zakenreizen
macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
Economisch Bureau
zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
1
3
Voorwoord
4
Inleiding
6
1 Bergen en dalen
12
2 Landenreis
24
3 Oost west, thuis best
voorwoord
voorwoord U hoeft maar om u heen te kijken en u kunt het aanraken: het buitenland. Fameus is het ooit door Nobelprijswinnaar Milton Friedman gepresenteerde voorbeeld van het potlood. Een simpel ding en wel gemaakt van grondstoffen vanuit de hele wereld. Die afhankelijkheid van producten uit andere landen is erg vanzelfsprekend geworden en al lang gaande. Zolang er statistieken over economie bijgehouden worden (zo’n twee eeuwen), groeit wereldwijd de internationale handel sneller dan de gemiddelde binnenlandse economie. De onderlinge verwevenheid wordt voortdurend groter. Dat producten op die plek worden gemaakt waar dat het goedkoopst kan, is een enorme bron van welvaart, van economische groei. En Nederland is een grote speler op dit gebied. Onze ligging, aan zee en met een groot achterland in een gematigde klimaatzone, is een lot uit de loterij. We hebben een eeuwenoude traditie als handelsnatie. En traditie betekent ervaring. We exporteren ruim 80% van ons nationaal product. Nederlandse bedrijven vind je overal. Eind 2011 waren de Nederlandse directe investeringen in het buitenland ruim EUR 3 biljoen waard. ABN AMRO is er zelf een voorbeeld van, met vestigingen in twintig landen buiten Nederland. En gelukkig is het tweerichtingsverkeer. Talloze buitenlandse bedrijven hebben vestigingen in Nederland, waaronder verreweg de meeste grote multinationals. Het zakenleven is grenzeloos. Dat geldt des te meer omdat afstanden kleiner zijn geworden. Transport gaat sneller en sneller en informatie is veelal a la minute gratis in eindeloze hoeveelheden beschikbaar. De Nederlandse ondernemer die zaken over de grens doet, heeft dan ook ruime toegang tot data. Die eindeloze hoeveelheden informatie kunnen ook een obstakel zijn. Want wat is belangrijk en wat niet, en minstens zo interessant, wat klopt er en wat niet? De kracht van de Wereldweken zit in de dosering, zodat u alleen datgene voorgezet waar u echt behoefte aan hebt. Dat doen we op basis van de jarenlange ervaring met het ondersteunen van exporterende ondernemers. Deze ‘zaken-reisgids’ neemt u mee naar steile hellingen en diepe dalen van de mondiale conjunctuurcyclus. Daarbij werpt de ‘reisgids’ ook een blik op landen die bovenmodaal presteren. En ten slotte, omdat het mooiste van reizen het thuiskomen is, kijkt het rapport naar ons eigen land. Onder het motto ’Oost west, thuis best’ kunt u zien dat Nederland een gezonde thuisbasis is. Namens alle collega’s van ABN AMRO wens ik u en uw bedrijf alle succes toe.
Joop Wijn Lid Raad van Bestuur ABN AMRO Zakelijke Relaties Oktober 2012
3
4
zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
inleiding Dit rapport is een vervolg op, of beter gezegd een update van de publicatie 'Altijd op zoek naar de ja' die we afgelopen winter hebben gepresenteerd tijdens het WTT-toernooi in Rotterdam. We willen opnieuw een beeld schetsen van de wereld waarin Nederlandse ondernemers zaken doen.
inleiding
Je kunt natuurlijk zeggen dat een goede ondernemer onder alle
nemer die niet op de een of andere manier met die landen te
omstandigheden goed zal presteren. Maar dat zou een nogal
maken krijgt. Het zijn in potentie nieuwe afzetmarkten, of nieuwe
aanmatigende uitspraak zijn van auteurs die zelf geen ondernemer
productielocaties of nieuwe concurrenten en wellicht alledrie
zijn. Bovendien is het onzin. Elke ondernemer heeft zijn grenzen.
tegelijk. Een aantal van die landen willen we in het zonnetje zetten
Niemand kan tegen elke tegenwind in roeien. Bovendien kan het
in hoofdstuk 2.
5
geen kwaad steeds opnieuw vast te stellen uit welke hoek de wind waait. Daarom vinden wij een regelmatig vernieuwde
De meeste van deze landen zijn bezig met een snelle transformatie
omgevingsschets waardevol.
van opkomende economie in volwassen economie. We hebben het dan over Brazilië, China, India, Turkije en Polen. Ook Duitsland
We beginnen met het minst vrolijke onderwerp: de mondiale
verdient een plaats in de rij van opvallend presterende landen,
conjunctuurcyclus. Graag zouden we schrijven over groei, voor-
omdat het in de in zwaar weer geraakte eurozone-economie een
spoed en hoogconjunctuur. Maar helaas, de werkelijkheid gebiedt
rots in de branding is. Aan één land willen we zelfs een apart
om met een ander verhaal te komen, waarin de term crisis nogal
hoofdstuk (3) wijden, namelijk aan ons eigen land. Dat is voor de
eens voorkomt. Dat geldt met name als we nader ingaan op de
meeste Nederlandse ondernemers toch de voornaamste afzet-
situatie in de eurozone. Die is inmiddels wat verbeterd, maar nog
markt. Bovendien geloven we in het belang van een gezonde
steeds zorgwekkend.
economische thuissituatie en een atmosfeer waarin ondernemerschap tot ontplooiing kan komen. Als daarvan in het thuisland
Gelukkig is er meer in het leven dan conjunctuur. Want of je nou
sprake is, zal dat volgens ons de prestaties op andere markten
met hoogconjunctuur of met een recessie te maken hebt, er zijn
positief beïnvloeden. Daarom willen we ten slotte in kaart brengen
altijd landen die het beter doen dan andere. En er is geen onder
hoe concurrerend de BV Nederland is.
Economisch Bureau, oktober 2012 Hein Schotsman,
[email protected], tel.: 020-6283800 Met medewerking van: Maritza Cabezas,
[email protected], tel.: 020-3435618 Arjen van Dijkhuizen,
[email protected] , tel.: 020-6288052 Nico Klene,
[email protected], tel.: 020-6284204 Aline Schuiling,
[email protected], tel:020-3435606 Marijke Zewuster,
[email protected], tel.: 020-3830518
Hein Schotsman ABN AMRO
6
zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
bergen en dalen De wereldeconomie is de afgelopen jaren de kredietcrisis te boven gekomen, maar niet zonder kleerscheuren. Je kunt in elk geval niet zeggen dat de topvorm is hervonden. Dat geldt al helemaal niet voor de eurozone die in feite zo vanuit de kredietcrisis de eurocrisis is binnengerold. Ook de Nederlandse economie krijgt daar een zware tik van mee.
7
bergen en dalen
Conjunctuur wil (nog) niet deugen
De recessie in Europa zorgt voor een sterke daling van de vraag
Het jaar leek goed te beginnen. De mondiale economische groei
naar producten uit Azië en Oost-Europa. Lagere groei in Azië leidt
trok rond de jaarwisseling aan. Centrale banken steunden hun
tot minder vraag naar grondstoffen en dit treft vooral Latijns-Ameri-
economieën volop. Dat gold voor de Amerikaanse Fed en de ECB,
ka. Dit betekent al met al een afvlakking van de groei in veel opko-
maar ook voor de centrale banken in een aantal opkomende
mende economieën, o.a. in China, India en Brazilië. Toch blijven de
economieën. Japan was de schade van de aardbeving te boven
groeicijfers in die landen ver boven de niveaus van de industrielan-
gekomen.
den liggen: in opkomend Azië rond 7% en in opkomend LatijnsAmerika zo’n 4%.
Mondiale ontwikkeling % j-o-j, driemaands voortschrijdend gemiddelde
Er zijn factoren die het tij snel kunnen keren. Zakkende grondstof-
20
fenprijzen vormen zo’n factor. In het tweede kwartaal daalde de
15
olieprijs. Helaas is die daling inmiddels deels ongedaan gemaakt,
10
vooral door de onrust in het Midden-Oosten. Bovendien zijn de prij-
5
zen van graan, maïs en sojabonen fors opgelopen door de droge
0
zomer in het Middenwesten van de VS. Van een gunstig inkomen-
-5
seffect door lagere grondstoffenprijzen komt dus niets terecht.
-10 -15
Groei BBP VS en eurozone
-20 06
07
Wereldhandel
08
09
10
11
12
Industriële productie Bron: Thomson Reuters Datastream, CPB
% j-o-j
6 3 0
Lang duurde dit niet. De Amerikaanse economie verloor al snel aan schwung. Onzekerheid zorgde voor verlamming. Veroorzakers waren de escalerende eurocrisis en de dreigende Amerikaanse
-3 -6
fiscal cliff (als er voor het eind van 2012 geen overeenstemming is over de aanpak van het begrotingstekort, treden automatisch uitgavenverlagingen en belastingverhogingen in werking; dit probleem blijft liggen tot na de presidentsverkiezingen). Dat maakt
-9 06
07
VS
08
Eurozone
09
10
11
12 Bron: Bloomberg
consumenten terughoudend, terwijl bedrijven hun investeringsplannen in de ijskast zetten. Vertrouwensindicatoren zijn dan ook fors gedaald. Wel verbetert de arbeidsmarkt, zij het in een matig
Ook renteverlagingen kunnen een groeivertraging tegengaan.
tempo, en gaat de huizenmarkt steeds meer als gangmaker van de
Teruglopende inflatie biedt ruimte voor een soepeler beleid. In de
Amerikaanse economie fungeren. Maar alles bij elkaar voorzien we
eerste negen maanden was per saldo sprake van een licht afne-
dat we het voorlopig moeten doen met een magere economische
mende stijging van de consumentenprijzen in de eurozone: van
groei in de VS.
rond 3% naar 2,7%.
Europa is een verhaal apart. We komen nog terug op de eurocrisis.
De ECB heeft haar leentarief dit jaar verlaagd naar 0,75% en haar
De economie van de eurozone was in het eerste kwartaal onver-
depositorente zelfs naar 0%. In Japan en de VS houden de centrale
wacht veerkrachtig. Vooral de Duitse economie zorgde ervoor dat
banken hun rentetarief al sinds eind 2008 in de buurt van 0%. In
krimp werd voorkomen. In het kwartaal daarna volgde een afname
China is de rente dit jaar verder verlaagd. Meer ruimte lijkt er in de
van het BBP met 0,2% vergeleken met het eerste kwartaal. De
ontwikkelde economieën niet te zijn voor de centrale banken,
binnenlandse vraag in de eurozone lijdt onder bezuinigingsmaatre-
tenminste niet wat betreft verlagingen van hun eigen rentetarie-
gelen, stijgende werkloosheid, aangescherpte kredietvoorwaarden
ven. In China en andere belangrijke opkomende landen hebben ze
en onzekerheid over de eurocrisis. We vermoeden daarom dat ook
die ruimte wel, maar het is twijfelachtig of ze daar gebruik van
in het derde kwartaal de economie is gekrompen. De economie
zullen maken.
zou zich daarna moeten stabiliseren.
8
zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
Centrale banken die hun eigen rente niet verder kunnen verlagen, zijn daarmee niet uitgepraat. Zij kunnen door aankoop van waarde-
Voorlopende indicatoren Amerikaanse ISM en Duitse Ifo, indices
papieren toch nog de marktrentes beïnvloeden. Het begin september door de ECB aangekondigde plan om onder voorwaarden
70
120
60
110
50
100
40
90
onbeperkte hoeveelheden staatsobligaties op te kopen is daar een voorbeeld van. Zo kan de ECB de rente op die staatsobligaties naar beneden drukken en daarmee de pijn van de eurocrisis verlichten. De Amerikaanse Fed kwam kort na de ECB met de toezegging voor onbepaalde tijd hypotheekobligaties op te kopen. Doel is de economie in beweging te krijgen en de werkloosheid terug te dringen door de hypotheekrente omlaag te drukken. Ook in Japan
30
besloot de centrale bank tot verdere monetaire verruiming, zij het
80
06
op een meer bescheiden schaal dan in de VS en de eurozone.
07
ISM (l.a.)
08
09
10
Ifo (r.a.)
11
12
Bron: Thomson Reuters Datastream
Rentetarieven centrale banken % 6
Eurocrisis
5
Voorlopende indicatoren geven indrukken op een bepaald moment weer. En stemmingen kunnen vlug veranderen. Als de eurocrisis
4
uit de hand loopt, zal de somberheid over de conjunctuur snel
3
toenemen. Die term eurocrisis is ingeburgerd maar zet ons wel op
2
het verkeerde been. De eurozone als geheel heeft geen slechte
1
papieren. Natuurlijk, de groeidynamiek lijkt soms ver te zoeken. Maar het gebied heeft ook een klein overschot op de lopende
0 06
07
Fed funds rate
08
09
10
11
12
rekening van de betalingsbalans, het gezamenlijke begrotingstekort is de helft van dat in de VS en de gezamenlijke staatsschuld van de
ECB Refi rate Bron: Bloomberg
eurolanden is lager dan die van de VS. De eurocrisis is vooral een schuldencrisis in een aantal landen binnen de eurozone en een
Economen die vooruitblikken op de conjunctuur kijken naar voorlo-
gebrek aan goede instrumenten en/of wil om daarmee om te gaan.
pende indicatoren. Meestal zijn die indicatoren gebaseerd op peilingen van de stemming onder ondernemers of consumenten.
De crisishaard is Griekenland, waar de overheid de controle over
Als we kijken naar twee belangrijke, dan zien we dat de Duitse Ifo-
haar budget compleet is kwijtgeraakt. Nou kan de EU de Griekse
indicator nog niks weerspiegelt wat op toenemend optimisme lijkt.
problemen op zich wel aan. Griekenland produceert maar 2,5%
De Amerikaanse ISM-index verraste daarentegen met een stijging
van het BBP van de hele eurozone. Het gevaar is echter dat de
in september.
brand overslaat naar grotere economieën. Als beleggers zorgen over land x hebben, gaan zij zich ook zorgen maken over land y. De
Toch denken we dat deze voorlopende indicatoren de komende tijd
gevaarlijke besmettingsroute is die van Griekenland naar de veel
wat zullen stijgen. We voorzien namelijk enig herstel. Wij gaan
grotere economieën Italië en Spanje.
ervan uit dat de mondiale groeivertraging door de monetaire stimulansen binnenkort ophoudt. Vooral de ECB-beslissing over de
Dat besmettingsgevaar manifesteert zich sinds medio 2011. De
aankoop van staatsobligaties zorgt er volgens ons voor dat de
Europese leiders besloten toen dat financiële instellingen deels
bordjes worden verhangen. Toch is een sterk herstel onwaarschijn-
voor de Griekse schade moesten opdraaien. Dat leidde tot groot-
lijk. In de meeste industrielanden wordt hard bezuinigd. China
schalige verkoop uit voorzorg van Spaanse en Italiaanse staatsobli-
heeft ruimte voor versoepeling, maar zal vermoedelijk niet voluit
gaties door financiële instellingen. Het gevolg was dat de rentes op
gaan stimuleren. Beleidsmakers in de eurozone boeken langzaam
die staatsobligaties omhoog schoten. Je zag, in lichtere mate, ook
vooruitgang en treden op wanneer financiële chaos dreigt, maar
oplopende rentes in Frankrijk en België. Zelfs de Nederlandse
maken nog geen definitief einde aan de eurocrisis. Dit alles drukt
rente liep iets op ten opzichte van het tarief in ‘veilige haven’ Duits-
de groei. De begrotingsproblematiek in de VS wordt acuter. Zolang
land. Hoge rentes verergeren natuurlijk de problemen van landen
er geen helderheid is over de fiscal cliff waarover wij eerder spra-
met schulden.
ken, hebben bedrijven en consumenten een extra reden om terughoudend te zijn.
bergen en dalen
Bovendien heeft ze in september aangekondigd om zonodig op
Rente Duitsland, Italië en Spanje %, tienjaars staatsobligaties
8
grote schaal staatsobligaties te gaan kopen van de probleemlanden. Zo kan ze de obligatieprijzen omhoog duwen, wat impliceert dat de effectieve rente op die obligaties daalt.
7 6
Dit had (en heeft) wel heel wat voeten in aarde. Het ondersteunen
5
van lidstaten valt buiten het mandaat van de ECB; zij is er om infla-
4
tie (en deflatie) tegen te gaan. Het opkopen van staatsobligaties
3
waar een luchtje aan zit, kan bovendien haar imago en daarmee
2
het vertrouwen in de euro aantasten. Bovendien was er angst dat als zij obligaties opkoopt, overheden minder geneigd zijn om
1 jul-10
jan-11
Italië
jul-11
Duitsland
jan-12
jul-12
knopen door te hakken. De ECB was daarom tot nu toe wel als koper van staatsobligaties op de secundaire markt aanwezig, maar
Spanje Bron: Bloomberg
op kleine schaal en niet van harte. Maar nood breekt wet. ECB-president Draghi beloofde in juli dat
In de eerste negen maanden van 2012 bleef het spannend. Politie-
de ECB binnen de grenzen van haar mandaat afdoende maatrege-
ke verschuivingen in Griekenland en problemen in Spaanse regio’s
len zou nemen om de euro te redden. Begin september voldeed
en bij Spaanse banken zorgden voor nieuwe onrust. Er zijn inmid-
de ECB aan de hooggespannen verwachtingen en kwam met een
dels diverse beleidsmaatregelen genomen. Het patroon was vaak
plan waarbij ze onbeperkt staatsobligaties kan opkopen (OMT,
dat de in eerste instantie effect leken te hebben, maar dat de
oftewel Outright Monetary Transactions). De ECB begint pas met
vreugde van korte duur was.
steunaankopen nadat de regeringen forse hervormingen doorvoeren waarbij het EFSF/ESM betrokken is. De financiële markten
Zo maakten de regeringsleiders eind vorig en begin dit jaar afspra-
reageerden tot nu toe positief op het plan. Dat bleek uit lagere
ken over de maximale omvang van hun begrotingstekorten en over
rentes op Spaanse en Italiaanse staatsobligaties en een opgelopen
sancties bij het niet nakomen van die afspraken. In het geval van
EURO STOXX index. De rente op Spaanse tienjarige staatsobliga-
Griekenland is vooruitgang geboekt met de schuldsanering, al kun
ties daalde van 7,5% naar 6,8% na de belofte van Draghi in juli. De
je vraagtekens zetten bij de manier waarop de private schuldeisers
presentatie van het plan in september veroorzaakte een verdere
hierbij betrokken zijn. Een belangrijke datum was verder 12
daling, naar rond 5,5% half oktober.
september, toen het Duitse constitutionele hof uitsprak dat de activiteiten van het ESM verenigbaar zijn met de Duitse grondwet. Dit
Wij denken dat uiteindelijk de crisis bezworen wordt omdat de
permanente steunfonds (ESM, opvolger van het tijdelijke nood-
beleidsmakers als de nood hoog is sense of urgency laten zien. Zij
fonds, het EFSF) is in oktober formeel opgericht. Zodra er effectief
kunnen zich geen falen veroorloven. Als de crisis uit de hand loopt,
Europees toezicht op de banken is, kan het ESM straks recht-
gaan overheden failliet, met rampzalige gevolgen. Griekenland zal
streeks steun aan banken verlenen. De EC heeft in september
het eerste slachtoffer zijn, maar ook Ierland, Portugal, Spanje en
voorstellen voor dat bankentoezicht gedaan, waardoor banken in
Italië lopen dan gevaar. Waarom zouden zij niet failliet kunnen gaan
de eurozone straks te maken krijgen met één centrale toezichthou-
en Griekenland wel? Het zou leiden tot forse verliezen bij financiële
der, de ECB (althans qua beleid; de uitvoering vindt vermoedelijk
instellingen. De pensioenvoorziening, de kredietverlening en de
decentraal plaats). Over een jaar moet dit in elk geval voor de grote
financiële stabiliteit zouden in het gedrang komen.
banken geëffectueerd zijn. Zo wordt tegengegaan dat banken en nationale overheden elkaar in een houdgreep houden. We
Uit de euro stappen is geen oplossing. Het zal chaos veroorzaken.
verwachten trouwens dat de uitwerking van deze principes nog tot
Juridisch is er niets geregeld. Operationeel is het een lastig traject,
flink wat botsingen zal leiden, maar de fundamenten zijn gelegd.
dat veel voorbereiding vergt terwijl dat in stilte zou moeten gebeuren. Dat gaat niet samen. De inwoners van het ‘vertrekkende’ land
Ondanks de geboekte vooruitgang blijkt steeds weer dat de Euro-
zullen massaal hun spaargelden het land uit willen brengen. Dat is
pese instituties niet zijn ingesteld op het tijdig en snel aanpakken
rampzalig voor de liquiditeitspositie van de lokale banken. En de
van zulke problemen. Politici zijn geneigd te wachten tot beslissin-
nieuwe munt van het land in kwestie zal in waarde kelderen ten
gen onomkoombaar zijn en dan is er vaak al veel vermijdbare
opzichte van de euro, met alle gevolgen van dien voor de uitvoer
schade opgetreden. Eén instituut kan wel vlug en slagvaardig
van andere eurolanden, waaronder die van Nederland.
opereren, de ECB. Zij leende rond de jaarwisseling al voor ruim EUR 1 biljoen aan banken tegen een lage rente en voor drie jaar.
9
10
zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
Omdat het opknippen van de eurozone ongewenst is en pappen
zijn minder somber dan consumenten maar hun zorgen leken de
en nathouden van kwaad tot erger leidt, zijn uiteindelijk rigoureuze
afgelopen maanden juist toe te nemen.
maatregelen nodig. Begrotingsdiscipline, vangnet en structurele hervormingen zijn de sleutelwoorden. We hebben de tot nu toe
Vanwege de vermoedelijk tegenvallende tweede helft verwachten
genomen besluiten besproken. Conclusie: we zijn op de goede
we krimp van de economie over heel 2012 en een minieme groei
weg, we rijden langzaam en we zijn er nog lang niet.
in 2013.1 In hoofdstuk 3 komen we kort terug op de conjuncturele vooruitzichten voor Nederland. Dan slaan we ook een brug tussen
Zo is meer aandacht nodig voor concurrentieposities. In Grieken-
conjunctuur en concurrentiepositie.
land en Italië ligt de stroperigheid van de economie aan de basis van de problemen. De Global Competitiveness Index van het
Vertrouwensindicatoren Nederland
World Economic Forum zet Griekenland qua concurrentiekracht op
Indices
een zesennegentigste plaats, net vóór Jamaica. Maar ook de tweeënveertigste plaats van Italië houdt niet over. Bezuinigen sec
20
is niet afdoende om staatsschulden te reduceren. Bezuinigen tast
10
in eerste instantie de groei zelfs aan. Het moet gepaard gaan met
0
maatregelen om economieën weerbaarder en concurrerender te
-10
maken.
-20
De eurocrisis kan nog steeds uit de hand lopen. De combinatie van
-30
een recessie en agressieve bezuinigingen in de perifere landen kan
-40
voor extra ellende zorgen. Vooral Griekenland blijft een onzekere
Producenten
factor. De reddingsfondsen hebben te weinig geld om Spanje en
Consumenten
Italië zonodig overeind te houden. Toch zijn we optimistischer dan
Bron: Bloomberg
vóór september. Vooral de actievere rol van de ECB stemt hoopvol. Nu zal moeten blijken of de landen in nood ook zelf bereid zijn de hand aan de ploeg te slaan.
Afsluiting
De economische groei in de eurozone staat dus onder druk. Mits
Het conjuncturele verhaal is nogal grijs. Daar willen we het niet
het niet uit de hand loopt, rekenen wij erop dat de economie tegen
bij laten. Wij gaan in hoofdstuk 2 op zoek naar kleurrijker tinten.
het einde van 2012 geleidelijk aantrekt. Het herstel, dat vooral zal
Aan de orde komt een rijtje landen dat het ondanks het grauwe
leunen op een opleving van de wereldhandel, zal echter zwak zijn.
totaalbeeld heel goed doet. En in hoofdstuk 3 kijken we naar
Over heel 2012 zal de economie waarschijnlijk krimpen en in 2013
Nederland vanuit een andere invalshoek. Daar vergelijken we de
stabiliseren.
Nederlandse economische structuur met die van andere landen. Dat leidt tot verrassende inzichten.
Nederland Begin dit jaar liet de Nederlandse economie weer groei zien. Daarmee was aan een korte recessie een eind gekomen. In het tweede kwartaal steeg het BBP opnieuw. Deze groei kwam vooral door de voorraadvorming en de uitvoer. De consumptie en de investeringen daalden. Vooral de investeringen in woningen en die van de overheid liepen terug; de bedrijfsinvesteringen stegen licht. Het was een opluchting dat onze economie weer wat sneller groeide dan die van de eurozone als geheel. In 2011 was het andersom geweest. Voorlopende indicatoren die iets zeggen over het vertrouwen van producenten en consumenten, hebben nog altijd waardes onder nul. Dat betekent dat het pessimisme overheerst. Het consumentenvertrouwen is zeer laag maar wel wat verbeterd. Ondernemers
1
Zie abnamro.nl/economischbureau voor uitgebreide prognoses van het Economisch Bureau van ABN AMRO
bergen en dalen
11
12
zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
landenreis Het sombere economische klimaat raakt de opkomende markten. Toch zijn hun groeivooruitzichten vergeleken met die van de geïndustrialiseerde landen veel gunstiger. Opkomende markten die een redelijke tot sterke groei en een stijgende welvaart combineren met een aanzienlijke omvang van de economie, zijn volgens ons bij uitstek landen waar het in moeilijke tijden goed zakendoen is.
13
landenreis
In dit hoofdstuk bespreken we vijf landen die min of meer aan
de BRIC snel groeiende. Het CPB verwacht 4 dat deze trend de
deze profielschets voldoen: Brazilië, India, China, Polen en Turkije.
komende jaren niet verandert.
We besteden ook aandacht aan Duitsland. Dat land is, zoals in de inleiding is gezegd, een rots in de branding van de eurozone.
Bij de directe investeringen zien we een soortgelijk beeld: slechts
Bovendien is het met afstand onze belangrijkste handelspartner.
4% van de directe investeringen van Nederland gaat naar de BRIC-
Maar eerst gaan we naar de opkomende markten.
landen. Dit laat onverlet dat Nederland voor veel van deze landen
Van importmarkt naar afzetmarkt
een uiterst belangrijke bron van directe investeringen is. Zo is Nederland de grootste investeerder in Brazilië met een aandeel van
Een grove maatstaf voor de indeling in opkomende markten en
circa 20%. Binnen de EU behoort Nederland verder tot de topvijf
ontwikkelde landen is de indeling in OESO- en niet-OESO-landen.2
als het gaat om directe investeringen in de BRIC’s.
De groei in de OESO-landen bedroeg in de afgelopen tien jaar gemiddeld 1,5% per jaar, tegen ruim 5% in de niet-OESO-landen. Binnen de grote opkomende landen, de BRIC (Brazilië, Rusland, India en China) lieten China en India met ruim 10% en bijna 7%
BBP per hoofd BRIC’s in USD
15000
verreweg de sterkste groei zien. Dat opkomende economieën sneller groeien dan industrielanden heeft een aantal oorzaken. Ze kennen een sterkere bevolkings- en productiviteitsgroei. Dit gaat
10000
gepaard met de opkomst van een koopkrachtige middenklasse. En ze groeien niet alleen sneller dan industrielanden, hun kredietwaar-
5000
digheid is ook zichtbaar verbeterd, dankzij een aanzienlijke versterking van hun economische structuur.
0 95
Opkomende economieën ontwikkelen zich hierdoor van spelers in
97
Rusland
de marge, die vooral reageren op ontwikkelingen in de industrielan-
99
01
Brazilië
03
05
India
07
09
11
China Bron: EIU
den, naar krachtige, zelfstandig acterende landen. Daarbij verbreedt hun rol van leveranciers van goedkope grondstoffen, producten en diensten naar leveranciers van kapitaal, talent en kere afzetmarkt. Zo zullen volgens schattingen van The Economist
Opkomende markten, je kunt er niet meer omheen
(The World in 2012) de opkomende markten in 2012 al bijna de
In 2011 behoorden in volgorde van grootte de volgende negen
helft van de mondiale detailhandelsverkopen voor hun rekening
opkomende markten tot de toptwintig van grootste economieën:
nemen. Nemen we als grove maatstaf voor de welvaart het BBP
China, Brazilië, India, Rusland, Mexico, Zuid- Korea, Indonesië,
per hoofd van de bevolking dan zien we voor de BRIC-landen dat
Turkije en Saoedi-Arabië. Daarbij is het aandeel in het mondiale
de BBP’s per hoofd van Rusland en van Brazilië vergelijkbaar zijn
BBP van de opkomende markten die deel uitmaken van deze
en dat die van China en India duidelijk lager liggen. Tegelijkertijd is
toptwintig toegenomen van bijna 10% in 1990 tot ruim 25%
onder de BRIC-landen de stijging van het BBP per hoofd sinds
in 2011. De verwachting is dat dit in 2020 ruim 40% zal zijn.
1995 het sterkst voor China (factor 8,5), gevolgd door Rusland (6),
Deze toptwintig is overigens goed voor ongeveer 80% van het
India (4) en Brazilië (2,5).
mondiale BBP.
innovatie. Bovendien worden de landen zelf een steeds belangrij-
Dat de gestegen welvaart ook perspectief biedt voor het Nederlandse bedrijfsleven, blijkt uit het jaarlijkse onderzoek onder expor-
Het meest aansprekend is de opmars van China. Van een zesde
terende bedrijven in Nederland van krediet-verzekeraar Atradius en
plaats in 1980 en een aandeel in het mondiale BBP van nog geen
exportorganisatie Fenedex.3 Van de 4000 bedrijven die aan het
3%, is het land opgeklommen tot de tweede economie van de
onderzoek hebben deelgenomen, zei 50% dat ze nieuwe export-
wereld, na de VS, met een aandeel in het mondiale BBP van bijna
markten hadden betreden. Daarbij werd Rusland met 8% het
10%. Het aandeel van Brazilië is in diezelfde periode ‘slechts’
meest genoemd, gevolgd door Brazilië (7%), China (6%), Turkije
toegenomen van 2% tot net iets meer dan 3%. Daarmee was het
(6%) en India (5%). Overigens is het aandeel van de Nederlandse
land overigens wel goed voor een zevende plek op de wereld
export naar BRIC-landen in de totale goederenuitvoer slechts 4%.
ranglijst, voor India op negen en Rusland op elf. Tellen we de
Tellen we Polen en Turkije hierbij op dan wordt dit 7%. De export
BRIC-landen bij elkaar op dan bedroeg hun gezamenlijke aandeel
naar de VS beslaat 5% en een kleine 60% van de export gaat nog
in het mondiale BBP in 2011 circa 20%, en de verwachting van de
altijd naar de eurozone. Maar waar het aandeel van de uitvoer naar
EIU is dat dit aandeel in 2020 gegroeid is naar ruim 30%, waarvan
de VS en de eurozone stagneert, is het aandeel van de export naar
China ruim 20%-punt voor zijn rekening neemt. Volgens deze
Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling; dertig welvarende industrielanden Trends in Export 2011, een gezamenlijk initiatief van kredietverzekeraar Atradius en exportorganisatie Fenedex, 2011 4 ‘The rise of the BRIC countries and its impact on the Dutch economy'; Stefan P.T. Groot e.a., CPB Background document, 2011 2 3
14
zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
schattingen van de EIU zal China daarmee al in 2020 de VS voorbij
landen die in de komende decennia een groot groeipotentieel
gestreefd zijn als grootste economie.
hebben. Verrassend is dat deze 3G-lijst geen enkel Oost-Europees of Latijns-Amerikaans land bevat. Verder zijn er de EAGLEs (China, India, Brazilië, Indonesië, Zuid-Korea, Rusland, Mexico, Egypte,
Aandeel in mondiaal BBP
%
70
Taiwan and Turkije), wat staat voor Emerging And Growth-Leading Economies.
60
Kerngegevens 2012 50
Brazilië
China
2314
7868
1821
479
784
3349
195
1329
1220
38
78
82
11185
5921
1493 12576
10025
41006
BBP ($ mld)
40
Bevolking (mln) BBP per capita ($)
30 90
93
Niet-OESO
96
99
02
05
08
11
OESO Bron: EIU
Sterke groeiers, meer dan BRIC alleen Naast de BRIC hebben ook kleinere opkomende markten de afgelopen jaren een sterke groei laten zien. Hiervoor zijn ook allerlei namen bedacht die de hoog gespannen toekomstverwachtingen weerspiegelen. Zo heb je de CIVETS (Colombia, Indonesië, Vietnam, Egypte, Turkije, Zuid-Afrika). De term Next-11 (Bangladesh, Egypte, Indonesië, Iran, Mexico, Nigeria, Pakistan, Filippijnen, Zuid-Korea, Turkije en Vietnam) is geïntroduceerd door Goldman Sachs. Willem Buiter, hoofdeconoom van Citibank, kwam met de term 3G- landen (Bangladesh, China, Egypte, India, Indonesië, Irak, Mongolië, Nigeria, Filippijnen, Sri Lanka, Vietnam); 3G staat in het Nederlands vertaald voor Globale Groei Generatoren, oftewel
India Polen Turkije Duitsland
Economische groei (%)
1,5
7,5
6,5
2,5
3,0
0,9
Inflatie (%)
5,5
3,2
8,2
3,8
9,3
2,0
-3,0
-2,0
-5,5
-3,5
-2,0
-0,6
55
17
51
55
39
82
Lopende rekening#
-2,5
3,0
-5,0
-4,0
-7,5
5,5
Competitiveness*
48
29
59
41
43
6
Doing Business**
130
91
132
55
71
20
73
75
95
41
61
14
AA- BBB-
A-
BB
AAA
Begrotingssaldo# Staatsschuld#
Corruption*** Rating S&P
BBB
Bronnen: ABN AMRO Economisch Bureau, EIU e.a. # % BBP * World Economic Forum, Global Competitiveness Index (rankings 1-144) ** Wereldbank, Ease of doing business survey (rankings 1-185) *** Transparency International, Corruption Perceptions Index (rankings 1-183)
15
landenreis
Afrika speelt in de meeste rijtjes nauwelijks een rol en is ook voor
een relatief kleine speler. Pas toen China in 2001 lid werd van de
veel investeerders nog vrij onontgonnen gebied. Toch lijkt het
Wereldhandelsorganisatie (WTO) kwam hier verandering in. Vanaf
’verloren continent’ aan een niet te stuiten opmars te zijn begon-
dat moment gingen letterlijk alle deuren in de wereld open voor
nen. De EIU voorspelt voor de periode van 2012 tot 2015 voor
‘made in China’ en kreeg het veelbesproken investment-export-led
landen als Angola, Ghana, Mozambique, Nigeria en Tanzania een
groeimodel een flinke duw in de rug. Het land is inmiddels wereld-
BBP-groei van gemiddeld meer dan 7% per jaar. De sterke groei in
kampioen uitvoer en heeft zijn aandeel in de mondiale economie
met name Sub-Sahara Afrika heeft natuurlijk alles van doen met de
vergroot van 3% begin jaren tachtig naar ongeveer 10% eind 2010.
sterke vraag naar grondstoffen vanuit met name China. Maar
De niet aflatende honger van het land naar grondstoffen (energie,
volgens de Afrikaanse Ontwikkelings-bank (AfDB) is een belang
metalen, soja) heeft daarbij een flinke bodem gelegd onder grond-
rijke oorzaak ook hier de forse toename van de middenklasse. Zij
stofprijzen. Aan de andere kant heeft de grote stroom van goede-
schatten dat de middenklasse in Sub-Sahara Afrika is toegenomen
ren uit China op de wereldmarkt een drukkend effect gehad op de
van 196 miljoen in 2000 tot inmiddels 355 miljoen nu, dit is circa
prijs van een breed scala aan goederen. Dat had een positieve
34% van de bevolking. Ruim 70% van deze groep is jonger dan
invloed op de koopkracht van de Westerse consument.
5
veertig jaar en dit geeft in potentie een belangrijke impuls aan de bestedingen. Volgens een recent artikel in Finance and Develop-
Meer nadruk op particuliere consumptie
ment van het IMF zullen de consumptieve uitgaven in Afrika in de
Het groeiwonder heeft een keerzijde. De groei heeft de afgelopen
komende tien jaar bijna verdubbelen van USD 860 miljard in 2008
decennia onevenredig geleund op investeringen en uitvoer. De
naar USD 1400 miljard in 2020. De gunstige ontwikkeling in met
consumptie is ondergesneeuwd geraakt. Zo is het aandeel van de
name Sub-Sahara Afrika lijkt ook goed uit te pakken voor Zuid-
particuliere consumptie in de economie gedaald van meer dan
Afrika. Het land valt qua omvang bij de BRIC’s in het niet, maar
50% begin jaren tachtig naar 33% in 2010. Dit maakt de economie
het is en blijft wel de grootste en meest welvarende economie
overgevoelig voor de mondiale economische ontwikkelingen. De
van Afrika. Dit biedt investeringsmogelijkheden in het land zelf,
overheid heeft in haar laatste vijfjarenplan, dat loopt van 2011 tot
maar maakt het land van de Bafana Bafana en de Springbokken
en met 2015 dit euvel onderkend en zet voor deze periode in op
ook een uitstekende springplank voor activiteiten in de rest van
het stimuleren van de consumptie. De beleidsmakers willen deze
het continent.
transitie onder meer bewerkstelligen door het sociale vangnet en pensioenvoorzieningen te vergroten en de medische zorg toegan-
Naast de landen in de toptwintig zijn er dus nog veel landen die
kelijker te maken. Dit zijn zaken waar de gemiddelde Chinees veel
qua omvang van het BBP weliswaar minder groot zijn maar die qua
geld voor opzij zet. De economische groei zal hierdoor uiteindelijk
groei met kop en schouders uitsteken boven de gemiddelde groei
afvlakken, maar wel een bredere basis kennen.
van het mondiale BBP. Het is op dit moment, gezien de kleinere afzetmarkt en een vaak lager welvaartsniveau, wellicht lastiger om zaken te doen met deze landen. Toch zijn ze zeker de moeite
Componenten van de economie
waard om in de gaten te houden.
50
China: de terugkeer
40
Tot enkele eeuwen geleden was China een van de welvarendste
30
landen, maar de snelle bevolkingsgroei vanaf 1800 in combinatie met een isolationistisch bewind leidde ertoe dat het land achterbleef bij de rest van de wereld. De Chinezen zien zichzelf daarom
% van het BBP
20 10
niet als opkomende markt maar spreken liever van de terugkeer van China. China is nog geen belangrijke exportmarkt voor Nederland, maar de verwachte ontwikkeling richting een meer op consumptie gerichte groei zal de komende jaren volop nieuwe
0 95
97
99
01
Particuliere consumptie
03
05
Investeringen
07
09
11
Uitvoer Bron: EIU
mogelijkheden bieden aan het Nederlandse bedrijfsleven.
Stormachtige economische ontwikkelingen
Gezonde economische basis beperkt besmetting
De economische ontwikkelingen sinds begin jaren tachtig van de
China kent al jaren een overschot op de handelsbalans, met als
vorige eeuw waren stormachtig. De groei accelereerde naar een
gevolg een immens grote deviezenvoorraad. Het land heeft dus
gemiddelde van 10%. In de volgende tien jaar werd dit succes
meer dan voldoende middelen om mogelijke financiële brandhaar-
vastgehouden. Ondanks dat het nationaal inkomen in deze twee
den te lijf te gaan. Voorts bedroeg de schuld van de centrale over-
decennia bijna verviervoudigde, bleef China op het wereldtoneel
heid eind 2011 maar 15% van het BBP. Zelfs als we hier de schuld
5
African Development Bank, Africa in 50 Years’ Time - The Road Towards Inclusive Growth, 2011
16
zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
van de lokale overheden ter grootte van 25% van het BBP bij optel-
Dankzij een actief beleid dat de overheid sinds het begin van het
len, zien de overheidsfinanciën er goed uit, zeker ook in vergelijking
millennium voert om de investeringen structureel op een hoger
met de Europese landen. Tot slot is ook de financiële positie van
niveau te brengen, verbeterden de vooruitzichten voor de industrie.
de gezinnen gezond. Weliswaar zijn de hypothecaire schulden
Het aandeel van de industrie steeg tussen 2001 en 2008 tot boven
opgelopen tot 16% van het BBP, maar de spaarquote bedroeg eind
de 30% van het BBP. De textielindustrie speelt een prominente rol
2011 meer dan 50% van het BBP. Ook de inflatie vormt momen-
in de industrie, maar de autosector is sterk in opkomst.
teel geen probleem en laat ruimte voor een versoepeling van het monetair beleid.
Economische groei en investeringen
Vooruitzichten
35
De vertragende wereldeconomie vormt een bedreiging voor
30
China’s transformatiestrategie om het gebrek aan evenwicht
25
tussen investeringen en consumptie te verminderen. Hoewel de
20
autoriteiten bereid zijn om binnen dit transformatieproces enige groei te offeren, lijkt de economie in een hoger tempo te vertragen dan verwacht. De autoriteiten hebben de afgelopen maanden een
10 8 6 4
10 5
ven dat ze tot alles bereid zijn om de BBP-groei op het juiste spoor
0
de groei nog zwak zal blijven en pas begin volgend jaar geleidelijk
12
15
aantal doortastende maatregelen genomen en het signaal afgegete houden. Wij verwachten dat ook in de tweede helft van het jaar
%
2 0 95
97
99
01
Investeringen (% BBP, l.a.)
03
05
07
09
11
Economische groei (% j-o-j, r.a.) Bron: EIU
zal herstellen, gesteund door beleidsinspanningen om de binnenlandse vraag te stimuleren. De groei zal hierdoor in 2012 uitkomen op 7,5%, om volgend jaar aan te trekken naar 8%, nog altijd indruk-
De stijging van de investeringen heeft het land geen windeieren
wekkende cijfers.
gelegd. De gemiddelde groei is hierdoor geaccelereerd van 5,5%
India: de motor hapert India is het een na grootste land qua inwonertal, en de negende
in de periode 1990-2000 naar bijna 8% in de periode 2001-2010. De uitbundige groei is ook goed zichtbaar bij het inkomen per hoofd van de bevolking. Dat is sinds 2000 meer dan verdrievoudigd.
economie in de wereld met een omvang van het BBP van USD 1,9 biljoen. Het is zelfs de vierde economie gemeten in termen van
Binnenlandse problemen belangrijker dan mondiale malaise
koopkrachtpariteit. Dit zijn indrukwekkende cijfers, maar ze vertel-
Hoewel India last heeft van de wereldwijde vertraging en hogere
len niet het hele verhaal. Het land kent, net als de overige opko-
olieprijzen, zijn de grootste problemen van binnen-landse aard. De
mende economieën, een aantal uitdagingen: de slechte staat van
BBP-groei in de eerste helft van 2012 was teleurstellend en
de infrastructuur, een grote informele sector, een sterke inkomens-
bedroeg 5,5% j-o-j. Het kwartaal ervoor was de groei met 5,3%
ongelijkheid en corruptie. India, de grootste parlementaire demo-
nog lager. Dit was het laagste niveau in zeven jaar. De zwakkere
cratie van de wereld, lijkt bovendien meer dan andere landen last
groei werd vooral veroorzaakt door een terugval in de verwerkende
te hebben van de stroperigheid in de politieke besluitvorming.
industrie. Stijgende begrotings- en handelstekorten drukken zwaar op investerings-beslissingen. Bovendien blijven de investeringen
Glorieus decennium
last houden van de weinig transparante besluitvorming van de
Tot 1991 kende de economie weinig dynamiek en werd er zelfs
regering en het langzame tempo van infrastructurele verbeterin-
gesproken over de ‘Hindoe rate of growth’, wat inhield dat de
gen. Het feit dat India haar investment grade status bedreigd ziet
economie een vrij laag groeipotentieel had. Hier kwam echter met
door het hoge dubbeltekort op de begroting en de lopende reke-
de start van de hervormingen begin jaren negentig een eind aan.
ning helpt ook niet mee. Verder spelen hoge, volatiele prijzen en
De economie is geliberaliseerd en er zijn structurele veranderingen
een zwakkere munt een rol. De groeivertraging in India gaat niet
doorgevoerd. Als gevolg van deze hervormingen steeg het aandeel
gepaard met een lagere inflatie, wat de beleidsvorming bemoei-
van de dienstensector van 45% in 1991 naar 50% in 2000. Tegelijk
lijkt. Nu de inflatietendens aanhoudt, is het monetaire beleid
daalde het aandeel van de landbouwsector in dezelfde periode van
primair gericht op inflatiebestrijding en het verankeren van de infla-
bijna 30% naar 23%. Het aandeel van de industrie bleef in deze
tieverwachtingen. De Indiase munt is verder zeer gevoelig voor de
periode ongeveer gelijk en schommelde zo rond de 25%, terwijl
mondiale risicoaversie vanwege het grote tekort op de lopende
het absorptievermogen van de industrie van (laagopgeleide)
rekening. Dat maakt het land kwetsbaar voor een terugval van de
arbeidskrachten veel groter is dan dat van de dienstensector.
kapitaalinvoer.
landenreis
De dreiging van verlies van de investment grade status heeft de
zowel naar producten als naar afzetmarkten. Het land heeft een
Indiase regering er wel toe aangezet om in september een aantal
enorme verscheidenheid aan delfstoffen, waaronder ook olie, een
ambitieuze hervormingen door te voeren, onder meer op het
omvangrijk landbouwareaal en een belangrijke industriële sector.
terrein van buitenlandse investeringen. Voor de groei-vooruitzich-
Zo behoort Brazilië voor tin en ijzererts tot de topdrie producenten,
ten op middellange termijn hangt veel af van de mate waarin deze
maar het is ook een belangrijke producent van goud en bauxiet.
hervormingen door de deelstaten en buitenlandse investeerders
Verder biedt de ontdekking van olie in de zogenaamde pre-salt
worden omarmd. Voorlopig gaan we ervan uit dat de regering voet
lagen nieuwe investeringsperspectieven.
bij stuk weet te houden en zien we na een groei van 6,5% in 2012, ruimte voor licht herstel naar 7% in 2013.
Brazilië: de toekomst is nu
Ook de moderne op de export gerichte landbouwsector heeft een razendsnelle ontwikkeling doorgemaakt en is goed voor circa 25% van de exportopbrengsten. Het gaat om een verscheidenheid aan
Brazilië heeft een enorme verscheidenheid aan delfstoffen, een
exportproducten: soja is momenteel de belangrijkste, maar koffie,
omvangrijk landbouwareaal, een ontwikkelde industriële sector en
citrusvruchten, suikerriet, cacao, maïs en vlees dragen ook een
een omvangrijke bevolking. Kortom een schitterend land. Neem
belangrijk steentje bij. Verder heeft Brazilië een redelijk diverse
daarbij het WK voetbal in 2014 en de Olympische Spelen in 2016,
industriële sector. Zo zorgt de automobielindustrie voor circa 10%
dan kan het niet anders dan dat er legio mogelijkheden tot zaken-
van de exportopbrengsten. China staat inmiddels op de eerste
doen zijn.
plaats als belangrijkste exportbestemming, maar de VS en de EU zijn ook belangrijke importeurs. Nederland kwam in 2010 op de
Een onuitputbaar potentieel
vierde plaats en is ook een belangrijke buitenlandse investeerder.
Met een bevolkingsomvang van circa 190 miljoen mensen heeft Brazilië verreweg de omvangrijkste bevolking van Latijns- Amerika
Structurele problemen nog altijd aanzienlijk
en neemt het een vierde plaats in op de wereldranglijst. Vergrijzing
De laatste jaren is het economisch beleid verbeterd. Toch staan
speelt in Brazilië amper een rol, want liefst 40% van de bevolking
nog veel zaken de ontwikkeling van het enorme potentieel in de
is jonger dan 24 jaar. Daarnaast is het gemeten naar oppervlakte
weg. Brazilië neemt in de Ease of doing business survey van de
het vijfde land van de wereld. Brazilië heeft zoals gezegd een brede
Wereldbank een 126e plaats in op een totaal van 183 landen. Daar-
economische basis en een sterk gediversifieerde exportsector,
bij spelen zaken als bureaucratie, corruptie, een hoge belasting-
17
18
zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
druk, gebrekkige infrastructuur en matig onderwijs een belangrijke
de olie-industrie en een gunstiger macro-economisch plaatje
rol. Brazilië scoort daarbij ook in vergelijking met de andere BRIC-
wereldwijd, zullen de belangrijkste aanjagers zijn. Op basis daarvan
landen slecht. Dit geldt eveneens voor de Global Competitiveness
verwachten we dat het BBP na een groei van 1,5% dit jaar in 2013
Index 2012-2013 van het World Economic Forum, waar Brazilië
met 4% zal groeien. Op langere termijn lijkt een langdurige groei
uitkomt op een 48e plaats, van 142 landen. Brazilië kampt zoals de
van meer dan 4% moeilijk voorstelbaar, zolang de structurele
meeste ontwikkelingslanden met grote interne verschillen, vooral
beperkingen op het gebied van opleiding en infrastructuur voort
tussen de arme noordelijke regio’s en het veel welvarender zuid-
bestaan.
oosten. Zo bedraagt het BBP per capita in de staat Sao Paulo, goed voor 40 miljoen inwoners, ruim USD 13.000, tegen slechts En er zijn ten slotte grote verschillen tussen de formele en de
Polen: sterke groeier niet immuun voor eurocrisis
omvangrijke informele sector.
Kent u Mariusz Pudzianowski? Deze Pool was in de periode 2002-
3000 in een aantal van de noordelijke staten.
2009 zes keer de sterkste man van Europa. Daarmee staat hij een
Bumpy road
beetje symbool voor de opmerkelijke groeiprestaties van Polen
Ondanks de overvloed en verscheidenheid aan productie-factoren
binnen Europa. Maar vooral dit jaar blijkt dat ook Polen wordt
werd het land in de laatste decennia van de vorige eeuw keer op
geraakt door de eurocrisis.
keer getroffen door zware economische tegenslag, niet in de laatste plaats door economisch wanbeleid. Vandaar de benaming
Groeimotor
‘land van de toekomst’. Pas in de eerste tien jaren van deze eeuw
Sinds de beginjaren ‘90 heeft Polen dankzij een shocktherapie en
kwam de economische motor dankzij vergaande economische
liberaal economisch beleid een snelle transitie naar een markteco-
hervormingen weer goed op gang en groeide het land gemiddeld
nomie doorgemaakt. In de afgelopen twintig jaar groeide Polen
met 3,6% per jaar. In vergelijking met China en India zijn dit geen
sneller dan gemiddeld in Centraal-Europa. Vanwege zijn omvang,
spectaculaire cijfers, maar daar staat tegenover dat de welvaart in
sterke groei en nabijheid is Polen voor Nederland de belangrijkste
Brazilië al die jaren al veel hoger was.
exportmarkt van opkomend Europa. In 2011 exporteerde Nederland voor zo’n EUR 13,2 miljard naar Polen, dat is bijna evenveel als de export naar China, Brazilië en India bij elkaar. Nederland
Economische groei en consumptie
% j-o-j
10
exporteert vooral veel machines, elektronica en transportmaterieel naar Polen.
8
Economische groei
6
% j-o-j
4
10
2 5
0 -2
0
-4 98
00
02
Particuliere consumptie
04
06
BBP
08
10
12
Bron: EIU
Vooruitzichten Het kan raar gaan. Was de angst voor oververhitting kortgeleden nog wijdverbreid, nu stevent Brazilië van alle Latijns-Amerikaanse landen het duidelijkst af op een lagere groei. Dit is deels het gevolg
-5
-10
-15 90
92
94
Polen
96
98
00
02
04
06
08
10
12
Centraal-Europa* Bron: ABN AMRO Economisch Bureau, EIU, Global Insight * Gewogen gemiddelde Hongarije, Polen, Slovenië, Slowakije, Tsjechië
van vroegtijdige monetaire verkrapping in 2010 om de sterk opgelopen inflatie te beteugelen. De terugval van de mondiale groei
Polen wist tijdens de mondiale kredietcrisis van 2008/09 een
speelt ook een belangrijke rol. Zo daalde de BBP-groei van 7,6% in
recessie te vermijden, dankzij een gunstige uitgangssituatie, een
2010 naar 2,7 in 2011 en was het ook in de eerste helft van 2012
anticyclisch begrotingsbeleid en een flexibele wisselkoers. Ook in
kwakkelen. De meeste indicatoren duiden er echter op dat het
2010 en 2011 groeide Polen met 4% sneller dan het regionale
dieptepunt nu bereikt is en de groei geleidelijk aan weer aantrekt.
gemiddelde. Deze prestatie leunt sterk op de particuliere bestedin-
Een veel ruimer monetair beleid (de rente is inmiddels met 500
gen, die ondanks de escalatie van de eurocrisis lange tijd robuust
basispunten gedaald), forse investeringen in de infrastructuur en
zijn gebleven. De gezins-bestedingen doen het beter dan elders in
landenreis
Europa. Door de toenemende welvaart (het BBP per hoofd is in
Maar ook de groei van de binnenlandse bestedingen zwakt af.
1995-2011 verviervoudigd) is de middenklasse sterk in opkomst.
Nu het door Polen samen met Oekraïne georganiseerde EK achter de rug is, zijn ook de daarmee samenhangende positieve effecten
Groei vertraagt onder invloed van eurocrisis
op de investeringen en de bouw weggeëbd. En de gezinsbeste
Wel koelt ook in Polen de economische groei de laatste tijd duide-
dingen ondervinden de gevolgen van de toegenomen werkloos-
lijk af, mede onder invloed van de crisis in de eurozone. Deze
heid en de afname van reëel beschikbare inkomens.
‘besmetting’ vindt allereerst natuurlijk plaats via een afzwakkende uitvoer. Polen is overigens minder afhankelijk van de uitvoer dan
Overheidsfinanciën langzaam terug in het gareel
bijvoorbeeld Hongarije en Tsjechië. Ongeveer 55% van de uitvoer
Verder heeft de overheid momenteel vrijwel geen ruimte om de
is bestemd voor de eurozone; naar Duitsland alleen gaat ruim 25%.
groei aan te jagen. In de nasleep van de mondiale kredietcrisis liep
De uitvoer bestaat voor ruim 40% uit machines en transport
het begrotingstekort sterk op, tot maar liefst 8% van het BBP in
materieel, gevolgd door fabrikaten (ruim 30%).
2010. Maar inmiddels heeft de regering Tusk flinke stappen gezet om de overheidsfinanciën weer op orde te brengen. Het begrotingstekort werd vorig jaar teruggebracht tot 5% BBP. Door de
Uitvoerafhankelijkheid % van het BBP resp. % van de totale uitvoer, gem. 2006-2011
groeivertraging zal het lastig worden om het begrotingstekort nog dit jaar terug te brengen tot 3% BBP, de EU-norm en de oorspron-
90
kelijke doelstelling van de overheid. Maar we verwachten wel dat de overheid er volgend jaar in slaagt het tekort tot deze norm te
70
reduceren, mogelijk met wat extra inspanning. In elk geval is de stijging van de staatsschuld door de reductie van het begrotings
50
tekort tot staan gebracht; deze bedroeg 56% van het BBP in 2011. De Precautionary Flexible Credit Line bij het IMF van ongeveer
30
USD 30 miljard biedt de overheid een flinke liquiditeitsbuffer in geval van nood.
10
Polen
Hongarije
Uitvoer/BBP
Uitvoer naar Duitsland
Tsjechië Uitvoer naar eurozone Bron: Thomson Reuters Datastream
19
20
zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
Een betrouwbare partner In politiek opzicht bewijst Polen zich na de toetreding tot de NAVO
Economische groei
in 1999 en de EU in 2004 als een actieve, betrouwbare partner
20
voor het Westen, die tevens hecht aan goede relaties met
15
Rusland. Met de winst van de regeringspartij Burgerplatform van
10
premier Donald Tusk in oktober 2011 is het marktgerichte en pro-
5
Europese beleid voortgezet. We verwachten overigens niet dat Polen haast zal maken met toetreding tot de eurozone
Vooruitzichten Wij hebben onze groeiramingen verlaagd en verwachten nu een
% j-o-j
0 -5 -10 -15 95
97
99
01
groei van 2,5% in 2012 en van 2% in 2013. Maar Polen blijft daar-
03
05
07
09
11
Bron: Thomson Reuters Datastream
mee tot de snelst groeiende landen in Europa behoren. Zeker wanneer de overheid erin slaagt de overheidsfinanciën verder op orde te brengen, blijft Polen volgens ons de komende jaren een
Deze uitbundige groei was aanvankelijk vooral te danken aan de
stabiele groeimotor in Europa.
textielindustrie, die ook het leeuwendeel van de uitvoer voor haar rekening nam. Deze sector is echter de laatste jaren in een rap
Turkije: groeibriljant in turbulente regio
tempo voorbijgestreefd door de auto-industrie en de consumen-
De Turkse economie staat al enkele decennia bekend als dyna-
de crisis van 2001 het aandeel van buitenlandse banken in de
misch. Tot het begin van het huidige millennium was het groeipad
Turkse financiële sector nog geen 3%, eind 2010 was dit aandeel
erg onevenwichtig en het economisch beleid onder de maat. Het
opgelopen tot ongeveer 20%.
tenelektronica. Voorts hebben grote Westerse banken na 2001 hun weg naar de Turkse financiële sector gevonden. Bedroeg vóór
land werd geplaagd door een torenhoge inflatie, die in de twee laatste decennia van de afgelopen eeuw gemiddeld meer dan
In de achtbaan
70% bedroeg. Het macro-mismanagement bereikte zijn diepte-
Zowel de overheid als de consumenten en de banken hadden op
punt in de jaren negentig toen zowel in 1994 als in 1999 een finan-
weg naar de mondiale kredietcrisis van 2008/2009 redelijk sterke
ciële crisis plaatsvond. Het gevolg was dat het inkomen per hoofd
balansposities. Desondanks kromp de economie met zo’n 5% in
van de bevolking eind jaren negentig lager was dan aan het begin
2009. Het al decennia voortdurende tekort op de lopende rekening
van dat decennium.
was hier voor een belangrijk deel debet aan. Het leeuwendeel van dit tekort (om en nabij de 65%) vindt zijn oorsprong in de noodza-
Het beleid wordt gerationaliseerd
kelijke invoer van grondstoffen zoals olie. Daar Turkije voor de
Het keerpunt kwam echter in 2001 toen Turkije, na opnieuw
financiering van dit tekort aangewezen is op externe middelen
getroffen te zijn door een financiële crisis, met het IMF een zwaar
kwam de economische groeimotor tot stilstand op het moment
hervormingsprogramma overeenkwam. De economie kromp in
dat in 2008/09 de externe financieringsbronnen opdroogden.
dat jaar met bijna 6%. Het programma werd nagenoeg tot in de puntjes uitgevoerd. Dat heeft de economie geen windeieren
Na de kredietcrisis toonde de economie zich bijzonder veerkrachtig
gelegd. De inflatie is sindsdien structureel teruggebracht. Het
met een gemiddelde groei van 9% in 2010 en 2011. Hiermee
herstructureren van de economie in deze periode, door onder
behoorde Turkije wereldwijd tot de sterkste groeiers, ondanks de
meer omvangrijke privatiseringen en vergaande bezuinigingen
escalatie van de eurocrisis in deze periode. De opleving was vooral
door de overheid, is niet ten koste van de economische groei
te danken aan de particuliere consumptie, maar ook de investerin-
gegaan. Integendeel, de gemiddelde groei in de periode 2002-
gen namen sterk toe. De uitbundige groei kende een duidelijke
2008 bedroeg bijna 6% en het inkomen per hoofd van de bevol-
keerzijde. Het tekort op de lopende rekening liep onder invloed van
king steeg van ruim USD 4000 in 2000 naar boven de USD 10.000
de interne vraag fors op tot zo’n 10% van het BBP eind 2011. Een
in 2008. Turkije toonde met andere woorden aan dat het beschikt
extra risico daarbij is dat het aandeel van in beginsel volatiel beleg-
over een zeer flexibele economie.
gingskapitaal in de externe financiering de laatste jaren is toegenomen ten opzichte van de meer stabiele directe investeringen. Dat maakt Turkije kwetsbaarder voor een verslechtering van het marktsentiment. Verder begon ook de inflatie weer sterk op te lopen; deze overschreed eind 2011 zelfs weer de 10%.
21
Sterke afkoeling goed voor stabiliteit In reactie op de toegenomen onevenwichtigheden trachten de autoriteiten vanaf eind 2010 de economie af te koelen, vooral door
regio is na de Arabische Lente van 2011 en de crises in Noord-Afri-
een nogal onorthodox monetair beleid. De effecten hiervan zijn
ka en Syrië versterkt. Als seculiere moslimstaat wordt het land wel
vanaf de tweede helft van 2011 goed zichtbaar. Wij verwachten
als voorbeeld beschouwd voor de jonge democratieën aan de
dat de economisch groei fors terugvalt van 8,5% in 2011 naar 3%
overzijde van de Middellandse Zee. Door de ontwikkelingen in
in 2012 en volgend jaar weer wat aantrekt tot 4%. Het lopende-
Syrië en andere delen van het Midden-Oosten blijft een aantal poli-
rekeningtekort is duidelijk aan het afnemen en komt naar verwach-
tieke risico’s prominent aanwezig, mede tegen de achtergrond van
ting dit jaar op ongeveer 7,5% van het BBP uit. Dat komt de finan-
de Koerdische kwestie. Aan de westkant is de relatie met de EU
ciële stabiliteit in Turkije ten goede. Toch blijft het
complex. Turkije werd kandidaat-lid in 2005. Het heeft een behoor-
lopende-rekeningtekort vooralsnog hoog en dus blijft Turkije sterk
lijk aantal hervormingen doorgevoerd, maar mede vanwege de
afhankelijk van de financierings-bereidheid van buitenlandse kapi-
kwestie met Cyprus is EU-toetreding vooralsnog niet aan de orde.
taalverschaffers. Daarmee blijft het land kwetsbaar voor externe
Mede door de verwikkelingen in de EU zelf richten Turkse politici
schokken, zoals een verergering van de eurocrisis (bijvoorbeeld in
hun blik dan ook steeds vaker oostwaarts.
geval van een onordelijke Griekse exit) of het oplopen van spanningen met buurland Syrië. De inflatie is inmiddels afgenomen tot net
Vooruitzichten
onder de 10%, maar blijft hoog voor Europese begrippen.
Turkije heeft een groot economisch potentieel en een strategische positie in een onrustige regio. Om het economisch potentieel
Strategische scharnier in een turbulente regio
maximaal te benutten, is een verdere reductie van onevenwichtig-
Als scharnier tussen Europa en het Midden-Oosten heeft Turkije
heden nodig. De autoriteiten zijn op de goede weg, maar nog niet
een strategische positie in een turbulente regio. De positie in de
aan de eindstreep. Verder blijven politieke risico’s onverminderd aanwezig. Verdere stuurmanskunst vanuit Ankara – zowel op economisch als op politiek vlak – blijft dus geboden.
22
zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
Duitsland: uitblinker van de eurozone
markthervormingen (de zogeheten ‘Harz’-hervormingen uit 2002).
De Duitse economie is vorig jaar en in de eerste helft van dit jaar
Hierdoor heeft Duitsland veel van de concurrentiekracht die in de
een stuk sneller gegroeid dan de rest van de eurozone. In het
eerste jaren na de eenwording van het land verloren was gegaan,
tweede kwartaal van dit jaar was het Duitse BBP 1% hoger dan
herwonnen en heeft het land de afgelopen jaren een sterke
een jaar daarvoor, terwijl het BBP van de eurozone exclusief Duits-
uitvoerprestatie laten zien. Ook hebben de arbeidsmarkthervor-
land juist 1% was gekrompen. Naar verwachting zal Duitsland ook
mingen en loonmatiging in Duitsland geleid tot een daling van de
in de tweede helft van dit jaar en in 2013 harder blijven groeien
werkloosheid. Deze lag begin 2005 boven de 12% en is onder
dan de rest van de eurozone. Wij rekenen voor Duitsland op een
tussen gedaald tot onder de 7%. Dit heeft de consumptieve
gematigde economische groei van rond 1% in zowel 2012 als
bestedingen ondersteund.
2013, terwijl wij voor de gehele eurozone dit jaar uit gaan van een krimp van rond de 0,5% en volgende jaar rekenen op een stabilisa-
Wel last van de crisis in de eurozone
tie van de economie.
Ondertussen is Duitsland wel degelijk ook flink geraakt door de crisis in de eurozone. Meer dan 70% van de uitvoer van het land
Overheidsfinanciën en arbeidsmarkt in goede conditie
blijft in Europa, waarvan ongeveer 40% binnen de eurozone. Dit
Een belangrijke factor achter het economische succes van Duits-
deel van de uitvoer staat onder druk en lag in het tweede kwartaal
land is dat de overheidsfinanciën relatief gezond zijn. Het financie-
van dit jaar 2,5% lager dan in het tweede kwartaal van 2011. De
ringstekort kwam vorig jaar uit op slechts 1% van het BBP en de
binnenlandse bestedingen (en dus ook de invoer) van de meeste
staatsschuld lag onder het gemiddelde van de eurozone. Vandaar
landen in de eurozone krimpen namelijk als gevolg van ingrijpende
dat het land, in tegenstelling tot vrijwel alle andere landen in de
bezuinigingsmaatregelen en een snel oplopende werkloosheid.
eurozone, dit jaar en in 2013 nauwelijks bezuinigingsmaatregelen
Ook heeft de crisis in de eurozone het vertrouwen van de Duitse
hoeft door te voeren. Daarnaast is de economische groei gestimu-
producenten en consumenten fors aangetast. Hierdoor zijn zij
leerd door een zeer gematigde stijging van de loonkosten per
terughoudend geworden. Vooral de investeringen door bedrijven,
eenheid product sinds het begin van deze eeuw. Dit was het resul-
die vaak een lange periode beslaan, hebben flink te lijden gehad
taat van een combinatie van loonmatiging en drastische arbeids-
van de onzekerheid over de toekomst van de eurozone en zijn de
23
eerste helft van dit jaar gekrompen. De consumptieve bestedingen
Het overschot op de Duitse lopende rekening neemt af
zijn nog wel blijven groeien, maar slechts bescheiden. Het is dus
Al met al zal Duitsland hierdoor een deel van zijn concurrentievoor-
ook voor de Duitse economie van groot belang dat Europese
deel verliezen. Een gevolg hiervan zal zijn dat het overschot op de
leiders maatregelen blijven nemen om de staatsschuldencrisis op
lopende rekening van de betalingsbalans geleidelijk zal afnemen.
te lossen, zoals het zetten van concrete stappen in de richting van
Het saldo op de lopende rekening is tussen het begin van deze
een begrotingsunie en een bankenunie.
eeuw en 2010 opgelopen van een klein tekort naar een overschot van bijna 6% van het BBP. Vorig jaar is het al afgenomen naar 5,3% en naar verwachting wordt volgend jaar een niveau van
BBP-groei Duitsland en andere landen eurozone % j-o-j
minder dan 5% bereikt. De meeste landen in de periferie van de
6
eurozone hadden voor het uitbreken van de staatsschuldencrisis
4
juist aanzienlijke tekorten op hun lopende rekening. Dit was mede het gevolg van het gebrek aan concurrentiekracht. Deze tekorten
2
op de lopende rekening nemen momenteel snel af en daarmee
0
dus ook de onevenwichtigheden in de eurozone. En dat is goed
-2
nieuws.
-4 -6 -8 96
98
Duitsland
00
02
04
06
08
10
12
Eurozone exclusief Duitsland Bron: Thomson Reuters Datastream
Onevenwichtigheden in de eurozone worden weggewerkt De keerzijde van de verbetering van de concurrentiepositie van Duitsland in het afgelopen decennium is dat de positie van een aantal handelspartners is verslechterd. Dit is een deel van het verhaal achter de eurocrisis: onder andere een gebrek aan concurrentiekracht in de landen in de periferie heeft geleid tot een zwakke economische groei en een relatief hoge staatsschuld. Ondertussen zijn de landen in de periferie overgegaan tot drastische hervormingen van hun economie om de concurrentiekracht en het groeipotentieel te verbeteren. In sommige gevallen is dat als voorwaarde verbonden aan financiële steun van de Europese Unie en het IMF (Griekenland, Portugal en Ierland) en in andere gevallen gebeurt dat meer uit vrije wil (Spanje en Italië). Daarnaast neemt de loonstijging in de meeste landen in de periferie momenteel sterk af onder invloed van een diepe recessie en een snel stijgende werkloosheid. De loongroei in Duitsland is gedurende de afgelopen twee jaren juist geaccelereerd van circa 1% naar circa 3% jaar-op-jaar.
24
zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
oost west, thuis best Conjunctureel gaat het de Nederlandse economie niet voor de wind, zagen we in hoofdstuk 1. De economie is zeer open en is daarom heel gevoelig voor wat in het buitenland gebeurt. Dat hebben we opnieuw gemerkt. Ook in ons land is het vertrouwen van producent en consument fors afgenomen door de Europese schuldencrisis.
25
Daarnaast leed het vertrouwen in de afgelopen tijd ook nog eens onder binnenlandse invloeden. Denk bijvoorbeeld aan de onzekerheid over toekomstige pensioenuitkeringen en over de hypotheekrenteaftrek. Dat heeft de consumptieve bestedingen gedrukt. In
Meer groei in Nederland in voorbije decennia Index (1e kwartaal 1990=100) 170
de tweede helft van 2011 zat de Nederlandse economie in een
160
recessie en presteerde ze zelfs slechter dan de eurozone als
150
geheel. Maar in de eerste helft van 2012 lag dat anders. De econo-
140
mie liet weer wat groei zien en deed het juist beter dan de euro
130
zone. Een nadere blik op de cijfers wijst uit dat die groei over
120
wegend te danken is aan de uitvoer. Ook in 2013 zal de uitvoer naar verwachting een belangrijke bijdrage aan de groei leveren. Dit maakt meteen duidelijk dat een goede concurrentiepositie
110 100 90
92
voor ons land van groot belang is.
94
96
98
Eurozone
00
02
04
06
08
10
12
Nederland Bron: Thomson Reuters Datastream
Nederlandse economie doet het weer iets beter BBP-groei % k-o-k 1,5
Nederlandse economie is concurrerend Veel aandacht is de laatste tijd uitgegaan naar de recessie in de
0,0
eurozone en die (in 2011) in Nederland. En ook naar het stevige pakket maatregelen dat is ontworpen om het tekort van de overheid drastisch terug te brengen. Daardoor blijft mogelijk onderbe-
-1,5
licht dat de Nederlandse economie er in internationaal perspectief op veel terreinen vrij goed voorstaat.
-3,0 07
08
Nederland
09
10
Eurozone
11
12
BBP per hoofd van de bevolking EU-27 = 100
Bron: Thomson Reuters Datastream
Noorwegen VS
Dat de groei in 2013 en waarschijnlijk ook de jaren daarna aan de lage kant blijft, heeft veel te maken met het saneren van de over-
Zwitserland Nederland Ierland
heidsfinanciën. Overheden in Europa streven ernaar hun te grote
Denemarken
begrotingstekorten terug te dringen. Zo ook in ons land. Volgens
Oostenrijk
de plannen die er nu liggen, daalt het tekort in 2013 tot onder 3% van het BBP. Daarmee voldoet ons land aan de Europese eisen.
Zweden België Duitsland Finland
De schuld van de overheid neemt bij dat tekort nog wel wat verder toe, maar slechts beperkt. De piek lijkt in zicht. Weliswaar ligt het cijfer duidelijk boven de grens van 60% van het BBP, maar het is veel lager dan de schuld van de eurozone. Ook het Duitse cijfer ligt flink hoger.
VK EU-15 Frankrijk Eurozone Japan Italië Spanje
De begrotingsmaatregelen die onlangs zijn genomen, zijn trouwens niet alleen gericht op tekortbeperking in 2013, maar ook op de toekomst. Zo wordt bijvoorbeeld de pensioenleeftijd versneld opgetrokken. Dat is goed voor de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op de langere termijn.
Griekenland Portugal 50
70
1995
90
110
130
150
170
190
2010 Bron: Eurostat
26
zakenreizen: macro-economische reisgids voor Nederlandse ondernemers
Op basis van de ontwikkelingen in de voorbije decennia is de
Zoals gezegd, staat Nederland bij de totaalindex op de vijfde plaats.
welvaart in ons land flink gestegen. Dat zien we terug in de gemid-
WEF onderscheidt echter een aantal ‘pilaren’ of concurrentiefacto-
delde economische groei vergeleken met die van andere landen.
ren (met daarbinnen weer deelfactoren). In de tabel worden deze
Ook is het BBP per hoofd van de bevolking harder gestegen dan in
genoemd. Tevens staan in de tabel de positie van Nederland op de
veel andere landen, waardoor Nederland is geklommen op de
ranglijst van die specifieke concurrentiefactor plus de behaalde
ranglijst. (Zie respectievelijk de tweede en derde grafiek op de
score (op een schaal van 1 tot 7) vermeld.
vorige blz.)
De twaalf pilaren van de concurrentiekracht
Daarnaast kunnen we kijken hoe het met de concurrentiekracht
En de relatieve prestatie van Nederland
van Nederland is gesteld. Hierbij maken we gebruik van internationale ranglijsten van meest concurrerende economieën, zoals The
Global Competitiveness Report 2012-2013 van World Economic
1 instituties 8
Forum (WEF) en IMD World Competiveness Yearbook 2012 .
2
infrastructuur
3
macro-economische omgeving
Op de eerste ranglijst is Nederland ten opzichte van een jaar geleden
4
gezondheid en basisonderwijs
5
6,60
(verder) geklommen van de zevende naar de vijfde plaats (zie
5
hoger onderwijs en training
6
5,79
grafiek). Het moet alleen Zwitserland, Singapore, Finland en Zweden
6
efficiëntie goederenmarkt
6
5,29
voor zich dulden. Op de andere ranglijst scoort Nederland met een
7
efficiëntie arbeidsmarkt
17
4,99
elfde plaats (gestegen van veertien) wat lager. Vooral enkele niet-
8
ontwikkeling financiële markten
20 10 4,96
Europese landen zijn verantwoordelijk voor deze lagere plaats.
9
technologische alertheid
6
7
Pilaar
Positie Score
Ranglijst mondiale concurrentiekracht 4,5
5,0
Top-20 5,5
6,0
12 innovatie
Zwitserland
7
6,18
9
geavanceerd bedrijfsleven
5,72
41 9 5,20
10 marktomvang 11
7
5,98
20
5,11
4
5,63
9
5,31
Bron: WEF, The Global Competitiveness Report 2012-2013
Singapore Finland
Over het algemeen blijkt Nederland vrij goed tot goed te scoren,
Zweden Nederland
soms zelfs zeer goed. De meeste Europese landen weet het
Duitsland
achter zich te laten. Dat tekent de concurrentiekracht van de
VS
economie. Deze concurrentiekracht kan volgens het WEF-rapport
VK
als volgt worden samengevat: Nederland heeft een geavanceerd
Hongkong Japan
en innovatief bedrijfsleven en kent een (zeer) goede infrastructuur
Qatar
(havens, luchthavens), een goed onderwijsstelsel en vrij efficiënt
Denemarken Taiwan
werkende markten. Daarmee positioneert ons land zich goed voor
Canada
de toekomst.
Noorwegen Oostenrijk
Dit is een beoordeling in 2012. Andere landen zitten echter ook
België Saudi-Ar
niet stil en zullen maatregelen nemen om hun eigen concurrentie-
Zd-Korea
kracht op te krikken. Nederland kan dus niet tevreden achterover
Australië
leunen. Bovendien laat het WEF-rapport zien dat op deelterreinen Bron: WEF, The Global Competitiveness Report 2012-2013
al verbeteringen wenselijk waren.
Nu hebben dergelijke ranglijsten niet de waarheid in pacht. De
Bij de zogeheten ‘efficiencyverhogende factoren’ (combinatie van
uitkomsten zijn niet alleen gebaseerd op harde cijfers, maar ook op
de factoren 5 t/m 10 in de tabel) staat Nederland op de zevende
enquêtes en zijn daarmee deels subjectief. Toch geven de onder-
plaats. Maar daarbinnen bestaan flinke verschillen. Zwak tot matig
zoeken wel een indruk van wat de sterkere en zwakkere punten
doet Nederland het bijvoorbeeld vooral bij factor 7, de efficiëntie
van een land zijn. Laten we een kijkje nemen bij het onderzoek van
van de arbeidsmarkt. Het staat daar op een zeventiende plaats met
WEF, het meest recente van de twee.
een rapportcijfer 4,99 (op een schaal van 1 tot 7). En als we iets verder inzoomen, zien we dat Nederland bij de flexibiliteit van de
www.weforum.org/issues/global-competitiveness 7 www.imd.org/news/IMD-announces-its-2012-World-Competitiveness-Rankings.cfm 8 Denk bijvoorbeeld aan: eigendomsrechten, vertrouwen in politici, onafhankelijkheid rechtspraak, bureaucratie, corruptie, ethisch gedrag bedrijven, accountants- en verslagleggingregels enz. 9 Deze 41e plaats wordt vooral veroorzaakt door het tekort en de schuld van de overheid 10 De 20e plaats heeft te maken met de kleine omvang van de economie 6
loonvorming een 3,7 scoort en bij de regelgeving ten aanzien van het aantrekken en ontslaan van werknemers slechts een 3,1.
27
Op dat laatste terrein waren dit jaar in het Lenteakkoord maatregelen voorgesteld: een beperking van de duur van de WW-uitkering
Ranglijst innovatievermogen Landen uit top-20; factor 12
en van de complexiteit van het ontslagstelsel. Onduidelijk11 is echter wat daarvan in het regeerakkoord (van waarschijnlijk VVD en PvdA) zal worden opgenomen.
4,5
5,0
5,5
6,0
Zwitserland Singapore Finland Zweden Nederland
Ranglijst efficiencyverhogende factoren
Duitsland
Landen uit top-20; factoren 5 t/m 10 4,5
5,0
5,5
6,0
Zwitserland
VS VK Hongkong Japan
Singapore
Qatar
Finland
Denemarken
Zweden
Taiwan
Nederland
Canada
Duitsland
Noorwegen
VS
Oostenrijk
VK
België
Hongkong
Saudi-Ar
Japan
Zd-Korea
Qatar
Australië
Denemarken
Bron: WEF, The Global Competitiveness Report 2012-2013
Taiwan Canada Noorwegen
Conclusie
Oostenrijk België Saudi-Ar
Conjunctureel heeft Nederland de wind momenteel beslist niet mee.
Zd-Korea
En als gevolg van bezuinigingen door de overheid (ook in het buiten-
Australië
land) zal het verwachte economisch herstel wat worden gedrukt. Maar Bron: WEF, The Global Competitiveness Report 2012-2013
daar staat tegenover dat onze economie er structureel vrij goed voor staat. Dat blijkt uit internationale concurrentie- ranglijsten. Nederland
In Europees verband zijn ooit afspraken gemaakt dat de EU een van
moet dus in staat zijn op het economisch wereldtoneel zijn partijtje
de meest concurrerende regio’s ter wereld zou moeten worden.
mee te blazen. En dat is belangrijk omdat ons land doorgaans een flink
Ook ons land heeft in het kader van het nieuwe innovatiebeleid een
deel van zijn economische groei uit het buitenland haalt.
dergelijke ambitie uitgesproken. Nederland scoort bij innovatie volgens het WEF met een negende plaats en een score van 5,31
Uiteraard is een goede uitgangspositie geen garantie voor een voor-
niet slecht (zoals bij de capaciteit om te innoveren, de kwaliteit van
spoedige toekomst. Bovendien zijn er nú ook enkele zwakkere
wetenschappelijk-onderzoeksinstellingen en het aantal patenten),
punten. Kijkend naar onder meer de ontwikkeling van de opkomende
maar verbetering is zeker mogelijk (zoals bij de uitgaven van
economieën zijn verdere hervormingen noodzakelijk om de concur-
bedrijven aan R&D en de beschikbaarheid van kenniswerkers).
rentie in de toekomst goed aan te kunnen.
11
Medio oktober
Disclaimer © Copyright 2012 ABN AMRO Bank N.V. and affiliated companies ("ABN AMRO"). Alle rechten voorbehouden. Dit document dient uitsluitend ter informatie en wij geven, hoewel het document is gebaseerd op informatie die betrouwbaar wordt geacht, geen garantie aangaande de juistheid of volledigheid hiervan. ABN AMRO Bank N.V. (ABNAMRO) accepteert geen enkele aansprakelijkheid voor de informatie opgenomen in dit document. De weergegeven marktinformatie alsmede de opinies, prognoses, aannames, schattingen, afgeleide waarderingen en koersdoelstelling(en) die zijn opgenomen in dit rapport en die de opinie van de auteur vormen dateren van de aangegeven datum en kunnen op enig moment zonder voorafgaande kennisgeving worden gewijzigd. Hoewel wij ernaar streven de in dit document opgenomen informatie en opinies naar redelijkheid te actualiseren, kunnen er op grond van de regelgeving, compliance vereisten of andere oorzaken redenen zijn waardoor dit niet mogelijk is. Dit document vormt geen uitnodiging of aanbod tot het kopen of verkopen van effecten of andere financiële instrumenten. Dit document is uitsluitend bedoeld voor de Nederlandse markt en professionele beleggers actief en ervaren in de Nederlandse markt, niet zijnde natuurlijke personen, en de informatie mag niet - geheel of gedeeltelijk – voor enig doel worden vermenigvuldigd, opnieuw worden verspreid of gekopieerd zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van ABN AMRO. ABN AMRO is geregistreerd bij de Autoriteit Financiële Markten te Amsterdam © ABN AMRO Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen van ABN AMRO. Teksten zijn afgesloten op 16 oktober 2012.
0900 - 0024 (R 0,10 per minuut) abnamro.nl
