Ik begin me steeds meer te irriteren en hoor mezelf licht hijgen. E-mailverkeer en internet zijn fantastisch, maar het moet wel werken. Gefrustreerd bel ik een vriendin op. Ik weet dat zij ook weleens met dit euvel te kampen heeft gehad. “Heb je je modem al een keer aan en uit gedaan?”, vraagt ze me als eerste. Dom, daar heb ik niet aan gedacht. Nadat ik dit gedaan heb, stuur ik nog een mailtje naar mezelf met alleen het woord ‘test’ bij de ‘onderwerp-regel’. Na een half minuutje klinkt het welbekende bliepje. Gelukkig, mijn e-mailbox werkt weer. Ik voel een last van mijn schouders glijden.

Benauwdheid, verstijfde spieren, duizeligheid, beklemming op de borst, tintelingen in handen/gelaat, transpiratie, flauwvallen. ‘Heb ik dit allemaal? Ik geloof dat ik overal last van heb maar ik ben in ieder geval nog niet flauw gevallen.’ Dit feit ontnuchtert me enigszins en ik probeer mijn ademhaling te reguleren. Twee tellen in- en vier tellen uitademen. Na enkele minuten doe ik de ‘ik-doe-het-weer-test’ (= is-je-hyperventilatie-aanval-over-test). I’m back. Had mijn laptop maar kuren vertoond tijdens die hyperventilatietest.

Zo’n onbeschrijfelijk gevoel ervaar ik ook als mijn hyperventilatie-aanval voorbij is. ‘Even checken, ja alles doet het weer.’ Ik adem met een normale frequentie, mijn hoofd voelt gewoon aan en ik sta stevig op mijn benen. Eerlijk gezegd doe ik altijd even een testje, ik check mijn polsslag, luister naar mijn ademhaling, trek een paar grimassen en schud mijn benen en armen heen en weer. Ik hoop maar dat niemand mij ziet, maar eigenlijk kan mij dat niet schelen, want ‘ik doe het weer’. Dat kan ik níet een uitgave van de ADF stichting


07-12-15 11:08

Zelfhulp informatief Schrijven helpt! Informatief Eet gezond en RECEPTENWEDSTRIJD. Boekrecensie De kracht van kwetsbaarheid Brené Brown

Recommend Documents