Zeeman zegt ja tegen led-verlichting

LED MAGAZINE NR. 1 - DECEMBER 2013

Zeeman zegt ja tegen led-verlichting

Distributiecentra Albert heijn voorzien van led-verlichting Veko Lightsystems

De Verboden stad neemt revolutionair led-systeem in gebruik

Machinebouwer Levitech ontwikkelt een nieuwe led-productiemachine

LED vakbEurs voor LED-profEssionaLs 5 en 6 februari 2014 Jaarbeurs Utrecht Hal 3 •

Alle led-producten onder één dak

•

Meer dan 70 led-bedrijven en adviesbureau’s

•

Gratis workshops over kwaliteit, aanbestedingen, openbare verlichting, lichtplannen en meer!

•

Paviljoen Openbare verlichting

•

Laat uw led-lamp testen op kwaliteit tijdens de beurs!

•

Informatie over het nieuwe led-keurmerk

LED Expo wErkt samEn mEt:

Openingstijden: 5 februari: 9.30 – 21.00u 6 februari: 9.30 - 17.00u registreer voor gratis toegang op: www.ledexpo.nl/bezoekers. Gebruik de gratis registratiecode waarde € 65,-: LEDmaGazinE2014 Bezoekers LED Expo is onmisbaar voor inkopers, gebouwenbeheerders, facility managers, technische (licht-) adviesbureaus, installateurs, bouwbedrijven, architecten, projectinrichters, zorgen onderwijsinstellingen en beleidsambtenaren. LeD BeDrijven Op LED Expo vindt u een zeer uitgebreid overzicht van leveranciers, importeurs, groothandels en fabrikanten van led-lampen, led-profielen, led-dimmers, binnen/ buiten armaturen, complete led-verlichtingsoplossingen voor zowel private als publieke ruimtes, lichtontwerpers en lichtadviesbureaus.

Voorwoord

POWER EN PASSIE VOOR DE BRABANTSE ECONOMIE

Vol overgave en keihard werken voor de Brabantse economie van vandaag en morgen is al meer dan 30 jaar onze uitdaging. We zijn de spin in het web die partijen bij elkaar brengt, coalities smeedt, initiatieven van de grond tilt en projecten regisseert. Dat doen we als toegewijde promotor en acquisiteur die buitenlandse bedrijven weet binnen te halen. Als inventieve financial engineer die investeert in bedrijven of hen de weg wijst in het netwerk van kapitaalverstrekkers. Als creatieve business developer die innovaties met nieuwe marktkansen stimuleert en doet slagen. En als erkende ontwikkelaar van werklocaties die daarmee zorgt voor een kwalitatief hoogwaardig vestigingsklimaat. We geven alles wat we in huis hebben om top prestaties te leveren die de Brabantse topclusters versterken. Zodat Brabant internationaal kan concurreren en met haar kennisintensieve economie duurzame oplossingen biedt voor maatschappelijke vraagstukken.

In de schijnwerpers Sinds het verspreiden van het nulnummer van LED Magazine tijdens de vakbeurzen Energie en Elektrotechniek is er ontzettend veel gebeurd. Niet alleen hier op de redactie, maar ook binnen de led community. Zo voorzag Veko Albert Heijns distributiecentra van dynamische led-lijnverlichting, koos Zeeman in al haar Beneluxwinkels voor led-tl van Lioris, besloot New York 250.000 straatlantaarns van led te gaan voorzien en vond het Eindhovense lichtfestival Glow plaats, waar de led-verlichting op Strijp-S haar vuurdoop beleefde. Over al deze zaken en nog veel meer treft u in deze eerste volwaardige editie van LED Magazine artikelen aan. Eén ding moge duidelijk zijn: led-verlichting staat volop in de schijnwerpers. Dat led-verlichting grote belangstelling geniet van zowel leveranciers en installateurs als eindgebruikers blijkt wel uit de grote hoeveelheid evenementen die de afgelopen maanden plaatsvond. Zo genoot led alle aandacht op de vakbeurs Elektrotechniek, trok het LED Evenement een recordaantal bezoekers en was er ook op het nationaal lichtcongres veel aandacht voor led. Bovendien bevinden wij ons aan de vooravond van de eerste editie van de Nederlandse led-verlichtingsvakbeurs LED Expo. Over dit nieuwe platform treft u vanaf pagina 35 diverse artikelen aan. Eens te meer toonden de afgelopen maanden dan ook de potentie van led-verlichting aan. Als uitgever werden wij na ons nulnummer overstelpt met vragen en verzoeken. Bovendien vroegen maar liefst vijfhonderd (!) mensen via onze website een offline of online abonnement aan. Maar zoals altijd bij een tijdschrift, bestaan er ook verbeterpunten. Zo kreeg onze redactie na het uitbrengen van het nulnummer de opmerking dat het accent wellicht te veel op openbare verlichting lag. In overleg met de redactieadviesraad is echter de doelbewuste keuze gemaakt om vijf pijlers te identificeren: maakindustrie en technologie, installatie en projecten, infrastructuur en openbare ruimte, business-to-business markten en toepassingen en tenslotte licht- en applicatie-ontwerpen. In iedere editie van LED Magazine proberen wij onze aandacht hierover evenredig te verdelen. 2014 wordt in ieder geval het jaar waarin LED Magazine een positie als leidend medium in berichtgeving over led-verlichting definitief gestalte wil geven. Zowel in Nederland als in Vlaanderen. Dat doen wij niet alleen ieder kwartaal via dit tijdschrift, maar ook via onze website (waar dagelijks het laatste nieuws te vinden is) en onze emailnieuwsbrief (die een wekelijks marktoverzicht biedt). Langs deze weg wil ik u ook nogmaals oproepen om als u nieuws omtrent ledverlichting heeft, de redactie te mailen ([email protected]). Edwin van Gastel Hoofdredacteur en uitgever van LED Magazine

UITDAGEN EN VERSNELLEN www.bom.nl

17 20 26 38

Inhoud

Menno Veldboer (Veko Lightsystems): ‘Europees marktleider worden is de ambitie’

12

Column Robert Jan Vos - Vergeten spelregels…

15

Arthur Klink (IGOV): ‘Led is pilotstadium voorbij’

17

De Start-up – Eindhovens Lysno introduceert bijna volledig rond schijnende led-tl

20

Uitgelicht – Icoonprojecten in beeld

22

Machinefabrikant Levitech ontwikkelt nieuwe led-productiemachine

25

De Verboden Stad neemt revolutionaire led-lichtinfrastructuur in gebruik

26

Led jargon uitgelegd

28

Column Maarten Loerakker – De digitaliseringsrevolutie

29

LED Expo: ‘Nederland is klaar en de markt is rijp voor deze led-verlichtingsvakbeurs’

31

De pionierende led-gemeenten in beeld

36

Internationaal – New York kiest 250.000 keer led

37

Marcellus Ros (Solid Semecs): ‘Wij zetten nieuwe productiestandaard voor led-verlichting neer’

38

Column Emile Aarts - Engineering natural light

40

LED MAGAZINE DECEMBER • 5

Meest geklikt in onze nieuwsbrief

Ballast Nedam werft grote opdracht Havenbedrijf Rotterdam

1 Belgisch ETAP heeft wereldprimeur met oled-noodverlichting Het Belgische verlichtingsbedrijf ETAP uit Malle heeft wereldwijd als eerste een noodverlichtingsreeks op basis van oleds gelanceerd. Oleds worden al gebruikt in schermen voor tv’s en gsm’s, maar bieden ook heel wat potentieel voor noodverlichting. Voor signalisatie bij noodverlichting is oled volgens ETAP de gedroomde lichtbron. Het pictogram wordt niet langer verlicht door een aparte lichtbron maar wordt zélf de lichtbron.

Ballast Nedam wordt per 1 januari 2014 verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van alle ‘droge’ infrastructuur van Havenbedrijf Rotterdam. In totaal omvat het contract zo’n tweehonderdvijftig kilometer weginfrastructuur, de bovengrondse leidinginfrastructuur, de buitenruimte, de uitgeefbare terreinen, zo’n zevenenzestighonderd lichtmasten en achtduizend bomen. Daarnaast voorziet het contract in een grootschalige modificatie van de verlichting. Voor een lengte van vierenvijftig kilometer weg zal Ballast Nedam led-verlichting en kabelnetwerk ontwerpen, installeren en onderhouden.

2 Nordeon koopt opnieuw Philips-fabriek Nordeon heeft opnieuw een fabriek van Philips gekocht. Ditmaal de locatie in Dijon. Nordeon werd opgericht in oktober 2012. In het afgelopen jaar nam het bedrijf naast de Philipsvestiging in Dijon ook Hess over en Philips-vestigingen in het Franse Chalon en Vulkan. De overname biedt de Nordeon groep een strategische hub voor haar activiteiten van InstallerDirect.com in Zuid-Europa en versterkt verder het portfolio van gespecialiseerde verlichtingsproducten. 3 Zeeman kiest voor led-verlichting van Lioris in 320 filialen Na uitvoerige tests is winkelketen Zeeman een samenwerking aangegaan met Lioris. Lioris vervaardigt extreem zuinige led tl-buizen. Dit jaar nog worden de eerste driehonderdtwintig Zeeman-filialen in België en Luxemburg omgezet naar led, naast een klein aantal Nederlandse filialen. Doel is om binnen afzienbare tijd alle twaalfhonderdvijftig bestaande Zeeman-filialen om te bouwen naar deze energievriendelijke licht-oplossing. Alle nieuw te bouwen filialen worden voortaan meteen voorzien van led-licht. 4 Provincie Flevoland reikt subsidie uit aan innovatieve led-bedrijven Gedeputeerde Jan-Nico Appelman heeft tijdens een feestelijke bijeenkomst aan zeventien Flevolandse bedrijven een Technologische en Milieu Innovatie (TMI) cheque uitgereikt. Daarmee investeert de provincie Flevoland 2,1 miljoen euro in duurzaamheid en innovatie van midden-en kleinbedrijven, tweehonderdvijftigduizend euro aan twee ondernemingen actief in led-technologie. De eigen investering van de zeventien bedrijven bedraagt ruim 5,6 miljoen euro.

De Nederlandse fabrikant van led-verlichting Indulite heeft haar tienjarig jubileum opgeluisterd met de introductie van Induled Line. Met dit led tl-verlichtingssysteem kan men door de toepassing van een nieuw type lens de producten voor het eerst op hoogtes van tien meter en hoger monteren. Bij het product geldt dat hoe hoger de verlichting hangt, des te groter de energiebesparing. Door de toepassing van de Induled Line wordt gemiddeld veertig tot vijfenzestig procent energie bespaard ten opzichte van TL5-verlichtingssystemen.

Accenture Innovation Award voor LUXeXcel met 3D-printmethode

6 • LED MAGAZINE DECEMBER

Dubai en Buenos Aires

Output BV lanceert mobiele app ‘SLV by Output’ Kaal Masten heeft de Spirit gepresenteerd: ’s werelds eerste verlichtingsmast op zonne-energie die geen gebruikmaakt van het elektriciteitsnetwerk en in een complete serie (tot achttien meter) beschikbaar is. De Spirit is een modulair opgebouwde verlichtingsmast die

volledig op zonne-energie en led-technologie werkt. Doordat bekabeling niet nodig is, kunnen de masten eenvoudig worden geplaatst op locaties waar aansluiting met het elektriciteitsnetwerk niet mogelijk is, zoals snelwegen, plattelandswegen, parkeerplaatsen en bergwegen.

TU Delft opent tweede vestiging in china voor led-technologie

LUXeXcel heeft de Accenture Innovation Award gewonnen in de categorie Communicatie, Media en Technologie. LUXeXcel is ontwikkeling van een nieuwe 3D-printmethode waarmee direct led-lenzen voor led-verlichting geprint kunnen worden. Onlangs printte LUXeXcel voor ’s werelds eerste volledig 3D-geprinte bril zowel het frame als de lenzen.

Philips scoort omvangrijke orders in Philips heeft twee omvangrijke orders binnengesleept. De Nederlandse elektronicagigant gaat 262 overheidsgebouwen in Dubai voorzien van led-verlichting. Het past in de ambitie van Dubai om de meest duurzame stad van de wereld te worden. Het is de bedoeling dat de gebouwen over een periode van drie jaar omgezet worden naar led-verlichting, waarmee Dubai vijftig procent – oftewel 10,5 gigawattuur – van zijn energiegebruik kan besparen. Philips heeft bovendien van het Argentijnse stadsbestuur van Buenos Aires opdracht gekregen een groot deel van de straatverlichting in de hoofdstad Buenos Aires te gaan vervangen. De komende drie jaar gaat het bedrijf ruim zeventig procent van de aanwezige verlichting vervangen door led. Inmiddels zijn al zo’n tienduizend van de eenennegentigduizend te vervangen lampen geplaatst.

Indulite viert tienjarig jubileum met lancering Induled Line

5 Philips en gemeente Veghel tonen interactief lichtgordijn in centrum De eerste fase van het project ‘Veghel achter digitale stadsmuren’ is onthuld. In het centrum ontstaat een innovatieve belevingswereld: fysiek en digitaal. Dit door een combinatie van een sfeervolle openbare ruimte van groen, interactieve led-verlichting, geluid en sensoren. Philips heeft een masterplan gemaakt voor het centrum waarin gevelverlichting, gerichte interactieve led-verlichting bij winkels en geluid geïntegreerd worden. Een sensorsysteem regelt de lichtintensiteit en stimuleert en motiveert de looproutes. Via de knop ‘Aanmelden nieuwsbrief’ in de linkerkolom op www.ledmagazine.nl kunt u zich inschrijven als ontvanger van onze wekelijkse digitale nieuwsbrief.

Wereldprimeur voor solar stand alone led-verlichtingsmast

TU Delft-bestuursvoorzitter Dirk Jan van den Berg en de Chinese burgemeester Fei Gaoyun hebben een overeenkomst getekend voor een gezamenlijk onderzoeksinstituut in Guangzhou op het gebied van led-verlichting. Voor de TU Delft betekent de ondertekening een groeispurt van haar activiteiten op het terrein van led-technologie in China. In mei 2011 opende de TU Delft haar eerste onderzoeksdependance in Beijing. Daar doen inmiddels zeven promovendi en een universitair docent onderzoek naar led-technologie. Ze worden begeleid vanuit Delft door professor Guoqi Zhang. Het is de bedoeling dat het nieuwe onderzoeksinstituut uitgroeit tot een centrum met veertig promovendi en vier onderzoekers en haar activiteiten in de toekomst mogelijk ook op andere onderzoeksterreinen uitbreidt, bijvoorbeeld op het gebied van zonnecellen.

SLV by Output Binnen Buiten LED Lichtbronnen Toebehoren Nieuw in 2014

Output BV heeft een mobiele app gelanceerd. Output BV richt zich op de distributie van professionele audio-, videoen lichtapparatuur. Met de nieuwe applicatie, genaamd SLV by Output, wil het bedrijf zorgen dat klanten altijd beschikken over de laatste productinformatie. De SLV by Output app is ontwikkeld voor iOS alsmede Android. Binnen de applicatie kan eenvoudig worden gezocht op productnummer of productnaam. Daarnaast zijn de artikelen handig gecategoriseerd zodat de klant het gewenste product snel kan vinden. De app is ontwikkeld door Creative Creation.

Aruba wordt eerste eiland

in regio met led-verlichting

Als eerste eiland in de regio gaat Aruba de conventionele verlichting rond de landingsbanen vervangen door ledverlichting. In februari moet het project klaar zijn, waarna in een tweede fase ook de taxibanen van led-verlichting zullen worden voorzien. Hendrik Croes, woordvoerder van de Aruba Airport Authority: ‘Met de nieuwe verlichting willen wij meegaan in de moderne techniek en ons vliegveld verduurzamen. Kwaliteitsverbetering speelt ook een rol, omdat piloten de landingsbanen met led-verlichting beter kunnen zien.’ LED MAGAZINE DECEMBER • 7

Led-verlichting Empire State Building danst op radiomuziek Speciaal voor Halloween danste de led-verlichting van het Empire State Building in New York op muziek. Wie de radio had afgestemd op Z100 (WHTZ) of 103 5 (W)KTU kon zien dat de toren letterlijk meedanste op de muziek van de bekende Amerikaanse radiozenders.

Na Chinezen versturen ook Britten data via led-verlichting

LED MAGAZINE

NR. 0 - SEPTEM BER 2013

Chinese en Britse onderzoekers hebben met succes data verstuurd via led-verlichting. Light Fidelity, kortweg Li-Fi, is de naam van de Chinese vinding. De wetenschappers hebben een led-lamp met ingebouwde microchips ontwikkeld die internetverkeer mogelijk maakt.

Led en de eer die het toekomt

Modernista gaat vanaf 2014 led-verlichting plaatsen in Amsterdam Modernista is geselecteerd om vanaf 2014 Amsterdamse woonwijken te gaan verlichten met speciaal ontworpen straatverlichting. De armaturen zijn speciaal ontworpen door Simon Sprietsma. Via een aanbesteding van de gemeente Amsterdam is een fabrikant gekozen. In dit geval Setga uit Spanje, in Nederland vertegenwoordigd door Modernista. Selectiecriteria waren vorm en verlichting, energieverbruik, duurzaamheid en prijs. Het armatuur ‘21e eeuw’ is door Sprietsma speciaal ontworpen voor toepassing in de recentere wijken van Amsterdam, zoals IJburg en Houthavens.

Amerikaanse studenten installeren stoep met led-verlichting Studenten van het Solar Institute van de George Washington University hebben in samenwerking met een landschapsarchitectenbureau ’s werelds eerste trottoir met zonnepanelen aangelegd die energie leveren voor de onder het trottoir gelegen vierhonderdvijftig led-lampen.

Livingprojects verlicht met led restaurant ’t Amsterdammertje

Eindhoven Airpo rt opmaat Lumos a voor markt van openbare verlic hting

LRS Solutions introduceert nieuwe

centrale led-driver

Lichtregelspecialist LRS Solutions heeft de centrale led driver Thor iDRIVE LED geïntroduceerd. ‘Drivers worden veelal boven plafonds gemonteerd, vlak bij het led-armatuur’, licht Jimmy van Bemmel toe. ‘Drivers zijn, afhankelijk van het fabricaat, de zwakste schakel in een led-installatie. Het is daarom onlogisch om de driver te plaatsen daar waar je later moeilijk bij kan. Het plaatsen van een centrale led-driver op een gemakkelijk toegankelijke plek is daarom veel slimmer. De nieuwe led-driver die wij geïntroduceerd hebben zorgt ervoor dat er geen losse drivers meer boven het plafond geplaatst hoeven te worden.’

‘Led-markt wordt groter dan die van zonnepane len’

‘Openbare verlic hting mag niet het kin dje van de rekening wo rden’

Philips en Desso gaan led-tapijten ontwikkelen

Partner of ambassadeur worden?

‘Led-markt kan met bijna vijftig procent groeien in 2014’

Als Partner betaalt u 5.070 euro ex. btw en ontvangt u: • 4 x hele pagina advertentie (waarde 6.760 euro) • 2 x full size banner in nieuwsbrief (waarde 480 euro) • 4 x per jaar vermelding in LED Industry Register in LED Magazine (waarde 500 euro) • 1 x online LED Industry Register (waarde 249 euro) • plaatsing logo in colofon LED Magazine

Osram gaat led aanbrengen in Sixtijnse kapel

Als Ambassadeur betaalt u 3.040 euro ex. btw en ontvangt u: • 4 x halve pagina advertentie (waarde 3.800 euro) • 2 x half size banner in nieuwsbrief (waarde 220 euro) • 4 x per jaar vermelding in LED Industry Register in LED Magazine (waarde 500 euro) • plaatsing logo in colofon LED Magazine

www.ledmagazine.nl

De wereldwijde led-verlichtingsmarkt kan in 2014 haar waarde zien stijgen met bijna de helft. Voortdurende technologische ontwikkeling en toenemende aandacht zorgen voor groei, voorspelt marktonderzoeksbureau LEDinside. De marktwaarde zou groeien naar 35,3 miljard dollar in 2014.

Osram heeft bekendgemaakt dat het geselecteerd is om de conventionele verlichting in de Sixtijnse Kapel in het Italiaanse Rome te vervangen. Nieuwe led-armaturen gaan Michelangelo’s fresco’s accentueren. Het project wordt volgend jaar afgerond.

Britse tomatenteler kiest voor honderd procent led-belichting De Britse tomatenkwekerij Melrow Salads gaat haar tomatenteelt volledig belichten met led-verlichting. De proef vindt plaats in samenwerking met Philips en Cambridge HOK. Het is de eerste proef waarin honderd procent gebruik wordt gemaakt van de Philips GreenPower led-belichting.

‘Displaymarkt flexibele oled groeit naar honderd miljoen dollar’ De markt van flexibele oled-schermen verviervoudigt zich van een omvang van tweeëntwintig miljoen dollar in 2013 naar 95 miljoen dollar in 2014. Dit voorspelt marktanalist IHS. Dit komt grotendeels door de activiteiten van fabrikant Samsung.

De gasten van het sterrenrestaurant ’t Amsterdammertje genieten vanaf nu van het lichtplan van Livingprojects. Het bedrijf ontwierp en installeerde niet alleen het lichtplan,

maar faciliteerde ook de financiering. Uitgangspunt van het lichtplan is de creatie van een sfeerbeleving die de smaaksensatie versterkt van de culinaire gerechten bij de gasten.

Douglas opent in Haarlem flagshipstore met led-verlichting Parfumerieketen Douglas heeft in Haarlem een zogenaamde flagshipstore geopend die volledig van led-verlichting is voorzien. De lage milieubelasting in combinatie met haar eisen aan kleurechtheid en beleving op de winkelvloer hebben de keuze voor led volgens Douglas bepaald. De nieuwe winkel telt een oppervlakte van bijna zevenhonderd vierkante meter. In Nederland zijn er momenteel zo’n honderd Douglas-filialen die mogelijkerwijs in de toekomst allen van led voorzien worden.

Samen met tapijtfabrikant Desso gaat Philips lichtdoorlatende tapijten ontwikkelen met led-verlichting. De tapijten kunnen onder meer een veiligheidsfunctie vervullen door het markeren van vluchtroutes en het aangeven van de positie van nooduitgangen. Ook kunnen ruimtes ordelijk ingericht worden door ‘informatie te laten zien waar dat nodig is’. De marktintroductie is voorzien in 2014.


De eerste sporthal in Den Haag is voorzien van led-verlichting. Het gaat om Sporthal Hogeveld in de wijk Wateringse Veld. De verwachting is dat binnen vijftien jaar de investering is terugverdiend. Het lichtplan werd opgesteld in samenwerking met Philips Lighting Nederland.

De Brusselse Grote Markt krijgt nieuwe sfeerverlichting die volledig uit led-lampen bestaat. Beliris financiert het project van drieënhalf miljoen euro. De Stad Brussel spreekt van een modern verlichtingssysteem dat weinig energie verbruikt en onderhoudswerk vermindert.

Een vijftal klassieke armaturen met historische waarde op de Markt in Nijmegen zijn door de NOOD voorzien van led-verlichting. De lichtbron evenaart volgens het bedrijf het beeld van een originele gasverlichtingsbron. Ook ‘het oudste armatuur van Nijmegen’ is van led-verlichting voorzien.

De bijna vijfentwintig jaar oude parkeergarage Heuvel Galerie in Eindhoven is voorzien van led-verlichting. De Q-Park parkeergarage heeft een grondige renovatie ondergaan. Er zijn ook elektrische laadpunten aangebracht. De lampen worden aangestuurd met bewegingsmelders.

Philips heeft een groot interactief lichtgevend plafond voor ziekenhuizen ontwikkeld dat vitaliserend daglicht kan nabootsen en rustgevende content kan afspelen op een op de hemel lijkend oppervlak. Het systeem is op led gebaseerd en past zich aan de medische situatie van de patiënt aan. Klemko Techniek breidt haar assortiment uit met led-buizen in lengtes van zestig, honderdtwintig en honderdvijftig centimeter. Deze buizen dienen ter vervanging van T8 fluorescentiebuizen. De ledbuizen zijn leverbaar met de lichtkleur koel wit (zesduizend Kelvin) en natuurlijk wit (vierduizend K). Deense, Zwitserse en Duitse spoorwegdeskundigen hebben poolshoogte genomen van een experiment met ledverlichting in het NS-station van Den Bosch. NS en ProRail hebben daar via led-verlichting informatie weergegeven over de trein waarop passagiers stonden te wachten. De Stad Gent startte dit jaar een proefproject om de huidige verlichting in de stadsgebouwen te vervangen door led-verlichting. De eerste resultaten zijn ‘bijzonder hoopgevend’. De terugverdientijd van de initiële investering in lampen en armaturen bedraagt minder dan drie jaar. De Vlaamse duurzame groothandel GPC Europe breidt haar assortiment uit met het volledige productportfolio van lichtfabrikant OSRAM. GPC Europe bood installateurs zonne-energieproducten, laadsystemen voor elektrische mobiliteit en energieopslagsystemen aan.


Yellowspot heeft als led-leverancier gefungeerd voor de groots opgezette MTV Europe Music Awards in Ziggo Dome in Amsterdam. Yellowspot leverde de ledlijnen en een deel van de led-spots die in het decor waren verwerkt.

Licht flitsen! De gemeenteraad van Lelystad heeft een motie van GroenLinks aangenomen voor de toepassing van led-verlichting om een op langere termijn gerichte jaarlijkse besparing van negenhonderdduizend euro mogelijk te maken. Bayer Antwerpen mag een nieuw type kunststof gaan produceren voor ledflitsers van smartphones die de kwaliteit van foto’s nog beter maakt. De productie van het polycarbonaattype ‘Apec’ is uitsluitend aan de Antwerpse vestiging van de groep toegewezen. Als het aan staatssecretaris Wilma Mansveld ligt, die verantwoordelijk is voor de spoorwegen, gaat op de stations voortaan ’s nachts het licht uit en wordt verder gebruikgemaakt van led-verlichting. Dat schrijft Mansveld aan de Tweede Kamer. Voor de nieuwe serie Gazelle Ultimate fietsen heeft Gazelle de samenwerking gezocht met Philips. Door gebruik te maken van de functionele vormen van Philips led in combinatie met een esthetisch gevorm-

de vorkkroon, is een nieuwe hoogwaardige verlichtingsunit ontstaan. Het college van Burgemeester en Wethouders in Renkum wil 1,2 miljoen euro uit de algemene reserve aanwenden om conventionele verlichting te vervangen door led. Renkum wil de situatie van alle zesduizend lantaarnpalen in kaart brengen. De gemeenteraad van Lelystad heeft een motie van GroenLinks aangenomen voor de toepassing van led-verlichting om een op langere termijn gerichte jaarlijkse besparing van negenhonderdduizend euro mogelijk te maken.

’s borrel Het led netwerk leeft! Er gaat geen maand voorbij of beslissers uit het bedrijfsleven, onderwijs, bestuur, politiek en intermediaire organisaties ontmoeten elkaar tijdens congressen, borrels, lezingen, workshops of andere bijeenkomsten. In de rubriek LED’s borrel doet LED Magazine verslag in woord en beeld...

Lichtreclame van Uneto-VNI is Rob Nolte benoemd tot lid van verdienste van de installateursbranchevereniging. Nolte is teruggetreden alas voorzitter van de vakgroep en opgevolgd door Ton van der Schoot. Traditiegetrouw kwamen er op de led-vakdag metingen voorbij van de verschillende led-systemen die al gedurende langere tijd gemonitord worden.

Triolight introduceert de liniLED Diffuus PSP. De productlijn liniLED is een hoogwaardig flexibel led-stripsysteem. Het bestaat uit een led-strip, aansluitmateriaal, profielen, voedingen en besturing.

Nationaal lichtcongres in teken van interactie en samenwerking In de woongebouwen Spui/Biesbosch in Zwolle heeft DeltaWonen de duizendste traditionele tl-lamp vervangen door led-verlichting. De corporatie is vanaf 2010 bezig grootschalig ledverlichting aan te brengen. In totaal gaat DeltaWonen zo’n negenduizend tl-lampen vervangen.

Vakbeurs Elektrotechniek sluit af met 23.242 bezoekers De gemeente Epe steekt de komende vier jaar zo’n 1,26 miljoen euro in het uitvoeringsplan openbare verlichting. Men gaat niet alleen lichtpunten verwijderen, maar ook investeren in led-verlichting. Epe heeft 6.200 lichtmasten in beheer. De Provincie Fryslân wil bewuster omgaan met openbare verlichting langs provinciale wegen: alleen verlichten waar nodig. Er staan ruim vijfduizend lichtmasten langs de provinciale wegen. Het doel is om het grootste deel van deze palen te voorzien van led-licht. Helvar heeft opdracht gekregen voor de sturing van de verlichting in de verbouwde Kunsthal in Rotterdam. De verbouwing is in volle gang en duurt tot eind december. Theunissen Technical Trading heeft de hektrawler Frank Bonefaas van Rederij Vrolijk voorzien van FL60 led-floodlights. Voor Theunissen Technical Trading BV is het het eerste gerealiseerde grote project met de FL60 led-floodlights.

De vakbeurs Elektrotechniek heeft begin oktober in de Utrechtse Jaarbeurs 23.242 bezoekers getrokken. De donderdag was met ruim zevenduizend bezoekers de drukst bezochte dag. Een rondgang langs de (verlichtings) exposanten leerde dat zij weliswaar en logischerwijs niet content zijn met het teruggelopen bezoekersaantal (in 2011 trok de vakbeurs nog bijna dertigduizend bezoekers) maar dat men anderzijds zeer tevreden is met de kwaliteit van de bezoekers. Op de eerste dag van de vakbeurs Elektrotechniek organiseerde de Nederlandse Lichtassociatie (NLA) het Lichtcongres ‘Slim omgaan met licht’. Zo’n vijfenzeventig bezoekers woonden het congres bij.

In de aanwezigheid van ruim honderd deelnemers vond half november het nationaal lichtcongres plaats. De organisatie van de NSVV koos dit jaar voor een bijzondere opzet van haar congres. Via vier verschillende parallelonderdelen werd een ongekende hoeveelheid interacties met de bezoekers gecreëerd. Twee R&D-teams gingen aan de slag met de onderwerpen in- en outdoorverlichting. Verder werden er nog twee kennissessies verzorgd (eveneens met de thema’s in- en outdoor).

Lichtfestival Glow trekt opnieuw meer bezoekers Het Eindhovense lichtfestival Glow heeft zeventigduizend bezoekers meer getrokken dan vorig jaar. In totaal kwamen er zo’n vijfhonderdtwintigduizend mensen af op het lichtspektakel. Niet alleen kwantitatief, ook kwalitatief scoort Glow 2013 goed. Het lichtfestival krijgt gemiddeld een dikke zeven als rapportcijfer. Dit blijkt uit een enquête van de regionale krant Eindhovens Dagblad. Maandag wordt bekend wat het favoriete kunstwerk is op de achtste editie van Glow. Bij de krant kunnen bezoekers tot maandag stemmen.

LED Evenement trekt recordaantal bezoekers Met vijfendertig exposanten en 642 bezoekers heeft het LED Evenement een nieuw record gebroken. Op het armaturenplein werden led-applicaties kritisch beoordeeld door het publiek op de toepassing, beleving en de gebruikte elektronica. De publieksprijs ‘led-applicatie van het jaar’ werd dit jaar gewonnen door het Vitaallicht. Vitaallicht verandert mee met het natuurlijke ritme van de zon. Overdag is er blauwkleurig licht en ’s avonds is er warm sfeerlicht. De presentaties van het LED Evenement zijn te vinden www.ledapplicatie.nl.

Led-vakdag: Rob Nolte benoemd tot lid van verdienste Op de vierde editie van de led-vakdag van de vakgroep


Menno Veldboer, directeur Veko Lightsystems:

‘tweede fabriek openen en europees marktleider worden is de ambitie’ Het was wijlen Nic Veldboer – vader van Menno – die in 1975 aan de basis stond van Veko Lightsystems. Zijn idee om een voorgemonteerde lichtlijn te leveren was destijds revolutionair. Duurzaam was ook zijn keuze om de lichtlijn praktisch onverpakt te leveren en de voorgemonteerde lichtlijn honderd procent recyclebaar te laten zijn door de keuze voor een aluminiumprofiel. ‘Maar belangrijker nog, het leveren van een voorgemonteerde lichtlijn leverde de installateur een tijdsbesparing van vijftig procent op’, stelt Veldboer.

Dynamische verlichting ‘Innovatie heeft bij mijn vader altijd hoog in het vaandel gestaan’, memoreert Veldboer. ‘Ook vandaag de dag investeren wij fors in onze R&Dactiviteiten. Zo zijn wij enkele jaren geleden gestart met de ontwikkeling van een systeem voor dynamische verlichting. Het maakt dezelfde besparing mogelijk, maar zonder het compleet aan te hoeven schaffen van Digital Adressable Lighting Interface (DALI); de internationale standaard voor verlichtingssturing. Meestal brandt verlichting in magazijnen op volle sterkte, ook al is er niemand aanwezig. Ons systeem heeft detectoren die ervoor zorgen dat de verlichting daar waar beweging is op volle sterkte gaat branden. Bij afwezigheid dimt de verlichting terug naar een minimumniveau van tien procent. Groot voordeel van deze innovatie is dat het mogelijk is de dynamische verlichting toe te passen bij eerder geplaatste Veko-lijnverlichtingssystemen. Zelfs voor de systemen vanaf 1976. De drie grote voordelen die DALI biedt – maximale besparing, een constante lichtopbrengst en de mogelijkheid te schakelen in segmenten – kent ons systeem ook zonder dat er een 12 • LED MAGAZINE DECEMBER

Veko Lightsystems is een van de bedrijven die de vruchten plukken van de opkomst van led. Het bedrijf introduceerde in 2007 al led op lijnverlichting. De groei van het bedrijf wordt momenteel op tal van manieren zichtbaar. Zo is de onderneming dit jaar voor het eerst in ploegendiensten gaan werken en is men sinds januari actief op de Duitse markt. Bovendien werd Veko door Albert Heijn geselecteerd om alle Nederlandse distributiecentra volledig van dynamische led-lijnverlichting te voorzien. Dit omvangrijke project werd begin december opgeleverd. Het is pas het topje van deijsberg als het aan directeur Menno Veldboer ligt: ‘Wij willen Europees marktleider in industriële verlichting worden.’

duur DALI-systeem hoeft te worden toegepast. Extra pluspunt is dat het voor bedrijfshallen nog eens twintig tot dertig procent goedkoper is.’ Het allergrootste voordeel dat Veko heeft is volgens Veldboer de veertig jaar lange ervaring met het aluminiumprofiel. ‘Dit biedt een garantie voor een goede warmtehuishouding. Bedrijven die met stalen profielen werken lopen het risico dat de connectoren bij de koppelingen broos worden. Daardoor krijgt men later bij het vervangen van de armaturen storingen bij de koppelingen en vlakkabels die het door de hitte na enkele jaren gaan begeven. Als dat gebeurt, moet het complete armatuur vervangen worden. Dergelijke problematiek gaat zich pas over enige tijd openbaren en kan er zelfs toe leiden dat bedrijven omvallen door garantieclaims. Het is een direct gevolg van het door eindgebruikers enkel selecteren van ledverlichting op prijs.’

Industriële complexen Volgens Veldboer vormen industriële complexen en bedrijfshallen tachtig procent van de markten waar Veko zich op richt. Het is dan ook niet vreemd dat het dynamisch verlichtingssysteem van Veko specifiek voor dit marktsegment ontwikkeld is. ‘Wij zijn in deze tak van sport een van de uitdagers van Philips. Verder verschijnen er veel nieuwe aanbieders, die soms ook weer net zo snel verdwijnen. Overigens komen wij zowel op de Nederlandse als de Duitse markt ook andere a-merken als Trilux en Regiolux tegen.’ De grootste potentie ligt voor Veko volgens Veldboer buiten Nederland en in het bijzonder in Duitsland. ‘Het land ziet grote potentie in led-verlichting en zet veel sterker in op de uitrol. Men is geënt op kwaliteit en het zo snel mogelijk installeren. De twee hoofdingrediënten van ons product.’

Redder Het behapstukken van de buitenlandse groei in onder meer Duitsland ziet Veldboer als een van de grote uitdagingen. ‘Wij willen Europees marktleider worden in industriële verlichting. Wij hebben onszelf hiervoor vijf jaar de tijd gegeven. De mijlpaal waarbij de helft van onze omzet in Duitsland gehaald wordt ligt binnen handbereik. Voor de Nederlandse markt zetten wij in op een “double digit” groei. Over de gehele linie geldt, dat als wij binnen onze omzet voor dertig procent led-verlichtingssystemen gaan verkopen, dit leidt tot een totale omzetgroei van tien procent. Het aandeel van led-verlichting stijgt momenteel dusdanig snel, dat volgend jaar misschien al het kantelpunt bereikt wordt waarbij onze installed base meer led- dan conventionele verlichting kent. Wij dachten dat moment binnen vijf jaar te bereiken, maar het is al binnen twee jaar het geval. Het toont de ongekend snelle groei van led.’ ‘Led is daarmee ook de redder van de verlichtingsindustrie’, stelt Veldboer onomwonden vast. ‘Had de ledtechnologie niet zijn intrede gedaan, dan hadden alle lichtfabrikanten met vijftig procent omzetvermindering te maken.’ Doelbewust heeft Veko overigens jaren geleden de keuze gemaakt niet aan groothandels te leveren. Dit mede omdat Veko volgens Veldboer de installateur ontzorgt, van het tekenen van het lichtplan en het verwijderen van oude verlichting tot complete installatie inclusief het vervangen en afvoeren van de bestaande verlichting. ‘Het enige wat de installateur dient te doen is het aansluiten van de lichtlijn. Ons voorgemonteerde systeem is simpelweg te complex om het via de groothandel te laten verkopen.’

>>> LED MAGAZINE DECEMBER • 13

‘Je moet je niet met de spelregels bemoeien wanneer je de sport niet bedrijft’ luidt een oud gezegde. Wij denken van alles te weten en overal over mee te kunnen praten. Wanneer we ons nationale voetbalelftal als voorbeeld nemen, denken wij alles te weten en te mogen. Zonder de ins en outs werkelijk te weten, wordt er op verjaardagen en tijdens koffiepauzes driftig op los geanalyseerd.

>>> Albert Heijn Ook het uitbesteden van de productie naar lagelonenlanden is – in tegenstelling tot bij sommige concurrenten – niet aan Veko besteed. ‘Logistiek gezien is het product te lang onderweg als het in Azië vervaardigd wordt. Verder zijn wij ooit in Roemenië gaan kijken, maar het weegt allemaal niet op tegen de voordelen van produceren in Nederland. Daarom vervaardigen wij nu jaarlijks in onze fabriek vierhonderdvijftig kilometer aan lichtlijnen. Wij zijn échte kilometervreters in verlichting.’ De veertig Veko-medewerkers die ‘buiten de deur’ actief zijn houden zich onder meer bezig met het installeren van grote projecten. Meest recente wapenfeit is het in drie maanden tijd volledig vervangen van alle verlichting in alle distributiecentra van Albert Heijn. Veldboer: ‘Tussen 1 september en 1 december hebben wij twintigduizend armaturen vervangen. Het kan met recht bestempeld worden als een icoonproject. Alhoewel het oude record van “conventionele” lijnverlichting voor FloraHolland nog niet gebroken is – dit was de grootste klus ooit is – zal dat record binnenkort uit de boeken gaan met een nieuwe Europese order.’

Roadmap Toch wil Veko in de komende jaren niet alleen bedrijfshallen van haar led-verlichting voorzien. Zo werd recent een speciale lichtlijn voor de metro in Zaventem ontwikkeld. ‘Met special products kunnen wij in 14 • LED MAGAZINE DECEMBER

de openbare ruimte dus een aardig deuntje meespelen. Bij gebouwen als stations en congrescentra proberen wij voet aan de grond te krijgen met die special products.’ De technologische roadmap van Veko kenmerkt zich verder hoofdzakelijk door het verder terugdringen van het energieverbruik in het armatuur. ‘De hoeveelheid lumen per watt die wij weten te realiseren is al zeer hoog. Ons armatuur zit tegen de grens van verblinding aan. Het doel is dan ook energiebesparing binnen het armatuur en geen hogere licht output. Alleen dit jaar hebben wij al een besparing van zo’n vijftien procent weten te realiseren.’ Ten aanzien van de door zijn bedrijf gebruikte led’s signaleert Veldboer een duidelijke progressie bij de ledfabrikanten. ‘Waar wij in januari voor een armatuur nog 288 led’s nodig hadden, zijn dit er nu tweehonderdveertig. De led’s worden lineair achter elkaar geplaatst en staan nu verder uit elkaar dan in januari. Wij verwachten in 2017 voor dezelfde opbrengst nog maar 144 led’s nodig te hebben.’

Duitse fabriek Binnen nu en twee jaar hoopt Veldboer met zijn bedrijf het led-armatuur volledig door een robot te laten produceren. ‘Het volume is de crux. Wij hebben in een eerder stadium de automatisering van de armatuurproductie onderzocht maar dat bleek nog niet rendabel. Wil je echter op langere termijn met de lagere prijzen mee kunnen dan is automatisering noodzaak. Een medewerker produceert honderd armaturen per dag, een robot vijfhonderd. De robot is met name leuk voor de piekperiodes vlak voor de bouwvakvakantie en in de maanden oktober en november.’ ‘En onze grote droom? Een tweede fabriek openen en wel in Duitsland’, besluit Veldboer. ‘Dat is het doel dat wij willen halen en het is belangrijk in het kader van de risicospreiding. Bij eventuele calamiteiten in een van de twee fabrieken kunnen wij uitwijken naar de andere locatie. Ik ben ervan overtuigd dat de Duitse fabriek er binnen nu en vijf jaar zal staan. Te zijner tijd is onze omzet in Duitsland ook groter dan in Nederland.’

Mijn sport is het ontwerpen van licht. En zonder dat sommige van mijn vakgenoten het door hebben heeft het fluitsignaal geklonken. Wij lichtontwerpers zijn aan een nieuwe wedstrijd begonnen. Aan een transitie die vorm krijgt. Of toch niet? Want het lijkt erop dat het nog niet tot alle marktpartijen is doorgedrongen; met de introductie van led-verlichting zijn de spelregels volledig veranderd… Mijns inziens is het van groot belang dat de marktpartijen van verlichting zich meer bewust worden van de andere spelregels die gelden voor het maken van een (goed) lichtontwerp met ledverlichting. Licht ontwerpen vergt kunst en kunde. Kunst, om door vindingrijkheid de abstractie van architectuur zichtbaar te maken. Kunde, om de ideeën op een doelmatige en pragmatische wijze te kunnen realiseren, juist bij led-verlichting. Een gebouw dat uitgerust is met goed ontworpen led-verlichting komt tegemoet aan vele eisen. Net als bij conventionele verlichting. Zo voorkomt het hinder (visueel comfort), biedt het goed zicht (functionaliteit) en heeft het invloed op de mogelijkheid om verlichting te kunnen instellen (regelruimte). Er zit veel meer aan vast dan je op het eerste oog zou denken. Men moet zich door de verlichting prettig voelen, goed

kunnen presteren en/of kunnen verwonderen. en de lichtoplossing moet kunnen worden gerealiseerd. En niet onbelangrijk zijn een goed rendement, lange levensduur en juiste vormgeving. De thema’s esthetiek, techniek en (beheers)kosten worden daarom voor elke individuele situatie afgewogen en meegenomen in het lichtontwerp om te komen tot een juiste productkeuze. Deze moet weer passen bij het beschikbare budget. Zo ontstaat een duurzaam lichtontwerp met de juiste hoeveelheid licht op het juiste moment en met een maximaal rendement.

cOLUMn

De vergeten spelregels...

Over Robert Jan Vos Robert Jan Vos is vijfentwintig jaar actief als lichtontwerper en -adviseur. Inmiddels heeft hij als product onafhankelijk ontwerper een aantal aansprekende binnenen buitenverlichtingsprojecten gerealiseerd. Vos is lid van de Professional Lighting Designers’ Association en voorzitter van de NSVV-commissie led-verlichting.

Helaas moet ik constateren dat het voor lichtontwerpers niet altijd even eenvoudig is om met led-verlichting tot een duurzaam lichtontwerp te komen. Want in de spelregels is nog niet te vinden hoe de lichtontwerper de prestaties van ledverlichting nu écht kan beoordelen. Het toetsen van de kwaliteit is nog altijd niet of nauwelijks mogelijk. De kennis van zaken over kwaliteitsaspecten bij marktpartijen loopt hier ver achter op de feiten. Dit terwijl er al twee jaar geleden een richtlijn voor led’s – ‘Apples & Pears’ getiteld – geintroduceerd is door CELMA, de Europese organisatie van fabrikanten van armaturen en lichtbronnen. Een van de meest sprekende voorbeelden is de efficiëntie van led-verlichting. Vele fabrikanten spreken alleen over de behaalde energie-efficiëntie, oftewel het aantal lumen dat hun verlichting per watt produceert. Maar wat zegt die energieefficiëntie nu eigenlijk? De helft van de winst van led-verlichting kan ook optisch zijn. Led-armaturen kunnen het licht vaak beter sturen op de plek waar je het hebben wilt dan vele armaturen voor conventionele verlichting. Hoe kan het dat hier zelden of nooit iets over wordt gemeld?! LED MAGAZINE DECEMBER • 15

Arthur Klink, voorzitter InterGemeentelijk-overleg Openbare Verlichting

‘Led is het pilotstadium voorbij’

Tier-one, tier-two and tier-three suppliers in the open high-tech supply chain in the Netherlands have joined forces to create Brainport Industries. Brainport Industries designs, develops and manufactures leading, advanced, precise and intelligent high-tech equipment.

‘Iedereen die zich in Nederland met openbare verlichting bezighoudt, heeft door dat zij met led aan de slag moeten. Het is de lichtbron van de toekomst en als beheerder van de openbare ruimte ontkomt men er niet aan om erover na te denken.’ Aan het woord is Arthur Klink, de spreekwoordelijke founding father van het InterGemeentelijk-overleg Openbare Verlichting (IGOV) en senior adviseur openbare verlichting bij de gemeente Utrecht.

YOUR HIGH TECH OPEN SUPPLY CHAIN

Arthur Klink zag het IGOV aan het begin van deze eeuw verrijzen door een natuurlijk proces. De openbare verlichting was ooit een taak van de energiebedrijven, dit werd na de liberalisering aan het eind van de vorige eeuw overgedragen aan de gemeentelijke wegbeheerders. Vanwege hun beperkte kennis en ervaring hadden de gemeenten grote behoefte aan een gemeenschappelijk kennisuitwisselingsplatform. ‘In die tijd was ik binnen de gemeente Utrecht specifiek aangesteld voor het beheer van de openbare verlichting. Samen met mijn collega’s Ruud van Lelieveld en Johan Jonker van de gemeente Dordrecht en Ad van Ommeren van de gemeente Zoetermeer stond ik aan de wieg van het eerste informele overleg. In 2004 was de overleggroep uitgegroeid tot een club van negentien gemeenten en is het IGOV formeel opgericht.’

Boost

www.brainportindustries.com YOUR HIGH TECH OPEN SUPPLY CHAIN

Sinds haar oprichting heeft het IGOV volgens Klink twee flinke ‘boosts’ gekend. Allereerst toen de Taskforce Duurzame Verlichting het levenslicht zag op initiatief van minister Cramer. Klink: ‘Openbare verlichting kwam dankzij de minister hoger op de politieke agenda te staan in het kader van CO2-besparing en duurzaamheid. Ambtenaren werden door hun bestuurders overvraagd en hadden hierdoor behoefte aan kennisuitwisseling. Die mogelijkheid vonden zij bij het IGOV. Een tweede groeiversnelling heeft in de afgelopen jaren plaatsgevonden. De opkomst van dynamische en led-verlichting

heeft de kennisbehoefte bij gemeenten verder vergroot en tot een behoorlijk aantal nieuwe leden van het IGOV geleid.’ Anno 2013 telt het IGOV honderdeenenveertig gemeenten en vijf provincies die lid zijn. Daarmee is zo’n vijfendertig procent van de Nederlandse gemeenten en tweeënveertig procent van de provincies lid. In beginsel hebben zij allen met één vertegenwoordiger zitting in het platform. Een verdere groei van het platform is volgens Klink niet een doel an sich. ‘Als het nut en de noodzaak van het platform er niet meer is, mag het zelfs stoppen. Vooralsnog blijkt dat er een toenemende behoefte aan onze activiteiten is en groeit het platform.’

het iGOV in cijfers Aantal leden: 141 gemeenten

VNG

en vijf provincies

De opheffing is dan ook verre van aanstaande. In de markt wordt het IGOV meer en meer als een volwaardige partner gezien. Zo bereikte het IGOV recent overeenstemming over een samenwerking met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). ‘Wij zijn daarmee voor het VNG de vaste adviseur geworden op het gebied van openbare verlichting’, licht Klink toe. ‘Daar waar de VNG gevraagd wordt aanwezig te zijn bij overleggen over regelgeving en bij tervisielegging van bijvoorbeeld de elektriciteitssector, zullen wij aanwezig zijn om te adviseren. De VNG zal vervolgens het standpunt vanuit gemeenten formaliseren.’

>>>

Aantal deelplatforms: tien regio-overleggen, te weten: • Openbare Verlichting-Fryslân • Intergemeentelijke Bijeenkomst Openbare Verlichting Noord-Holland (IBOV NH) • Haag- en Bollenstreek • Drechtsteden • Bureau Openbare Verlichting Lek/Merwede • Kempengemeenten • Achterhoek • Milieusamenwerking en Afvalverwerking Regio Nijmegen (MARN)/Milieu Regio Arnhem (MRA) • Rivierenland • Noord-Veluwe


Paspoort Arthur Klink Organisatie: Gemeente Utrecht Functie: senior adviseur Openbare Verlichting Nevenactiviteiten: voorzitter en oprichter InterGemeentelijk-overleg Openbare Verlichting (IGOV) Missie: verlichten met verstand

>>> Door de overeenkomst met de VNG kent het IGOV volgens Klink twee belangrijke pijlers: het kennis vergaren en delen in het belang van ambtenaren en gemeenten, en het meepraten over landelijke regelgeving. Klink: ‘Wij willen ons vooral blijven profileren als gebruiker van regelgeving en toepasser van openbare verlichting. Het betekent dat wij kritisch zijn naar degenen die regels maken. Vanuit de gebruikersrol zijn wij ook kritisch naar fabrikanten. Wij zijn dus enkel een vertegenwoordiging van gebruikers.’

In de weer En een van de belangrijkste ontwikkelingen waar die gebruikers de laatste jaren mee geconfronteerd zijn is ledverlichting. ‘Iedereen die zich in Nederland met openbare verlichting bezighoudt, heeft door dat zij met led aan de slag moeten’, stelt Klink. ‘Het is de lichtbron van de toekomst en je moet er als beheerder van de openbare verlichting over nadenken. De ene gemeente is uit marketingtechnisch oogpunt al zeer snel aan de slag gegaan met led, de ander kijkt de kat uit de boom. Tilburg is bij wijze van spreken een van de gemeenten die ‘s ochtends als eerste in de rij staat als er een nieuwe iPad uitkomt. Het is samen met Eindhoven en Utrecht een van de meest vooruitstrevende gemeenten. Kleinere gemeenten die de afgelopen jaren heel 18 • LED MAGAZINE DECEMBER

vooruitstrevend hebben geacteerd, zijn Heerhugowaard en Ede.’

Pilots voorbij ‘Led-verlichting is in de openbare ruimte het stadium van de pilots voorbij’, stelt Klink. ‘Het is voor mij een van de mogelijke keuzes voor een lichtbron geworden. Neem ik de gemeente Utrecht als voorbeeld, dan kiezen wij niet standaard op elke locatie voor led-voorlichting. Ik verwacht echter wel dat bij het realiseren van nieuwe verlichting led in de nabije toekomst de boventoon gaat voeren. Helaas wordt led soms te vaak gekozen omdat het led is. Dat is onnodig en zonde. Het is namelijk een kwestie van tijd voordat led definitief gezien wordt als de beste keuze. Daar twijfel ik geen moment aan.’ Nu de pilotfase voorbij is, neemt ook de kwaliteit van led-verlichting volgens Klink snel toe. ‘De markt is genoeg geprikkeld en ondanks de verschillen is de productkwaliteit grosso modo goed te noemen. Wat led met zich meebrengt – en dat is een van de lastigste dingen van led als lichtbron – dat het voor de gebruiker moeilijker wordt om de juiste keuzes te maken. Bij conventionele verlichting met fluorescentie of hogedruk natrium is het minder complex om de goede keuze te maken. Als IGOV zijn wij blij dat Dekra gestart is met het led-keurmerk om de gebruiker een extra keuze-instrument te bezorgen. Het is een goed hulpmiddel om een bepaalde basiskwaliteit te garanderen.’

Kwaliteitsborging Klink hoopt ook met het IGOV een wezenlijke bijdrage te leveren aan kwaliteitsborging. ‘Via kennisbundeling en -overdracht hopen wij continu te zorgen voor een kritische eindgebruiker en hem in staat te stellen de goede keuzes te maken. Zolang de eindgebruiker over de juiste kennis beschikt, deze behoudt en ontwikkelt, wordt de markt gestimuleerd om goede producten te maken. De rotte appels vallen dan vanzelf door de mand. Helaas zie ik wel dat vanuit beeldvorming in de politiek keuzes gemaakt worden voor een led-toepassing zonder dat gecontroleerd wordt of het een goede keuze is. Dat is jammer want het kan leiden tot kwaliteitsafbreuk. Het is in die gevallen immers een geluksfactor of de verlichting functioneert. Dit terwijl led geen geluksfactor hoeft te zijn. Je kunt de geschiktheid zeer goed van tevoren beoordelen. Ik zou het heel mooi vinden als het IGOV bewerkstelligt dat gemeenten bewuster en meer gedegen keuzes maken.’ Maar het is volgens Klink niet alleen led wat de klok slaat in openbare verlichting. ‘Kijk ik naar mijn “eigen” gemeente Utrecht dan denken wij niet meer enkel en alleen na over de lichtbron, maar ook aan licht op maat. Wij streven naar licht waar en wanneer het nodig is. Logischerwijs is led daarbij een lichtbron die deze keuzes mogelijk maakt. Energiebesparing en vermindering van lichthinder zijn directe positieve gevolgen. Die twee

zaken zullen in de toekomst ook veel belangrijker worden dan het maken van licht. Het verminderen van licht is de uitdaging van de toekomst. Ook hier geldt dat verstandige keuzes gemaakt moeten worden en men niet door moeten schieten in het rücksichtslos uitschakelen of verwijderen van verlichting. Verlichten met verstand is het motto.’

Regionale verankering Een belangrijk uitgangspunt bij dit alles is voor het IGOV regionale verankering. ‘Bij de start, maar ook toen de groei van het platform werd ingezet, hebben wij onderlinge samenwerking tussen onze leden gestimuleerd’, stelt Klink. Inmiddels zijn er binnen het IGOV tien regionale platforms waarbinnen telkens vier tot tien gemeenten samenwerken. Door met elkaar te praten kan men van elkaar leren. Kennis wordt overigens ook uitgedragen via de Kenniscafés die het IGOV organiseert. Mijns inziens is het een mooi nalatenschap van het IGOV als het bijgedragen heeft aan regionale samenwerking op het gebied van openbare verlichting.’ Ruim een jaar geleden presenteerde Klink met het IGOV een uitbreiding van het platform om niet alleen bestuurlijke samenwerking, maar ook marktsamenwerking te stimuleren. Het IGOV Innovatie Platform faciliteert daartoe de ontmoeting tussen bestuurders en marktpartijen. ‘Het doel is het stimuleren en initiëren van innovatieve ontwikkelin-

gen op zowel technisch als beleidsmatie of regelgevend gebied van openbare verlichting. Alle deelnemers van het IGOV zijn automatisch lid van het Innovatie Platform, maar juist ook kennisinstellingen en marktpartijen worden gevraagd lid te worden. Alle partijen benaderen wij om een bijdrage te leveren aan een actieve kennis- en informatie-uitwisseling. Logischerwijs kunnen bedrijven strategische innovaties voor zichzelf houden. Het platform is een mogelijkheid om ideeën te toetsen, om het draagvlak bij de eindgebruiker te polsen. De verlichtingsbranche kent ook geen speciaal platform voor openbare verlichting. Dat hebben wij hiermee willen creëren. Er zijn inmiddels ruim twintig marktpartijen lid en wij zijn pas een jaar onderweg. Het ledenaantal zal in de komende jaren ongetwijfeld verder toenemen. Overigens valt het wel op dat gemeenten klaarblijkelijk makkelijker kennis uitwisselen dan bedrijven. Ik bespeur nog altijd enige gereserveerdheid bij bedrijven omdat zij bang zijn informatie over productontwikkeling vrij te moeten geven. Dat is juist niet de intentie. Het idee is om de eindgebruikers de mogelijkheid te geven hun wensen kenbaar te maken naar de markt. Voor de markt is het een kans om ruggespraak te houden met de eindgebruikers en het aanbod op hen af te stemmen. Op deze manier komen wij als eindgebruiker ook achter de mogelijkheden en onmogelijkheden.’ LED MAGAZINE DECEMBER • 19

stARt

De UP

eindhovens Lysno introduceert bijna volledig rond schijnende led-tl

Zichtbaar in eindhoven Vanuit de oude Lichttoren van Philips moderne led-tl-verlichting ontwikkelen en vermarkten; het is de basisgedachte van Lysno. Tijdens de Dutch Design Week zorgde Lysno samen met Vlisco - dat wereldberoemd is om haar Afrikaanse batikstoffen - voor een bijzondere verlichting van de kop van de Lichttoren. De kunstwerken van Vlisco werden verlicht door de Lysno180 led-tl-lampen.

In de rubriek de Start-Up spreekt de redactie iedere editie met een startende ondernemer die zijn kansen probeert te verzilveren in de wereld van led-verlichting. In deze eerste editie spreken wij met Léon Giesen en Peter Ariëns van Lysno. Dit Eindhovense bedrijf presenteerde onlangs de eerste led-tl-lamp die nagenoeg volledig rond schijnt. Na jaren van innoveren zag uitvinder Frans Hoen zijn idee van een rondstralende led-tl-lamp in 2012 tot het bedrijf Lysno leiden. ‘Frans heeft in een langere periode een groot aantal ideeën en proefbuizen gerealiseerd’, opent Léon Giesen het gesprek. ‘Techneuten blijven hun concepten vaak lang doorontwikkelen. Eind vorig jaar hebben wij Frans benaderd om zijn ontwikkelingen te fixeren en te reproduceren.’

Patenten En zo gezegd zo gedaan. Lysno beschikt momenteel over drie verschillende led-tl-lampen. De drie varianten stralen in de richting van honderdtachtig, tweehonderdveertig en driehonderdzestig graden. ‘Een led-tl met een uitstralingshoek van honderdtachtig graden wordt door relatief veel bedrijven op de markt gebracht. Onderscheidend element van ons product is de onzichtbaarheid van de led’s. Wij proberen zodoende het nagenoeg perfecte licht-


beeld te creëren en de maximale output qua lumen te verkrijgen. Onze producten worden hiertoe continu doorontwikkeld. Overigens komt de Lysno360 vanaf het eerste kwartaal van 2014 op de markt.’ Bang voor het kopiëren van de Lysno360, de mogelijkheid om bijna driehonderdzestig graden rond te schijnen is een wereldwijde primeur, is Giesen niet. ‘Niet alleen heeft ons product drie patenten – onder meer op de warmteafvoer – maar het wordt ook voortdurend vernieuwd. Het lichtbeeld en een hogere output qua lumen zijn de voornaamste aandachtspunten. De output is nu negentig lumen per watt. Over één tot twee jaar zal dit door innovaties van onszelf en van led-fabrikanten uitkomen op honderdtwintig tot honderdveertig lumen per watt.’

Merk En de markten waar Lysno zicht op richt? Ariëns: ‘In feite laten wij ons niet beperken. Overal waar traditionele tl-

lampen hangen en retrofit mogelijk is, kunnen wij ons product leveren. Van ziekenhuizen tot parkeergarages, stations en industriële hallen. In principe kunnen wij op termijn de Lysno-producten ook via de groothandels gaan verkopen. Dit vergt echter tijd omdat wij onze merknaam moeten opbouwen. Philips bouwt al honderdtwintig jaar aan een brand, wij een half jaar. Dan lig je logischerwijs niet op de bovenste plank als je met een groothandel in zee gaat.’

Kop-staartbedrijf ‘Het is onze ambitie de naam Lysno synoniem te laten worden voor led-tl’, vervolgt Giesen. ‘Men moet bij Lysno aan led-tl denken en bij led-tl aan Lysno. Wij willen een van de grotere spelers op de Europese markt worden. Buiten Europa willen wij met een aantal agenten gaan samenwerken. De uitdagers zullen traditionele lichtspelers zijn, maar ook enkele nieuwkomers. De grootste uitdaging zie ik in het opbouwen van het merk.’

Lysno kan overigens met recht een kopstaartbedrijf genoemd worden. Giesen: ‘Hoewel wij niet alles zelf uitvoeren, vallen alle disciplines van het bedrijf – van ontwikkeling tot engineering, productie, verkoop, logistiek en aftersales – onder onze eigen verantwoordelijkheid. Dat wat wij uit kunnen besteden, besteden wij uit. In de praktijk betekent dit dat wij van elk bedrijfsonderdeel een gedeelte uitbesteden. Zo kopen wij productiecapaciteit bij derden in, wij zijn een zogenaamde fabless onderneming. Leuk om te weten is dat vanaf 2014 ons product in Nederland gemaakt zal worden.’ Voor 2014 is volgens Ariëns en Giesen het doel om in de markt gekend te worden als merk. ‘Wij willen belangrijke stappen voorwaarts zetten met de positionering van het merk Lysno. Het binnenhalen van een aantal icoonklanten zou zeker helpen. Doordat er in de

afgelopen jaren relatief veel slechte ledtl-producten zijn vermarkt, is dat een fikse uitdaging. De beeldvorming bij de eindgebruiker is in de periode die achter ons ligt deels beïnvloed door diezelfde slechte producten. Wij zijn dagelijks bezig met uit te leggen dat er wel degelijk goede led-tl-producten zijn.’

Leasen Een nieuw product dat Lysno binnenkort introduceert in de strijd om marktaandeel is Lysno LED-TLease. ‘Het is een product waarbij het voor eindgebruikers mogelijk gemaakt wordt led-tl te leasen onder het motto “led-tl easy leasen”. Ook klanten zonder kapitaal kunnen daardoor energie besparen via ledverlichting. Daar waar voor sommige organisaties investeringen lastig kunnen zijn, is het een extra verkoopinstrument.’

‘Philips bouwt al honderdtwintig jaar aan een brand, wij een half jaar’


GeLicht

Uit

In de rubriek UITGELICHT toont LED Magazine ieder kwartaal in woord en beeld bijzondere projecten waarin led-verlichting is toegepast. De projecten zijn stuk voor stuk uniek. Soms vanwege de omvang, een andere keer door nieuwe technologie.

Parkeergarage Koningsplein (tilburg) Een parkeergarage die voorzien wordt van led-verlichting. Anno 2013 klinkt het niet zo bijzonder meer. Toch ligt dat bij de sinds kort door led verlichte Tilburgse parkeergarage Koningsplein anders. Want als in 2011 de Japanse stad Sendai - waar het hoofdkantoor van kunststoffabrikant Iris Ohyama gevestigd is - getroffen wordt door de tsunami en huizen, kantoorpanden en hele infrastructuren worden weggevaagd, besluit Iris Ohyama iets terug te doen voor de bevolking. Het bedrijf bedenkt daartoe led-oplossingen voor woningen, kantoorpanden, winkels en parkeerplaatsen. Binnen de kortste keren is de stad weer voorzien van licht en Sendai sindsdien wordt ook wel Iris lichtstad genoemd. In eigen land is het bedrijf inmiddels marktleider in ledverlichting. Een ambitie die in Europa via het Europese hoofdkantoor in Tilburg ook nagestreefd wordt. En het is Iris Ohyama dat eind juni haar led-business productlijn Ecohilux in Nederland introduceerde. Naast de bestuursvleugel van het stadhuis van de gemeente Tilburg, is ook parkeergarage van led-verlichting voorzien. Hier werden 167 led-lampen van 1,5 meter en 359 led-lampen van 1,2 meter geïnstalleerd.

sportcentrum Kardinge (Groningen) Het meest duurzame sportcentrum van Nederland creëren. Niet minder was de ambitie van het college van burgemeesters en wethouders van Groningen toen zij besloot krediet van 7,6 miljoen euro beschikbaar te stellen voor de renovatie van sportcentrum Kardinge. In april 2013 zijn de renovatiewerkzaamheden van start gegaan en eind 2014 wordt het volledige project opgeleverd. Er

wordt maar liefst tweeënhalf miljoen euro geïnvesteerd in diverse energiebesparende maatregelen en duurzame energiesystemen. Het resultaat? Een verwachte besparing van 215.000 euro op de jaarlijkse energierekening. Niet alleen zijn inmiddels zonnepanelen op het dak aangebracht, maar is eind september ook de led-verlichting rond de vierhonderd meter-ijsbaan in gebruik genomen. CDE Lighting heeft de led-

verlichting voor de ijsbaan geleverd, maar ook voor de tennishal, kleedkamers en diverse andere ruimtes. Dit deed zij in samenwerking met elektrotechnische groothandel FLD Leeuwarden, installatiebedrijf Cofely Noord BV en ingenieurs- en adviesbureau Technion.

Dynamische verlichting Het ritme van dag en nacht, de seizoenen en het weer scheppen voortdurend veranderende lichtscenario’s in de loop van de dag. Dynamische verlichting is een geavanceerde oplossing die de gunstige effecten van daglicht naar binnen brengt. Het levert een stimulerend ‘natuurlijk’ licht dat het gevoel van welzijn van mensen verhoogt.

CRI Color Rendering Index, oftewel kleurweergave-index. De CRIwaarde duidt met een getal aan hoe goed een lichtbron in staat om de échte kleuren van objecten te laten zien. Het is een schaal tussen de één en de honderd. Hoe hoger het getal, hoe beter de kleurweergave.



Nederlandse innovatie zorgt voor twintig procent hogere lichtopbrengst:

Machinefabrikant Levitech ontwikkelt nieuwe led-productiemachine Levitor 5000. Het is de titel van een innovatieproject in de provincie Flevoland, dat geleid wordt door Levitech. LED Magazine neemt ieder kwartaal een of meerdere led-gerelateerde en (inter)nationale innovatieprojecten onder de loep. Ditmaal het technische en milieu-innovatieve (TMI) project Levitor 5000 waarbinnen het Almeerse bedrijf Levitech een nieuwe LED-productiemachine heeft ontwikkeld. Levitech splitste zich in 2009 via een management buy-out af van producent van halfgeleidermachines ASMI. Sindsdien vermarkt het bedrijf onder meer de Levitor, een oven die een van de stappen in de productie van computerchips op de bekende siliciumplakken (wafers) voor zijn rekening neemt. Door Rapid Thermal Processing, een supersnelle verhitting – oplopend tot boven de negenhonderd graden celsius per seconde - van op gas zwevende wafers, werkt de Levitor efficiënter, goedkoper en met een betere opbrengst dan bestaande apparatuur. Niet alleen chipproducenten zijn klant; Levitech verkocht ook een exemplaar van haar machine Levitor 4300 aan een Japanse led-producent. ‘De Levitor werd geselecteerd vanwege zijn vermogen om saffieren led-wafers uniform en snel te verhitten’, memoreert Levitech-directeur Jaap Beijersbergen. ‘Het resulteert in led’s die aanzienlijk minder energie verbruiken.’

Marktonderzoek ‘Uit marktonderzoek dat wij anderhalf jaar geleden uitgevoerd hebben, kwam naar voren dat led-fabrikanten met de Levitor twintig procent meer lichtopbrengst wisten te creëren’, vervolgt Beijersbergen (red. zie grafiek). ‘Mede daarom hebben wij een exemplaar van de machine in Japan kunnen verkopen. Uit hetzelfde onderzoek kwam naar voren dat wij met onze machine de led-wereld vooruit hebben geholpen, maar dat het ons tegelijkertijd nauwelijks extra verkoop heeft opgeleverd. De Levitor 4300 machine was

niet specifiek voor led-productie ontworpen, maar volledig gericht op de chipproductie. Binnen het Flevolands innovatieproject hebben wij daarom de nieuwe Levitor 5000 ontwikkeld.’ ‘Binnen het project is de machine aangepast aan de specifieke productie-eisen voor led’s, de doorvoersnelheid verhoogd en de bediening vereenvoudigd’, vult accountmanager Robin Schiermann aan. ‘Bovendien hebben wij op papier een significante kostprijsreductie voorbereid. Zodra er een klant aan de deur klopt kunnen wij deze machine - die dertig tot veertig procent goedkoper- is gaan bouwen. De markt is echter relatief klein met wereldwijd zo’n tien belangrijke spelers op het gebied van high-end led’s.’

Lichtopbrengst De led-marktsegmenten waarop Levitech zich met de Levitor 5000 richt zijn high-end professional-markten zoals de automotive industrie. ‘De levensduur van een led wordt grotendeels bepaald door de bedrijfstemperatuur. Verder geldt hoe hoger de bedrijfstemperatuur, hoe meer lichtopbrengst en hoe korter de levensduur. Wij kunnen met onze machine bij eenzelfde bedrijfstemperatuur een hogere lichtopbrengst mogelijk maken. Of bij een lagere bedrijfstemperatuur een gelijkblijvende lichtopbrengst mogelijk maken. In dat laatste geval verleng je dus de levensduur van de led. Beide mogelijkheden zijn interessant voor led-fabrikanten en zullen naar verwachting leiden tot de verkoop van enkele machines.’ LED MAGAZINE DECEMBER • 25

Revolutionaire led-lichtinfrastructuur De Verboden stad in gebruik genomen ‘De Verboden Stad’ Strijp-S is een voormalig bedrijventerrein van elektronicagigant Philips. Het terrein staat anno 2013 symbool voor de creatieve industrie die Eindhoven herbergt. Recent vormde het gebied een van de prominente locaties tijdens het lichtfestival GLOW. Strijp-S is onderdeel van de proeftuin slim licht. Het project Light-S – een samenwerking tussen de gemeente en bouwconcern VolkerWessels – is in feite een voorloper van het slimme lichtgrid dat Eindhoven in de toekomst krijgt. Aan het eind van het kalenderjaar worden in het kader van Light-S tweehonderd innovatie lichtmasten met afwisselend twee en vier armaturen in gebruik genomen, die speciaal ontwikkeld zijn voor dit project.

Light-S ziet de openbare ruimte op Strijp-S als een permanent openluchtlaboratorium. De locatie is ingericht op het experimenteren met nieuwe lichtvormen en -toepassingen. Het projectmanagement van Light-S wordt uitgevoerd door Serge van den Berg van HetEnergieBureau en Serge de Vries van Lichtspraak heeft de leiding van diverse projecten in handen.

Puzzelstukjes Aan de lichtinfrastructuur op Strijp-S hebben meerdere organisaties in de afgelopen periode hun bijdrage geleverd. Zo bedacht 3mansbv het lichtconcept. Schréder ontwikkelde samen met hen een technisch prototype van de straatverlichting op Strijp-S. Daarnaast hebben ze het product, samen met Beking Industriële Automatisering, verder ontwikkeld voor de installatie op de tweehonderd masten. ‘Al met al is Light-S een zeer vooruitstrevend en op deze schaal revolutionair project’, opent De Vries het gesprek. ‘Via een aanbesteding heeft Schréder met de andere partijen de opdracht gekregen om een volledig nieuw concept voor een armatuur te ontwikkelen. Niet zo zeer de behuizing, alswel de inhoud van het armatuur is juist de innovatie. Er is daarbij een open besturingssysteem gecreëerd. Het eindresultaat is een led-armatuur waarbij de gebruikers alle verschillende variabelen kunnen invoeren. De rgb-kleuren en twee kleuren wit zijn per armatuur aan te sturen. Bovendien is er een sensornetwerk gerealiseerd dat

Eén procent led De gemeente Eindhoven heeft 47.058 straatlantaarns (red. stand per 1 oktober 2013) in beheer. Toch is pas één procent van de Eindhovense lichtbronnen led. Net als in veel andere steden vormen lagedruk en hogedruk natriumlampen de boventoon. In Eindhoven ligt er overigens een concrete vraag over de vervanging van 21.000 lichtmasten in de stad. 30 26 • LED MAGAZINE DECEMBER

eindhoven klaar voor aanbesteding slim lichtgrid functioneert via de glasvezelinfrastructuur.’ Volgens De Vries was het technologisch gezien een fikse uitdaging. ‘Alle zaken zijn speciaal ontwikkeld voor Strijp-S. En al die technologie van verschillende bedrijven moet met elkaar matchen. Van software tot armatuur. Vlak voor GLOW zijn alle puzzelstukjes in elkaar gevallen. Die “finale” was ook het moment waarop de eerste kinderziekte zichtbaar werd. Tegelijkertijd werd ik daarbij aangenaam verrast door de capaciteit van de bedrijven om het probleem gezamenlijk op te lossen.’

Lens Elk armatuur van Schréder telt tweeëndertig multi-chip leds. Bijzondere vinding is het negentig graden draaien van elke led om een optimaal lichtbeeld te creëren. De Vries: ‘Een andere vernuftige vinding zijn de geplaatste lenzen. Er is niet gekozen voor één grote lens die over alle led’s geplaatst is, maar elke led kent zijn eigen mini-lens. Het eindresultaat is dermate uniek dat Schréder ook verwacht dat het voor hen spin-off gaat opleveren. Niet voor niets presenteren zij het armatuur tijdens de voor internationale verlichtingsindustrie zeer belangrijk Europese beurs Light+Building in Frankfurt.’ Nu de infrastructuur opgeleverd is kan ‘het spelen met licht’ volgens De Vries beginnen. ‘Er staat een piano en vanaf nu kan er gecomponeerd worden. Zo is een opdracht verstrekt aan Ellen de Vries van het Lux Lab. Zij zal bekijken welke composities mogelijk zijn. Ze heeft het idee om een pleintje met een pizzabus een Italiaans sfeertje te geven. Het benodigde softwareprogramma om dergelijke zaken mogelijk te maken wordt overigens komend jaar gerealiseerd. Prettig gegeven is dat de gehele infrastructuur overgedimensioneerd is. De systemen kennen geen beperking in de vorm van kleur, lichtopbrengst of dataverkeer. Zie het maar als twaalfbaansweg waar nu af en toe op een auto op de rechterbaan rijdt.

Ambitie In de visie van projectmanager Serge van den Berg is Light-S over enkele ja-

Het verhaal van de Lichtstad Eindhoven heeft dit jaar een nieuwe episode gekregen. Ooit was Eindhoven beroemd om haar sigarenfabrieken, maar in de vorige eeuw was het Philips dat de gemeente het predicaat Lichtstad bezorgde. Sindsdien is het het internationale middelpunt van de wereldwijde verlichtingscommunity. Door het faciliteren van een proeftuin, wil Eindhoven zich nú en in de toekomst posteren als creatieve hotspot voor het slimme licht van de eenentwintigste eeuw. Ledverlichting en de integratie in slimme netwerken met diverse sensoren, bieden volgens de gemeente nieuwe kansen. In oktober gaf zij daarom groen licht voor een aanbesteding van het slimme lichtgrid. In het deze zomer door de Europese Commissie opgestelde rapport ‘Lighting the Cities’ werd Eindhoven niet voor niets aangemerkt als voorloper in Europa op het gebied van slimme verlichting. Op het gebied van openbare verlichting is het gemeentebestuur er alles aan gelegen deze positie verder uit te bouwen. En binnen de gewenste proeftuin zijn enkele toepassingen al in meer of mindere mate in ontwikkeling. Zo loopt in het uitgaansgebied Stratumseind een experiment om te bekijken op welke wijze licht een positieve bijdrage kan leveren aan de gemoedstoestand van bezoekers. Op het voormalige Philips-complex Strijp-S (zie kader) worden de nieuwste technieken op het gebied van licht toegepast en uitgetest binnen het Euro-

ren daadwerkelijk een succes als er een geïntegreerde infrastructuur gecreëerd is waarop meerdere functies en services draaien. ‘We voegen dan waarde toe aan de ondergrondse infrastructuur en geven daarbij oneindig veel mogelijkheden voor gemeente en gebiedsgebruikers om maatwerk te creëren in hun eigen woonomgeving. Partijen als VolkerWessels en de gemeente nemen hierbij een serieuze eerste stap in een smart en connected city waarbij alle

pese innovatieproject BLISS. Daar aan nemen ook het Engelse St-Helens, het Duitse Kaiserslautern en de Belgische stedelijke regio Interleuven deel. Eindhoven streeft naar een slim lichtgrid dat openbare verlichting, duurzaamheidsoplossingen en de (ontwerp) mogelijkheden van de openbare ruimte optimaliseert. Het grid moet door één of meerdere marktpartijen gerealiseerd worden die een verdienmodel hebben via het vermarkten van (nieuwe) producten en diensten. Daarbij staat continue innovatie centraal, in plaats van het eenmalig neerzetten van een systeem of het leveren van een specifieke dienst. Via een marktconsultatie werden afgelopen zomer de haalbaarheid en de randvoorwaarden voor een aanbesteding van het slimme lichtgrid onderzocht. Daaruit blijkt dat marktpartijen volop mogelijkheden zien in de voorgestelde aanpak, maar wel het advies geven om in deelgebieden te beginnen en stapsgewijs op te schalen. Verder wordt co-creatie als sleutel tot succes gezien. Begin oktober gaven burgemeester en wethouders van Eindhoven groen licht voor de bijbehorende aanbesteding . Omdat geen enkele partij in staat is om het beoogde ‘slimme lichtgrid’ alleen rond te breien, zijn meerdere disciplines nodig, onder meer licht, software, trendwatching en omgevingspsychologie. Via de aanbesteding hoopt Eindhoven in de komende periode te komen tot een verzameling van partners die de stad als proeftuin willen inzetten.

hardware die we kennen uit de traditionele gebiedsontwikkelingen, meerdere functies en dus meerwaarde heeft gekregen. Het armatuur is niet alleen een lichtbron, maar ook de behuizing van sensoren en de signaalpost in bijzondere situaties. De lichtmast is niet alleen de houder van de lamp, maar bijvoorbeeld ook een stroompunt voor gebiedsfuncties en de kabels onder de grond streamen alle data die we in het gebied genereren.’ LED MAGAZINE DECEMBER • 31

DALi

Digital Addressable Lighting Interface (DALI) is een veel gebruikt communicatieprotocol om verlichting aan te sturen. Dali is een open standaard van de grote internationale fabrikanten om licht digitaal te regelen en wordt veel in de gebouwde omgeving gebruikt.

temperatuur De kleurtemperatuur geeft aan hoe warm of koud het licht is. Denk ter vergelijking aan een gloeiend ijzer. Dat is kersrood bij duizend graden Celsius en witheet bij veertienhonderd graden Celsius. Kortom, hoe hoger de temperatuur des te koeler de lichtkleur wordt. Bij lampen wordt de temperatuur van platina als maatstaf genomen en uitgedrukt in Kelvin (K).

Led is een afkorting van Light Emitting Diode, oftewel licht zendende halfgeleider. Een led zet elektrische energie om in elektromagnetische straling. De golflengten van de uitgezonden straling liggen in het gebied van het zichtbare licht (rood, groen en blauw) en het infrarood.


Lux is de internationale eenheid van verlichtingssterkte; een maat voor hoeveel lichtstroom (uitgedrukt in lumen) wordt verdeeld over een bepaald gebied.

Dynamische verlichting

Kleur

LeD

LUX

Het ritme van dag en nacht, de seizoenen en het weer scheppen voortdurend veranderende lichtscenario’s in de loop van de dag. Dynamische verlichting is een geavanceerde oplossing die de gunstige effecten van daglicht naar binnen brengt. Het levert een stimulerend ‘natuurlijk’ licht dat het gevoel van welzijn van mensen verhoogt.

Lumen/wattverhouding

CRI

Met verlichting wil men zo veel mogelijk licht (uitgedrukt in lumen) met zo weinig mogelijk energie (uitgedrukt in watt) genereren. De lumen/watt-verhouding geeft aan hoe efficiënt een lamp de energie omzet in licht en is het best zo hoog mogelijk.

Color Rendering Index, oftewel kleurweergave-index. De CRIwaarde duidt met een getal aan hoe goed een lichtbron in staat om de échte kleuren van objecten te laten zien. Het is een schaal tussen de één en de honderd. Hoe hoger het getal, hoe beter de kleurweergave.

De digitaliseringsrevolutie Misschien was het u nog niet opgevallen, maar we hebben momenteel te maken met een digitaliseringsrevolutie. De led-technologie start een transitie die zijn weerga niet kent. Als ik terugdenk aan mijn jeugdige schoolcarrière op de MTS zie ik grote parallellen tussen de opkomst van led en de digitale camera. Toentertijd was er een grote groep mensen die zweerde bij de klassieke filmrolletjes en dus de analoge camera. De early adapters liepen echter weg met de digitale camera. Ondanks dat die destijds kinderziektes kende en erg duur was. Anno 2013, tien à vijftien jaar verder, gebruikt slechts een enkeling nog een klassieke fotocamera. De digitale camera heeft de filmrolletjes van de aardbodem weggevaagd. Ik voorspel u een zelfde revolutie ten aanzien van led-verlichting. In 2025 kunnen wij enkel en alleen met led lezen en schrijven. Voor zij die actief zijn in de verlichtingsbranche – van fabrikanten tot installateurs – is het zaak scherp te zijn op nieuwe verdienmodellen. Het zou een catastrofe zijn als zij eenzelfde lot kennen als de muziekindustrie. Ook deze sector werd enige jaren geleden geconfronteerd met een digitaliseringsrevolutie. Waar de opkomst van de cd de muziekindustrie nog in de kaart speelde – dit sloot immers aan bij het klassieke business model van de sector – zette de MP3-speler alles op zijn kop. De muziekindustrie was absoluut niet voorbereid op deze innovatie, vergat haar verdienmodel aan te passen en worstelt hier nog altijd mee. De retrofit led-producten zijn wat de cd voor de muziekindustrie was. Hij is wel wat duurder, maar je kunt er veel meer mee dan met een conventionele lamp. De opvolger van het retrofit led-product

dient zich echter al sneller aan dan men denkt. En het is de grote vraag of alle spelers in de installatiebranche hun verdienmodel daar wel op voorbereid hebben. Men moet hier nú over nadenken en niet als het moment zich definitief aandient. Natuurlijk is het moeilijk om in een glazen bol te kijken. Maar één ding staat buiten kijf: de toekomstige situatie zal anders zijn dan die van de afgelopen dertig jaar. Ook mijn eigen bedrijf dient er rekening mee te houden. Om die reden experimenteren wij met het ‘simply light concept’. Ik neem een retailwinkel als voorbeeld. Voorheen wist je als installateur dat bij elke winkel van dat type na zes tot tien jaar de winkel volledig opnieuw ingericht werd, inclusief de verlichting. Wij wachten binnen het nieuwe concept niet op dat moment, maar sluiten eerder al een contract af waarbij wij garanderen dat gedurende de contractperiode het licht blijft branden. De eindgebruiker betaalt in dit concept een vaste maandelijkse bijdrage. De retailwinkels betalen zodoende niet langer voor de armaturen, maar voor het hebben van licht.

cOLUMn

JARGOn

LeD

Mensen die in de verlichting werken praten geen abracadabra! Dit is wat ze bedoelen...

Over Maarten Loerakker Maarten Loerakker richtte in 2002 Triolight op en verkocht ditzelfde bedrijf in 2010. Afgelopen voorjaar nam hij het bedrijf Koreman Verlichting over van UNETO-VNI bestuurslid Nico Koreman. Koreman was in de Vakgroep Elektro Installatiebedrijf de verlichtingsexpert in datzelfde bestuur van de branchevereniging.

En misschien zijn er straks wel een x aantal andere verdienmodellen. Hoe deze eruit gaan zien is lastig te voorspellen. Het creëren van nieuwe verdienmodellen is in ieder geval een trend die ook in andere sectoren plaatsvindt. In de bouw heeft het zelfs geleid tot preventief in plaats van correctief onderhoud, omdat aannemers gedurende een periode van twintig jaar (of langer) eigenaar blijven van het vastgoed. In het transitieproces zie ik ook een rol weggelegd voor UNETO-VNI. De branchevereniging moet informatie verschaffen en de sector alert en scherp houden om continu te vernieuwen. Door partijen te verbinden en gezamenlijk aan tafel te krijgen kan zij de creatie van nieuwe business modellen stimuleren. Ik daag ook u uit om na te denken over de toekomst van uw eigen bedrijf! LED MAGAZINE DECEMBER • 29

Special over de potentie

ting

tegen led-verlich

Het internationaal befaamde adviesbureau McKinsey stelde twee jaar geleden in het onderzoeksrapport ‘Lighting the Way’ dat in 2020 tachtig procent van de wereldwijde verlichting uit led zal bestaan. Meer recent stelde marktonderzoeksbureau LEDinside dat de wereldwijde waarde van de ledmarkt in 2014 met vijftig procent zal groeien tot een omvang van 35,3 miljard dollar. Het onderzoek bevestigt de langetermijnvisie van veel ondernemers uit de lichtsector. Het was deze visie die heeft geleid tot LED Expo, de eerste vakbeurs voor eenieder die professioneel betrokken is bij led-verlichting.

Uneto-VNI pleit voor snellere ie energietransit

ers Machinebouw ig kijken rooskleur naar de toekomst

a Distributiecentr ien Albert Heijn voorz ting van led-verlich s Veko Lightsystem

jven onmisbaa ʻMidden- en kleinbedri

cascadering Meer waarde met eketen in de hout- en energi

De Verboden Stad air neemt revolution gebruik led-systeem in

en Vagroen Ingezonden brief ProBos

nage brengt Programma Bioraffi naar markt biobased toepassing chaalʼ ʻIn een

Special vakbeurs Energie 2012 vanaf pagina 21

van eiwitten

t Europeee Publiek-Privaa van start: Partnership BRIDGE rʼ

naar producties volgende fase stap

ert AERspire lance concept voor BIPV-energiedak

e VDL Flow: nieuw als speler pakt rol tor systeemintegra

‘nederland is klaar en de markt is rijp voor deze led-verlichtingsvakbeurs’ Sept/Okt 2012 3 er Jaargang 3, numm

NR. 1 - DECEMBER

SEPT 2013 • BIOBASED

LED MAGAZINE

ECONOMY MAGAZINE

Zeeman zegt ja

eiwitten ʻZonder verwaarding myʼ geen biobased econo

kt ‘Opleidingsmar net als panelen ess’ booming busin

Good! organiseert op 5 en 6 februari 2014 LED Expo:

2013

• EDITIE 3-2013

Juni 2013 er 2 Jaargang 4, numm

De duurzame uitgeverij EG Media publiceerde in 2013 onder meer...

Levitech Machinebouwer nieuwe ontwikkelt een chine led-productiema

18-06-13 00:21

25-09-12 12:17

nr 13.indd 1

Solar magazine

Maart 2013 er 1 Jaargang 4, numm

WINT ‘S-HERTOGENBOSCH EERSTE E-AWARD GEMEENTEN N DRIEHONDERD AANWEZIGE N REIZEN AF NAAR NIEUWEGEI NG ‘JE STELT GEEN DOELSTELLI TE HALEN’ ALS JE DENKT DIE NIET

13 E LU X J U N I 2 0 IFT VOOR BEN

INHOUD

HET BERT KLERK: ‘IK WIL CHAGRIJN IN DE MARKT N’ LATEN VERDWIJNE ELEKTRISCH ‘DE OPKOMST VAN EEN VERVOER IS EEN TRANSITIE, VERGT’ WIJZIGING DIE TIJD

S CONGRE E-TEAM DE STAP FORMULE VOOR DE VOLGEN RIJDEN IS KLAAR

E-TEAM JAARLIJKS FORMULE 2013 CONGRES OP 30 MEI VAN 21.000 ‘BELGIË HAALT DOEL N IN 2020’ PUBLIEKE LAADPUNTE DOET LANCEERT YOUNG K PROFESSIONAL-NETWER

FEB 2013 • BIOBASED

VA K T I J D S C H R

nr 10.indd 1

• EDITIE 1-2013

INHOUD

ECONOMY MAGAZINE

Solar magazine

VAKTIJDSCHR

MAART 2013 IFT BENELUX

NA FRISIAN MOTORS WERKT UIGEN TERREIN- EN WERKVOERT UTO AAN ONTWERP PERSONENA HAND IN EVPV-GRID MAAKT RIJDEN HAND GAAN ELEKTRISCH MOGELIJK EN ZONNE-ENERGIE

ingen, maar ‘Geen nieuwe opleid oreren’ biobased economy incorp Special over Human

‘

ELEKTRISCH

Capital voor de biobased

economy

werkt aan eigen Vlaamse overheid ed economy strategie voor biobas de Bio-economy’ ‘Behoefte aan Raad

voor

R creëert Innovatieproject ARBO se 2020-doelen oplossing voor Europe inzetten voor energie Biomassa op duurzame

wijze

wijst Telerscollectief FresQ wers de biobased weg

glastuinbounaar reductie energieverbruik’ ‘Constante zoektocht

TULiPPS Solar toont prototype ak glazen energied

EXTRA THEMA: s Ins en outs beur Solar Solutions

T DOOR: RSTAAT PAK RIJKSWATE GESCHIKT ONDERD VOERTUIGEN ‘VIERH

18-03-13 22:05

Solar magazine

nr 12.indd 1

OM TE ELEKTRIFICER

EN, START IN 2013’

04-02-13 17:01

BBEM4.indd

1

05-03-13 00:16

e-mobility maart

2013.indd 1

EN SPECIAL ECOMOBIEL PAGINA 19 ECOLOGISTIEK VANAF

JUNI 2013 • BIOBASED

LED MAGAZINE

ECONOMY MAGAZINE

NR. 0 - SEPTEMBER

2013

• EDITIE 2-2013

INHOUD

Led en de eer

AGENDA ‘INZICHT KRIJGEN IN BILIST’ VAN ZON EN ELEKTROMO ZO ‘OPLADEN MOET NET ALS WIFI’ MAKKELIJK WORDEN

VAKTIJD SCHRIF

BER 2013 T BENELU X SEPTEM

Jaarbeurs Utrecht is twee dagen het toneel van de beurs waar facilitair managers, gebouwbeheerders, architecten, lichtontwerpers, ingenieurs, installateurs, adviseurs, bestuurders en hoofdambtenaren elkaar ontmoeten. De door internationale experts voorspelde exponentiële marktgroei is alleen mogelijk als de eindgebruiker led-verlichting

LAAT ‘OPENBAAR VERVOER DOOR ZICH NIET BEPERKEN INGEN’ TECHNISCHE TEKORTKOM ‘ZZAPPER WEEGT SLECHTS UIT HONDERD KILO EN BESTAAT N’ ONDERDELE MAXIMAAL VIJFTIG

die het toekomt

ers aan Attero werkt met partn roductie pilotinstallatie PHA-p

Kennisoverdracht

September 20133 er Jaargang 4, numm

Special over de Solar Days 2013 vanaf pagina 21

ductie in 2016-2017

Doel van massapro

‘Tuincentrumketens

willen nu wél

Zuidvleugel Platform BioDelta werkingsverband van start als samen ing’ en minder ‘Doel is afstemming

t ‘Led-markt word groter dan die len’ van zonnepane

versnipper

toereikend ‘Grondstoffenpositie technologie’ voor ontwikkeling steeds belangrijker Bezit biomassastromen

13 OBIEL 20 L ECOM SPECIA

rt Eindhoven Airpo opmaat Lumosa voor markt van hting openbare verlic

volumeproductie Planty Pot: klaar voor plantenpotten biologisch afbreekbaremet ons om de tafel’

wordt

NDERS:KOMEN TIAAN KOE R JAN-CHRIS VE MOETEN BIJ ELKAA EN TECHNIEKCUR ’ ‘PERCEPTIELATEN NEMEN HOGE VLUCHT TE OM DE MARKT EEN

hting ‘Openbare verlic e van mag niet het kindj en’ de rekening word

1

DSM: ‘In toekomst ds” meer “Nederlan in pv-producten’

Special vakbeurs Solar Event 2013 vanaf pagina 19

16-09-13 22:03

03-06-13 21:23

BBEM5.indd

t Heliox presenteer se eerste Nederland micro-inverter

e-mobility sept

2013.indd 1

04-09-13 19:15

Solar magazine

nr 14.indd 1

Informeer uw relaties op unieke wijze... www.egmedia.nl

Henriette Vrisekoop, Peter Groot en Rolf Heynen van Good! trokken met de donkere maanden in zicht de stoute schoenen aan. Zij besloten met LED Expo de eerste led-verlichtingsvakbeurs van Nederland te organiseren. Op woensdag 5 en donderdag 6 februari 2014 vindt de eerste editie plaats. LED Expo vindt in de Jaarbeurs Utrecht plaats en wel tegelijkertijd met de installatiebeurs VSK, waardoor een gecombineerd bezoek mogelijk is. Met nog exact zeven weken te gaan staat de organisatie van LED Expo inmiddels als een huis. Niet alleen is er een groot aantal exposanten die hun nieuwste producten en technologieën presenteren, maar er is ook een uitgebreid inhoudelijk programma geformeerd (red. zie ook het artikel op pagina 36).

verder omarmt en de installatiecapaciteit toeneemt. Aan beide doelen wil de beursorganisatie een wezenlijke bijdrage leveren. De missie van LED Expo is het genereren van sales door het bevorderen van de communicatie in de keten. Vrisekoop: ‘Plat gezegd doen we dat door een platform te creëren waar leveranciers, installateurs en eindgebruikers elkaar zien, spreken en ontmoeten. Een platform waar contacten worden gelegd, waar informatie wordt uitgewisseld en waar deals worden gesloten. Kennisoverdracht en scholing zijn daarbij een onmisbare pijler. Voor leveranciers, installateurs én eindgebruikers komen er uitdagende jaren. Wij gaan die uitdaging aan met het doel van LED Expo hét jaarlijkse moment te maken dat niemand die zich professioneel bezighoudt met led-verlichting wil missen.’

Drie pijlers De opzet van het beursconcept 2.0 met drie verschillende pijlers is door exposanten volgens Vrisekoop enthousiast ontvangen. ‘De eerste pijler van de beurs is sales. Wij richten ons uitsluitend op de professionele bezoeker en nodigen enkel beslissers uit. Productkennis, marketing en techni-

sche workshops vormen de tweede pijler. Relatiebeheer en netwerken is het laatste speerpunt. Wij creëren op de beursvloer voor onze exposanten de randvoorwaarden om succesvol relaties te ontvangen en het netwerk te onderhouden en uit te breiden. Onder die exposanten bevinden zich onder meer fabrikanten, importeurs, agenten en lichtadviesbureaus. Ten aanzien van het inhoudelijke programma is er vooral heel veel te beleven. Van workshops over lichtberekeningen tot financieringsmogelijkheden. Voor installateurs die nog niet begonnen zijn met led geldt dan ook dat zij LED Expo niet mogen missen!’ De komende periode wordt LED Expo onder de aandacht gebracht bij de gewenste bezoekers. ‘Wij hebben met een groot aantal partijen samenwerking gezocht voor de bezoekersmarketing. De volgende organisaties hebben zich naast de IGOV aan ons verbonden: de Stichting Knooppunt Innovatie Elektrotechniek Nederland (KIEN), de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV), de Stichting Erkenningsregelingen Installatiebranche (Sterkin) en het UNETO-VNI-onderdeel Stichting Erkenning Installatiebedrijven (SEI). Zij en diverse andere stakeholders die zijn aangehaakt bieden hun eigen achterban een gratis toegangskaart aan. Voorafgaand aan de beurs versturen wij in de komende weken bovendien ruim twintigduizend invitatiekaarten met diverse vakbladen mee. Met de bijbehorende invitatiecode kunnen de ontvangers zich voor gratis beurstoegang registreren.’ Vrisekoop besluit: ‘De beurs is op woensdag 5 februari ook ’s avonds geopend zodat geïnteresseerden ook na hun werk nog langs kunnen komen.’ LED MAGAZINE DECEMBER • 31

Exposantenlijst LED Expo Op woensdag 5 en donderdag 6 februari 2014 geven vermoedelijk zo’n zeventig bedrijven acte de présence op de eerste editie van de vakbeurs LED Expo. Zij zullen in Jaarbeurs Utrecht een dwarsdoorsnede tonen van wat de Nederland led community te bieden heeft aan installateurs, gebouweigenaren, facility managers, projectinrichters, architecten, lichtontwerpers en ambtenaren. Onderstaand exposantenoverzicht is bijgewerkt tot en met 2 december 2013. Nr. Exposant

Het inhoudelijke programma van LED Expo in het kort De vakbeurs LED Expo biedt diverse workshops en inhoudelijke sessies. Hieronder treft u een overzicht aan van de verschillende deelnemers en de lezingen die zij geven. Het meest actuele programma kunt u vinden in het dossier ‘LED Expo’ op de website van LED Magazine (www.ledmagazine.nl). Workshop meetsystemen OliNo Een van de drie pijlers van LED Expo is de organisatie van veelal technische workshops. In de sessies wordt dieper ingegaan op productkennis, marketing, certificering, innovaties en andere marktontwikkelingen. Voor die workshops werkt LED Expo onder meer samen met OliNO en DEKRA. OliNO zal in haar workshops aandacht besteden aan meetsystemen voor de kwaliteit van ledverlichting. Onderdeel van de dagelijkse activiteiten van OliNO is het verrichten van onafhankelijke professionele lichtmetingen. Zo wil zij het publiek informeren over de werkelijke prestaties van energiezuinige lampen die op de markt zijn. Inmiddels beschikt de organisatie over Nederlands grootste publieke database van onafhankelijke lampmetingen. Overigens kunnen beursbezoekers op de OliNO-stand hun led-lamp laten nameten op kwaliteit. DEKRA werkt op haar beurt al twee jaar aan de uitrol van het ‘DEKRA 32 • LED MAGAZINE DECEMBER

LED Performance-keurmerk’. Dit kwaliteitskeurmerk heeft betrekking op zowel de prestaties – zoals levensverwachting en kleurstabiliteit – als de elektrische veiligheid van geteste producten.

Kennisworkshops installateurs Niet alleen OliNO en DEKRA zullen workshops verzorgen tijdens LED Expo. Ook de Stichting Knooppunt Innovatie Elektrotechniek Nederland (KIEN) en de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV) geven een aantal presentaties. De Stichting KIEN – die tot doel heeft innovatie in de installatiesector te bevorderen – wil met de workshops samen, met de NSVV, het kennisniveau bij installateurs over ledverlichting naar een hoger plan tillen.

IGOV Paviljoen Het InterGemeentelijk-overleg Openbare Verlichting (IGOV) is Nederlands belangrijkste overlegorgaan voor overheidsfunctionarissen die verantwoordelijk zijn voor

de openbare verlichting. LED Expo kent een speciaal IGOV Paviljoen waar expertbedrijven die actief zijn in de openbare verlichting hun led-oplossingen presenteren. Het paviljoen kent vier thema’s: functioneel, decoratief, stadsilluminatie en vervanging. Aan de voorzijde van het paviljoen worden bijzondere innovaties gepresenteerd middels de tentoonstelling ‘De Openbare Verlichtingsboulevard’.

2030 Verder is er in het paviljoen een workshopruimte (in de tweede workshopruimte op LED Expo vinden de informatiesessies van de overige exposanten plaats) waar de beursbezoekers zich kunnen laten informeren over diverse onderwerpen rond openbare verlichting. Daarbij komen onderwerpen aan de orde als ‘het ondergrondse net’, ‘de openbare ruimte en de gebruiker’, ‘technologie en lichttechniek’, ‘kwaliteit’ en ‘hoe maak ik als ambtenaar een keuze uit het brede aanbod?’. Een van de lezingen zal in ieder geval gaan over de ‘Visie Openbare Verlichting 2030’. Daarbij wordt stilgestaan bij de verhouding openbare verlichting versus de gebruiker van de openbare ruimte in de toekomst. In de visie komen onder meer de toekomst van de energienetten, de techniek, de gebruiker en de verdienmodellen aan de orde.

1 BB-Light Concepts 2 CDE 3 De Kruijter 4 De Led Leverancier 5 Dekra 6 Elincom 7 Esttech 8 ETAP 9 Euro Led Light 10 GHM Eclatec 11 Harvard Engineering 12 Helvar 13 Holland Esco 14 IGOV 15 [inst]ALLICHT 16 Integral LED (optie) 17 Kelpa B.V. 18 Key-light 19 LED Magazine 20 Ledshine 21 Lightronics 22 Lightwell 23 Lokoled 24 Lux-groep 25 M&M Verlichting 26 MKB Energie Info 27 Modernista 28 Nedelko 29 Nobra Technisch Adviesbureau 30 NSVV 31 Ocean Optics 32 OliNo 33 Orange lighting 34 Paul Neuhaus Leuchten 35 PoleLed 36 Ramselaar LED Light Solutions 37 Rotec (België) 38 SEI 39 Sterkin

40 Tao Rental BV 41 Tauw B.V. 42 Telerex Europe 43 Tellus Lighting 44 Van Dalen 45 Verbatim (optie) 46 Verlichting.nl 47 Vezalux 48 we-ef Voor de meest actuele exposantenlijst surf naar het LED Expo-dossier op de website van LED Magazine (www.ledmagazine.nl en klik op de dossierbutton in rechterkolom) of surf naar de website van de vakbeurs LED Expo (www.ledexpo.nl). Er zijn nog enkele stands beschikbaar.


BB Lighconcepts presenteert BB LeDlightpipe Park Assist

Nedelko lanceert Prolumia Pro-Area waterdicht led-opbouwarmatuur

Nederlandse gemeenten omarmen led-verlichting:

De ‘koplopers’ in beeld

Importeur en distribiteur Nedelko lanceert het Prolumia ProArea waterdichte led-opbouwarmatuur. Volgens het bedrijf is het hét energiezuinige alternatief voor waterdichte fluorescentie-armaturen. De Prolumia Pro-Area is naar keus leverbaar met een ingebouwde microgolf-bewegingssensor waarbij detectiebereik, brandduur en daglichtniveau ingesteld kunnen worden. Verder kan de Pro-Area met een noodunit worden geleverd.

Led en openbare verlichting lijken zo langzamerhand onlosmakelijk met elkaar verbonden. De ene na de andere gemeente kondigt aan met led-verlichting in haar openbare ruimte aan de slag te gaan. De ene ambitie is ook nog groter dan de andere. Maar welke gemeenten maken nu in de praktijk daadwerkelijk meters? LED Magazine bracht een viertal gemeenten kort in beeld: Ede, Eindhoven, Tilburg en Utrecht. In een reeks van vier artikelen zullen deze gemeenten in het komende kalenderjaar op de voet gevolgd worden.

Lightronics voorziet talentsquare van tweehonderd DOTT-armaturen

BBLightconcepts toont op LED Expo de BB LEDlightpipe Park Assist. Dit nieuwe product van het Doetinchemse bedrijf combineert in één systeem duurzame led-verlichting en parkeerverwijzing. Het led-lichtsysteem biedt via vision-technologie de gebruiker van de parkeergarage extra gemak bij het vinden van vrije parkeerplaatsen, vermindert voor de parkeergarage-eigenaar het zoekverkeer en biedt hem

diverse mogelijkheden voor het actief geleiden en sturen van de verkeersstroom. Het BB LEDlightpipe Park Assist systeem is ontstaan via een samenwerking met TKH Parking Solutions en bestaat uit de BB LEDlightpipe EVO en technologie van het Park Assist Parkeerverwijssysteem. Met de BB LEDlightpipe EVO kunnen overigens armaturen tot zestien meter lengte gemaakt worden met tweeënzeventig led’s en één driver.

Nobra geeft lezing over dashboard voor sturing openbare verlichting Nobra Technisch Adviesbureau, gespecialiseerd in openbare verlichting, geeft op LED Expo een bijzondere lezing over een dashboard waarmee openbare led-verlichting bestuurd kan worden. Nobra biedt een breed scala aan diensten voor openbare verlichting; van het ontwikkelen van een uitgekiend plan voor de openbare verlichting tot het vervangen van kapotte verlichting. Een nieuwe innovatie waar Nobra middels de lezing informatie over geeft is het dashboard dat diverse functionaliteiten bevat om de openbare led-verlichting te sturen.


Eindhoven Eindhoven wil zich profileren als proeftuin voor een slim lichtnet. Recent werd in het kader hiervan door de gemeente groen licht gegeven voor een aanbesteding en werd op Strijp-S revolutionaire led-verlichting in gebruik genomen (red. zie ook het eerste artikel in de genoemde reeks op pagina 26).

Ede CityCampus TalentSquare is een project van woningcorporatie TBV Wonen in het hartje van Tilburg. TalentSquare biedt woonruimte aan ruim zevenhonderd (internationale) studenten, afgestudeerden, starters en kenniswerkers in zo’n vierhonderdvijftig studio’s en tweehonderdvijftig kamers. Het trappenhuis en de entreehal zijn voorzien van tweehonderd DOTT-armaturen van Lightronics. Het DOTT-armatuur zal ook op de LED Expo te zien zijn op de stand van het bedrijf.

LUX-Groep toont bezoekers LED Expo Armaturenwijzer.nl

De LUX-Groep maakte afgelopen zomer bekend de stoute schoenen aan te trekken en verantwoordelijke overheidsfunctionarissen voor de openbare verlichting de helpende hand te reiken. Het bedrijf maakte bekend de webbased applicatie Armaturenwijzer.nl te ontwikkelen om het overweldigende aanbod aan armaturen voor de openbare verlichting meer overzichtelijk te maken. De portal Armaturenwijzer.nl, die half oktober gelanceerd werd, stelt de gebruiker in staat het meest geschikte armatuur te kiezen via een slimme, eenvoudige en gratis database. De Lux-Groep is ervan overtuigd dat deze dienst voor de eindgebruiker (gemeenten en provincies) maar ook voor bijvoorbeeld adviseurs, architecten, ontwerpers en stedenbouwkundigen een welkome aanvulling biedt op de al aanwezige informatiebronnen.

Ede is een spreekwoordelijke oude rot in het vaak. Al in 2005 (!) beleefde Ede een wereldprimeur door als eerste ter wereld vier lichtmasten met led-verlichting in de openbare ruimte te plaatsen. Met deze vier lichtmasten deed de gemeente ervaring op voor de verlichting van de toekomst. Twee jaar geleden werd de testfase afgesloten en om besloten het merendeel van de

openbare verlichting van Ede van led’s te gaan voorzien. In totaal gaat het om zo’n achttienduizend lichtpunten. Inmiddels is ook vastgelegd welk armatuur standaard bij vervangingsprojecten en nieuwbouwprojecten ingezet wordt.

Tilburg Tilburg wordt in dit nummer van LED Magazine door Arthur Klink – oprichter van het InterGemeentelijk-overleg Openbare Verlichting (IGOV) – betiteld als ‘de gemeente die bij wijze van spreken ’s ochtends als eerste in de rij staat als er een nieuwe iPad uitkomt. Drie jaar geleden maakte Tilburg als een van de eerste Europese gemeenten bekend grootschalig over te stappen op led-verlichting. De voormalige textielstad bestelde bij Philips vierentwintighonderd

led-lampen voor de openbare ruimte. Dit in het kader van het project LED’s GO!. Alle lichtpunten met led’s kunnen sindsdien ’s nachts gedimd worden. In februari 2013 maakte Tilburg bekende nog eens 1,4 miljoen euro extra uit te trekken voor het versneld vervangen van straatverlichting door led-lampen. In totaal gaat het om tweeëntwintighonderd lampen, goed voor zo’n vijf procent van de openbare verlichting.

Utrecht De gemeente Utrecht voerde de afgelopen jaren een groot aantal pilots uit met led-verlichting en implementeerde ook een grote hoeveel led-lampen in de openbare ruimte. Al in 2008 startte Utrecht als een van de eerste G4-steden een proef met met led-verlichting in lantaarnpalen. In vier proefstraten werden conventionele lampen vervangen en lichtmetingen gehouden. Een van de andere in het oog springende pilots werd gerealiseerd langs het fietspad Papendorpsepad, tussen Nieuwegein en Utrecht. Daar werd dynamische ledverlichting aangebracht. Als er niemand langskomt, is het licht standaard gedimd. Het gloeit langzaam tot honderd procent als een fietser of bromfietser op komst is. Vanwege haar inspanningen voor energiezuinige openbare verlichting ontving Utrecht twee jaar geleden samen met Tilburg een EU Green Light Plaquette. Het GreenLight Programma is een initiatief van de Europese Commissie ter stimulering van kwalitatief hoogwaardige en energiezuinige verlichting. Zij roemde Utrecht onder meer vanwege de keuze om bij vierduizend straatlantaarns de conventionele verlichting te vervangen door de energiezuinige variant.


NR. 1 - DECEMB ER 2013 LED MAGAZINE

tegen led-verli

chting

Distributiecen tra Albert Heijn vo orzien van led-verlich ting Veko Lightsyste ms

De Verboden St ad neemt revoluti onair led-systeem in gebruik

Machinebouwer Levitech ontwikkelt een nieuwe led-productiem achine

JA, ik neem een postabonnement op LeD Magazine voor 49,95 per jaar exclusief btw en/of JA, ik neem een digitaal en kosteloos abonnement op LeD Magazine www.twitter.com/LEDMagazineNL

www.facebook.com/LEDMagazineNL

In de rubriek Internationaal analyseert LED Magazine ieder kwartaal een ‘nieuwtje’ uit het buitenland. Ditmaal laat de redactie haar licht schijnen over de aankondiging van de burgemeester Michael Bloomberg van New York die recentelijk bekendmaakte de circa tweehonderdvijftigduizend straatlantaarns van ledverlichting te gaan voorzien.

Bloomberg typeerde New York’s led-project als ’s werelds grootste, maar het is niet het eerste. Los Angeles bijvoorbeeld, rondde onlangs de installatie van 141.089 straatlantaarns voorzien van retrofit led-verlichting af. De stad stelt dat de besparingen de verwachtingen ver hebben overtroffen – drieënzestig procent besparing ten opzichte van de geprognosticeerde veertig procent – dat en de lichtvervuiling sterk afgenomen is. Andere Amerikaanse steden hebben inmiddels ook de hand aan de ploeg geslagen. Zo werken Seattle, Las Vegas, Austin en San Antonio aan de implementatie van ledverlichting. Volgens Navigant Research zal Amerika in 2020 dan ook zeventien miljoen led-straatlantaarns tellen, terwijl dit er vorig jaar nog maar drie miljoen waren.

maal twintig jaar mee, terwijl de huidige straatverlichting maar een levensduur van gemiddeld zes jaar heeft.’ Bloomberg’s project kent een lange aanlooptijd. De stad voert al een aantal jaren pilots uit, onder meer in Central Park en op East River Bridges. Bovendien werden, in samenwerking met het Amerikaanse ministerie van Energie, meerdere studies over de doeltreffendheid van de led-technologie uitgevoerd. De aangekondigde vervangingsactie is bovendien te plaatsen in het doel van New York om de CO2-uitstoot van het stadsbestuur in het kader van het ‘Accelerated Conservation and Efficiency’ (ACE) programma in 2017 met dertig procent te hebben verminderd. De led-verlichting gaat daar een significante bijdrage aan leveren.

Tweeledig

Led-verkeerslichten

Het New Yorkse project moet in 2017 afgerond zijn en kent drie fases. De eerste fase van tachtigduizend verlichtingspunten moet in december 2015 afgerond zijn, waarna het tempo snel opgevoerd zal worden. ‘Onze belastingbetalers besparen straks veertien miljoen dollar per jaar door deze energiezuinige verlichting’, aldus Bloomberg. ‘De besparingen zijn tweeledig: de led-verlichting verbruikt minder stroom dan de huidige hogedruk natriumlampen – dit resulteert in een jaarlijkse besparing van zes miljoen dollar – en ze hebben een veel langere levensduur wat jaarlijks tot een besparing van acht miljoen dollar op de onderhoudskosten leidt. De led-verlichting gaat maxi-

In het afgelopen decennium maakte New York haar status als ‘led-pionier’ al eerder waar. Zo was New York de eerste grote Amerikaanse stad die overstapte op ledverkeersverlichting. Alle 12.700 armaturen van gesignaleerde kruispunten werden van led-lampen voorzien. Dit leidde al tot een jaarlijkse energiebesparing van eenentachtig procent, oftewel zeventigduizend dollar en zo’n 248.000 kilowattuur aan stroom. Bloomberg ziet zijn volgende stap om de straatlantaarns van led-lampen te voorzien dan ook als logisch. ‘Het gebruik van led’s voor straatverlichting is niet alleen een “bright” idee, maar ook een noodzaak om te komen tot meer duurzame steden die efficiënter werken.’

inteRnAtiOnAAL

Zeeman zegt ja

new York gaat 250.000 lantaarns van led-verlichting voorzien


Marcellus Ros, managing director Solid Semecs:

‘Wij zetten productiestandaard voor led-verlichting neer’ Solid Semecs is een internationaal elektronica assemblage- en productiebedrijf en heeft vestigingen in Nederland, Duitsland, Denemarken, het Verenigd Koninkrijk en Slowakije. Vanuit het hoofdkantoor in Uden kan men real life de productie in het Slowaakse Vráble volgen. De hagelnieuwe fabriek met zonnepanelen en led-verlichting is een jaar in gebruik en beschikt over state-ofthe-art productietechnologie. In de fabriek worden naast de led-producten van LIORIS ook onderdelen geproduceerd voor gerenommeerde bedrijven als Honeywell, KACO New Energy en voor tier one leveranciers uit de automotive industrie. De fabriek beschikt over een uitgebreide range aan productiecertificeringen, van ISO tot VDE, Dekra en TS. ‘De productienormen van de automobielindustrie hebben wij vertaald naar de led-tl-producten van LIORIS’, vertelt Dave Groeneveld, sales manager bij LIORIS. ‘Een groot aantal led-producten die de afgelopen jaren op de markt zijn gekomen heeft volgens gebruikers een teleurstellende kwaliteit. Wij hebben fors geïnvesteerd in de ontwikkeling van ons product om die kwaliteit wel te kunnen borgen. De afgelopen tweeënhalf jaar hebben wij in de diepte geanalyseerd aan welke eisen led moet voldoen om te zorgen dat je een hoogwaardig en duurzaam product hebt. Aan het begin van dit kalenderjaar hebben wij onze marktintrede gedaan.’ Ros vult aan: ‘Wij zetten de nieuwe productiestandaard voor led-verlichting neer. Alle competenties zijn aanwezig om in huis te ontwikkelen, te produceren tegen een concurrerend prijsniveau en producten te vermarkten.’

Blindstroom De afzet van LIORIS’ technologie bestaat uit twee delen. Enerzijds brengt het bedrijf haar eigen eindproducten op de markt, anderzijds verkoopt het ook de gepatenteerde Vitrum drivertechnologie aan andere original equipment manufacturers. Groeneveld: ‘Het is een eigenwijze driver in de goede zin van het woord. Door de powerfactor van 0,997 38 • LED MAGAZINE DECEMBER

‘De drie grote pijnpunten van kwalitatief mindere ledproducten zijn tegenvallende duurzaamheid, kleurconsistentie en helderheid. De meeste merken kunnen de eindgebruiker niet garanderen dat je bij duizend led-lampen met het blote oog geen kleurverschil ziet. Wij zetten daarom een nieuwe productiestandaard voor led-verlichting neer.’ Aan het woord is Marcellus Ros, managing director van Solid Semecs, het moederbedrijf van led-verlichtingsbedrijf LIORIS.

Driehonderdtwintig Zeemanwinkels al voorzien van LiORis’ led-verlichting In september maakte winkelketen Zeeman op haar website bekend een samenwerking te zijn aangegaan met LIORIS. Inmiddels heeft het bedrijf alle driehonderdtwintig Zeeman-filialen in België en Luxemburg voorzien van led-verlichting. In Nederland fungeerde de winkel in Vleuten als pilotstore. Het gezamenlijke doel van LIORIS en Zeeman is om binnen afzienbare tijd alle twaalfhonderdvijftig bestaande Zeemanfilialen te voorzien van led-verlichting. Dit zal ook de standaard worden voor nieuwe filialen.

‘Zeeman heeft in de afgelopen jaren een behoorlijke zoektocht afgelegd, pilots uitgevoerd en maar liefst vijftien marktpartijen benaderd om led-verlichting voor haar winkels te leveren’, licht Groeneveld toe. ‘Zij hielden daar nog steeds geen tevreden gevoel aan over. Wij zijn met hen in gesprek gegaan en kregen een duidelijke boodschap: “licht is voor Zeeman een cruciaal onderdeel van de winkelformule, lever het licht dat wij als volwaardige opvolger kunnen zien van conventioneel licht”.’ Ros vult aan: ‘De eerste fase van het binnenha-

len van deze klant was daarmee hen overtuigen dat wij een lamp kunnen maken die beantwoordt aan de lichtbeleving die Zeeman wil. Laat dat nu net onze expertise zijn. Als een klant op de hoogte van het schap licht van 425 lux en 3.722 kelvin wil met een specifieke lumen-watt-verhouding en een bepaalde CRI-waarde, dan maken wij die lamp. Dat doen wij niet alleen vandaag, maar ook morgen, volgende maand en volgend jaar. Na de succesvolle pilots zijn dan ook alle filialen in België en Luxemburg al omgebouwd.’

genereren wij nagenoeg geen blindstroom en geen netvervuiling, oftewel storing op andere producten. In feite is het te vergelijken met schilderen: hoe zorgvuldiger je schuurt en de grondverf aanbrengt, hoe beter het lakresultaat. Oftewel: hoe beter de drivers, hoe beter de led-verlichting.’ Ros: ‘In onze roadmap zijn het aansturen van hogere vermogens en de miniaturisering van de driver toekomstige doelen. De volgende generatie driver zal alweer veertig procent kleiner zijn dan de huidige.’ ‘Semecs brengt overigens led-verlichting naar de automotive markt en LIORIS concentreert zich op indoorverlichting voor de facilitaire markt en groeien bloeiverlichting’, vervolgt Ros. ‘Het gaat bij indoorverlichting om groot vastgoed, retailketens en parkeergarages.’

winkelketen Zeeman (red. zie kader). ‘In ons missionariswerk hebben wij nu een icoonklant binnengehaald. Dat is belangrijk, want onbekend maakt onbemind’, stelt Groeneveld. ‘Ook in het geval van Zeeman hebben wij gezien dat je met één onderscheidend element de race niet kunt winnen. Het gaat om de balans van het product. Negatieve ervaringen met led zijn in het verleden vooral ontstaan doordat de duurzaamheid van het product tegenviel. Door een te grote warmteproductie werd de geclaimde levensduur van led-producten veelal niet gehaald. Op dit specifieke deel zit het geheim van de smid: onze led-verlichting produceert relatief weinig warmte.’ ‘De drie grote pijnpunten van kwalitatief mindere led-producten zijn tegenvallende duurzaamheid, kleurconsistentie en helderheid’, vervolgt Ros. ‘De meeste merken kunnen de eindgebruiker niet garanderen dat je bij duizend led-lampen met het blote oog geen kleurverschil ziet. Dergelijke zaken zitten bij ons in het productie- en kwaliteitssysteem ingebakken. Bovendien proberen wij de klant te ontzorgen via drie “pakketten”. Pakket A is het product, pakket B is de installatieservice en pakket C is de financiering. De klant kan zijn pakket zelf samenstellen.’

Het komend kalenderjaar zal LIORIS volgens Ros en Groeneveld de markt verder proberen te veroveren. ‘Wij zullen daar waar nodig onze generieke ledtechnologie vertalen naar specifieke indoor marktsegmenten. De domestic markt is immers anders dan die van retail, groot vastgoed of openbare bouwen.’ Want ook in gebouwen in de openbare ruimte zien Ros en Groeneveld kansen. ‘Recent hebben wij zestig gemeenten met een eigen parkeergarage aangeschreven. De business case die wij hen presenteren? Per duizend conventionele tl-buizen in hun parkeergarage, kunnen zij per kalenderjaar twintigduizend euro besparen door over te stappen op led-tl. Inmiddels zijn wij al met meer dan twintig gemeenten in gesprek over de mogelijkheden.’ Een nog ongenoemd marktsegment is dat van groeien bloeilampen. ‘Wij hebben een lichtreceptuur ontwikkeld waarbij een plant groeit, bloeit en vrucht krijgt’, licht Groeneveld toe. ‘Er is geen daglicht nodig. Bij wijze van spreken kun je in een Chinese wolkenkrabber met onze lamp op de honderdste etage rijst kweken. Op dit moment zijn wij in onderhandeling met een bedrijf die het product in de markt gaat zetten; van het opkweken van stekken tot kleinschalige teelt en industriële kassen.’

Pijnpunten Ros en Groeneveld geloven in het aanbieden van een retro-fitoplossing. ‘Daar waar bestaande infrastructuur aanwezig is, kun je die het beste benutten. Het zorgt voor een lager investeringsniveau en kortere terugverdientijd. Bovendien is de installed base voor een retrofitoplossing enorm groot.’ De eerste grote klant met een omvangrijke installed base werd dit najaar binnengehaald met


cOLUMn

’s connect

engineering natural light 6 december 2013 tot en met 19 januari 2014 Amsterdam Light festival

Over emile Aarts Emile Aarts studeerde natuurkunde in Groningen, was vice-president en Wetenschappelijk programmadirecteur van Philips Research. Tegenwoordig is Aarts hoogleraar aan de Technische Universiteit Eindhoven en wetenschappelijk directeur van het Intelligent Lighting Institute.

Het natuurlijk licht op onze aarde is adembenemend mooi. Niet alleen de pracht van ons zon en maanlicht, maar ook de lichteffecten die ontstaan door reflecties en buiging van licht aan oppervlakken en materialen is schitterend. Het kunstlicht dat we in allerlei varianten kunnen maken sinds Thomas Edison in 1897 het licht gevangen heeft in een glazen bolletje steekt daar schril bij af en in zeker opzicht vervuilt het zelfs ons milieu. Vanuit de ruimte maakt dat kunstlicht de contouren zichtbaar van kustlijnen en steden. In metropolen als New York, Londen en Parijs wordt het ’s nachts niet meer donker door het overvloedig aanwezige kunstlicht. In steden als Shanghai, Tokio en Hongkong domineert de reclameverlichting het nachtelijke straatbeeld. Al dit licht is niet natuurlijk omdat het op geen enkele wijze rekening houdt met de biologische en psychologische uitwerking op de mens. Natuurlijk weten wij al sinds mensenheugenis dat de ritmes van de aarde en de zon – die dag en nacht en de seizoenen bepalen – grote invloed op ons hebben. We wisten echter lange tijd niet wat de onderliggende mechanismen zijn, hoe ze ons beïnvloeden en hoe ze aangewend kunnen worden om natuurlijke lichteffecten te genereren. Maar er is veel goed nieuws te melden. In 1991 publiceerde Russel Foster over de baanbrekende ontdekking dat wij in ons netvlies naast de lang bekende kegeltjes en staafjes nog een derde type fotoreceptor hebben die licht omzet in signalen die de hormoonbalans in onze hersenen beïnvloeden. Dus licht veroorzaakt in ons oog naast visuele effecten die ons het vermogen geven om helderheid en kleur waar te nemen, ook biologische effecten die invloed hebben op onze natuurlijke klok en ritmes. Daarnaast kunnen we sinds de laatste jaren beschikken over led-licht. Kunstlicht komt niet meer uit het glazen bolletje van Thomas Edison maar uit dezelfde halfgeleidermaterialen waarmee


ook computerchips gemaakt worden. Deze nieuwe technologie maakt het mogelijk om licht van iedere gewenste golflengte en intensiteit te maken en dat kost bijna niets in termen van energie. Kortom, we zijn er klaar voor: kunstlicht kan nu bevrijd worden uit het meer dan honderd jaar oude glazen bolletje en ingezet worden om de mens te dienen. We kunnen nu natuurlijk licht maken dat ons concentratievermogen verhoogt, stress verlaagt, slaap verbetert en hersteltijden verkort. Eindelijk kan het natuurlijke licht weer terugkomen in ons leven en dit is dan ook de missie van het Intelligent Lighting Institute (ILI) van de Technische Universiteit Eindhoven. Het ILI heeft vijf programmalijnen die bijdragen aan het concept Engineering Natural Light. Al deze lijnen bevatten projectportfolio’s waarin de ontwikkeling en validatie van nieuwe lichtconcepten centraal staan. De aanpak is multidisciplinair met een verbinding tussen enerzijds harde bètawetenschappen zoals wiskunde, natuurkunde en informatie en anderzijds mensgerichte wetenschappen zoals biologie, psychologie en de interactie mens-machine. Een uniek element is de aanpak in zogenaamde LivingLabs. Dit zijn realistische omgevingen waar de experimenten in een real-life setting worden uitgevoerd. Een belangrijke factor voor het succes van het ILI is de professionele samenwerking met andere innovatiepartners. Hierbij moeten vooral Philips en de gemeente Eindhoven genoemd worden die het mogelijk maken om state-of-the-art lichtconcepten op grotere schaal uit te rollen en te onderzoeken. Deze samenwerking laat eens te meer zien dat de Brainport regio voorop loopt op het gebied van publiek-private samenwerking en zijn naam als ‘slimste regio van de wereld’ waarmaakt.

De historische binnenstad van Amsterdam is ruim vijftig winterdagen het sfeervolle decor voor het internationale licht- en waterfestival. Het festival toont verschillende lichtsculpturen, projecties en installaties van hedendaagse (internationale) kunstenaars in de openbare ruimte, veelal mogelijk gemaakt met led-verlichting. www.amsterdamlightfestival.com

15 tot en met 17 januari 2014 Vakbeurs facilitair Dit evenement is sinds de start in 1999 uitgegroeid tot het vakevenement op het gebied van facilitair management. Met gemiddeld bijna twintigduizend bezoekers en ruim vierhonderd standhouders per editie is het evenement op zijn vakgebied zelfs het grootste van de gehele wereld. De beurs besteedf traditiegetrouw ook aandacht aan (led-)verlichting. www.vakbeursfacilitair.nl

5 en 6 februari 2014 LeD eXPO LED Expo is dé nieuwe vakbeurs voor de led-verlichtingsbranche. LED Expo biedt professioneel geïnteresseerde bezoekers een helder overzicht van het huidige assortiment, de actuele ontwikkelingen en de brede toepassingsmogelijkheden. Tijdens LED Expo kunnen bezoekers op één locatie een transpa-

rant marktoverzicht krijgen en kennis opdoen tijdens de workshops. www.ledexpo.nl

23 tot en met 26 februari 2014 LeD china LED China in Guangzhou is naar eigen zeggen het grootste dedicated led evenement ter wereld. Met ruim tachtigduizend vierkante meter beursruimte, twaalfhonderd exposanten en tachtigduizend bezoekers is het een beurs van formaat. www.ledchina-gz.com

zijn werkzaam binnen diverse disciplines in de elektrotechnische branche, waaronder lichttechniek. www.evenementenhal.nl/venray

27 februari 2014 smart Lighting controls europe

30 maart tot en met 4 april 2014 Light + Building

De Lighting Industry Association (LIA) presenteert deze grote conferentie over lighting controls. Naast de top tien met quick wins zal er tijdens het evenement aandacht besteed worden aan het integreren van de besturingselementen voor led-verlichting. Verder wordt stilgestaan bij de uitdagingen en kansen die ledverlichting met zich meebrengt. www.thelia.org.uk/events/lia-events/ smartcontrols

Light + Building is ’s werelds grootste beurs op het gebied van verlichting en gebouwen. De afgelopen editie trok de vakbeurs drieëntwintighonderd exposanten en 196.000 bezoekers, waaronder een groot aantal Nederlandse standhouders en bezoekers. Iedere twee jaar presenteert de industrie haar laatste innovaties. Van led-technologie tot zonne-energieproducten, elektrische mobiliteit, slimme meters en smart grids. www.light-building.messefrankfurt.com

7 tot en met 11 april 2014 Week van de Openbare Ruimte

11 tot en met 13 maart 2014 elektro Vakbeurs Venray De Elektro Vakbeurs Venray trok in 2013 ruim honderd exposanten en 3.435 elektrotechnici. De groei die afgelopen jaar gerealiseerd is wil de organisatie in 2014 doorzetten. De fabrikanten, importeurs en toeleveranciers die exposeren

Dit jaar werd de Week van de Openbare Ruimte als ‘zusje’ van de al tien jaar bestaande Dag van de Openbare Ruimte voor het eerst georganiseerd. Ruim zeshonderd deelnemers kwamen op het evenement af. Bezoekers kunnen ook bij de tweede editie kiezen om één van de vijf themadagen bij te wonen. De themadag Licht trok afgelopen jaar de meeste bezoekers en vindt ditmaal op 9 april plaats. www.weekvandeopenbareruimte.nl


LED Industry Register Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het LED Industry Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden licht professionals, van fabrikanten, tot installateurs, overheidsfunctionarissen, commerciële eindgebruikers, lichtontwerpers, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘LED Industry Register’ formulier digitaal in via www.ledmagazine.nl/industrieregister

COLOFON Jaargang 1 - nr. 1 december ’13 LED Magazine is het leidinggevende Nederlandstalige multimediale platform voor eenieder die professioneel betrokken is bij (led-)verlichting in Vlaanderen en Nederland. LED Magazine kent een online nieuwsportal, e-mailnieuwsbrief en vakblad. Het vakblad verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.

Uitgever & Hoofdredacteur N.V. BOM

NSVV

Ontwikkelingsmaatschappij van de provincie Noord-Brabant Goirleseweg 15, 5026 PB Tilburg T. + 31 88 83 111 20 I. www.bom.nl

Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde Postbus 539, 6710 BM EDE T. +31 218 69 53 94 I. www.nsvv.nl

Edwin van Gastel (EG Media) (E). [email protected]

Eindredactie Els Stultiens (EG Media)

Vormgeving Bette van Loenen (EG Media) Thijmen van Loenen (FloenID)

Fotografie Vincent Knoops en Aldo Alessi

FHI LED Cluster

Output

Coverfoto

Nederlandse brancheorganisatie voor Industriële Elektronica Postbus 366, 3830 AK Leusden T. + 31 33 465 75 07 I. www.fhi.nl

Distributeur van professionele audio, video en lichtapparatuur Postbus 2414, 5202 CK Den Bosch T. +31 73 639 26 00 I. www.outputnl.com

Zeeman / Aldo Alessi

Abonnementen & Advertenties [email protected]

Redactieadviesraadleden

THEMA: SLIMMER SAMEN WERKEN

M. Weeda (BOM), H. Wijsman (FHI) en Robert Jan Vos (NSVV)

IGOV Innovatieplatform Innovatieplatform voor de Openbare Verlichting E. [email protected] I. www.igov.nl/innovatieplatform

© EG Media 2013 - Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel voorkomende onjuistheden. 42 • LED MAGAZINE DECEMBER

3 T/M 7 FEBRUARI 2014 JAARBEURS UTRECHT

WWW.VSK.NL

GA NAAR VSK.NL ENER REGISTRE TIS VOOR GRAG TO E G A N

Zeeman zegt ja tegen led-verlichting

Recommend Documents