Zaha Hadid. Masterscriptie Kunstgeschiedenis Juli Docent Dr. Ben Rebel. Cor Hauptmeijer

Zaha Hadid

Masterscriptie Kunstgeschiedenis Juli 2010

Docent Dr. Ben Rebel

Cor Hauptmeijer 0253456

INHOUDSOPGAVE

Inhoudsopgave

Zaha Hadid

pagina

2

1. Inleiding

3

2. Zaha Hadid en haar denkbeelden

4

3. Het vroege werk van Zaha Hadid

15

4. Computer Aided Design in de architectuur

28

5. Het latere werk van Zaha Hadid

39

6. Stromingen in de moderne architectuur van de laatste tien jaar

63

7. Positie van Zaha Hadid in de architectuurwereld

69

8. Uniek

79

9. Conclusie

83

10. Samenvatting

85

11. Literatuurlijst

87

12. Bijlagen

90

13. Afbeeldingenlijst

101

14. Afbeeldingen

106

2

1. Inleiding De belangstelling voor het werk van Zaha Hadid is bij mij ontstaan door het inzien van de catalogus Zaha Hadid. Architektur/Architecture van de tentoonstelling in 2003 over de architect Zaha Hadid in Wenen in het MAK.1 Veel afbeeldingen in die catalogus leken helemaal niet over architectuur te gaan, de afbeeldingen waren moeilijk te begrijpen, raadselachtig, meer schilderijen dan bouwtekeningen. Ik werd aangetrokken door de bijzondere, sculpturale en soms sensuele vormen. Het leek mij uniek werk. Enkele weken later zag ik de TV uitzending Leeuwin tussen de Leeuwen, een Duitse documentaire over Zaha Hadid waarin naast interviews met haar, zeer recent werk werd getoond.2 In de documentaire wordt ook gesteld dat iedereen het er over eens is dat Zaha Hadid uniek is. Thomas Krens, tot 2008 directeur van de Guggenheim Foundation en die veel met Zaha Hadid heeft samengewerkt, stelt in de Leeuwin dat zij nu op haar top is. ‗De komende tien jaar worden de beste jaren uit haar carrière. Haar beste werk zullen wij in het volgende decennium zien.‘ Mijn nieuwsgierigheid was gewekt, ik wilde een beter inzicht in Zaha Hadid‘s architectuur verkrijgen en besloot mij verder in haar werk te verdiepen. Een half jaar later kwam ik op het idee om voor mijn Masterscriptie de zoektocht naar de betekenis en het belang van Zaha Hadid‘s architectuur in de hedendaagse architectuur als onderwerp te nemen. Mijn vraagstelling luidt: welke positie neemt Zaha Hadid in de hedendaagse moderne architectuur in? In deze scriptie zal ik op grond van de aan Zaha Hadid besteedde aandacht door musea en andere instellingen, en op basis van de door mij bestudeerde literatuur, vaststellen welke positie Zaha Hadid in de contemporaine architectuur inneemt. Ook ga ik op basis van de literatuur na of Zaha Hadid ‘s werk wel zo uniek is zoals sommigen beweren, of misschien toch past in een trend van de hedendaagse moderne architectuur.3

1

MAK: Museum für Angewandte Kunst.

2

Brandenburg, Horst. Leeuwin tussen de Leeuwen. Top Architecte Zaha Hadid. AVRO, Uitzending Close Up,

13-03-2009. Hierna wordt deze documentaire aangehaald als: Leeuwin. 3

Zaha Hadid wordt uniek genoemd door onder meer Horst Brandenburg, Kenneth Frampton en Yehuda Safran.

Zaha Hadid

3

In het volgende hoofdstuk ga ik na een korte schets van haar levensloop in op Zaha Hadid‘s denkbeelden over de architectuur. Van het werk van Zaha, een oeuvre van zo‘n dertig jaar, bespreek ik in twee hoofdstukken enkele projecten; uit het vroege werk tot circa het jaar 2000 en uit het werk van het laatste decennium. Omdat de computer de laatste jaren een wezenlijke rol speelt in het ontwerpproces en in toenemende mate bij de realisatie van de architectuur van Zaha Hadid, wordt Computer Aided Design (CAD) in de architectuur in een apart hoofdstuk besproken. De invloed van CAD is niet alleen van groot belang voor Zaha‘s werk, maar in toenemende mate voor het werk van en het begrip voor het werk van alle architectenbureaus. Na de behandeling van de belangrijkste stromingen in de moderne architectuur van de laatste tien jaar en de vaststelling tot welke stroming Zaha‘s werk kan worden gerekend, ga ik in op de positie die Zaha Hadid in de architectuurwereld inneemt en op de vermeende uniciteit van Zaha Hadid. De scriptie wordt afgesloten met een conclusie waarin de belangrijkste bevindingen van het onderzoek zullen worden weergegeven.

2.

Zaha Hadid en haar denkbeelden Zaha Mohamedana Hadid is in 1950 geboren in Bagdad als de dochter van een Minister van Financiën die ook fabrikant was. Zij stamt uit een van de rijkste families van Irak. Een liberale islamitische familie: zij bezocht een katholieke kloosterschool en een Zwitserse kostschool. Zij studeerde af in wiskunde aan de Amerikaanse Universiteit in Beiroet (1968-71) en studeerde van 1972-1977 architectuur in Londen. Daarop volgde een leven in ballingschap in Londen. Zij woont al dertig jaar in Londen en heeft een Brits paspoort. Haar architectuuropleiding ontving zij aan de Architectural Association (AA) waar zij les kreeg van onder anderen Rem Koolhaas en Elia Zenghelis.4 Rem Koolhaas studeerde van 1968-1972 zelf aan de AA.5 Net als Koolhaas ging Zaha Hadid later ook les geven aan de AA, van 1977-1987.

4

Futagawa, 1986: 10.

5

Er hebben meer Nederlandse architecten hun opleiding gevolgd aan de AA, zoals Ben van Berkel.

Zaha Hadid

4

In haar vierde studiejaar ontwierp Zaha Hadid Malevich’s Tektonik (19761977) en Museum of the Nineteenth Century (1977-1978) was haar vijfdejaars scriptie. Na haar afstuderen werd Zaha Hadid in 1977 partner van het door Koolhaas en Zenghelis in 1975 opgerichte OMA (Office of Metropolitan Architecture), Londen. In 1978-1979 ontwierp zij bij OMA samen met Koolhaas en Zenghelis Dutch Parliament Extension, Den Haag. In 1980 opende zij haar eigen bureau.6 In 1983, zij was toen pas twee en dertig jaar, won zij de prestigieuze competitie van de Hongkong Peak Club, waardoor zij naam maakte. Het eerste door Zaha gebouwde project, de Vitra Brandweerkazerne van de design-meubelfabriek in Weil am Rhein, Duitsland (1990-1994), betekende haar daadwerkelijke doorbraak. In 2004 won Zaha Hadid de Pritzker Architecture Prize, een soort Nobelprijs voor de architectuur die in 1979 door Jay Pritzker is ingesteld.7 De Iraaks-Britse architect is een gewild spreker; zij geeft voordrachten en colleges aan gerenommeerde instituten, zoals Harvard, Yale en de Universiteit voor Toegepaste Kunst in Wenen. Zaha Hadid heeft in Londen haar eigen kantoor in het gebouw van de Bowling Green Lane School (1874), een voormalige Victoriaanse meisjesschool. Het architectenbureau heeft nu zo‘n 300 architecten en Zaha werkt aan tientallen projecten tegelijk.8 Over Zaha Hadid‘s persoonlijkheid worden in Leeuwin door verschillende mensen opmerkingen gemaakt. Horst Branderhorst vertelt dat ‗Zaha altijd iedereen uitdaagt: collega‘s, 6

Gegevens ontleend aan Zaha‘s biografie van de Pritzker Architectuur Prize 2004,

http://www.pritzkerprize.com/laureates/2004/bio.html 25-11-2009 en Leeuwin. 7

De prijs wordt jaarlijks uitgereikt, Philip Johnson was de eerste laureaat. Doel van de prijs: ‗Honoring living

architects whose built work demonstrates a combination of those qualities of talent, vision and commitment, which has produced consistent and significant contributions to humanity and the built environment through the art of architecture.‘ Zie verder bijlage 1. 8

Leeuwin.

Zaha Hadid

5

cliënten, steden en landen. Het onorthodoxe is haar handelsmerk, hierdoor heeft zij veel opdrachten verloren.‘ Zaha zegt hierover in Leeuwin ‗Ik koos voor de controverse, niet voor de conventie. Ik heb lang gedacht dat ik werd gestraft omdat ik anders was dan anderen. Ik heb een hoge prijs betaald, een groot aantal jaren wilden mensen niet met mij samenwerken omdat ik lastig werd gevonden en ook omdat ik een vrouw ben. Maar ik heb geboft en heb nu uitstekende klanten en heel goede projecten.‘ Thomas Krens: ‗Zaha is niet lastig, wel voor een klant die geen idee heeft wat hij wil, maar als zij de samenwerking respecteert dan is zij fantastisch.‘ Hélène Binet, fotografe in Londen, die het werk van Zaha al 20 jaar lang vastlegt in zwart wit foto‘s, vertelt naar aanleiding van de bouw van de Vitra Brandweerpost die zo lang duurde: ‗dat kwam omdat Zaha lastig was, veeleisend, om zo tot een maximaal resultaat te komen.‘9 Patrik Schumacher, de belangrijkste partner van Zaha Hadid Architects, vertelt in het interview: ‗Zaha streeft naar perfectie maar is heel gul in het bieden van creatieve vrijheid. Velen kunnen ideeën ontwikkelen en naar voren brengen, als zij maar kwaliteit en originaliteit hebben. Bij het ontwerpen moet er iets speciaals in zitten, een speciale vonk, iets extra‘s. Daar staat Zaha op. Zaha frustreert haar omgeving net zolang totdat dat is bereikt.‘10

Een ander aspect, zeer belangrijk voor een ambitieuze architect, is haar uitgekiende media strategie. ‗If ever an architect knew how to feed the media frenzy for daring, glamorous imagery, it is La Zaha, and her ―antigravitational architecture‖. With only a handful of buildings completed by

9

Leeuwin. En Futagawa, 1986: 22. ‗I had to make a choice recently about two other projects- a house in

Montpelier Square with a very high budget and two apartments. It would have meant a lot of money for the office in terms of fees but in the end I could not do them. I did not want to compromise.‘ 10

Schumacher, 2004: boekomslag achterzijde. Patrik Schumacher studeerde filosofie en architectuur in Bonn,

Stuttgart en Londen, promoveerde in Klagenfurt, gaf gastcolleges in New York en Chicago, les aan de AA in Londen en is de hoofdarchitect van MAXXI, het museum voor contemporaine kunst in Rome. Schumacher heeft ook een eigen website waarop zijn publicaties staan vermeld. http://www.patrikschumacher.com/index.htm 21-04-2010. Zaha Hadid

6

2004, it brought her the Pritzker Prize, a recognition that the image of the idea, in the age of the icon, is part of the idea.‘11 Horst Brandenburg merkt op dat Zaha kalmer is geworden. ‗Succes leidt tot rust. In het Phaeno Science Centre in Wolfsburg (1999-2005) zijn de meeste scherpe randen verdwenen. Zaha‘s hoeken worden steeds vloeiender. De Uitbreiding Ordrupgaard Museum in Kopenhagen (2001-2005) voegt zich organisch in de omgeving. Zaha heeft het scheermes terzijde gelegd. De omtrekken dansen. Er zit vijftien jaar tussen Vitra en de tandradbaan in Innsbruck (Nordpark Cable Railway, 2004-2007). Haar vroegere gebouwen waren een aanval, nu nodigen zij uit tot verzoening. Wat Zaha vroeger in stukken sneed met scherpe randen, draait en golft nu in lichamelijke tederheid. Haar gebouwen en voorwerpen lijken organisch gegroeid. Zaha straalt tevredenheid uit.‗ Ik kom later op de verandering die zich heeft voorgedaan in Zaha‘s werk, van deconstructivistische naar het expressionistische vormen, terug. Hélène Binet merkt ook op dat Zaha‘s karakter sterk is veranderd. ‗Zij hoeft niet meer iets te zijn, op een of andere manier. Zij ‗is‘-gewoon. Zij kan ontspannen zijn, ze kan lachen, zij kan haar werk doen. De laatste twintig jaar is er veel veranderd. In het begin heeft zij het zéér, zéér moeilijk gehad. Zij was een vreemdeling, een vrouw. Heel moeilijk.‘ Jencks bevestigt dat wanneer hij schrijft dat zij een aantal vernederingen heeft moeten ondergaan omdat zij een Irakese was, een sterke persoonlijkheid en een vrouw die haar mannetje staat, af en toe met een paar krachttermen. Nadat zij de competitie voor het Welsh Opera House in Cardiff in 1994 had gewonnen, moest zij toezien hoe haar opdracht langzamerhand de mist inging door een campagne van insinuaties over haar competentie en vrees voor de verbazingwekkende, zwierige stijl. 12

11

Jencks, 2005: 158.

12

Jencks, 2005: 156.

Zaha Hadid

7

Zaha ten slotte vertelt over zichzelf: ‗Het moeilijkste van mijn werk is het reizen, mijn werk is overal. Een ander, zelfgekozen, probleem is dat mijn bureau mijn naam draagt. Patrick Schumacher is een partner en er zijn andere heel ervaren mensen, maar niemand ziet ze. Zij zien alleen mij. Dat is een last.

Zaha Hadid geeft wel veel interviews maar heeft zelf bijna niet over haar denkbeelden geschreven. Het is een nadeel dat deze moeten worden afgeleid uit wat anderen over haar zeggen en uit haar interviews die niet altijd duidelijk weergeven wat zij precies bedoelt, mede omdat de interviewers soms te open vragen stellen of niet voldoende kritisch doorvragen en zich nog wel eens het initiatief door Zaha uit handen laten nemen. Daar komt wellicht bij dat Zaha gecompliceerd is en moeilijk is te begrijpen, zoals Francesco Dal Co in Leeuwin opmerkt; ‗zij is zelf een labyrint‘.

In Leeuwin (2009) vertelt Zaha dat de architectuur en de positie van de architect de laatste vijfentwintig jaar zijn veranderd. De architect stond zwak, hij had een dienende taak en men vond dat architecten historische binnensteden verwoestten en dat het modernisme niet de oplossing was. De positie van de architect is verbeterd, er is meer belangstelling voor en meer vraag naar architectuur, waarbij het opvallend is dat de deelname van de vrouw in de architectuur is toegenomen.13 Ik merk hierbij op dat de naoorlogse cityvorming, in de tijd van wederopbouw en stadsvernieuwing in de jaren 1945-1975, tot anonieme massabouw, verkeersdoorbraken en sanering van oude gebieden leidde waardoor de architect de zondebok werd. Na het Modernisme, de tijd van het Postmodernisme, is er weer ruimte gekomen voor de architect als kunstenaar.

13

Leeuwin. Zaha vertelt dat de positie van de vrouw in het vak is veranderd, ‗hoewel niet in elk land‘.

In Nederland kennen wij verscheidene vooraanstaande vrouwelijke architecten van wie er een aantal ook internationaal werken. Nederland heeft sinds 2008 een vrouwelijke Rijksbouwmeester; Liesbeth van der Pol (1959), van het bureau Dok Architecten, Amsterdam. Inmiddels heeft een tweede vrouw, Kazuyo Sejima, de 2010 Pritzker Prize ontvangen die is toegekend aan het duo Kazuyo Sejima & Ryue Nishizawa van het Japanse architectenbureau SAANA. Zaha Hadid

8

Over het doel van de architectuur vertelt Zaha Hadid in Leeuwin: ‗het doel is altijd een betere wereld te scheppen. Ik geloof nog in de 20ste- eeuwse droom dat architectuur bijdraagt aan een beter leven. Het gaat om het welzijn, je moet je er goed bij voelen. Ik denk dat een gebouw net zo spannend, interessant of rustgevend kan zijn als wat je in het landschap vindt.‘ Zaha plaatst zich hiermee nog steeds in de traditie van de modernistische avant-garde: idealen! Zaha legt alleen andere accenten zoals schoonheid, beleving, spanning, landschap, et cetera. En over het op zoek zijn naar het nieuwe zegt zij ‗Ik ben niet bezig met iets vreemds, ik houd mij bezig met architectuur en stedenbouw. Ik maak geen kunst of zoiets. Ik onderzoek techniek en constructie, en andere dingen, biologie, scheikunde, om al die ideeën samen te brengen. Het gaat altijd om architectuur.‘ Over de bouw van musea vertelt zij: ‗Het is heel iets anders dan het bouwen van een woning of een kantoorpand. Dat kunnen de mensen bijvoorbeeld van buiten zien, maar zij kunnen er niet in. Als je een museum bouwt, dan fascineert dat de mensen. Niet omdat het een poppenkast is. Maar architectuur bezit iets van schoonheid, van elegantie, en het is ook een andere ervaring.‘ Soortgelijke opmerkingen over de schoonheid en ervaring van architectuur maakt Kas Oosterhuis.14 Francesco Dal Co, architectuurcriticus en hoogleraar aan het Istituto Universitario di Architettura di Venezia in Italië vertelt ‗dat Zaha een idee over architectuur vertegenwoordigt dat verbonden is met de structuur van ruimte. Enerzijds als een continue stroom, een beweging. Je ervaart de ruimte als een continue beweging, vol verrassingen. Anderzijds werkt zij met het idee van het labyrint. Vaak lijken haar interieurs op driedimensionale doolhoven. Ik denk dat dat een uitdrukking is van haar bedoelingen met architectuur. Zij is zelf een

14

Oosterhuis en Feireiss, 2006: 22 ‗It is our explicit goal to produce natural beauties‘ en ´The only thing that

counts after the production and assemblage is: how do we experience the shapes when moving in or along that structure.´ Zaha Hadid

9

labyrint. Zij heeft zoń sterke persoonlijkheid, gecompliceerd, in sommige gevallen moeilijk te begrijpen. Maar ik zie haar echt als een labyrint in haar architectuur. Vaak wordt die beschouwd als volkomen nieuw ondanks de diepe wortels er van.‘15

In 1986 vertelt Zaha Hadid over haar fascinatie voor de Russische avant-garde van de jaren 1920 en het Suprematisme van Kazimir Malevich. ‗Zaha vindt dat hun experiment niet is afgemaakt, er was geen conclusie. Zij waren zeer vooruitstrevend, als schilders en als architecten, zij zochten hun grenzen op. Zij vormden mijn uitgangspunt. Wat mij het meest interesseerde was dat zij dingen schilderden die impliciet architectuur waren, maar die nooit in architectuur werden omgezet, misschien alleen in het werk van Leonidov. Programmatisch was hij zeer inventief en was de meest innovatieve van alle Russen. Zijn werk was eenvoudig, maar zocht de grenzen op van alles wat de Constructivisten en Suprematisten hadden uitgevonden, hoe je werkelijk correleert tussen het gevormde beeld, de aanwezigheid op een bepaalde plek, de programmatische inhoud, enzovoorts. Dat was de belangrijkste les die ik van de Russische avantgarde heb geleerd.‗16 Over het doodlopen van de experimenten van de avant-garde architecten merk ik op dat dit het gevolg was van het cultuurbeleid van Joseph Stalin. Hij verfoeide hun ‗nieuwlichterij‘ die hij van geen betekenis achtte voor de arbeidersklasse. In plaats daarvan bevorderde hij het socialistisch realisme en liet classicistische gebouwen ontwerpen. Zaha Hadid ‘s belangstelling voor het Constructivisme kwam niet zo maar uit de lucht vallen. Detlef Mertins merkt hierover op dat al in de jaren 1960 Londen een belangrijk centrum was geworden waar belangstelling voor het Constructivisme heerste onder historici, critici, curatoren, kunstenaars en architecten. En hij vertelt dat Rem Koolhaas en Elia Zenghelis met Madelon Vriesendorp en Zoe Zenghelis de Russische Constructivisten opnieuw hadden verkend, met hun project

15

Leeuwin.

16

Futagawa, 1986: 15-16.

Zaha Hadid

10

Exodus, or The Voluntary Prisoners of Architecture (1972) aan de Architectural Association in Londen, waar Zaha Hadid zich weldra tot hun meest getalenteerde leerling zou ontwikkelen. 17 ‗In deze context herontdekte Hadid de Suprematistische en Constructivistische voorboden van de Utopische kunstenaararchitecten van de jaren 1960, waarbij zij zich speciaal op Malevich richtte om haar eigen droom over de toekomst te vinden, door bewust de niet-afgemaakte experimenten te exploiteren.‘18 Hadid heeft herhaaldelijk verklaard dat zij het incomplete werk van de modernisten wil voortzetten.19 Kenneth Frampton schrijft dat OMA in de late jaren 1960 voortbouwde op de esthetische en ideologische premissen van de avant-garde van de 20ste eeuw, en dat Koolhaas en Zenghelis hun stedelijke projecten baseerden op de Suprematistische architectuur van Leonidov. Frampton verwijst vervolgens naar twee belangrijke leerlingen van hen, die hij moderne Neo-Suprematisten noemt: Laurinda Spear van Arquitectonica en Zaha Hadid met haar Hong Kong Peak.20 Ook de Nederlandse architect Kas Oosterhuis (ONL) is geïnspireerd door de radicale concepten van de constructivisten en verwijst naar de architect Ivan Leonidov, maar hij verwijst óók, in overeenstemming met de hierboven geciteerde opmerking van Detlef Mertins, ondermeer naar Constant en Superstudio.21 Met de opmerking van William Menking over Superstudio en Zaha is de cirkel weer rond.22 17

Hadid, 2006: 34 (noot 4) en 33.

18

Hadid, 2006: 33. Mertins verwijst voor de Utopische kunstenaararchitecten naar de stedenbouwkundige

plannen van Superstudio‘s Continuous Monument (1969), Archizoom‘s Non-Stop City (1969-1972), Archigram‘s Plug-In City (1958-59) en Constant‘s Nieuw Babylon (1956- 2005). 19

Schumacher, 2004: 20.

20

Frampton, 2007: 311-312.

21

Oosterhuis en Feireiss, 2006: 21. Zijn inspiratiebronnen zijn de Constructivisten, Constant (Nieuw Babylon),

Nicolas Schöffer (La Ville Cybernnétique en Tours Cybernnétique), Frank Stella (Working Space) en de architecten van het Italiaanse Superstudio (Nine Cities). 22

Over Superstudio vertelt William Menking ‗Zaha Hadid and Rem Koolhaas and Bernard Tschumi learned a

lot of their early strategies from these guys.‘ Zie ook Ringen, 2004, ‗Superstudio: Pioneers of Conceptual Architecture‘. Zaha Hadid

11

Zaha vertelt dat zij ook is beïnvloed door Oscar Niemeyer. In een essay over Le Corbusier schrijft Zaha dat zij niet zozeer door Le Corbusier is beïnvloed, maar veel meer door Oscar Niemeyer. ‗Les oeuvres d‘Oscar Niemeyer, indirectement inspirées par les principes corbuséens, étaient à mon sens plus pertinents. Par la suite, l‘influence s‘est fait sentir dans une nouvelle calligraphie du plan, la différence fondamentale étant l‘approche ou la réaction aux principes urbaines modernes.‘ (Zaha verwijst naar haar plan voor de reconstructie van een hotel in New York, New York, Manhattan : a new calligraphy of plan, 1986. Zie ook haar idee in de volgende paragraaf over de ‗ground condition‘ van Niemeyer.) Zaha is in het essay kritisch over Le Corbusier‘s stedenbouw. ‗Sa Ville Radieuse pour Manhattan illustre d‘une manière flagrante sa méconnaissance des conditions urbaines de New York. C‘est ce jugement que je désapprouve totalement. Le Corbusier arase la Manhattan existante pour y dérouler un tapis de modernisme insipide.‘ 23 Hadid doelt hier op Le Corbusier‘s voorstel na een bezoek aan New York om de congestie van wolkenkrabbers te vervangen door zijn hoge torens (radiateurs á lumière) in het groen.24 Francesco Dal Co‘s opmerking over de rol van ruimte in Zaha‘s architectuur, komt in gesprekken van Alvin Boyarski, directeur van de AA van 1971-1990, met Zaha duidelijk naar voren, waarin zij verklaarde zich te richten op het gegeven terrein, ‗the given ground condition‘, en ook kritiek uitte op het incomplete werk van de modernisten.25 Zij vindt dat de modernisten het probleem van de ‗ground condition‘ niet goed hebben opgelost, behalve in New York, waar je lobby‘s en verschillende begane gronden ziet die het wél oplossen, niet op een conservatieve maar op een moderne manier. Alle naoorlogse huizen, die van de CIAM, hebben er problemen mee. Oscar

23

Berrida, 1987.

24

Zie Le Corbusier. Quand les Cathédrales étaient blanches, deuxième parti, ‗U.S.A.‘, Parijs 1937.

25

Hadid, 2006: 45-46. De gesprekken vonden plaats in 1987.

Zaha Hadid

12

Niemeyer, die zij bewondert, loste volgens Zaha het probleem in Brasilia gedeeltelijk op. Niet bij de huizen, maar wel bij de regeringsgebouwen; daarvan is het ‘terrein‘ goed ingericht. ‗They have a lobby and two entrances, a grand entrance and a secondary entrance, which implies a datum that is private and operates in all the buildings on the first floor. There is a second datum on the ground and a third below ground.‘ Het verhaal over de ‗ground condition‘ vind ik moeilijk te begrijpen, het lijkt er op dat Zaha het over de context heeft, of een gebouw op de plaats past, maar dat is iets anders dan de entree(s), al of niet met lobby‘s, van een gebouw. Waarschijnlijk bedoelt Zaha de overgang tussen publieke en private ruimte.

En verderop in het interview stelde Zaha dat wat Malevich en al de Russen, Mies van der Rohe, Niemeyer, en zelfs Le Corbusier verbindt, is dat zij allen door het vrijmaken van de plattegrond een nieuw soort ruimte hebben uitgevonden.26 In een gesprek met Rem Koolhaas in februari 2005 komt Zaha ook weer terug op de ruimte. Zij vertelt dat in haar werk de relatie tussen project en plaats een constante is hoewel de manier van het inrichten van de plaats in elk geval zeer verschillend is. Zaha bestudeert ook ideeën over de publieke ruimte en vertelt dat de wijze van het interpreteren van de combinatie van eisen tot zeer onverwachte oplossingen leidt. Zaha‘s preoccupatie met ruimte heeft haar nooit meer verlaten zoals in al haar projecten, inclusief haar meubeldesigns, duidelijk is te zien. Over de toepassing van beton zegt Zaha in het interview met Koolhaas: ‗Het is een fantastisch materiaal, je kunt er zoveel mee doen. Ik houd van beton, maar je moet ook naar andere dingen kijken. In mijn werk houd ik mij bijvoorbeeld bezig met wat de constructie kan doen en hoe je eerlijk ten opzichte van het materiaal zou moeten zijn. Wij beginnen nu ook naar andere materialen te kijken, speciaal voor grotere gebouwen die gecompliceerder zijn. Misschien is de constructie van beton, maar wij gaan kijken naar de omhulling en hoe je die

26

Zaha verwijzing naar Mies heeft betrekking op zijn ontwerp voor het, niet gebouwde, Gericke Huis (Berlijn,

1932). ‗Het is het enige waarvan Mies de plattegrond verboog en waar de energie niet statisch is.‘ Zaha Hadid

13

kunt interpreteren. Ik denk niet dat alles van beton moet zijn. 27

Afsluitend kan men stellen dat de ideeën van Zaha Hadid niet nieuw of hemelbestormend zijn. Die ideeën pasten in de tijd toen zij aan de AA studeerde. Zaha werd geïnspireerd door de Russische avant-garde en beïnvloed door Rem Koolhaas en Elia Zenghelis, waarover zij zegt: ‗They were not just my tutors, they were my teachers.‘28 Ook het idee dat door architectuur een betere wereld kan worden geschapen kwam al bij de vroege modernisten voor, zoals het Bauhaus in Duitsland of ‗de 8‘ en ‗Opbouw‘ in Nederland of meer in het algemeen alle avantgardistische stromingen waaronder het Futurisme, het Constructivisme, de Stijl, de Amsterdamse School en het Nieuwe Bouwen. In feite staan al deze stromingen in de traditie van de Verlichting.29 Zaha‘s denkbeelden zien wij in haar werk terug en ook in haar werkwijze wanneer zij voor haar ontwerpen schilderingen gebruikt, ook niet nieuw, want Rem Koolhaas maakte ook schilderijen. Koolhaas‘ superpositie, het aanbrengen van verschillende functies in verschillende lagen, werd ook door Zaha toegepast. Zaha gaf bij haar opmerkingen over Leonidov aan dat zij inventiviteit en vernieuwing in de architectuur, en de samenhang van context, programma, vorm en constructie van een gebouw belangrijk vindt. Het zoeken naar vernieuwing blijkt al uit haar vroege experimentele werk, zoals de Hongkong Peak. Zaha besteedt zorgvuldig aandacht aan het vormgeven van een gebouw dat in zijn omgeving past, aan de publieke ruimte en aan de overgang van publieke naar private ruimte. In 2004 stelt Zaha in haar toespraak bij de uitreiking van de Pritzker Prize: ‗This is one of my current preoccupations: the development of an organic

27

Koolhaas, 2005.

28

Futugawa, 1986: 10.

29

Zie bijvoorbeeld B. Rebel, ‗The Essence of the Architecture of the Modern Movement‘, Lecture at

DOCOMOMO Conference, Bauhaus Dessau, 1992. (Gepubliceerd in DOCOMOMO Proceedings Second International Conference Bauhaus 1993, p.54-58). Zaha Hadid

14

language of architecture, based on the new digital tools, which allow us to integrate complex forms into a fluid and seamless world.‘30 De hierboven genoemde aspecten zien wij in de volgende hoofdstukken bij al haar projecten terug. Denkbeelden zijn zeker niet onbelangrijk, maar het belangrijkste is naar mijn mening het gerealiseerde werk van een architect.

3. Het vroege werk van Zaha Hadid In Leeuwin vertelt Zaha Hadid: ‗In mijn vierde studiejaar werd ik door de Russische avant-garde geïnspireerd. Vooral door Malevich en alle Russische constructivisten. Ook de Russische architecten. Dat was een boeiende ontdekkingstocht. Maar ik heb mijn eigen werk nooit als een kunst gezien.‘ Over haar begintijd vertelt Zaha ‗Het was ongewoon werk. Het was eigenlijk vrij extreem. Het betekende heel hard werken en eiste doorzettingsvermogen voor veel van de objecten. Dat moeten mensen wel inzien.‘

3.1 Ontwerp en architectuur In het precomputer tijdperk gebruikte Zaha niet alleen de tekentafel, maar zij paste in haar vroege periode ook bepaalde methoden en mechanismen van inventie toe. Volgens Schumacher zijn die in vier categorieën in te delen. Schumacher maakt daarbij ook enkele opmerkingen over de huidige ontwerpmogelijkheden en toepassingen op Zaha‘s architectenbureau.31 3.3.1 Recombinatie: collage en hybridisatie. Door de dialectiek van het maken van nieuwe combinaties en versmelting van verschillende elementen is een krachtig mechanisme ontstaan dat vaak tot onvoorspelbare effecten leidt. Tegenwoordig wordt het door de moderne technieken mogelijk gemaakt de meest ingewikkelde, naadloze, vormen van hybridisatie te ontwerpen.32

30 31 32

http://www.pritzkerprize.com/laureates/2004/ceremony_speech1.html pagina 3. 10-10-2009. Schumacher, 2004: 26-29. Schumacher, 2004: 27. Schumacher verwijst naar de naam die Kolatan & Macdonald aan deze vorm van

Zaha Hadid

15

3.3.2 Abstractie. Dit betekent het vermijden van bekende typologieën, zoals huizen, kamers, ramen en daken, en het opnieuw samenstellen van de functies van het afbakenen van een territorium, insluiting, raakvlakken, etc. door middel van grenzen, velden, vlakken, volumes, insnijdingen, linten, etc. De gebruikers worden geconfronteerd met een abstracte compositie die door hen moet worden ontdekt en tot een nieuw gebruik moet leiden. In plaats van punten, lijnen en vlakken gebruiken wij tegenwoordig ‗control points, splines, nurb surfaces, and force-fields etc.‘33 3.3.3 Analogieën. Zaha Hadid gebruikt ter inspiratie voor haar ontwerpen landschappelijke elementen, zoals bossen, ravijnen, rivierdelta‘s, gletsjers, lavastromen, en abstracte formele kenmerken van het landschap. 34 Het artificiële landschap van Hong Kong Peak is hier een voorbeeld van. Maar er worden ook geheel andere analogieën gebruikt voor het concept van een ontwerp, zoals een halssnoer dat een groot publiek plein omringt, voor het (niet uitgevoerde) Cardiff Opera House (1994-1996).35 Tegenwoordig, vertelt Schumacher, onderzoekt het architectenbureau de toepassing van analogieën gebaseerd op organische systemen.36 Kas Oosterhuis verzet zich expliciet tegen deze aanpak ‗we never start with a ―natural idea‖.‗37

hybridisatie hebben gegeven: chimera. 33

Begrippen die gebruikt worden bij het ontwerpen met de computer. In het hoofdstuk ‗Computer Aided Design

in de architectuur‘ ga ik nader op enkele van deze begrippen in. 34

Andere architecten die ook landform buildings maken zijn ondermeer Peter Eisenman City of Culture in

Santiago de Compostella, 1999-2004 en Enric Miralles, Eurhytmics Center, Alicante, Spanje, 1993-1994. 35

Over het drama van het Opera House, over de mislukking van het project van Zaha in Engeland, is een boek

geschreven: Opera house lottery: Zaha Hadid and the Cardiff Bay project van Nicholas Crickhowell, Cardiff, 1997. 36

Hij verwijst ondermeer naar de organische fusie van afzonderlijke elementen bij het ontwerp van de lounging

omgeving Ice Storm (MAK, 2003). (Afb. 51 t/m 54) 37

Oosterhuis en Feireiss, 2006: 24. Rather, we try to invent new species, that by their complexity and due to

their complex behaviour, may eventually familiarize themselves with living objects as we know them. [...] we never try to mimic an image from the realm of biology. We adopt new technologies and try to work with them in unexpected ways.‘ Zaha Hadid

16

Zijn collega Lars Spuybroek maakt echter wél gebruik van analogieën.38 3.3.4 Surrealistische mechanismen. Schumacher stelt dat Zaha technieken gebruikt die op de onlogische uitvoeringen van de surrealisten lijken, zoals het vervangen van isometrische en perspectivische projectie door letterlijke distorsies van ruimte, en de letterlijke explosie van ruimte in fragmenten ter vervanging van een opengewerkte tekening. Het effect voor het ontwerpproces: ‗The radically irrational and arbitrary detour ends up hitting a target.‘

3.2 Architectuur Het is niet de bedoeling om in deze scriptie al het werk van Zaha te bespreken; ik zal mij beperken tot een negental ‗sleutelwerken‘, werken die naar mijn mening een goed beeld en voldoende informatie geven over het werk van Zaha. Daarnaast geef ik van enkele projecten een korte karakteristiek omdat zij door anderen belangrijk werden gevonden, of omdat ik die voor een bepaald land interessant vind, of als voorbeelden van een niet te bespreken reeks recente werken van Zaha. Van de in deze scriptie te bespreken projecten zijn in het hoofdstuk ‗Afbeeldingen‘ een of meer afbeeldingen opgenomen. Op de website van Zaha Hadid Architects, hierna aangehaald als ‗ZHA website‘, staan van de meeste projecten, naast beschrijvingen, meer afbeeldingen.39 Malevich’s Tektonik Het hierboven genoemde Malevich’s Tektonik (1976-1977), een conceptueel

38

Spuybroek, 2008: 8. For his first projects he turned to the geometry of splines […] Later he adapted Frei

Otto‘s use of analogical models, which reiterate form-finding processes found in nature […] en verder dat Spuybroek recentelijk ontdekte dat ‗[…] Gottfried Semper‘s theory that architecture began with textile techniques. (Frei Otto, 1925 Duits architect en ingenieur en Gottfried Semper, 1803-1879 Duits architect en criticus). Zie hierna, in het hoofdstuk ‗Computer Aided Design in de architectuur‘, mijn opmerking over Spuybroek‘s gebruik van inzichten uit de biologie. Spuybroek, 2009. Een groot deel van het boek The architecture of Variation is, naast verwijzingen naar Hogarth‘s Serpentine Curve, Art Nouveau‘s Curve en The Gothic Curve, gewijd aan ‗Textile Computing‘ met veel voorbeelden van textiele figuren en van door studenten gemaakte ontwerpen gebaseerd op textiele vormen. 39

http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/category/all-projects 25-05-2010.

Zaha Hadid

17

schilderij van een hotel op de Hungerford Bridge in Londen dat zij op de AA maakte, is een eerbetoon aan Kazimir Malevich (1878-1935) en toont tevens dat de architectuur van de avant-gardist Malevich Zaha inspireerde.40 (afb.1) Ik vind het een sleutelwerk omdat hieruit duidelijk Zaha Hadid‘s belangstelling voor de Russische avant-garde blijkt. Het schilderij is een interpretatie van Malevich‘s Architectonen uit 1926-1927. (afb.2). Zaha Hadid‘s schilderij doet sterk denken aan Supremus nr. 56 van Malevich (1916), een soort stadsplattegrond met architecturale vormen die later in de Architectonen terugkomen.41 (afb. 3) De kleur en de vormen doen ook denken aan die van de Stijl uit de jaren 1920. Zaha schrijft zelf over het schilderij ‘The horizontal ―tektonik‖ conforms to and makes use of the apparently random composition of Suprematist forms to meet the demands of the programme and the site. […] The structure‘s fourteen levels systematically adhere to the tektonik, turning all conceivable constraints into new possibilities of space.‘42 Het hotel is opgebouwd op basis van de elementen links onder, eenvoudige zwarte, rode en witte, rechthoekige, structuren. Zaha gebruikt het schilderij om er verschillende eigenschappen mee te kunnen ontdekken, zoals gelaagdheid, vormen, fragmentatie, functionaliteit en vernieuwingen. Deze methode zal Zaha vaak gebruiken en zij zegt daarover dat tekenen een idee kan representeren, zelfs wanneer dat niet altijd realistisch is, en dat zij daardoor dingen ontdekt die anders niet mogelijk zouden zijn geweest.43 Tekenen is voor haar een middel om te ontwerpen en waarmee zij 40

Janson, 2001: 786. Malevich wilde met zijn Suprematisme het schilderen terugbrengen tot een ‗supreme‘

werkelijkheid - op zichzelf een onafhankelijke abstractie - gebaseerd op geometrie. Daarnaast was het Suprematisme een filosofisch kleurensysteem en speelde de 4 e dimensie, onder andere tot uiting komend in het vogelvluchtperspectief, een belangrijke rol. ‗His space was an intuitive one, with both scientific and mystical overtones. The flat plane replaces volume, depth, and perspective.‘ 41

Néret, 2003: 65. In de jaren 1920 was Malevich in de ban van de architectuur. Hij zag daarin de mogelijke

synthese van alle kunstvormen. ‗Architectuur is de kunst van de synthese en moet met alle gebieden van de kunst gecombineerd worden.‘ De Architectonen, horizontale en verticale constructies op basis van het vierkant, verbinden esthetiek aan functionalisme. 42

Hadid en Betsky, 2009: 18. De ruimte speelt bij Hadid, net als bij Malevich, een belangrijke rol.

43

Schumacher, 2004: 8. ‗In the early eighties, Zaha Hadid burst onto the architectural scene with a series of

spectacular designs, embodied by even more spectacular drawings and paintings. The idiosyncrasies of these Zaha Hadid

18

ontdekt hoe dingen kunnen worden veranderd en ontwikkeld. ‗Testing things in these ways makes it possible to view things in 360 degrees and in many other different ways.‘ 44 (afb. 4) Betsky merkt over Zaha‘s manier van representatie op dat zij dat op de AA heeft geleerd van Rem Koolhaas en anderen. Zij schildert een geometrie die tot haar essentie is teruggebracht. Bouwend op de erfenis van Archigram, transporteerden studenten en leraren als Peter Cook, Rem Koolhaas, Bernard Tschumi en Nigel Coates de stuiptrekkingen van de moderne wereld in subject en vorm van hun werk. Zij durfden het aan weer geheel opnieuw Modernist te zijn en incorporeerden allen multipele perspectieven, snelle en expressieve vormen, en technologische kaders in beelden waarvan de representatie eerder beschrijvend dan definiërend waren. 45 De stuiptrekkingen van de moderne wereld lijkt mij een poëtische overdrijving van Betsky, maar het gebruik van multipele perspectieven en de aanduiding in plaats van definiëring van de verschillende ruimten, en Zaha‘s zoeken naar nieuwe ruimtemogelijkheden in het schilderij, bevestigen Betsky ‘s opmerkingen.

The Peak Het winnende, maar door economische omstandigheden niet uitgevoerde ontwerp van The Peak, Hongkong (1982-1983) is haar volgende sleutelwerk. Door dit ontwerp voor een internationale competitie kreeg zij een wereldwijde bekendheid.46 The Peak is een clubgebouw bovenop een berg boven de stad Hongkong, bestaande uit verschillende materialen en opgebouwd uit vijf lagen die elk hun drawings made it difficult to read them as straightforward architectural descriptions. This initial openness of interpretation might have led some commentators to suspect ―mere graphics‖ here. 44

Futagawa, 1986: 10. In 1983 maakt Zaha Hadid een schilderij met de titel The World (89 degrees) een

overzicht van haar werk van de voorgaande zeven jaar. 45

Hadid en Betsky, 2009: 8.

46

Hieronder, in het hoofdstuk over de positie van Zaha Hadid in de architectuurwereld, vermeld ik enkele

uitspraken over The Peak van architectuurcritici zoals Curtis, Frampton en Betsky. Zaha Hadid

19

eigen functie hebben (afb. 5, 6 en 7) De vloeren, wanden en muren staan op dit schilderij niet haaks op elkaar, zij staan in een vervreemdende, gefragmenteerde verhouding tot elkaar. Het is een typisch deconstructivistisch ontwerp. Hadid beschrijft The Peak als volgt: ‗Suprematist geology - materials that are impacted vertically and horizontally - characterizes this cliff top resort loftily located above the congested city. […] Like the mountain, the building is stratified, with each layer defining a function: the first and second levels contain apartments, the third layer - a 13-metre-high void suspended between the second and the penthouse storey‘s - features the club. The void is a landscape within which functions - exercise platforms, snack bar, library - are suspended like planets. The upper strata contain penthouse apartments.‘47 Het bij The Peak toegepaste idee van superpositie heeft Rem Koolhaas al in 1978 laten zien bij zijn beschrijving van The Downtown Athletic Club op Manhattan in zijn boek Delirious New York (1978) en bij zijn ontwerp voor het Parc de la Vilette in Parijs (1982-1983).48 Naast de bijbehorende plattegronden en doorsneden heeft Zaha prachtige schilderijen gemaakt; Slabs met op de voorgrond de haven met Hongkong‘s hoogbouw en op de achtergrond de berg met de Club, Overall isometric en het deconstructivistische Exploded isometric.49 In het laatste schilderij is net als bij Malevich‘s Tektonik weer de invloed van Malevich te zien: het vogelvluchtperspectief dat bij Malevich een belangrijk moment is in het suprematistisch bewustzijn en verklaart dat de objecten van de zwaartekracht zijn bevrijd.50 (afb. 7) In het interview met Futagawa komt Malevich weer om de hoek kijken wanneer Zaha over The Peak zegt: ‗I wanted something condensing all the things that actually occur in very specific and limited areas. I think what is very interesting about the Hong Kong project for me is the notion of floating 47

Hadid en Betsky, 1998: 20-23.

48

Hadid en Betsky, 2009: 21 Zaha Hadid diende ook een ontwerp in. ‗[...] we created floating pieces that would

move across the site‘s flat terrain.‘ 49

Meer schilderijen staan afgebeeld op de ZHA website.

http://www.zaha-hadid.com/sports-and-leisure/1983/07/10/the-peak 25-05-2010. 50

Néret, 2003: 65.

Zaha Hadid

20

elements within a given space. […] I can actually now believe that buildings can float. I know they don‘t but I almost believe it - except when I see my engineer of course.‘51

Zaha schildert haar ontwerpen vanuit allerlei perspectieven, zoals bij Malevich’s Tektonik, The Peak, en het hieronder genoemde Vitra Fire Station. Zaha gebruikt deze ontwerpmethode vaker. Als voorbeeld noem ik het gebruik van het kikvorsperspectief (bijv. IBA-Block 2, voor het IBA huisvestingsproject in Berlijn, 1986-1993, afb. 8) en het gebruik van skyline views en bewegingsstudies van gebouwen waarin een onderdeel van een gebouw vanuit verschillende standpunten wordt weergegeven (bijv. Kurfürstendam 70, Berlijn, 1986, op een zeer smal terrein van 2,7 x 16 m., afb. 9).52 Deze studies gebruikt Zaha Hadid om te testen hoe mensen het gebouw zullen ervaren en om eventueel het ontwerp aan te passen, ook in haar latere werk. Betsky merkt hierover op dat Zaha geen nieuwe vormen van constructie of technologie uitvindt, maar dat zij door haar radicale wijze van representatie ons de wereld op een nieuwe manier laat zien. Zij vindt de wortels van het Modernisme in de ontbinding van zowel subject als object, en tekent ze uit op het toneel van het moderne landschap, dat zij herschept als een plaats waar wij moedig verder kunnen gaan zwerven. 53

Vitra Fire Station In 1994 komt Zaha Hadid‘s eerste belangrijke gebouw gereed; Vitra Fire Station, in Weil am Rhein, Duitsland. (afb. 10, 11, 12 en 13) Hiermee bewees zij dat haar ontwerpen daadwerkelijk konden worden gebouwd. Het stadium van de ‗papieren architect‘ is Zaha voorbij, zij is nu een bouwend architect geworden, en hoe: Zaha wordt er echt bekend door. ‗Vitra‘ wordt lovend ontvangen.54 De brandweerkazerne staat op het einde van een terrein met grote 51

Futagawa, 1986: 14-15.

52

Jencks, 2002: 235 vermeldt dat Enric Miralles (1955-2000) ook beelden maakt van veranderende

perspectieven wanneer je jezelf door of om gebouwen heen beweegt. 53


54

Niet door iedereen, er was ook kritiek, zoals hieronder zal worden weergegeven.

Zaha Hadid

21

modernistische geometrische fabriekshallen van Nicholas Grimshaw na een brand in 1981, aan de hoofdstraat van het complex. Deze modernistische architectuur wordt hier al eerder ter discussie gesteld door het beeld Balancing Tools van Claes Oldenburg en Coosje van Bruggen (1984) en later door Frank Gehry‘s Vitra Design Museum (1989). 55 Het brandweergebouw van 852 m² is opgetrokken uit in het werk gestort gewapend ruw beton, waarbij speciale aandacht is besteed aan de scherpte van alle hoeken van het gebouw. Toevoegingen zoals dakranden of gevelbekleding zijn vermeden en er is beglazing zonder kozijnen toegepast ‗as they distracted from the simplicity of the prismatic form.‘56 De opdracht omvatte ook het ontwerp van de buitenmuren van het terrein, een fietsenhok en een oefenterrein voor de brandweer. Over de inrichting van het fabriekslandschap schrijft Zaha dat het de bedoeling was de paar elementen zo te plaatsen dat zij niet verloren zouden raken tussen de enorme fabrieksgebouwen, en ze te gebruiken om het hele terrein te structureren, en identiteit en ritme te geven aan de hoofdstraat die over het gehele complex loopt. Die straat beschouwde Zaha als een lineaire landschappelijke zone, als een artificiële uitbreiding van het patroon van de omliggende agrarische velden. Zij ontwikkelde de brandweerpost als de buitenrand van die landschappelijke zone, eerder ruimte definiërend dan ruimte innemend. Dit werd bereikt door het ontwerp uit te rekken tot een lang, smal gebouw langs de straat, dat als een scherm functioneert ten opzichte van de aangrenzende gebouwen.‘ 57

Zaha is er in geslaagd haar experimenten met het Suprematisme om te zetten in een prachtig deconstructivistisch gebouw met ongewone hoeken en geometrische vormen, dat ‗wijst‘ en ‗zich uitstrekt‘, dat past in de omgeving, en dat zelf de openbare ruimte absorbeert. In het gebouw is de werking van de verschillende ruimten verrassend en ook de overgangen tussen binnen- en

55

Zie voor de plattegrond van het Vitra-complex met toelichting op de gebouwen van elf verschillende

architecten: http://www.vitra.com/nl-nl/collage/campus/ 20-06-2010. 56


57


Zaha Hadid

22

buitenruimten maken een bijzondere indruk op de bezoeker die zich door het gebouw beweegt. Betsky: ‗Hadid proved with Vitra that she could build a landscape‘58

Patrik Schumacher merkt over de brandweerkazerne (en over de niet afgebeelde expositieruimte Mind Zone in de Millennium Dome te Londen, 1998-2000) op dat de betekenis van het gebouw, naast de gebruikswaarde er van, kan worden gezien als een manifest van een nieuw type ruimte. ‗Als zodanig, is de definiërende context de historische vooruitgang van zulke manifesten, meer dan hun concrete ruimtelijke en institutionele locatie. Het definiërende voorgeslacht omvat de erfenis van moderne architectuur en abstracte kunst als de overwinning op een voorheen onvoorstelbaar rijk van constructieve vrijheid. Een sleutelvoorbeeld is het Rietveld Schröder Huis. De waarde en rechtvaardiging van dit gebouw hangt niet alleen af van de geschiktheid van het gebouw voor de familie Schröder. Het functioneert als een inspirerend manifest voor nieuwe compositionele mogelijkheden, die veel later weer zijn uitgebreid in het Vitra Fire Station – Hadid‘s eerste gebouwde manifest.‘59

Wellicht is Schumacher ´s vergelijking lichtelijk overdreven, maar Hadid is met Vitra wel bekend geworden. Daarnaast wil ik opmerken dat Schumacher ‗s oordeel over Zaha´s werk niet als geheel objectief kan worden beschouwd, omdat hij, sinds 1988 bij Zaha in dienst, al jaren als belangrijkste architect van het bureau optreedt en medeontwerper is van veel projecten, en er belang bij zou kunnen hebben het werk van Zaha Hadid Architects enigszins op te hemelen. Schumacher maakte deel uit van het ontwerpteam van Vitra.60 Evenals de twee voorgaande sleutelwerken is ‗Vitra‘ een deconstructivistisch ontwerp te noemen, dit geldt niet voor het volgende sleutelwerk.

58


59

Schumacher, 2004: 19-20.

60


Zaha Hadid

23

Lois & Richard Rosenthal Center for Contemporary Art Het Lois & Richard Rosenthal Center for Contemporary Art in Cincinnati (1997-2003) is het eerste belangrijke museum in Amerika dat door een vrouw is ontworpen. (afb. 14) Het gebouw van het ‗Contemporary Arts Centre’, een museum zonder een permanente collectie, ligt op de hoek van een kruising en bestaat uit een aantal in elkaar geschoven volumes van beton en glas. De hoogte van het gebouw sluit aan één kant aan op de bestaande bebouwing, aan de andere kant ligt een veel hoger gebouw. Het ligt op de rooilijn en past goed in de context. De publieke ruimte loopt bijna ongemerkt over in het museum. De volumes die her en der uitsteken en zijn verschoven, lijken boven elkaar te zweven. Op zijn beurt ‗zweeft‘ het hoofdvolume, de expositieruimten, weer boven een lichte glazen lobby op de begane grond. De expositieruimten zelf, zijn verschillend van vorm en grootte. De begane grond heeft, zoals Zaha dat noemt, een ‗urban carpet‘ waardoor een dynamische publieke ruimte ontstaat. (afb. 15) ‗Starting at the corner of Sixth and Walnut Streets, the ground curves slowly upwards as it enters the building, rising to become the back wall, an ―urban carpet‖ that encourages visitors in the entrance and lobby.‘61 Verspringende trappen zorgen ervoor dat de bezoeker het interieur vanuit verschillende standpunten waarneemt en de optisch rijke ruimten in het gebouw verder ontdekt. Behalve de tentoonstellingsruimten bevat het gebouw een museumwinkel, kantoren en ruimten voor performances en educatie en meet in totaal 8.500 m².62 Aan de op de ZHA website getoonde schilderijen is te zien dat ook bij dit project Zaha weer gebruik heeft gemaakt van verschillende perspectieven tijdens het ontwerpproces. Daarnaast zijn er naast tekeningen ontwerpmodellen afgebeeld van ‗bouwblokken‘ en plexiglas.

61


62

ZHA website. http://www.zaha-hadid.com/cultural/2003/03/05/lois-and-richard-rosenthal-museum-of-

contemporary-art 20-05-2010. Zaha Hadid

24

Ik vind het een van de mooiste gebouwen van Zaha Hadid, een voorbeeld van een weldoordacht modernistisch gebouw van een prachtige eenvoud. Het doet mij denken aan het Whitney Museum of American Art in New York (1966) van Marcel Breuer, dat ook op een hoek ligt en ook uitstekende bouwvolumes heeft die voorbij de rooilijn steken. De doorlopende vloer, het úrban carpet´ doet mij denken aan de van buiten naar binnen doorlopende vloer van Ludwig Mies van der Rohe ´s Seagram Building (1958) in New York. Charles Jencks schrijft over het museum: ‗[…] a masterful display of interlocking volumes frozen in mid-flight.‘63

Van Berkel en Bos laten zich in 2007 in hun artikel The Museum of the Twenty-first Century ook lovend uit over dit museum.64 Zij hebben commentaar op de veel gebouwde nieuwe musea die wel van buiten afwijken van de grote ‗kunstwarenhuizen‘, maar waarvan het inwendige wordt overschaduwd door de uiterlijke vorm, zoals bij de musea waarvan de opdrachtgevers specifiek om iconen vragen.65 Zij wijzen op enkele musea waarvan de architecten zowel de externe als de interne conventies ter discussie stellen en met nieuwe inventies komen. ‗De laatste decennia zijn fantastisch succesvol geweest en hebben triomfen van hedendaags architecturaal schouwspel laten zien; goede en beroemde musea in deze categorie zijn de Kunsthal van Rem Koolhaas, Zaha Hadid‘s Contemporary Arts Center in Cincinnati en verschillende musea van Herzog & Demeuron.66 Deze voorbeelden zijn ook een aanzet geweest tot het stellen van diepgaande vragen

63

Jencks 2005: 158.

64

Van Berkel en Bos, 2007.

65

Welke dat zijn vertellen Bos en van Berkel niet.

66

Bos en van Berkel noemen geen voorbeelden van de musea van Herzog & Demeuron, Pritzker Prize winnaars

2001, maar ik neem aan dat zij onder anderen bedoelen: Tate Gallery of Modern Art, Londen (1998-2000), het ‗kijkpakhuis‘ Schaulager in Basel (2003), het nieuwe H.M. de Young Museum in San Francisco (2005) en de uitbreiding van het Walker Art Center in Minneapolis (2005). Zaha Hadid

25

over de gehele museumorganisatie, haar publieke taak en de wijze waarop het kunst omhult en toegankelijk maakt – vragen die er daadwerkelijk toe doen.‘

Frampton haalt de Franse architect Henri Ciriani aan die er op wijst dat musea, net als kerken, een verwachting bij het grote publiek wekken. Men verwacht een architectonisch werk en het is de architect toegestaan zichzelf vrijer uit te drukken. Dit komt omdat er niet een bepaald archetypisch beeld van bestaat. Het traditionele museum met zijn opeenvolging van ruimten en dus een vaststaande routing, wordt vervangen stelt Ciriani. De entree van een museum bestaat tegenwoordig niet meer uit het begin van een eenduidige route. De ingang moet de complexiteit van het programma laten zien, en moet tegelijkertijd een indicatie geven over de interne distributie. 67 In het te behandelen museum MAXXI in Rome laat Zaha Hadid nog duidelijker de verschillende routes die door het gebouw lopen zien. Betsky zegt over ‗Cincinnati’ dat het gebouw een doorschijnende, juweelachtige kwaliteit heeft en dat de gevel oplost in niet meer dan het interface tussen de energie van de stad en het interieur. ‗Deze krachten komen meer en meer tot uiting in hellingen en spiraalvormige volumes. Vouwende en in elkaar grijpende, positieve vormen (muren, vloeren en plafonds) en negatieve ruimten (bewoonbare ruimten) veranderen in alen die zich om elkaar heen wentelen in steeds dichtere, en volledig lucide, ruimtelijke organisaties.‘ 68

Videopaviljoen Het Videopaviljoen beschouw ik niet als een ‗sleutelwerk‘, maar ik vermeld het omdat het het enige gebouw is, slechts een tijdelijk gebouwtje, dat Zaha Hadid in Nederland heeft gebouwd. (afb. 16, 17, en 18) Het Music Video Pavilion was een van de vijf paviljoens van de tentoonstelling ‗What a wonderful world‘ die in 1991 in Groningen werd georganiseerd.69

67

Frampton, 2007: 381.

68


69

Georganiseerd door het Groninger Museum en de Dienst Ruimtelijke Ordening van de gemeente Groningen.

Zaha Hadid

26

Zaha Hadid heeft in 2007 meegedaan aan de competitie voor een ontwerp van ‗Het Forum‘, een multifunctioneel gebouw bij de Grote Markt in Groningen, maar de opdracht is verstrekt aan NL Architects.70

Landesgartenschau 1999 De tentoonstellingshal voor een internationale tuinen show in Weil am Rhein, de Landesgartenschau 1999, ook wel LF-one of Land Formation-One genoemd, gebouwd in 1996-1999, doet met zijn langgerekte vorm denken aan de brandweerkazerne, maar heeft niet meer de scherpe hoeken van ‘Vitra’. (afb. 19 en 20 ) De contouren zijn vloeiender en zachter geworden. Het gebouw, zelf als een landschap ontworpen, wordt perfect opgenomen in het landschap. De tuinpaden lopen door en over het gebouw. Een mooi voorbeeld van de overgang van publieke naar private ruimte.

3.3 Kunst en architectuur Behalve gebouwen, heeft Zaha Hadid van het begin af aan ook ontwerpen gemaakt voor interieurs voor woonhuizen en tentoonstellingen, toneeldecors, stedenbouwkundige plannen, meubels en andere gebruiksvoorwerpen. (afb. 21 t/m 24).

Zaha is een veelzijdig kunstenaar. Zo maakte zij in 1999, net als Malevich in 1913 voor de opera ‗Overwinning op de zon‘ in Sint-Petersburg, voor de Belgische Charleroi/Danses Company het toneeldecor en de kleding van de dansers.

Het uitgangspunt was muziek- of video clips vanuit de privé sfeer in de publieke ruimte te plaatsen. De uitgenodigde architecten, die ook exposeerden op de tentoonstelling in 1988 over het Deconstructivisme in het MoMa, New York, waren: Peter Eisenman, Zaha Hadid, Coop Himmelbau, Rem Koolhaas en Bernard Tschumi. Het paviljoen van Zaha is in 2007 herbouwd bij de ingang van het Bedrijvenpark Fivelpoort en dat van Coop Himmelbau in 2003 in Delfzijl bij het kantoor van Groningen Seaports. Over Zaha Hadid: Mulder, 2007. Over Coop Himmelblau: Website van RTV Noord: http://www.rtvnoord.nl/groningeninbeeld/index.asp?actie=foto&id=3587&pid=11&gid=4. 25-11-2009. 70

Deelnemers competitie: NL Architects, Erick van Egeraat, Neutelings Riedijk, UN Studio, Zaha Hadid, Wiel

Arets en Foreign Office. Zaha Hadid

27

Zaha Hadid heeft aan talloze tentoonstellingen in musea en galerieën meegedaan, zij heeft veel prijsvragen gewonnen, haar zijn prijzen toegekend en zij heeft overal in Europa en Amerika colleges en voordrachten gegeven.71 Hieruit blijkt de waardering die men voor het werk van Zaha Hadid heeft. Haar oeuvre bestaat ook uit een groot aantal schilderijen, waarvan er velen zijn afgebeeld in de Weense tentoonstellingscatalogus van 2003 die, zoals in de inleiding gemeld, mijn belangstelling voor Zaha Hadid wekte. De schilderijen staan ook in de diverse ‗Complete Works‘ van Zaha Hadid afgebeeld.72

Ter afsluiting van dit hoofdstuk merk ik op dat het door mij in de inleiding genoemde raadselachtige van de schilderijen en schetsen van Zaha, het ontbreken van bouwtekeningen en de aanwezigheid van ‗sculpturen‘ op de MAK tentoonstelling, in het licht van het voorgaande niet zo vreemd is. Zaha liet hier zien hoe zij de schilderijen niet als representatie van het bouwwerk of interieur gebruikte, maar als een weergave van en gereedschap voor haar ontwerpproces; dit is door velen opgevat als ‗mere graphics‘. Net als bij Rem Koolhaas bleven haar ontwerpen in het begin concepten, maar nu worden zij steeds vaker gebouwd. Het vroege werk zie ik als een heftige, snelle en succesvolle experimentele fase in Zaha‘s carrière, nodig als basis voor haar latere werk.

4. Computer Aided Design in de architectuur Omdat Zaha‘s latere werk zeer sterk wordt beïnvloed door het gebruik van de computer, zowel bij het ontwerp als bij de uitvoering van de bouw, is het nuttig eerst wat uitgebreider stil te staan bij de belangrijke rol die de informatie technologie in de architectuur speelt. Deze technologische revolutie heeft een grote invloed op het werk van alle architecten. In de door mij bestudeerde literatuur wordt aan dit fenomeen naar mijn mening te weinig aandacht besteedt.73 71

Noever, 2003: 178-181 geeft een indrukwekkend overzicht van 1979-2003. Zie ook bijlage 1.

72

Niet in de literatuurlijst opgenomen ‗Complete Works‘ zijn ondermeer:

Jodidio, Philip. Zaha Hadid: Complete works, 1979-2009. Keulen, 2009 en Fontana-Giusti, Gordana, Patrik Schumacher. Zaha Hadid: Complete Works. New York, 2004. 73

Alleen Charles Jencks besteedt hier aandacht aan. Jencks, 2002: 211-227.

Zaha Hadid

28

Schumacher bevestigt de invloed op Zaha‘s latere werk. Hij schrijft dat sinds ongeveer 2000 de nieuwe driedimensionale modellering en animatie software een grote invloed heeft op ´de nieuwe architecturale taal´: ‗Digitally based architectural language.‘ De serie projecten vanaf die tijd, tot en met het museum MAXXI te Rome, is volgens Schumacher een zoektocht naar án increasingly organic approach to the articulation of architectural space and form´ en laat de ambitie zien van het streven naar éen nieuwe organische taal´.74 Bij haar beschrijving van veel recente projecten geeft Zaha Hadid zelf de invloed van de computer aan, zoals bij het ontwerp (2007) voor een museum in Vilnius, dat […] ‗is designed along our characteristic conceptual terms of fluidity, velocity and lightness. [...] the latest digital design technology and fabrication methods.‘75 Zonder de computer had dit soort projecten niet ontworpen en gerealiseerd kunnen worden.

CAD is een acroniem van Computer Aided Design, CAM staat voor Computer Aided Manufacturing.76 CAD wordt nu in talloze vakgebieden gebruikt, van werktuigbouw, industrieel ontwerp, elektronica, stedenbouw tot architectuur. Er bestaan verschillende systemen; 2D-systemen worden gebruikt voor tekeningen in het tweedimensionale vlak, een uitbreiding daarop, met diepte, zijn de 2½D-systemen voor CNC (Computer Numerical Control) gestuurde (werktuig)machines en 3D-systemen die met draad-, oppervlakte-, volume- of solid-modellen werken. Met bepaalde 3D-systemen kunnen weer 2Dtekeningen worden vervaardigd. Ontwerpers van architectuur hebben in de loop van de tijd de mogelijkheden van deze computersystemen, die aanvankelijk voor andere disciplines waren ontwikkeld, ontdekt en toegepast. In de jaren 1990 werd CAD een gereedschap 74


75

Hadid en Betsky, 2009: 206. Ook bij ondermeer de projecten Nordpark Cable Railway (Innsbruck, 2004-

2007) pag 150 en Hotel Puerta America (Madrid, 2003-2005) pag 141. 76

Jencks 2002: 207. In de jaren 1960 is CAD ontwikkeld aan het MIT (Massachusetts Institute of Technology te

Cambridge, VS.). Zaha Hadid

29

om radicale architectuur te ontwerpen. De eerste architecten op dit gebied interactie tussen ontwerper en digitale programma‘s - waren volgens Jencks Peter Eisenman en Frank Gehry.77 Nu bestaan er ook specifieke systemen voor architecten, en systemen die weer verder zijn ontwikkeld, zoals het BIM (Building Information Modeling), waarbij er ook andere gegevens aan de 3D-objecten worden gekoppeld, zoals data voor constructeurs, installateurs, bouwers en eigenaren. (afb.25) Tegenwoordig bestaat er een groot aanbod van CAD software. Op Wikipedia is een lijst van meer dan 150 3D-programma‘s gepubliceerd die worden gebruikt voor industriële ontwerpen en/of architectuur en/of kunst en/of computerspellen.78 Enkelen ervan die tegenwoordig voor het architecturale ontwerp worden gebruikt, zoals CATIA, FormZ, Rhinos, Maya, Revit en Finite-Element-Software zullen hieronder ter sprake komen. Een belangrijk leverancier van CAD software is het Amerikaanse bedrijf Autodesk.79 Tegelijk met CAD deed ook een heel nieuw jargon zijn intrede in de architectuur, gebaseerd op wiskundige begrippen en termen uit de automatiseringswereld, inclusief de spelletjes industrie. Twintig jaar geleden (in de computerwereld een eeuw geleden) was er in Berlijn een tentoonstelling in de Aedes Gallery getiteld Artificial Intuition, Arbeiten am Computer. In de catalogus schreef de architect en generatiegenoot van Zaha Hadid en ook een aantal jaren docent aan de AA in Londen, Kas Oosterhuis (1951) de bijdrage: Construction in Digital Space.80

77

Jencks 2002: 211. 1988 P. Eisenman, Aronoff Center for Design and Art, Cincinnati. 1989 Frank Gehry, Fish

Sculpture, Barcelona. 78

De informatie over CAD heb ik grotendeels gebaseerd op twee websites.

http://nl.wikipedia.org/wiki/Computer_Aided_Design 12-01-2010 en http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_3D_computerprogramma%27s 6-01-2010. 79

Zie website van Autodesk: http://usa.autodesk.com/industries/architecture-engineering-construction 12-01-

2010, met talloze producten, productomschrijvingen, toepassingen en promotiefilmpjes, waaronder één met Zaha Hadid Architects over hun toepassing van Maya. 80

Oosterhuis, 1990: 9-11.

Zaha Hadid

30

Hij opent zijn artikel met de constateringen dat Computer Aided Design een vlakke representatie op het computerscherm geeft van driedimensionale informatie over het object, dat de afbeelding de visuele top van een data-ijsberg is, dat de kwantitatieve data zijn verbonden met de data voor de driedimensionale representatie, dat elk punt in de imaginaire werkruimte van de computer digitaal is gedefinieerd, tot de millimeter, dat de digitale ruimte zelf niet dimensionaal is - er zijn slechts pulsjes in een bepaalde volgorde en geen lijnen, punten of volumes - en dat de afbeelding op het scherm slechts een illusie van een derde dimensie schept. In deze digitale ruimte wordt het object ‘bit by bit‘ geconstrueerd. Oosterhuis vervolgt met ‗Tegenwoordig (1990 dus) is architectuur software nog steeds gebaseerd op primitieve manieren van bouwen. Programmeurs gebruiken rigide, statisch traditionele elementen, zoals vensters, verticale muren, vlakke vloeren, kolommen, ofwel de klassieke bouwelementen, waar gebouwen van worden gemaakt door de archaïsche techniek van het op elkaar stapelen van elementen. De voor andere disciplines beschikbare software, zoals industrieel ontwerpen en werktuigbouwkunde, biedt veel meer mogelijkheden.‘

Hieruit blijkt hoezeer software voor architecten nog in de kinderschoenen stond, kennelijk stond bij hen CAD nog voor Computer Aided Drawing. Oosterhuis voorspelt vervolgens dat ‗met behulp van de technische mogelijkheden van de computer, de ontwerper gebouwen kan en wil maken die in niets meer lijken op gestapelde klassieke catalogus elementen. In de nabije toekomst zullen programmeurs de mogelijkheden van de verschillende disciplines willen integreren om aan de ruimte-honger van de ontwerpers tegemoet te komen. Zij zullen de mogelijkheden moeten combineren van stevige modellering en dynamische driedimensionale manipulatie (animatie) met gebruikmaking van de calculatieprogramma‘s van de constructeurs en technici. De intuïtie van de ontwerper moet congruent worden gemaakt met de rationele logica van de technici. 81

81

Oosterhuis, 1990: 9.

Zaha Hadid

31

Verderop stelt Oosterhuis dat het concept meer en meer in de illusionaire ruimte zal worden samengesteld en dat de groeiende behoeften aan intuïtieve en provocatieve concepten gelijke tred zullen houden met de exponentieel groeiende mogelijkheden, door het beschikbaar komen van nieuwe technieken, materialen en gereedschappen.82 ‗Het aantal gegevens en parameters voor de alternatieven is exponentieel gegroeid, […] zonder een sturingsmechanisme om ons in de nieuw verkregen ruimte te begeleiden, […] Wij moeten leren te construeren in de schijnbaar eindeloze digitale ruimte.‘ 83

Met de kennis van nu kan worden gesteld dat zijn voorspellingen zijn uitgekomen en dat de ontwerper nog steeds leert de eindeloze digitale ruimte te benutten en nog verder leert zoals het experimenteren met het vervangen van animatiesoftware door real time systemen.

In 1993 ontwerpt Kas Oosterhuis, die samen met de Hongaarse kunstenares Ilona Lénárd in 1988 een architectenbureau heeft opgericht en dat sinds 2004 ONL (Oosterhuis en Lénárd) heet, de opslagloods afvalverwerking ElhorstVloedbelt te Zenderen (1993-1995). Op de website van ONL schrijft Oosterhuis: ‗The design of the building body is entirely conceived in digital space, by 3d modelling and subsequent boolean operations. During the process of realization there was a direct link from the 3d model - through the coordinates of the sections - to the manufacturers of the steel structure and the aluminium skin.‘84 (afb. 26) Een jaar later ontwerpt ONL het Zoutwaterpaviljoen Neeltje Jans Zeeland. (1994-1997) en daarover schrijft hij: ‘The Saltwaterpavilion has evolved from the very beginning of the design

process as a three-dimensional computer model. We kneaded, stretched, bent, 82

Schumacher, 2004: 6 en 8. ‗While it is undeniably true that the arrival of the new tools (3ds max a.o.) had a

huge impact, and that these tools have been able to monopolize the production of contemporary work […] the new digital design tools, have had an important and increasing influence on the work of Zaha Hadid Architects over the last 10 years. This concerns primarily the handling of increasingly complex geometries within the designs.‘ 83

Oosterhuis, 1990: 11.

84

http://www.oosterhuis.nl/quickstart/index.php?id=118 20-01-2010.

Zaha Hadid

32

rescaled, morphed, styled and polished. The delineation of the form is laid down in the digital genes of the design that hold the germ of life. The first idea is the genetic starting point for all subsequent steps in the development. We no longer accept the domination of platonic volumes, the simplistic geometry of cube, sphere, cylinder and cone as the basic elements of architecture. That resolution is much too low. Our computers allow us to command millions of coordinates describing far more complex geometries. The form gene underlying the Saltwaterpavilion's shape is an octagonal, faceted ellipse which gradually transmogrifies into a quadrilateral along a three-dimensional curved path. Along that path the volume is first pumped up and then deflated again to form the sharply cut nose.’85 (afb. 27) Het Zoetwaterdeel van het Waterpaviljoen op Neeltje Jans is ontworpen door Lars Spuybroek (1959), met gebruikmaking van CAD en CAM, en waarmee hij internationaal als architect doorbrak. Jencks schrijft hierover: ‗Here is the first truly interactive blob building, and a built version of Kiesler‘s Endless House where no surfaces are completely horizontal and wall, floor and roof undulate into each other. […] So an electronic, haptic architecture - a desire of both Eisenman and the Blobmeisters for many years - has finally reached its first stage, of birth.‘86 In ‗Bouwwereld‘ schrijft Jan-Pieter den Hollander een artikel over het ontwerp en de bouw van Oosterhuis‘ Zoutwaterpaviljoen met als ondertitel: ‗Zonder tekeningen staalprofielen fabriceren‘, dat de manier van werken met CAD goed weergeeft.87 Den Hollander vertelt dat het paviljoen op een onconventionele manier is gebouwd en dat Kas Oosterhuis een file to factory proces (Oosterhuis noemt dit het F2F proces) met een 3D computermodel heeft ontwikkeld. Hij vertelt over de werkwijze het volgende.88 Tijdens het ontwerp wordt de vorm van het paviljoen met visualisatiesoftware in hoofdlijnen gestileerd en vervolgens

85

http://www.oosterhuis.nl/quickstart/index.php?id=116 20-01-2010.

86

Jencks 2002: 223.

87

den Hollander 1997: 90-92.

88

den Hollander 1997: 91.

Zaha Hadid

33

worden aan de referentiepunten - punten op gelijkmatige afstanden op die hoofdlijnen - van de vorm, in een spreadsheet coördinaten gekoppeld. De bovenbouw van het paviljoen bestaat uit gesegmenteerde stalen spanten die gekoppeld worden met ronde buizen. De staalbouwer krijgt van de architect de spreadsheet met alle coördinaten en hoekverdraaiingen waarmee hij het staalskelet computergestuurd produceert. Den Hollander vertelt dat bij Oosterhuis‘ geluidswal met autoshowroom (1998-2005), aan de A 2 bij Leidse Rijn, Utrecht, het F2F proces verder is geperfectioneerd, waarbij 9.450 snijpunten op het oppervlak zijn gegenereerd die een puntenwolk vormen. In de ontwerpfase zijn in samenwerking met de staalbouwer en de glasproducent scripts ontwikkeld die in de puntenwolk een staalconstructie en de driehoekige glaspanelen genereren.89 ‗De uitvoer zijn CAD-bestanden voor de staalconstructie en tekst-files waarmee de glasleverancier de machines direct kan aansturen. Voordeel van dit parametrisch proces is dat de scripts automatisch alle informatie updaten als het lijnenraster wordt gewijzigd. Zo kan het bouwteam het ontwerp snel optimaliseren.‘ Een ander voordeel is dat wanneer bepaalde bouwdelen verschillend zijn, zoals de glasplaten die allemaal hun specifieke afmetingen hebben, de kosten per plaat niet hoger zijn dan bij het in massa produceren van identieke platen: tekeningen hoeven niet te worden gemaakt en het steeds omstellen van machines is ook niet meer nodig. In het artikel wordt dit ‗producing in lots of one‘ genoemd, ONL zelf noemt het ‗mass-customization‘.90 Een indruk van de huidige stand van zaken en de toekomst van Computer Aided Design geef ik hieronder weer aan de hand van een vrij recente conferentie. In 2006 wordt de tweede GameSetandMatch Conference (GSM II) gehouden, georganiseerd door Oosterhuis‘ ‗Hyper Research Group‘ van de TU Delft, waar hij sinds 2000 hoogleraar is. In de publicatie van GSM II schrijft

89

Scripts: programmaatjes om veel voorkomende taken te automatiseren of een grote eenmalige taak te

verrichten. Zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Scripttaal 20-01-2010. 90

Ook het project naast Oosterhuis‘ autoshowroom aan de A2, het winkel- en bedrijvencentrum The Wall, van

VVKH Architecten (2003-2010) is ontworpen met Maya en door middel van scripts overgezet in AutoCad. Zaha Hadid

34

Oosterhuis dat na de GSM I van 2001 een vervolg nodig was, omdat er zich explosieve ontwikkelingen hebben voorgedaan in het ontwerpen van spellen.91 Oosterhuis stelt: ‗De game industrie kent tegenwoordig een grotere markt dan de film industrie, maar toch heeft de spellen industrie nog maar net enkele bescheiden stapjes in de architectuurwereld gezet. Er zijn nog maar weinig architecten die hebben ontdekt waarom en wanneer de speltechnologie in het ontwerpproces is te gebruiken. Zes jaar na onze eerste kunst en architectuur installatie, gebaseerd op speltechnologie, op de Architectuur Biënnale 2000 in Venetië, lopen wij nog steeds voor de troepen uit. 92 Het ontwerpproces is een samenwerking van experts. De architect is één van de vele spelers die ieder een specifieke rol spelen, als een ontwerpafdeling naast ingenieurs, verkopers en gebruikers. De speltechnologie is uitermate geschikt voor multi-speler participatie; gezamenlijk real time ontwerpen en construeren. In architectuur ingebedde speltechnologie ondersteunt real time gedrag van gebouwen die als een instrument worden bespeeld. Speltechnologie en parametrisch ontwerp hebben een gemeenschappelijke basis: bouw relaties. 93

Vervolgens doet Oosterhuis weer een voorspelling:‗Net zoals alle architectenbureaus tegenwoordig 2D en 3D software gebruiken voor hun tekeningen, diagrammen en artistieke impressies, zullen binnen 10-15 jaar bijna alle architectenbureaus software ontwikkelaars in dienst hebben om hun eigen ontwerpsoftware te maken. Animatie is uit, spel software is in. Game, set and match. Bereid je voor op een metropolis als een zwerm interactieve gebouw installaties. Prepare for ‗GSM III‘. 94

De opkomst van 3D software voor complexe architectuurontwerpen is, volgens Charles Jencks en Patrik Schumacher, praktisch en theoretisch voor een

91

Oosterhuis, Feireiss, 2006:10.

92

De titel van de installatie: 2000 trans-ports. Zie http://www.oosterhuis.nl/quickstart/index.php?id=167

25-01-2010 en Oosterhuis 2002: 10-17. 93

Oosterhuis, Feireiss, 2006:10-11.

94

Oosterhuis, Feireiss, 2006:11.

Zaha Hadid

35

belangrijk deel toe te schrijven aan Greg Lynn (1964) en Jeff Kipniss (1951), die beiden eind jaren 1980 op het bureau van Peter Eisenman (1932) werkten.95 In 1993 publiceerden beiden in Architectural Design een belangrijk artikel gewijd aan folding, volgens Jencks een manifest van de nieuwe beweging waarin het paradigma van complexiteit wordt gedefinieerd.96 Met de nieuwe computersoftware is het volgens Lynn mogelijk ‗[…] to blend and mix heterogeneous elements in a smooth continuity using such synthetic methods as morphing, folding and blurring. […] types that are called isomorphic polysurfaces or […] ‗meta-clay‘, ‗meta-ball‘ or simply ‗blob‘.97 En over de invloed van de AutoCAD software op de ontwerpen: ‗[…] you can tell if someone is designing with FormZ, 3-D Studio or CATIA because it is all in the mathematics.‘ Schumacher schrijft: ‗Greg Lyn soon moved ahead with strategic deployment of brand new animation software tools to explore effective design techniques that could help to deliver the spatial qualities described in those concepts: meta-balls (=blobs), nurb meshes, inverse-kinematic skeletons etc.‗98

Maurizio Meossi, medewerker van Zaha, schrijft dat de nieuwe generatie software, zoals 3dsMax, Maya en Rhino, twee kenmerken heeft: 1. de pakketten werken parametrisch. Parametrisch wil zeggen dat het mogelijk is elke bewerking te beheersen door middel van numerieke waarden, die constant aanpasbaar zijn. De numerieke waarden kunnen bijvoorbeeld weergeven: de coördinaten van punten; bewegingen in de ruimte; hoogte of extrusie van een vorm; of wiskundige functies die bij geometrische interpolatie algoritme worden gebruikt, etc. 2. de software legt de historie vast van elke bewerking van elk object, zodat het mogelijk is naar elk punt terug te gaan en op elk moment 95

Jencks, 2002: 218-221 en Schumacher, 2004: 23.

96

Jencks, 2002: 218. Jencks vermeldt in noot 144 op p. 270 ook twee boeken van Greg Lynn: folds, bodies &

blobs. Brussel, 1998 en Animate Form. New York, 1999. 97

Blob: Binary Large Object.

98

Schumacher, 2004: 23. NURB: Non Uniform Rational B-spline.

Zaha Hadid

36

andere bewerkingen uit te voeren. 99

Het digitale ontwerpproces zelf vat hij samen in vier belangrijke stappen: 1. het definiëren van curven (bijvoorbeeld gebaseerd op voorstudies met fysieke modellen) en het bewerken ervan waardoor het eerste digitale studiemodel ontstaat. 2. digitale manipulatie van het verkregen oppervlak: bewerking van de top- en hoekpunten van de geproduceerde curven, waardoor de overall geometrie kan worden verfijnd. 3. doorsneden extraheren van het model, die de basis voor structurele en programmatische ontwikkeling vormen, met consequente aanpassingen in de plattegronden. 4. het bouwen van een bijgewerkt model op basis van de nieuwe plattegronden en een reïteratief proces starten van punt 2 t/m 4. 100 Het sterke punt van ‗Blobitecture‘ is volgens Jencks: ‗Its power is the ability to gather a set of differential forces, give them weightings and then combine them as a series of smooth spline surfaces.‘101 Ter toelichting op diverse termen laat Jencks een afbeelding met uitleg zien waarin polyhedra (ruimtelijke objecten met alleen platte zijvlakken) worden gefuseerd in een enkel spline (kromme vloeiende lijn door punten) oppervlak. (afb. 28 en 29) Afbeelding 30 geeft een mesh vorm weer die is gebruikt bij het Phaeno Science Center. Jencks wijst er op dat Greg Lynn de recente inzichten van de Amerikaanse biologe Lynne Margulis (1938) volgt wanneer hij hogere organismen

99


100

De leverancier van Rhino (Rhinoceros) is de McNeel Company die op zijn website over Rhino schrijft:

Start with a sketch, drawing, physical model, scan data, or only an idea—Rhino provides the tools to accurately model and document your designs ready for rendering, animation, drafting, engineering, analysis, and manufacturing or construction. Rhino can create, edit, analyze, document, render, animate, and translate Nurbs curves, surfaces, and solids with no limits on complexity, degree, or size. Rhino also supports polygon meshes and point clouds. http://www.rhino3d.com/ 30-03-2010. 101

Jencks, 2002: 219.

Zaha Hadid

37

beschouwt als gefuseerde assemblages van zich symbiotisch gedragende micro-organismen.102 Ook Lars Spuybroek gebruikt inzichten uit de biologie wanneer hij in zijn boek The Architecture of Continuity verwijst naar de Chileen Francisco Varela (1946-2001, bioloog, filosoof, neuro- en systeemwetenschapper), de Mexicaan Manuel de Landa (1952, filosoof en kunstenaar) en de Schot D‘Arcy Wentworth Thompson (1860-1946, bioloog en wiskundige).103 Spuybroek wil overigens af van de ‗Blobs‘.104 Frampton is zeer negatief over Greg Lynn, de theoreticus van ‗the morphological cult of shape rather than form.‘ Lynn‘s verwijzing naar D‘Arcy Wentworth Thompson‘s theorie over dierlijke vormen, die Lynn gebruikt als basis voor de voorkeur van curvilineaire vormen boven lineaire, vindt Frampton een dubieuze strategie om als basis voor een nieuwe architectuur te gebruiken. 105

Het zijn tegenwoordig niet alleen de avant-garde architecten, die met de computer ontwerpen, maar ook de ‗gewone‘ bureaus. Een pas afgestudeerd architect, die dit jaar op een Nederlands architectenbureau is gaan werken, vertelde mij het volgende. ‗In mijn ogen zijn er verschillende doelen van tekenen in de computer: -ontwerpen -presentatiebeelden maken -bouwtekeningen maken. De computer heeft invloed op al deze gebieden: het ontwerpen van bijzondere vormen is mogelijk geworden evenals het vervaardigen van realistische en

102

Jencks, 2002: 220.

103

Spuybroek, 2008: 185, 187-197.

104

Spuybroek, 2008: 8, 209 en 212. ‗Blobs - that word gives me nightmares - are just uncontrolled variation,

variation in all directions, in all degrees.‘ en ‗Blobs are always formal; that is why we need to get rid of them.‘ Spuybroek gebruikte voor zijn eerste projecten splines, later gebruikte hij Frei Otto‘s analoge modellen die vormvindingsprocessen uit de natuur gebruiken en weer later Gottfried Semper‘s theorie dat architectuur is begonnen met textiele technieken. 105

Frampton, 2007: 358, 359. Frampton verwijst ook naar Folds, Bodies and Blobs en Animate Form van Lynn.

Zaha Hadid

38

spectaculaire renders (computerafbeeldingen) voor het presenteren van het ontwerp, en de computer maakt snellere en preciezere bouwtekeningen. Verder vertelt hij dat op het architectenbureau steeds meer in drie dimensies in de computer wordt getekend. Er wordt niet meer een plattegrond, een doorsnede en een aanzicht getekend, maar een driedimensionaal model, waar deze tekeningen vervolgens worden uitgehaald. Hierdoor raakt het ontwerpen en het maken van bouwtekeningen steeds meer verweven.‘106

De geweldige invloed van de computer op een architectenbureau, wordt nog beter dan in woorden, weergegeven door foto‘s van het bureau Zaha Hadid Architects: er is geen tekenplank meer te zien, alleen medewerkers achter een beeldscherm, omgeven door veel ordners en renders die aan de wanden zijn opgehangen. (afb. 31, 32 en 33)

5. Het latere werk van Zaha Hadid 5.1 Kunst en architectuur Ook in deze periode ontwerpt Zaha Hadid stedenbouwkundige plannen, interieurs voor woonhuizen, hotels, festivals en tentoonstellingen, meubels, auto‘s, sierraden, schoenen en andere gebruiksvoorwerpen. (afb. 34 t/m 39 en 51 t/m 52) Haar stedenbouwkundige plannen ontwerpt zij als landschappen; het Kartal-Pendik Masterplan is daar een fraai voorbeeld van. (afb. 35) Een landschap is ook in haar Crater Table te herkennen. (afb. 39) Voor het Manchester International Festival van 2009 creëerde Zaha Hadid het Bach paviljoen voor de uitvoering van solo‘s van J. S. Bach. Zaha transformeerde visueel en akoestisch een van de zalen van de Manchester Art Gallery tijdelijk in een unieke ruimte voor intieme kamermuziek. Het open paviljoen, dat in een bestaande ruimte werd geplaatst, bestaat uit een gespannen wit lycra doek dat, hangend aan draden, als een vloeiende spiraal van boven naar beneden gaat en een soort cocon of slakkenhuis vormt.107 Tijdens het Holland Festival 2010 staat dit paviljoen opgesteld in de Gashouder

106

B.F. Bijloos, in maart 2010.

107

Foto‘s en beschrijving op de ZHA website.

http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/cultural/2009/03/15/js-bach-music-hall 03-06-2010. Zaha Hadid

39

op het terrein van de Westergasfabriek in Amsterdam. Nog een aspect van Zaha Hadid: de ‗muzikale‘ architect.

Hans Ibelings merkt over de vele verschillende activiteiten van architecten op dat architecten een popsterachtige status kunnen krijgen en dat de sterarchitecten voortdurend op reis zijn voor prijsvragen, jury‘s, docentschappen, masterclasses, interviews, congressen en lezingen, afgewisseld met een enkele bouwvergadering. In de tijd dat deze sterren nog nauwelijks bouwden (papieren architecten) waren hun ontwerpen hun voornaamste product.108 Deze architecten hebben (net als popsterren) een duidelijke mediastrategie, en houden zich meer en meer bezig met merchandising door ontwerpen te maken voor serviezen, bestek, meubels, etc.109 Zaha Hadid is daar een prominent voorbeeld van, maar ik denk niet dat het bij haar alleen merchandising is.

Over het ontwerpen van andere objecten dan gebouwen en stedenbouwkundige plannen zegt Zaha Hadid dat het boeiend is om allerlei dingen tegelijk te doen. Ontwerpen voor gebouwen worden niet direct en letterlijk vertaald. Ik maak geen schoen als een gebouw. Wij gebruiken ideeën die wij ergens anders gebruiken op andere manieren. Zij vertelt dat het ontwerp van de rubberen schoen komt vanuit een architectonische visie. Aan het idee van uitrekken en vlechten hebben wij twee, drie jaar gewerkt bij het ontwerp van het Guggenheim Museum in Taichung (Taiwan, 2003), dat idee vind je terug bij meubels en de schoen.110

De visie vanuit een tegenovergesteld standpunt, dat van de kunstenaar nietarchitect, geeft de ontwerper van sierraden Hans Appenzeller weer. 108

Ibelings, 1998: 25. Ibelings verwijst naar deconstructivistische architecten als Peter Eisenman, Daniel

Libeskind, Bernard Tschumi en Lebbeus Woods. 109

Ibelings, 1998: 25.

110

Leeuwin. Zie voor afbeeldingen en beschrijvingen van het museum en de schoen de ZHA website.

http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/cultural/2006/04/29/guggenheim-museum 03-06-2010. respectievelijk http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/furniture-product-design/2008/03/17/melissa-shoes 03-06-2010. Zaha Hadid

40

Hij merkt over sierraden en gebouwen op: ‗Ik maak sierraden zoals een architect gebouwen: met een minimaal designersego probeer ik mij dienstbaar te maken aan de gebruiker.‘ Op de vraag wie hem heeft geïnspireerd antwoordt Appenzeller: Ik herken mijzelf in het glaswerk van de architecten Berlage en De Bazel. 111

De combinatie van architectuur en overige kunsten is al door John Ruskin bepleit toen hij verklaarde dat ńo person who is not a great sculptor and painter can be architect, for if he is not a sculptor and painter he can only be a builder´.112 Collins noemt in zijn hoofdstuk ´The influence of the Allied Arts´ de schilderende architect Le Corbusier als voorbeeld. ´ [...] it is worth considering how extensively his painterly vision has influenced his designs for buildings, and how much his theory of architecture has depended on his constant exploration of pictorial techniques.´113 In haar artikel Architecture and its shadow schrijft Caroline Bos over de kunstenaararchitect echter dat deze al een tijd ‗out of the picture‘ is.114 Bos schrijft: ‗In de beginjaren van Zaha Hadid wilden slechts enkele contemporaine architecten deze titel dragen: de ―papieren architectuur‖ van de jaren 1970 en 1980 vermeed het etiket kunstenaararchitect bij de presentatie van architectuur, al was het ongebouwde architectuur. Dit bootste de positie van kunst na die sinds Duchamp wijdverbreid was: alles kon kunst zijn.‘ Bos vervolgt: ‗Aldo Rossi‘s archetypische droom fragmenten van de Oudheid, Rem Koolhaas and Madelon Vriesendorp‘s sexy wolkenkrabbers en Zaha Hadid‘s grafische getande landschappen. Dit was hun architecturaal werk. Hun papieren werk beschouwden zij meer als architectuur manifesten, overgebrachte boodschappen, verhaallijnen en principes, dan als formele compositionele studies. De conceptuele sprong van architectuur en kunst naar 111

Ribbens en Wolzak, 2009. (Cursivering van mij.)

112

Collins, 2003: 271. Ruskin in zijn Edinburgh Lectures (1854).

113

Collins, 2003: 282.

114

Bos, 2006. Over Le Corbusier schrijft zij: ‗Le Corbusier‘s paintings are generally considered as formal

studies, in which he explored shapes and relations between them. This is, however, exactly how Le Corbusier did not wish […] to be viewed.‘ Zaha Hadid

41

architectuur als kunst vond niet in een vacuüm plaats; voor dit soort werk kwamen allerlei kunstgalerijen op. Bouwopdrachten waren schaars, juist voor de onervaren, experimentele architecten die niet aan een groot bureau waren verbonden. De papieren architecten deden geen afstand van hun papieren inzichten toen zij gingen bouwen. De fundamentele eenheid van hun kunst en architectuur bleef. Geen enkele architect na Le Corbusier en zijn generatie was geneigd twee aparte oeuvres voort te brengen.‘115 Ik merk hierbij op dat de door Bos gesignaleerde vrees voor het gebruik van het etiket kunstenaararchitect door architecten, in de praktijk niet nodig is gebleken, omdat zoals hierboven gesteld, de kunst na de wederopbouwperiode binnen het Postmodernisme na de jaren 1970 weer een expliciete rol mocht spelen in de architectuur.

Oorspronkelijk was er geen onderscheid tussen architectuur en kunst tot aan de Renaissance in Europa, het onderscheid tussen kunst en architectuur was op zijn best onduidelijk, schrijft Fumio Nanjo onder het kopje ‗Architecture Mirrors Art‘.116 ‗In this exhibition, many architects are presented solely through their drawings and paintings to show their concepts. If these concepts are insightful enough, the work will potentially create new visions of human life – it may even become art. Hij wijst dan op het tentoongestelde grafische werk van Rem Koolhaas en de dicht bij de kunst liggende vormen van Frank Gehry‘s Bilbao en Libeskind‘s Joods Museum.

De combinatie van architectuur en kunst komt niet alleen bij Zaha, maar ook bij andere hedendaagse architecten voor. NOX architecten verklaart op zijn website: ‗NOX is one of these rare offices that produces architecture as well as art. We don‘t do them separately; we do both in a working day. And we mix them up to. We feel architecture is in desperate need of beauty, of feelings and moods.

115

Bos, 2006.

116

Brayer, Migayrou en Nanjo, 2005 : 11. Boek over de Tentoonstelling in Orléans en Tokio in 2004-2005:

Archilab: New experiments in Architecture, and the City, 1950-2005.

Zaha Hadid

42

If you don‘t agree, look around you. Architecture more than ever has entered a state of cold minimalism, blind traditionalism and mindless materialism. John Ruskin, the last one to mix up art with architecture, said: ―We are creatures that when seeing can‘t help feeling.‖ This means whatever we see or do, whatever objects we create, we should always feel strongly about them.‘117 Zaha‘s generatiegenoot Santiago Calatrava (1951) is ook een dergelijk type universeel ontwerper. Calatrava houdt zich naast architectuur bezig met tekeningen, sculpturen en design, waarover Michael Levin schrijft dat deze uitingen van kunst tevens embryonale stadia, ‗germinal stages‘, in Calatrava‘s creatieve proces vormen.118 De ondertitel van zijn boek over Calatrava‘s kunstwerken luidt dan ook: ‗a laboratory of ideas, forms and structures‘. De vormgeving van Zaha Hadid‘s projecten ‗Exhibitions, installations & set design‘, en van de projecten ‗Products & Furniture‘ vind ik zeer goed omdat zij een goede afspiegeling is van haar denkbeelden over architectuur en vormgeving. 119 Het is een te groot oeuvre om daar uitgebreid op in te gaan. 120 Naast de hierboven vermelde afbeeldingen noem ik nog één voorbeeld. Dat is de set vazen die Zaha voor Alessi heeft ontworpen. (2005-2008).121 Over het concept schrijft Zaha: ‗The two vases are cut from a single block, and scored along two diagonal lines, creating a warped, inverted surface. They can be assembled together in alternative configurations, creating solid forms, or they can stand alone as distinct objects. The playful nature of the set means that the configurations can be altered to make a variety of different shapes, and the

117

http://www.nox-art-architecture.com/ Intro. 25-04-2010.

118

Levin, 2003: 7-9.

119

De meeste projecten heb ik vermeld op Bijlage 2, ‗Projecten van Zaha Hadid‘.

120

Zaha‘s schilderijen en overige kunst worden regelmatig tentoongesteld en haar kunstwerken zijn ook te koop.

Zo vermeldt de website van Artnet dat er 79 stuks zijn verkocht en dat er nog 112 stuks te koop zijn. http://www.artnet.com/artist/7639/zaha-hadid.html 1-5-2010. 121

Zie voor afbeeldingen de ZHA website.

http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/furniture-product-design/2008/05/07/crevasse 18-06-2010. Zaha Hadid

43

user can build a family of objects, like an endlessly mutating jigsaw puzzle.‘122

Ik vind dit, Appenzeller parafraserend, fraaie kunst gebaseerd op een minimaal design en lijkend op wolkenkrabbers.

5.2 Ontwerp en architectuur Over het ontwerpproces antwoordt Zaha op een vraag wat de spanning is tussen haar eigen tekeningen/conceptualisaties en de wijze waarop computers bij haar bureau zo‘n centrale rol spelen, dat zelfs in de latere projecten de tweedimensionale plattegronden seminaal zijn.123 De plattegrond is kritisch. De computer laat het object vanuit verschillende geselecteerde standpunten zien, maar geeft niet voldoende transparantie, het is te ondoorzichtig en het ziet er mooier uit dan op papier geprint. De helderheid van het computerscherm kun je wel bereiken met schilderen. Wanneer je computerafbeeldingen vergelijkt met handgemaakte, dan kun je veel beter improviseren met tekenen en schilderen. Terwijl je aan een tekening werkt komt er een andere laag op, die je met computerafbeeldingen op de een of andere manier mist. Sommige mensen kunnen met de computer op een ongelooflijke manier driedimensionale modellen maken; maar zij hebben niet dezelfde waarde. Bij handwerk kun je besluiten je op iets te focussen waardoor je je meer richt op bepaalde kritieke punten. Daarna volgt er een relativering van Zaha: ‗However, because I am sitting there with 15 or 20 computer screens in front of me and I can see them all at the same time, it gives me yet another repertoire. You can see at the same time the section, the plan, and several moving 3D views, and in your mind you can see them in yet a different way. So I‘m not sure if it weakens or strengthens your view. I just think it‘s a different way. And we still do physical models all the time, and I still do the sketches.‘124

Over haar vroege tekeningen met verdraaiingen en vervormingen vertelt Zaha

122


123

Mostavi, Mohsen, voorzitter van de AA, interviewt Zaha Hadid, El Croquis nr. 103 (januari 2001). Geciteerd

in Schumacher, 2004: 10-15. 124

Ibidem: 11.

Zaha Hadid

44

in het interview dat zij daardoor in staat was een project vanuit elk mogelijk en onmogelijk perspectief te zien. Toen kon zij haar werk niet op een normale wijze presenteren, omdat het ontwerp niet met slechts plattegronden en doorsneden kon worden gemaakt. ‗There was an element of shock, really, which was to shock or challenge normal conventions.‘ Toos van Kooten schrijft over de transparantie van Zaha‘s tekeningen dat deze tot stand komt door de gelaagdheid van kleuren, die als schermen en volumes door de ruimte gaan. ‗Transparantie staat hier voor een houding ten opzichte van een nieuw in te richten wereld. Het is het loskomen van bestaande orde en regels, om ruimte vrij te maken voor het uitzetten van andere zichtlijnen. […] Het zijn momenten uit individuele zoektochten naar mentale ruimte. […] En dan is de wereld van Zaha Hadid geen science-fiction maar een verlangen om ruimte onder een hoek van 360° te zien.‘125

Over het materiaal van de modellen die worden gebruikt in het ontwerpproces, merkt Zaha op dat eigenschappen van het materiaal bepaalde ontwerpmogelijkheden bieden. Sinds begin jaren 1990 gebruikt zij plexiglas voor de modellen. ‗Because I am always doing the contouring of the site in plexi, we began to see a similarity between liquid space and rock. Such ―discoveries‖ can be productive. By sheer use of the model, almost by total accident, you begin to look at things in different ways. So I am saying that the presentation began to inform the work and it gives you ideas.‘

Schumacher schrijft over de transitie van tekenen naar computer in het werk van Zaha Hadid, dat het kenmerk van haar vroege werk bestond uit het innoveren en uitbreiden van grafische media ten behoeve van nieuwe ontwerptechnieken. ‗On this basis a new architectural language and conception of space was developed. The analog techniques employed - like interpenetration, isometric and perspectival distortion, dynamic bending and warping - anticipate the possibilities currently offered by advanced animation software. Intermediate techniques like distortion and ―smearing‖ using the 125

Kooten, 1992: 13 en 17.

Zaha Hadid

45

Xerox machine established a fertile ground for the quick assimilation of the new digital tools in the process of form finding‘126

Betsky merkt op dat Zaha de laatste jaren steeds meer vertrouwt op de mogelijkheden van de computer om continue ruimten te ontwerpen onder en boven een golvend weefsel die soms in bolvormige massa‘s of torens omhoog komen.127 Thomas Krens, van het MoMa, vertelt dat ‗Zaha al vroeg, als vertegenwoordiger van een nieuwe generatie architecten, zag dat de computer kon worden gebruikt als gereedschap om mee te ontwerpen. Een design tool om nieuwe vormen mee uit te vinden. Dat heeft zij goed voorvoeld. Twee dingen zag zij heel scherp. Niet alleen voelde ze dat die nieuwe vormen met de computer als een tekengereedschap konden worden uitgevonden, maar ze had ook een dynamische vloeiende benadering van het ontwerpen. Dat wordt nog steeds direct vertaald in haar gebouwen, meubilair en designs. Het vloeiende kreeg in de architectuur zijn vorm, maar met wel altijd een soort wiskundige buitenkant.‗128 Hóe vroeg Zaha is begonnen met ‗de computer‘ beschrijft Patrik Schumacher in Digital Hadid.129 De computer is bij Zaha Hadid Architects begin jaren 1990 geïntroduceerd met de toepassing van eenvoudige vormen van 3D modellering, met ‗Model-shop‘ en later met ‗FormZ‘. Het waren snelle driedimensionale schetsen. Dat was een proces dat parallel liep met het tekenen en schilderen. In de tweede helft van de jaren negentig kwam software beschikbaar die werkte met splines en regelmatig vervormbare meshes.130 126

Schumacher, 2004: achterzijde boekomslag. Bij de experimenten met kopieermachines werden tijdens het

kopiëren tekeningen gedraaid en heen en weer geschoven, waardoor de gewenste dynamische en vloeiende effecten werden bereikt. 127


128

Leeuwin.

129

Schumacher, 2004: 6-7.

130

Meshes: netwerk, maaswerk, web (bijvoorbeeld een spinnenweb).

Zaha Hadid

46

De 2D computer tekenprogramma‘s, voor de plattegronden en de opstanden, werden vanaf midden jaren negentig gebruikt. Schumacher wijst er op dat dat een belangrijke verandering betekende, omdat het toen mogelijk werd, naast in lagen te werken (dat ook met transparant papier al kon), simultaan aan alle ontwerpen van een object te werken. De laatste belangrijke verschuiving was de introductie van 3D modellering en complexe curvilineariteit bij het bureau, de tweede helft van de jaren negentig, waardoor complexere composities mogelijk werden.

Enkele vroege CAD projecten van Zaha Hadid zijn: (het jaartal is het begin van het ontwerp) 1998: MAXXI, museum, Rome. (competitie, opdracht) 1999: Kunsthaus Graz, Graz. (competitie, geen opdracht) 2000: National Library of Quebec, Quebec. (competitie, geen opdracht) 2001: One North Masterplan, Singapore. (competitie, opdracht ) 2001: BMW Plant Central Building, Leipzig (competitie, opdracht) 2002: Temporary Museum, Guggenheim, Tokyo (geselecteerd, geen opdracht) 2003: Ice Storm, MAK, Wenen (opdracht) 2003: Guggenheim Museum, Taichung, Taiwan (geselecteerd, geen opdracht) 2003: BBC Music Centre, Londen. (competitie, geen opdracht) 2003: Fast Train Station, Florence (competitie, geen opdracht)

Ter vergelijking noem ik enkele vroege CAD ontwerpen van andere architecten. 1992: Frank Gehry, New Guggenheim Museum, Bilbao. 1993: Kas Oosterhuis, Opslagloods afvalverwerking Elhorst-Vloedbelt. 1994: Kas Oosterhuis, Zoutwaterpaviljoen, Werkeiland Neeltje Jans. 1994: Lars Spuybroek, Zoetwaterpaviljoen, Werkeiland Neeltje Jans. 1997: Lars Spuybroek, Toiletgebouw, Werkeiland Neeltje Jans. 1995: Greg Lynn, Cardiff Bay Opera House. 1998: Greg Lynn, Embryologic House. 1998: Kas Oosterhuis, Cockpitgebouw en geluidsscherm, A2, Utrecht.

Hieruit blijkt dat Zaha Hadid Architects een jaar of vijf na Frank Gehry, Kas Zaha Hadid

47

Oosterhuis en Lars Spuybroek gebouwen heeft ontworpen en gerealiseerd die geheel op Computer Aided design berustten.

Over de invloed van de gebruikte software op de totstandkoming van ontwerpen is hierboven met de opmerking van Greg Lynn al gewezen, maar daarnaast speelt ook een belangrijke rol op welke wijze de software wordt gebruikt bij het vinden van architecturale vormen. In principe kan dat op twee manieren: het ontwerpproces begint handmatig of digitaal.

Over het samenspel tussen architect en constructeur geeft de constructeur Harald Kloft in zijn artikel ‗Structural Design of Form‘ de invloed van het structurele ontwerp op de architecturale ontwerpprocessen weer.131 Hij onderscheidt hierbij drie categorieën: 1e Forming a shape 2 e Forming a form 3 e Generating a form Bij ‗Forming a shape‘ ontwerpt de architect onafhankelijk van de logische constructie en is het de bedoeling dat de constructeur de geometrische vorm van de architect niet aantast. Kloft geeft als voorbeeld van deze categorie zijn samenwerking met Frank Gehry bij het MARTa Herford Museum (1998-2005), in de Duitse plaats Herford. Frank Gehry is een architect die met ‗handwerk‘ begint. Bij zijn ontwerp voor ‗Herford‘ begon Gehry - net als bij zijn Guggenheim Museum in Bilbao (1992-1997) - met een serie fysieke modellen die op hun beurt werden gescand en driedimensionaal gedigitaliseerd in CATIA.132 CATIA - oorspronkelijk ontwikkeld door de Franse vliegtuigfabriek Dassault en later verder ontwikkeld en gebruikt door Boeing - is een 3D softwarepakket voor virtueel ontwerp, simulatie en analyse in industriële productieprocessen. Harald Kloft schrijft dat Gehry CATIA gebruikte om de vorm te corrigeren en om de vorm te controleren met betrekking tot het functionele programma en de

131

Oosterhuis en Feireiss, 2006: 248-255.

132

Den Hollander, 1997: ‗Frank O. Ghery ontwerpt zijn gebouwen met schetsen en maquettes die hij 3D laat

scannen. Dankzij CAD kon hij het Guggengeim Museum in Bilbao (1977) bouwen zoals hij dat had ontworpen.‘ Zaha Hadid

48

plaats. Gehry gebruikte de aangepaste fysieke modellen om te controleren of zijn oorspronkelijk ontwerp idee nog werd gerealiseerd. De CADgecorrigeerde data maakten de bouw van nauwkeuriger fysieke modellen mogelijk. Gehry‘s vorm zoeken is een iteratief proces waarin vormaanpassingen digitaal plaats vinden. Bij het MARTa project ontvingen de constructeurs het digitale geometrische model van de binnen- en buitenvlakken; de tussenliggende ruimte was bestemd voor alle structurele en mechanische systemen. Bij een digitale start van het ontwerpproces is het ook mogelijk te ontwerpen zonder rekening te houden met de constructie; dan geeft de ontwerper de data set van de ‗master geometry‘ door aan de constructeur die oplossingen zoekt binnen de door hem ontvangen vorm.133 In de beide gevallen is het uitgangspunt van de constructeur oplossingen te bedenken die het ontwerp niet aantasten. Bij ‗Forming a form‘ is het wel toegestaan de geometrie van het ontwerp aan te passen. De architect brengt dan in overleg met de constructeur voorzichtig wijzigingen aan om tot een optimale constructie te komen. Kloft vertelt hierover: ‗Het digitale ontwerpmodel van het Kunsthaus Graz kwam tot stand in een iteratief proces teneinde de oorspronkelijke ontwerp bedoelingen te handhaven (dit is het conceptuele competitie ontwerp. CH), de vorm te optimaliseren met betrekking tot de constructie, zoals de geometrische stijfheid, en om fabricage vraagstukken te behandelen. 134 Frampton maakt ook onderscheid tussen ‗Shape‘ en ‗Form‘, maar onderscheidt op basis van andere criteria. ‗Shape‘ staat bij hem voor een vorm zonder inhoud (een ‘essentiële leegte‘) of context en ‗Form‘ heeft betekenis en past in de context.135 Zonder er hier verder op in te kunnen gaan, merk ik op dat Adrian Forty stelt dat de trits begrippen Form, Design en Space typisch begrippen van het 133

Voorbeeld: The Bubble, BMW paviljoen voor autotentoonstelling in Frankfurt am Hain, 1999, ontwerp van

Bernard Franken met Maya animatie software. 134

Voorbeeld: Kunsthaus Graz, Graz, 2001-2003, ontwerp van Peter Cook en Colin Fournier met Rhinoceros

3D modellerings software. 135

Frampton, 2007: 356, 357.

Zaha Hadid

49

modernisme zijn: ‗terms through which architectural modernism exists‘.136 Bij Kloft‘s derde ontwerpcategorie, ‗Generating a form‘, is er sprake van een samenwerking tussen architect en constructeur die een integraal deel van de algehele planning van een project vormt. De samenwerking begint vanaf het allereerste begin van het vorm generatief proces met de bedoeling de constructieve principes te integreren en zich bezig te houden met de strategische overwegingen van structureel gedrag in de conceptuele ontwerpfase, zonder de formele vrijheid aan te tasten. De uitdaging is het combineren van de architecturale bedoeling en de formele ontwerp vrijheid met ingenieurs creativiteit met betrekking tot de regels van krachtverdelingen. 137 De website van UNStudio geeft een voorbeeld van dit vormgeneratief proces, waar enkele afbeeldingen staan die laten zien hoe het bolvormige ontwerp van de ECB - waaraan ook Greg Lynn en Harald Kloft meewerkten - is gegenereerd. 138 Kloft stelt dat van de genoemde voorbeelden alleen bij het ECB project sprake was van een volledige integratie van ‗structural logic and design input.‘ Deze aanpak sluit aan bij de hierboven vermelde visie van Kas Oosterhuis, dat het ontwerpproces een samenwerking is van experts en dat een architect één van de vele spelers is naast ingenieurs, verkopers en gebruikers.

Zaha Hadid schakelde al vroeg bij haar ontwerpen constructeurs in, en niet de minste! Bij het competitie ontwerp van The Peak (1982-1983) schakelde Hadid al het wereldberoemde Ove Arup & Partners in en in 1986 hielp Peter Rice van dit bureau bij het ontwerp van Kurfürstendam 70 in Berlijn.139

136

Forty, 2004: 149 en 256. Over Form: 149-172, over Design 136-141 en over Space: 256-275.

137

Voorbeeld: ECB Frankfurt competitie, 2003, ontwerp van United Architects/ UNStudio met finite-element-

software van Sofistik. Over Sofitik zie: http://www.sofistik.com/en/ 0-06-2010. 138

http://www.unstudio.com/nl/unstudio/projects/european-central-bank#img0 tot en met

http://www.unstudio.com/nl/unstudio/projects/european-central-bank#img4 13-4-2010. In het artikel van Kloft staan op pagina 254 enkele afbeeldingen meer, waaruit beter blijkt hoe de bolvorm rondom een centrale as is gegenereerd. 139

Hadid en Betsky, 2009: 244. Peter Rice assisteerde bij diverse projecten van Zaha tot 1990.

Zaha Hadid

50

Peter Rice (1935-1992) is bekend van zijn ontwerp voor de realisatie van de ‘shells‘ van het Sydney Opera House (1956-1973) van Jörn Utzon. Rice werkte er zeven jaar aan, in Londen en Sydney. Hij was op achtentwintigjarige leeftijd al de verantwoordelijke constructeur van Arup op de bouw in Sydney en schreef ter plekke een computerprogramma om de geprefabriceerde elementen goed te kunnen plaatsen.140 Over de moeizame voortgang van het Opera House project, waarvan de constructie van de ‗shells‘ in 1963 begon, schrijft Giedion uitgebreid in zijn Space, Time and Architecture.141 Ook bij andere projecten schakelt Zaha Hadid constructeurs in, vaak Ove Arup & Partners, maar Zaha heeft ook zelf constructeurs in dienst. Zaha vertelde in 1995 dat zij altijd in teams werkt waarin ook een constructeur is opgenomen en dat zij op aanraden van Peter Rice Arup‘s Jane Wernick in dienst heeft genomen.142

5.3 Architectuur De eeuwwisseling betekent ook een wisseling in het werk van Zaha Hadid, die duidelijk tot uiting komt in de drie gebouwen die zij dan bijna tegelijkertijd bouwt: het Phaeno Science Centre in Wolfsburg(1999-2005), de Bergisel Ski Jump bij Innsbruck (1999-2002) en de uitbreiding van het Ordrupgaard Museum in Kopenhagen (2001-2005), alle drie met sculpturale, vloeiende en ronde vormen. De omslag hangt niet samen met de computer, al stelt CAD de architect beter in staat ingewikkelde vormen te ontwerpen, maar de omslag betekent dat de architectuur van Zaha Hadid overgaat van het Deconstructivisme naar het Expressionisme, van het abstracte naar het gevoel, van het Apollinische naar het Dionysische. Jaffé merkt over deze polariteit in de kunst op dat Apollo en Dionysos symbool staan voor twee temperamenten van artistieke scheppingskracht.143 Jaffé stelt: De stromen komen al eeuwen naast elkaar voor. Beiden geven in

140

http://en.wikipedia.org/wiki/Peter_Rice 13-04-2010.

141

Giedion, 1967: 672-695.

142

Futugawa, 1995: 20.

143

Jaffé, 1961: z.p. Jaffé verwijst naar Nietzsche met ‗Uit: de geboorte der tragedie‘.

Zaha Hadid

51

hun werk hun antwoord op de vragen van hun tijd. De geschiedenis van de kunst laat niet een opeenvolging van stijlen en kunstenaars zien, maar juist een verstrengeling waarin tal van stemmen gelijktijdig klinken - zij is het en is het altijd geweest. Charles Jencks schrijft in 1973 ook over de polariteit in de architectuur die een rol speelt bij de interpretatie en de beoordeling van het werk van een architect (in dit geval over Le Corbusier‘s werk: rationeel, poëtisch, beide of geen) en verwijst hierbij tevens naar Nietzsche‘s ‗Geboorte der Tragedie‘.144 Ook vanaf de eeuwwisseling wordt bij steeds meer ontwerpen vermeld: ‗in collaboration with Patrik Schumacher‘, een paar jaar later wordt ‗de tweede man‘ van het architectenbureau bij bijna alle ontwerpen vermeld.

Phaeno Science Centre Het Phaeno Science Centre (1999-2005) in de Duitse stad Wolfsburg, waar de hoofdzetel van het Volkswagen concern is gevestigd, is met zijn vloeiende vormen een heel ander gebouw geworden dan ‗Cincinnati‘. (afb. 40, 41 en 42) Het Phaeno Science Centre beschouw ik als een sleutelwerk omdat het gebouw duidelijk de omslag markeert die zich rond de eeuwwisseling in Zaha ‗s werk heeft voorgedaan. Het is een museum om bezoekers bijzondere fenomenen uit de natuurwetenschappelijke en technische wereld te laten ontdekken; en het gebouw is volgens Zaha bedoeld bezoekers te confronteren met een zekere mate van complexiteit en vervreemding.145 Het gebouw met een vloeiende driehoekige vorm is gebouwd van zelfverdichtend gewapend beton. ‗Phaeno‘ heeft een ondergrondse garage, een brug en een hellingbaan, en staat op ‗pilotis‘, conussen die tot in het interieur steken. De glazen vliesgevels zijn speciaal voor ‗Phaeno‘ ontworpen. In de verschillende conussen zijn de hoofdingang, het auditorium, winkel, restaurant en expositieruimte opgenomen, anderen verlichten de binnenruimte,

144

Jencks, 1973: 141.

145


Zaha Hadid

52

en zij worden gebruikt voor de verticale circulatie naar de zeven meter hoger gelegen grote ruimten. Het Science Center is 154 m. lang en is 12.000 m² groot, de ondergrondse garage meet 15.000 m². Het gebouw ligt bij Alvar Aalto‘s Cultuurcentrum (1958-1963), Hans Scharoun‘s Theater (1970-1976), Peter Schweger‘s Kunstmuseum (19891994), de Volkswagen Autofabriek en het station, en sluit als een effectieve stedelijke massa de noordzijde van de binnenstad aan de Bahnhofsstrasse af.146 Door het gebouw op te tillen ontstaat er een grote ruimte onder het gebouw – invloed van Le Corbusier. Tussen de ‗pilotis‘ ontvouwt zich het verlichte, kraterachtige, landschap waardoor het gebouw op begane grond niveau zijn massiviteit verliest. Het gebouw lijkt wel op een zo juist neergedaald ruimteschip. De poreusheid van het gebouw met zijn vloeiende vormen wordt verhoogd door de vele vensters en glazen gevels. Door de inrichting van de begane grond vervaagt de grens tussen het gebouw en de stad, tussen private en publieke ruimte, en past het gebouw goed in zijn omgeving. Ik vind het opvallend dat noch in het boek The Complete Zaha Hadid noch op de ZHA website schilderingen van project zijn te zien, alleen renders. Het lijkt er op dat Zaha voor haar ontwerp van Phaeno geheel op de computer heeft vertrouwd.

Bergisel Ski Jump BMW Plant Central Building Car Park Terminus Hoenheim-Nord Ordrupgaard Museum Extension Deze vier projecten en het hierboven genoemde Landesgartenschau 1999 behoren niet tot de door mij gekozen ‗sleutelwerken‘, maar ik stip de projecten heel kort aan, omdat deze vijf behoren tot de zeven door de Pritzker Prize jury geselecteerde werken.

146

Futugawa, 2005: 8-20.

Zaha Hadid

53

De Bergisel Ski Jump bij Innsbruck (1999-2002) is een combinatie van een skischans en publieke ruimte, met een café en een terras als uitzichtpunt, en een combinatie van een 50 meter hoge toren en een 90 meter lange brug. (afb. 43). Evenals bij de ontwerpen van het hieronder genoemde BMW- gebouw, het Car Park Terminus Hoenheim-Nord in Straatsburg en het MAXXI museum in Rome is bij de Ski Jump ook sprake van een zig-zag vorm, maar dan verticaal.

In 2005 leverde Zaha Hadid ook het BMW Plant Central Building ( 20012005), in Leipzig op. (afb. 44 en 45) Nu eens geen cultureel gebouw, maar een mooi vorm gegeven industrieel gebouw, met zowel scherpe hoeken als gestroomlijnde contouren. Het gebouw, met het bijbehorende grote parkeerterrein, ligt tussen andere gebouwen van het fabriekscomplex. In het Central Building is de ingang voor de bezoekers opgenomen, waar boven hun hoofden half afgewerkte auto‘s hangend aan de lopende band passeren, kantoorruimten en personeelsfaciliteiten. Het gebouw waar verschillende functies samenkomen en dat als een visitekaartje voor de fabriek dient, toont aan dat Zaha Hadid naast het voldoen aan zeer verschillende functionele eisen ook fraai kan vormgeven, zowel intern als extern. De private en publieke ruimte gaan naadloos in elkaar over.

Ook bij een ander niet-cultureel project, Car Park Terminus Hoenheim-Nord, Straatsburg (1998-2001) verbindt Zaha, op een licht glooiend terrein, een parkeerplaats met een bijzonder vormgegeven gebouw; een stationsgebouw in zigzag vorm. (afb. 46 en 47) Gekantelde betonnen vlakken komen van de grond op en vormen het ‗zigzag‘ gebouw, met een interessant lijnenspel van lichtspleten in het dak. Het horizontale lijnenspel wordt op het parkeerterrein voortgezet met witte lijnen op het zwarte asfalt, en met verticale lijnen in de vorm van verlichtingsarmaturen bij de parkeerplaatsen. Het doet mij denken aan haar vroege grafisch werk, zoals dat voor de Hongkong Peak.

Zaha Hadid

54

Jencks merkt over het Car Park en de Skischans op dat het icons zijn; ‗cases where frozen movement makes obvious sense‘147

De Ordrupgaard Museum Extension in Kopenhagen, die ook in 2005 gereedkwam, ligt in een park dat in 1866-1953 is aangelegd en waarin het landhuis Ordrupgaard (1916-1918) ligt. Het huis werd gebouwd voor de kunstverzamelaar Wilhelm Hansen en is later het nationaal museum geworden. De opdracht werd aan Zaha toegekend nadat zij in 2001 met haar ontwerp een internationale competitie had gewonnen.( afb. 48, 49 en 50) De nieuwe extensie sluit goed aan op het bestaande gebouw en past zeer goed in de parkachtige omgeving, een golvend betonnen gebouw waar het externe en interne landschap naadloos in elkaar overlopen.

Ice-Storm In dezelfde tijd werd de tentoonstelling Zaha Hadid. Architektur/Architecture in het Weense MAK georganiseerd (2003). Het was een overzichtstentoonstelling van het werk van Zaha, met een speciaal voor deze tentoonstelling door haar ontworpen loungeomgeving Ice-Storm. (afb. 51 t/m 55) Omdat vooral Ice Storm op de voor mij raadselachtige tentoonstelling in het MAK mijn belangstelling voor Zaha‘s werk wekte, is voor mij Ice Storm een sleutelwerk. De loungeomgeving met zijn vele ronde vormen: ‗It is a built manifesto towards the potential for a new domestic language of architecture, driven by the new digital design and manufacturing capabilities. The installation is suggestive of new types of living/lounging environments.148 Ice-Storm, bestaande uit geïntegreerde meubel elementen, met elementen van vroegere ontwerpen (vergelijk afb. 23 en 24) en twee nieuw ontworpen harde sofa‘s. Het semiabstracte, gegoten oppervlak van de sofa‘s zou kunnen worden

147

Jencks, 2005: 158.

148

Noever, 2003: 30.

Zaha Hadid

55

gezien als een appartement dat uit een enkele continue massa is gesneden met verwijzingen naar potentiële sofa‘s, dagbed, bureau, tafels, etc. 149 Schumacher vertelt over het ontwerp: ‗The design language explored here emphasizes complex curve-linearity, seamlessness and smooth transition between otherwise disparate elements.‘150

La Jolla Residence Zaha ontwerpt, ook in 2003, een woonhuis, de La Jolla Residence (2003- ), La Jolla, Californië in de VS, het huis ziet uit op de Atlantische Oceaan. (afb. 56 en 57) De villa heeft een woonoppervlak van 1.200 m² en ligt op een terrein van 1.900 m². Hier is niets hoekigs meer aan, de vorm bestaat uit één doorgaande beweging. Over het materiaal heeft Zaha niets vermeld, maar ik neem aan dat de villa van beton zal worden gebouwd. Omdat Zaha kritiek uitte op de woonhuizen van de modernisten wegens de ‗ground condition‘ beschouw ik de villa ‗La Jolla’ of California Residence als sleutelwerk. Zaha schrijft over het concept: ‗The brief called for a single family house located at the top of a residential area overlooking the Pacific Ocean. A contained synthetic new topography is imposed over the existing site in order to shelter the structure from the adjacent houses. A perimeter fence contains the dynamic roof span where private and family spaces are clustered emphasizing the ocean view. The structural geometry responds to this internal dynamic by a polar distortion in plan and section. This enables the incorporation of all structural elements into one seamless skin with unimpeded ocean views and clear access to the forecourt and the interior landscape.‘ 151 Zaha heeft in ‗La Jolla’ wél een goede, evenwichtige oplossing voor de ‗ground condition‘ gevonden en laat duidelijk de vloeiende naadloze architectuur zien die Zaha nastreeft.

149

Noever, 2003: 30. Eerder ontworpen: Glacier, Moraine, Stalactite, Stalagmite, Ice-berg, Z-Play en Ice-flow.

150


151

Hadid en Betsky, 2009: 197 en ZHA website http://www.zaha-hadid.com/residential/2003/03/18/la-jolla-

residence 15-05-2010. Zaha Hadid

56

Het huis doet mij denken aan gebouwen van Oscar Niemeyer en aan Eero Saarinen‘s TWA terminal op de JFK luchthaven van New York (1956-1962).

MAXXI In 1998 wint Zaha Hadid de prestigieuze internationale ontwerpcompetitie voor een museum voor moderne kunst in Rome.152 Na verschillende onderbrekingen van de bouw wegens financieringsproblemen vond de oplevering pas in 2009 plaats. Het kunsten architectuurmuseum heet MAXXI, een acroniem voor Museum of Art for the XXI Century, 1998-2009. (Afb. 58 t/m 65) Omdat ik vind dat het ‗MAXXI na ‗Cincinnati‘ het tweede hoogtepunt in Zaha‘s museumbouw carrière is, maar dan van een geheel andere stijl, een gebouw met zowel vloeiende als strakke vormen en met een voor een museum wel zeer speciaal inwendige, beschouw ik ‗Rome‘ als een sleutelwerk. Dit grootste museum voor moderne kunst van continentaal Europa is op 30 mei 2010 voor het publiek geopend. Zoals op afb. 58 is te zien ligt het gebouw binnen het grid van een bestaande wijk, Flaminio, op het vroegere terrein van de Montello kazerne. Het Lvormige MAXXI gebouw slingert over het terrein, over bestaande historische gebouwen, die in het museum zijn geïntegreerd, en over zichzelf heen. Op de afbeeldingen is te zien dat de op gelijke afstand van elkaar geplaatste dakspanten met de muren mee slingeren.153 Patrik Schumacher vertelt dat het hele project aanvankelijk werd opgebouwd op basis van tweedimensionale splines – te zien op de afbeeldingen met de

152

De eerste prijs van een internationale competitie waaraan 273 bureaus meededen, waaronder Steven Holl,

Jean Nouvel en Rem Koolhaas. 153

De slingerende dakspanten en muren gebruikt Zah Hadid ook in Leipzig. Hadid en Betsky, 2009: 13. Betsky

wijst er op dat de slingervorm, de zig-zag, ook bij het Central Building in Leipzig is te zien: ‗ […] tightly bundled way of defining space within confined circumstances. At both […] the serpentine shape meanders through constraints. In Rome [...] historic buildings [...] in Leipzig the giant production halls which already had been designed by others.‘ Zaha Hadid

57

dakspanten - en vervolgens werd getransformeerd naar een driedimensionaal ontwerp met gebruikmaking van het softwarepakket 3ds max.154 De muren zijn van beton, de daken van glas, die zorgen voor de toetreding van daglicht dat wordt gefilterd door de dakspanten, de trappen zijn van staal, en het gebouw omvat bijna 30.000 m². Over het hele complex lopen wandelpaden die onder de uitkragingen van het museum, de contouren van de bebouwing volgen. Het interieur van MAXXI biedt aan de bezoekers talloze uitkijkjes naar buiten en naar andere delen van het gebouw, de grote glazen puien op de begane grond nodigen de bezoekers naar binnen. Door de vorm van het gebouw is er een nauwe verbinding tussen het interieur en het exterieur. De slingerende ruimten geven binnen het gevoel van een continue ruimte met verassende wendingen en door de vele, horizontale en verticale, vertakkingen kan de bezoeker op verscheidene punten verschillende routes kiezen. Opvallend aan het gebouw is dat zowel vloeiende vormen als strakke contouren voorkomen en dat het ondanks de veelheid van vormen goed in de omgeving past. Net als op Manhattan wordt ook hier het geheel beheerst door het grid.

De Belgische culturele vereniging S.P.Q.R. geeft een enthousiaste beschrijving van het museum, waarin vormgeving, ruimtewerking en functionaliteit van het museum goed tot uitdrukking worden gebracht. ‗Het MAXXI kenmerkt zich door overhellende wanden, steile hellingbanen en extreme uitkragingen. Bizar is dat het interieur en de buitenwanden soms in elkaar lijken te vloeien. Zaha Hadid liet haar meest complexe vormentaal los op het nieuwe museum. Het gebouw lijkt soms te zweven en is opgetrokken met schuin hellende buitenmuren met daartussen betonnen boulevards die elkaar overlappen of zich nogmaals vertakken of met elkaar verweven. De binnenruimte is enorm en doet soms denken aan een ruimteschip.‘ En verderop in het artikel: ‗Zolang je er niet vlak voor staat is het MAXXI-complex niet prominent aanwezig in het straatbeeld. […] Eenmaal het stalen hek door zou je nog even kritisch commentaar kunnen geven op de grillige, met glas en staal doorweven brok beton, maar zodra je binnen stapt vallen de monden stil. Het 154


Zaha Hadid

58

enorme complex, kriskras doorweven met golvende trappen, afgesplitste bruggen en zwevende platforms, het geheel lijkt wel op een futuristische versie van Harry Potter‘s schoolgebouw. […] In het gebouw worden verschillende tentoonstellingszones voorzien die elkaar overlappen en kruisen, waardoor de complexe indeling van het gebouw moet zorgen voor een unieke, haast doolhofachtige reis door de wereld van de moderne kunst.‗155

Nordpark Cable Railway Het laatste sleutelwerk dat ik wil noemen is de Nordpark Cable Railway. Het is een sleutelwerk omdat Zaha bij de ‗Railway’ vloeiende vormen heeft gebruikt, die afgezien van de betonnen onderbouw, geheel zijn opgebouwd uit niet-betonnen elementen: uit glas. En ook omdat het project een typisch voorbeeld is van Zaha‘s ‗development of an organic language of architecture, based on the new digital tools, which allow us to integrate complex forms into a fluid and seamless world‘. In 2004 krijgt Hadid de opdracht voor de Nordpark Cable Railway (20042007) in Innsbruck, die bestaat uit vier stations, die op verschillende hoogten in de Tiroler Alpen liggen, en een hangbrug over de Inn. (afb. 66, 67 en 68) De vloeiende vormen die hier zijn toegepast passen zeer goed in het landschap. De stations: ‗Two contrasting elements, ―shell and shadow‖, generate the stations‘ spatial qualities, with their lightweight organic roof structures of glass ―floating‖ on top of concrete plinths […].‗156 De glazen daken hebben een gezamenlijk oppervlak van 2.500 m². Zaha vermeldt bij de beschrijving dat de precieze en automatische omzetting van het computergegenereerde ontwerp tot een gestroomlijnd gebouw mogelijk is door de beschikbare nieuwe productiemethoden zoals het CNC frezen, thermovorming en fabricagemethoden uit de auto-industrie.157 Betsky merkt over de Cable Railway op: ‗Out of the snaking roofs and shapes, Hadid has recently also developed forms that billow out into what appear to be 155

‗Zaha Hadid stelt MAXXI-museum voor in Rome‘. 18-11-2009.

http://spqr.web-log.nl/spqr/2009/11/zaha-hadid-stel.html 28-04-2010. 156


157

CNC: Computer Numerical Controlled. Thermovorming: plaatmateriaal, zoals plastisch kunststof of glas

machinaal door middel van verhitting in (elke) gewenste vorm brengen. Zaha Hadid

59

lighter-than-air structures barely tethered to the ground. It is no more than a canopy, and is made possible by an intricate web of steel, but all one sees is a gleaming white cloud of painted metal panels tied down along a few tips around escalators and stairs.‘158 Zoals blijkt uit de opmerkingen over het materiaalgebruik door Zaha Hadid en Aaron Betsky, is ‗Nordpark‘ een voorbeeld van het hierboven vermelde idee van Zaha, om ook andere materialen dan beton te willen gaan gebruiken.159 Voor de ontwerpen van de verschillende vormen van elk van de vier stations heeft Zaha gebruik gemaakt van analogieën. ‗Because we wanted each station to use the fluid language of ice formations, like a frozen stream on the mountainside, we spent much of the development process studying such natural phenomena as glacial moraines and ice movements.‘ Zaha Hadid‘s ideeën blijven stromen, over de hele wereld te zien aan de vele sculpturale, vloeiende ontwerpen van haar projecten, zoals haar ontwerpen voor gebouwen in Madrid, Sevilla, Aken, Warschau, Moskou, Boedapest, Bazel, Montpellier, Amman, Abu Dhabi, Singapore, Hongkong, Kanton, Taipei, Seoel, Londen en het Italiaanse Reggio. Enkele voorbeelden daarvan laat ik hieronder, ter afsluiting van de lange reeks recente projecten van Zaha, nog even snel de revue passeren. London Aquatic Centre Dit is het eerste belangrijke gebouw dat Zaha Hadid in Engeland bouwt. Het London Aquatic Centre (2003-2012) is ontworpen voor de Olympische Spelen van 2012. 160 (Afb. 69 en 70) Verwijzend naar analogie en context schrijft Zaha over het zwemstadion: ‗Inspired by the fluid geometry of water in motion, our design aims to create spaces and a surrounding environment in sympathy with the river landscape of London‗s 2012 Olympic Park. An undulating roof sweeps up from the ground

158


159

Op de ZHA website staan van het project sprookjesachtig mooie foto‘s en fraaie renders afgebeeld.

http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/transport/2007/04/07/nordpark-cable-railway 01-06-2010. 160

Met de bekende vertragingen: in 2005 moest Zaha haar ontwerp aanpassen, aangepast plan klaar in 2006,

begin constructie in 2008. http://en.wikipedia.org/wiki/London_Aquatics_Centre 31-05-2010 Zaha Hadid

60

as a wave, enclosing the swimming and diving pools with a unifying gesture and describing their volume.‘161 De vormgeving van het gebouw, gebaseerd op een waterdruppel, verwijst naar een dubbele contextualiteit; de watersport en de ligging van het gebouw. Betsky schrijft dat de ‗wolken‘ van de Nordpark Cable Railway in Innsbruck bij het Londense zwemstadion, en enkele andere projecten, containers van ruimte zijn geworden die tot geweldige hoogten reiken.162 London Aquatic Centre: Eindelijk erkenning van Zaha Hadid door haar tweede vaderland. Signature Towers Voor Dubai, Verenigde Arabische Emiraten, zijn de Signature Towers, het Masterplan en het Podium ontworpen (2006- en 2005- ). (Afb. 071) Het totale project omvat een park, een promenade, een brug en gebouwen, en beslaat 350.000 m² bovengronds en 300.000 m² ondergronds.163 Helemaal rechts op de afbeelding is het door Zaha in 2007 ontworpen Dubai Financial Market te zien, een sculpturaal stervormig gebouw dat boven de grond zweeft. De boven genoemde zig-zag vorm van gebouwen beweegt zich bij de wolkenkrabbers in de verticale richting. De drie wolkenkrabbers, kantoren, hotel en woningen, staan op een gezamenlijke onderbouw, het Podium, met winkels, restaurants, enz. Het Podium verbindt de drie gebouwen waardoor het project – te realiseren op een tabula rasa - context verkrijgt en waar publieke en private ruimte in elkaar overgaan. Net als bij Oscar Niemeyer‘s gebouwen op de tabula rasa van Brasilia, is zoals uit diverse afbeeldingen duidelijk blijkt, Zaha er met het ‗Podium‘ in geslaagd een goede ‗ground condition‘ te creëren.164 De ‗dansende‘ Signature Towers zijn een sprekend voorbeeld van Zaha‘s icoon gebouwen. 161


162


163

Kwantitatieve gegevens ontleend aan de ZHA website.

http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/offices-and-towers/2005/04/01/signature-towers 01-06-2010. 164

‗Ground condition‘ opgevat als een goede overgang tussen publieke en private ruimte.

Zaha Hadid

61

Ten slotte het Regium Waterfront, een museum en multifunctioneel gebouw in Reggio, Italië en een wel zeer bijzonder museum, een niet-plaatsgebonden museum, het Mobile Art Pavilion for Chanel, 2007-2008, met een organische vormgeving van zowel het exterieur als het interieur (afb. 72 resp. 73 en 74). In de twee hoofdstukken over Zaha Hadid‘s werk heb ik een beperkt aantal projecten besproken; om een idee te geven over de vele projecten waar zij mee bezig is, is in bijlage 2 een lijst opgenomen met haar projecten. Drieëntwintig gebouwde werken, 57 stuks onderhanden werk (18 in aanbouw, 39 nog in aanbouw te nemen), 57 tentoonstellingen, tentoonstellingsontwerpen en installaties, en 46 meubelstukken en overige producten.165 Over de recente projecten merkt Aaron Betsky in zijn paragraaf ‗Building Fluid Form‘ nog op dat de structuren stromen en kronkelen, uitpuilen en overkragen, en een dichte intersectie van gladde vormen weven die functionele kwesties in vaak onopgeloste details doen opgaan. Wat blijft is een sterk gevoel voor vorm, een die uit de plek en het ontwerp proces groeit, meer dan de oplegging van een abstractie. Hadid en haar team zijn in staat deze vormen op verschillende schaalgrootten steeds beter te beheersen, zij leren van hun experimenten met meubels en, paradoxaal, van de manier waarop zij het landschap op een stedelijke schaal lezen.166 In 2005 wijst Fumio Nanjo er op in zijn artikel blurring borders – over vervagende grenzen tussen architectuur en kunst – dat zich verschuivingen in de architectuur voordoen en dat door de mogelijkheden van de nieuwe informatietechnologieën en nieuwe materialen het gezicht van de architectuur drastisch zal veranderen, en dat architectuur een hoog artistiek gehalte zal krijgen. ‗The dismantling of Architecture will lead on to the creation of a new architecture.‘167 Zaha Hadid‘s recente werk is daar een voorbeeld van.

165

De lijst op de ZHA website is geactualiseerd tot begin 2010.

166


167

Brayer, Migayrou en Nanjo, 2005 : 12.

Zaha Hadid

62

Al haar projecten, haar commentaar op en uitleg van die projecten, en haar ideeën die zij in diverse interviews heeft geventileerd overziend, is Zaha Hadid naar mijn mening is een goed architect, met gevoel voor schoonheid en vormgeving, context, functionaliteit en constructie, gevoel voor ruimtewerking en het doen ervaren van architectuur. Daar komt bij dat zij behalve architect een veelzijdig kunstenaar is, zij is een ontwerpster op velerlei gebied. Zaha heeft zich ontwikkeld van een jong architect die zich liet inspireren door de Russische avant-garde en Rem Koolhaas tot een architect met een geheel eigen stijl. Zij inspireert nu zelf veel studenten en andere architecten.

6. Stromingen in de moderne architectuur van de laatste tien jaar Voor de bepaling van de positie van Zaha Hadid in de hedendaagse architectuur is het nodig vast te stellen hoe de architectuurwereld, met over de hele wereld duizenden architecten, er in grote lijnen nu uitziet, welke stromingen er zijn en tot welke stroming Zaha kan worden gerekend.

Charles Jencks (1939), de vooraanstaande Amerikaanse architectuurhistoricus die zich heeft gespecialiseerd in de geschiedenis van de moderne architectuur, heeft een aantal standaardwerken geschreven; de meest recente zijn The New Paradigma in Architecture (2002) en The Iconic Building. The power of enigma. (2005). Jencks is praktisch zijn hele leven met de geschiedenis van de moderne architectuur bezig geweest en heeft in 1973 het boek Modern Movements in Architecture gepubliceerd, waarin al indelingsschema‘s voorkomen die hij ook in ‗New Paradigma’ gebruikt. Kenmerkend voor Jencks is dat hij zich expliciet richt op verschillende stromingen in de architectuur die op hetzelfde moment voorkomen en niet zoals andere architectuurhistorici, zoals Nikolaus Pevsner, die trachtten alle stromingen onder een noemer te brengen. In ‗New Paradigma’ behandelt hij de architectuur van de laatste veertig jaar. In ‗Iconic Buildings‘ richt Jencks zich op de sterke opkomst in de laatste tien jaar van een bepaald genre gebouwen, ‗gebouwen die zijn ontworpen om Zaha Hadid

63

opzien te baren, om geld te verdienen en waarvoor de normale criteria om een gebouw te waarderen niet van toepassing zijn‘, gebouwen met een raadselachtige betekenis, ‗enigmatic signifiers‘; iconische gebouwen.168 Jencks schrijft dat het Postmodernisme, dat in de architectuur in de jaren 1960 opkwam, een nieuwe fase is ingegaan die hij het ‘New Paradigma‘ of ‗Complexity Two‘ noemt. ‗The complexity architecture of Robert Venturi and James Stirling confronts different styles, contrasts taste cultures, makes an architecture of opposing codes; but in the second stage the heterogeneous architecture of Peter Eisenman, Daniel Libeskind and Frank Gehry folds in difference, laminates oppositions into smoother continuity.‘169 In het ‗Nieuwe Paradigma‘ treden belangrijke verschuivingen in de architectuur op. Over het ‗Nieuwe Paradigma‘ in de architectuur - naar mijn mening een modewoord met een betekenis die te veelomvattend is met betrekking tot de vernieuwingen in de architectuur – merk ik op dat het begrip is ontleend aan de filosofie. De natuurkundige en filosoof Thomas S. Kuhn (1922-1996) wees op de paradigmawisselingen in de wetenschap, dat wil zeggen revolutionaire ontwikkelingen in de wetenschap in plaats van evolutionaire. Bij een paradigmawisseling verandert niet alleen de theorie over de wereld, maar ook de wereld waarin wij leven, het wereldbeeld. 170 Juist het revolutionaire aspect van deze ontwikkeling spreekt architecten en architectuurhistorici kennelijk erg aan. Denk aan de nieuwe titel van Charles Jencks‘ boek The Language of Post-Modernism die nu luidt: The New Paradigm in Architecture. Hoewel Jencks in zijn inleiding op het boek stelt dat er eigenlijk geen sprake is van een paradigmawisseling, schrijft hij er wel een heel boek over.171 Het verkoopt goed, zo‘n titel! Hetzelfde geldt voor de 168

Jencks, 2005: 21.

169

‗Jencks, 2002: 6.

170

Kuhn publiceerde in 1962 zijn boek The Structure of Scientific Revolutions. Zie ook Leezenberg en de Vries,

2003: 98-104. 171

Jencks, 2002: 1. Van een echt nieuw paradigma, in de zin van een radicaal nieuw wereldbeeld, is geen sprake

Zaha Hadid

64

architect die de invoering en het gebruik van digitale technieken op zijn bureau als een paradigmawisseling beschouwt. 172 Het klinkt interessant en wetenschappelijk, en levert wellicht extra aandacht en opdrachten op, maar belangrijke verschuivingen in alleen de techniek, waardoor sneller en efficiënter moeilijker vormen kunnen worden gerealiseerd is naar mijn mening geen kanteling van het wereldbeeld, geen paradigmawisseling.

De eerste gebouwen van het nieuwe paradigma zijn volgens Charles Jencks Frank Gehry‘s Fish Sculpture in Barcelona (1989-1993) en Peter Eisenman‘s Aronoff Center for Design and Art in Cincinnati (1988-1996), omdat hun nieuwe taal ontstond door interactie tussen een ontwerper en een digitaal programma. ‗[…] a co creation between designer and software.‘ 173 Het nieuwe paradigma werd geholpen door computerontwerp én –productie. ‗Computer production now allows curved, folded and sensuous buildings to be produced, such as those by Frank Gehry. These are now almost as cheap and easy to build as the ubiquitous dumb box of Modernism.‘ Repetitie, die als rationale voor goedkoop bouwen nog voor Le Corbusier, Mies van der Rohe en Walter Gropius gold, is niet meer nodig, zodat een nieuwe vorm van individuele productie kon ontstaan.174 Deze stelling sluit aan op het hierboven genoemde proces van F2F en de ‗mass-customization‘ of ‗producing in lots of one‘.

De meest belangrijke architecten van het Nieuwe Paradigma vormen volgens Charles Jencks zoals gebruikelijk niet een eenduidige groep. Sommigen richten zich geheel op het genereren van nieuwe vormgevingstalen, en enkelen op de in de onderliggende naar voren komende ideeën.175 Jencks noemt een dertigtal namen, dat hij in twee groepen splitst. De eerste groep, zij die zich geheel op zegt Jencks, eerder een ‗slide than jump‘. 172

Jencks, 2002: 207. Peter Eisenman schrijft in 1992: ‗[…] a paradigm shift has taken place that should have

profoundly affected architecture: this was the shift from the mechanical paradigm to the electronic one.‘ 173

Jencks, 2002: 211.

174

Jencks, 2002: 1-2.

175

Jencks, 2002: 211.

Zaha Hadid

65

het programma van het Nieuwe Paradigma richten, omvat ondermeer Peter Eisenman (Aronoff Centre), de onvermoeibare gids en denker, Daniel Libeskind (Joods Museum), Frank Gehry (Bilbao Museum), sinds 1990 ‗master of the fluid fractal‘, Zaha Hadid, Enric Mirailles, Coop Himmelblau, de groep ARM, en de Nederlandse architecten Rem Koolhaas, Ben van Berkel, Kas Oosterhuis en Lars Spuybroek. De tweede groep, zij die zich volgens Jencks voor een deel aan het programma hebben gecommitteerd, bestaat uit onder anderen Will Alsop, Renzo Piano en Santiago Calatrava.176 Ten slotte noemt Jencks het belangrijke theoretische werk van een aantal architecten zoals Greg Lynn en Jeff Kipnis.177 Jencks heeft in zijn boek ‗The New Paradigma‘ een schema opgenomen over de evolutie in de architectuur vanaf 1960 tot nu.178 Op de x-as van het diagram staan de jaartallen en op de y-as staan de hoofdstromingen in de architectuur aangegeven door middel van een aantal zones, waarin tevens de namen van architecten zijn opgenomen en eenentwintig belangrijke trends en bewegingen in de architectuur. De architectuurstromingen splitsen zich in de loop van de tijd en komen soms weer samen. Van de aanvankelijke zes hoofdstromen uit Modern Movements zijn er nu drie over, die ieder bestaan uit een aantal trends en bewegingen. 1. Cosmic Symbolism en Post Modern Eclectisism onder meer Norman Foster, Robert Venturi, Hans Hollein, Arata Isozaki. 2. Datascapes en Heteropolis onder meer Koolhaas, ARM, Frank Gehry, Aldo Rossi, MVRDV, West 8. 3. Enigmatic Signifier, Fractal Architecture, Biomorphic en Cybernetic

De in het diagram opgenomen architecten heeft Jencks in drie categorieën verdeeld.

176

Jencks behandelt de laatste twee architecten in zijn paragraaf over ‗nieuwe metaforen van de natuur, en stelt

dat deze ‗organitech‘ designers hun werk gedeeltelijk op het nieuwe paradigma baseren: ‗a half way house in the new paradigma. Jencks, 2002: 230. 177

Jencks, 2002: 235 en 250.

178

Jencks, 2002: 50-51.

Zaha Hadid

66

Negen ‗driesterrenarchitecten‘, waarvan er vier in de periode na 1990 vallen, dit zijn Peter Eisenman, Frank Gehry, Daniel Libeskind en Rem Koolhaas. Ruim vijftig ‗tweesterrenarchitecten‘ en veel ‗éénsterren‘. Sommige architecten komen in verschillende perioden in verschillende categorieën voor - het belang van een architect voor een architectuurstroming kan in de loop van de tijd toe- of afnemen - én in verschillende hoofdstromingen, zoals Frank Gehry.

Zaha Hadid wordt door Jencks met twee sterren gewaardeerd, maar hij bespreekt in ‗The New Paradigma’ geen enkel werk van haar, wel vermeldt hij in het diagram twee van haar projecten: ‗Cincinnati‘ en ‗Rome‘. Zaha Hadid is door Jencks, naar mijn mening terecht opgenomen in de derde hoofdstroming - Enigmatic Signifier, Fractal Architecture, Biomorphic en Cybernetic - waartoe ook Libeskind, Gehry en Eisenman behoren, naast ondermeer de ‗tweesterrenarchitecten‘ Santiago Calatrava, Coop Himmelblau, Greg Lynn, Will Alsop, en het Nederlandse UN Studio. Enkele ‗éénsterarchitecten‘ uit de periode na 1990 zijn ARM, FOA, Enric Miralles, en - heel bescheiden - de auteur zelf, en de Nederlanders Lars Spuybroek en Kas Oosterhuis. Het werk van Zaha Hadid valt onder de stromingen ‗Enigmatic Signifier‘ met bijvoorbeeld ‗Cincinnati‘, ‗Phaeno’ en ‗MAXXI’ en ‗Biomorphic‘ met ‗Jolla‘, Nord Park Cable Railway en het Mobile Art Pavilion. Sommige gebouwen vallen onder beide stromingen, zoals ‗Phaeno‘ of de ‗Cable Railway‘ die zowel een ‗icoon‘ als een ‗vloeiend‘ gebouw zijn.

In The Iconic Building kiest Jencks een andere invalshoek: gebouwen die als icoon dienen, die letterlijk als een beeld voor iets staan; een imago voor een bedrijf, een organisatie, een merk, een regio, een regering of een stad. Iconische gebouwen komen niet alleen in de moderne hedendaagse architectuur voor, maar ook al in de Oudheid zoals de piramiden. Het eerste moderne icoon is volgens Jencks Le Corbusier‘s Ronchamp uit de jaren 1950. Een ander belangrijke icoon is het Sydney Opera House van Jörn Utzon (19561973) en recenter Frank Gehry‘s New Guggenheim Museum in Bilbao (19921997), waarover de architect vertelt dat de opdrachtgever een ―hit‖ wilde: ‗they Zaha Hadid

67

needed the building to do for Bilbao what the Sydney Opera House did for Australia.‘179 (afb. 75 en 76) Na Bilbao ontstond er een hausse in vraag naar iconen, het Bilbao effect genoemd, waarvan Jencks talloze voorbeelden geeft, enkelen ervan zijn hierboven al genoemd.180 De iconische gebouwen vormen een van de trends binnen Jencks‘ Nieuwe Paradigma: Enigmatic Signifier, deel van de derde hoofdstroming. Jencks verwacht niet dat de hedendaagse trend van de ‘icons‘ iets tijdelijks zal blijken te zijn. ‗The iconic building is not going to go away […].‘181

In The Iconic Building besteedt Jencks uitgebreid aandacht aan Zaha Hadid en haar werk, onder het kopje ‗Zaha Hadid --- Icons of Fluidity.‘ ‗She is another contender for the mantle of the iconic architect, not only in fluid buildings based on her graphic work and paintings, but also in her person as the architectural diva‘.182 Jencks bespreekt ‗Cincinnati’, de Ski Jump, en het Phaeno Science Center. Verderop schrijft hij waarderend ‗As Zaha Hadid‘s work shows, the coherence of the architect‘s aesthetic [...]‘ en bij de bespreking van de metaforen die het iconische gebouw domineren ‗[…] Zaha Hadid and Peter Eisenman are most resistant to naturalistic and identifiable imagery; they usually confine themselves within the language of architecture. But even their grammars tend to organic fluidity, and the rolling fractals of landforms.‘183

179

Jencks, 2005: 12.

180

Zoals Norman Foster‘s Swiss Re headquarters, Londen (1996-2003), Future Systems‘ Selfridges,

Birmingham (2001-2003), ARM‗s National Museum of Australia (1997-2002), Daniel Libeskind‘s Jewish Museum, Berlijn (1989-2001), Santiago Calatrava‘s City of Arts and Sciences, Valencia (1991-2002), Will Alsop‘s Ontario College of Art&Design in Toronto (2001-2004)), Peter Eisenman‘s City of Culture in Santiago de Compostella (1999-2005), Rem Koolhaas‘ CCTV gebouw in Peking (2002-2010), Frank Gehry‘s Walt Disney Concert Hall in Los Angeles (1987-2003) en Herzog & de Meuron‘s Olympisch Stadion in Peking (2004-2008). 181

Jencks, 2005:195.

182

Jencks, 2005: 156.

183

Jencks, 2005: 202 en 208.

Zaha Hadid

68

Ter afsluiting van dit hoofdstuk merk ik op dat ik niet een volledig overzicht van de hedendaagse moderne architectuur heb willen geven, en dat er meer stromingen in de moderne architectuur bestaan dan hierboven weergegeven, zoals het hedendaagse moderne traditionalisme van Krier & Kohl of Soeters Van Elsdonck Ponec. Ook komt het voor dat bepaalde auteurs andere invalshoeken kiezen; Jencks doet dat bijvoorbeeld met zijn iconische gebouwen binnen zijn ‗nieuwe paradigma‘ en Hans Ibelings door het verlies van plaats, context en identiteit van gebouwen als criterium te kiezen, hij noemt deze architectuurstroming van na 1990 het Supermodernisme.184 De Supermoderne betekenisloze gebouwen, gekarakteriseerd door koelheid, gladheid en abstractie kunnen volgens Ibelings overal staan. Door verschil in gekozen invalshoek kan een bepaald gebouw op verschillende manieren worden beoordeeld. Één voorbeeld: de Yokohama International Port Terminal, Yokohama, Japan, 1995-2002 van FOA. Bij Ibelings is het Supermodern, bij Jencks een landscape-building behorend bij de architectuur van het nieuwe paradigma.185

Ibelings schrijft dat het geven van een overzicht van hedendaagse architectuur onvermijdelijk voorlopig en tijdelijk is en op zijn best een raamwerk vormt voor het begrijpen van de ontwikkelingen in de architectuur.186 Zo wil ik Jencks overzicht als een raamwerk voor de bepaling van Zaha Hadid‘s positie in de moderne architectuur gebruiken, die dan per definitie ook onvermijdelijk voorlopig en tijdelijk is.

7. Positie van Zaha Hadid in de architectuurwereld De positie die Zaha Hadid in de moderne architectuur inneemt zal ik hieronder vaststellen op grond van: - de aan haar toegekende prijzen 184

Ibelings, 2002:10. De term is ontleend aan de titel van het boek van Marc Augé: Non-Lieux; introduction á

une anthropologie de la surmodernité. Parijs, 1992. Augé beschrijft hoe met ruimte en plaats wordt omgegaan. 185

Jencks 2002: 235-237. Over het ontwerp: ‗folding, superposition and bifurcation - a step beyond their

teachers‘ (Zaha Hadid en Rem Koolhaas). 186

Ibelings, 2002: 9.

Zaha Hadid

69

- de aan haar gewijde tentoonstellingen van belangrijke musea en instituten - de door mij bestudeerde literatuur.

7.1 Toegekende prijzen De belangrijkste van de vele prijzen die Zaha Hadid zijn toegekend is de in 2004 aan haar uitgereikte Pritzker Prize.187 Zaha Hadid was de eerste vrouw die deze prijs heeft ontvangen. De jury selecteerde zeven werken uit de periode 1990-2004: - Vitra Fire Station, 1990-1994. (afb. 10 t/m 13) - LFone Landesgartenschau , 1996-1999. (afb. 19 en 20) - Car Park and Terminus Hoenheim Nord, 1998-2001. (afb. 46 en 47) - Bergisel Ski Jump, 1999-2002. (afb. 43) - Lois & Richard Rosenthal Center for Contemporary Art, 1997-2003. (afb. 14 en 15) - BMW Plant Central Building, 2001-2005. (afb. 44 en 45) - Phaeno Science Centre, 1999-2005. (afb. 40, 41 en 42).

De jury waardeert haar toewijding aan het Modernisme en haar inventiviteit. Frank Gehry, jurylid, stelt dat elk project van Zaha gepaard gaat met nieuwe opwinding en innovatie. Het is niet verwonderlijk schrijft de jury dat Zaha grote bewondering heeft voor Oskar Niemeyer, winnaar van de Pritzker Prize in 1988, omdat zij beiden een onbevreesdheid tonen in hun werk en niet bang zijn voor de risico‘s die voortvloeien uit gedurfde visionaire vormen. Voorts wordt haar scheppen van ruimte in de architectuur geroemd. ‗[…] met haar onnavolgbare hantering van muren, daken en grondvlakken, met die transparante, verweven en vloeiende ruimten […].‘ Naar mijn mening zeer terechte opmerkingen zoals blijkt uit bijvoorbeeld The Peak en het nog te behandelen MAXXI.

187

In bijlage 1, Toegekende Prijzen, zijn alle winnaars van de Pritzker Prize genoemd en delen van het

juryrapport vermeld. Zaha Hadid

70

Enkele andere toegekende prijzen zijn verscheidene RIBA prijzen, innovatie en design prijzen, benoeming tot erelid van belangrijke Amerikaanse en Engelse instituten, erelid van de Amerikaanse en de Duitse Architectenbond en verscheidene eredoctoraten.188 In 2010 neemt het Time Magazine Zaha op bij de honderd meest invloedrijke personen van de wereld.

7.2 Tentoonstellingen De positie van Zaha Hadid, als architect en als kunstenaar, kan ook worden afgemeten aan tentoonstellingen van belangrijke instituten over haar of waaraan zij meedeed.189 Enkele van die tentoonstellingen zijn: -1983: Retrospectieve tentoonstelling aan de AA in Londen.190 -1988: Deconstrucivist Architecture, MoMa, New York, USA. -1992: The Great Utopia: Soviet Avant-Garde 1915-1932, Guggenheim Museum, New York, USA. -1997/98: SFMOMA (San Francisco MoMa), San Francisco,USA. -2000, 2002, 2007 en 2008: Architectuur Biënnales van Venetië. -2002: Zaha Hadid. Opere e progetti//Works and Projects, National Centre for Contemporary Arts, Rome, Italië. -2003: Zaha Hadid Architektur// Architecture, MAK, Wenen, Oostenrijk. -2006: Zaha Hadid: Thirty Years in Architecture, Guggenheim Museum, N.Y. -2008: Silver Paintings, Art Cologne, Keulen, Duitsland. -2009: Super Contemporary, Design Musem, Londen, UK. -2009: Zaha Hadid, Biennale di Architettura, Padua, Italië.

Een indicatie van de positie van Zaha Hadid op het gebied van digitaal ontwerp gaf de tentoonstelling in het Centre Pompidou te Parijs, 2003-2004, over Non Standard Architectures. De tentoonstelling gaf een overzicht van actueel 188

In bijlage 1, Toegekende Prijzen staan onder 2. Overige Toegekende Prijzen, alle andere prijzen vermeld.

189

In bijlage 2, Projecten van Zaha Hadid, is onder het kopje Exhibitions, Installation & Exhibition Design een

uitgebreider overzicht opgenomen. 190

Jencks, 2005: 156. ‗Six years after graduating from the AA in London, she had a major retrospective in her

school! ‗ Zaha Hadid

71

onderzoek in architectuur waarbij digitale technieken worden toegepast, van ontwerp tot en met realisatie. Twaalf internationale architectenbureaus die deze technieken al een aantal jaren toepasten, lieten daar hun gebouwde of experimentele projecten zien. Enkele namen van de deelnemers: Greg Lynn Form, Asymptote, de Nederlanders Lars Spuybroek, Kas Oosterhuis en Ben van Berkel. Maar Zaha Hadid was hier niet bij.191 Kennelijk werd Zaha Hadid in digitaal opzicht begin eenentwintigste eeuw door het Centre Pompidou nog niet voor vol aangezien.

In de Frans/Japanse tentoonstelling ARCHILAB: New Experiments in Architecture, Art and the city, 1950-2005 was Zaha Hadid opgenomen in de groep Deconstructivisten samen met Asymptote, Coop Himmelb(l)au, Peter Eisenman, Daniel Libeskind, Morphosis, Eric Owen Moss, Michele Saee en Bernard Tschumi. Een bevestiging van haar belangrijke positie. In het boek naar aanleiding van deze tentoonstelling zijn Zaha‘s ontwerpen van The Hague Villas uit 1991 opgenomen.192

Zaha Hadid neemt gezien de vele en belangrijke tentoonstellingen over haar werk en tentoonstellingen waar zij aan meewerkte, een vooraanstaande positie in.

7.3 Literatuur In de door mij bestudeerde literatuur wordt over Zaha Hadid zeer verschillend gedacht; hieronder behandel ik zes auteurs die op enige wijze over Zaha Hadid schrijven.

191

Tentoonstelling van 10-12-2003 tot 1-03-2004. Op de website van Designboom.com staan ook afbeeldingen

van negen deelnemers. http://www.designboom.com/contemporary/nonstandard.html 30-03-2010. 192

Brayer, Migayrou, Nanjo, 2005. Tentoonstelling in het FRAC Centre in Orléans en het Mori Art Museum in

Tokyo in 2004-2005. Tevens werk van vier Nederlandse architectenbureaus Rem Koolhaas (groep ‗Deconstructivisten‘), en bij de groep ‗Computerized Symbosis‘ UNStudio, NOX en ONL. Zaha Hadid

72

7.3.1 Curtis William J.R. Curtis besteedt in zijn boek Modern Architecture aandacht aan de deconstructivisten, waarbij hij slechts enkele regels aan Zaha Hadid wijdt. 193 Wanneer Curtis over de deconstructivisten schrijft: ‗While it was fashionable in the late 1980‘s to group together architects who used fragmented forms as ―deconstructivist‖, it was obvious that the implied connection between Soviet Constructivism and the late twentieth-century philosophy of deconstructivism was little more than an intellectual sleight of hand […]‘ dan impliceert dit ook een kritiek op de hierboven door Zaha genoemde inspiratie door en verwijzing naar de Russische Constructivisten. Over de toen nog zeer jonge Zaha schrijft Curtis kritisch: ‗Zaha Hadid‘s paintings and architectural projects (e.g. the Hong Kong Peak proposal of 1983) used floating shards and dynamic planes in a way which suggested extraterrestrial lines of force, but her rather decorative re-use of Lissitzky‘s or Malevich‘s spatial discoveries was devoid of any radical social content.‘ Curtis (1948) is een gezaghebbend architectuurhistoricus die zich richt op de architectuur van de twintigste eeuw. Curtis‘ geciteerde tekst, uit de meest recente editie, is in 1995 geschreven. Op dat moment was er al veel meer en daadwerkelijk gebouwd werk van Zaha bekend, zoals Vitra, maar daar besteedt Curtis geen aandacht aan. Zijn kritiek, dat Zaha Hadid‘s werk geen radicale sociale inhoud heeft vind ik eenzijdig en, gezien het toen bekende oeuvre van Zaha, beperkt, en getuigt in dit geval van een beperkte visie op ‗goede‘ architectuur. Als Curtis met zijn verwijt bedoelde dat Zaha Hadid niet de radicale sociale inhoud van de Russische Constructivisten bezit, dan kan dat moeilijk als een kritiekpunt naar voren worden gebracht, omdat de sociaal economische omstandigheden tegenwoordig totaal anders zijn. Over Frank Gehry‘s werk maakt Curtis ook een dergelijke opmerking ‗[…] without a social or ideological programme […]‘. Curtis bespreekt Gehry‘s werk uit de jaren negentig en is nu wél heel positief over deze architectuur.194

193

Curtis, 2002: 667.

194

Curtis, 2002: 662-664.

Zaha Hadid

73

7.3.1.1 Goede architectuur Curtis‘ kritiek op het vermeende ontbreken van radicale sociale inhoud roert een veel breder thema aan: wat is goede architectuur? De vraag kan worden gesteld of het noodzakelijk is dat er aan goede architectuur een ideologisch programma ten grondslag ligt en vervolgens de vraag welk ideologisch of sociaal idee dat dan zou moeten zijn. Daarnaast speelt de vraag welke sociale verantwoordelijkheid een architect heeft; hij kan optreden als activist, trachten de maatschappij te hervormen en bouwen zoals hij denkt dat er moet worden geleefd of als lid van de maatschappij bouwen zoals er wordt geleefd. Volgens Leland Roth is het vraagstuk van de sociale verantwoordelijkheid van de architect nooit opgelost.195 Naar mijn mening kan een architect door zijn werk niet de wereld hervormen, hij kan er wel idealen op na houden en er manifesten over schrijven om te proberen die wereld te beïnvloeden, maar uiteindelijk bouwt hij werk waar vraag naar is. Caroline Bos schrijft ‗But it is a characteristic of architecture that it looks beyond itself […] its raison d‘être is so fundamentally evident - when all is said and done, buildings do supply a basic human need - architects, in order to develop their field, must engage issues outside it.‘196 Zaha Hadid zal het zeker met haar eens zijn.

Over wat goede architectuur is zijn in de loop der tijd talloze boeken geschreven; het eerste overgeleverde boek is dat van Vitruvius. Vitruvius ( ± 85-20 v. Chr.) noemt in zijn De Architectura libri decem drie belangrijke aspecten van de architectuur: - de vorm

(venustas)

- de constructie (firmitas) - de functie

(utilitas)

Er bestaan belangrijke relaties tussen deze drie aspecten, die eeuwenlang een bron van inspiratie bleven en die pas na de Verlichting en vooral ten tijde van

195

Roth, 2007: 133.

196

Bos, 2006.

Zaha Hadid

74

de Historische avant-garde fundamenteel ter discussie werden gesteld. In de vele latere handboeken wordt gesteld dat architectuur tevens wordt bepaald door: - de sociaal economische omstandigheden, waarin de architectuur ontstond - de stedenbouwkundige of landschappelijke context - de inhoud, die heel expliciet of impliciet kan zijn Daarnaast: architectuur kan voor gebruikers ongewild als een teken fungeren, waardoor een wisselende betekenis in tijd en gebruiker kan ontstaan.197 Forty geeft, in aansluiting op zijn trits ‘Form, Design and Space‘, een interessant, diepergaand, overzicht van de betekenis van Vitruvius‘ drie begrippen in de moderne architectuur.198

7.3.1.2 Vorm en constructie Er bestaat een belangrijke relatie tussen vorm en constructie, en de vraag is waar begint een architect mee? Zaha vertelt over haar manier van ontwerpen dat zij tijdens het ontwerpen altijd in gedachten houdt hoe een gebouw werkt en dat zij nooit achteraf de structuur ontwerpt: ‗stucture is very integral to design‘.199 Dit betekent dat bij Zaha vorm en constructie gelijktijdig ontstaan. Pierre Luigi Nervi heeft zich hierover in dezelfde zin uitgelaten.200

7.3.1.3 Vorm en functie Ook tussen vorm en functie, vaak weergegeven door het adagium ‗form follows function‘ bestaat een belangrijk verband.201 Over de vorm zelf zijn door moderne architecten verschillende uitspraken gedaan, zoals Mies van der Rohe‘s modernistisch ‗Less is more‘ – de vorm

197

Bijvoorbeeld: Reader Visuele analyse Kunstgeschiedenis van de Universiteit van Amsterdam: Bijlage

Bouwstenen voor architectuurgeschiedenis, een door Ben Rebel licht gewijzigde tekst van H. van Rheeden e.a. , Kunstgeschiedenis in het onderwijs, handleiding voor opleiding en praktijk Groningen, 1985, 162-180. 198

Forty, 2004. Vorm: 149-172, Constructie 276-285 en Functie: 174-195.

199

Futugawa, 1995: 20-21.

200

Ik weet niet of er een verband bestaat maar Nervi was constructeur-architect en Zaha is wiskundige-architect.

201

Janson, 2001: uitspraak van de Amerikaanse architect Louis Sullivan (1856-1924). Janson wijst er op dat

Sullivan niet een vaste relatie bedoelde, maar een flexibele. Zaha Hadid

75

moest tot een minimum zijn teruggebracht - en Robert Venturi‘s postmodernistische reactie daarop ‗Less is a bore‗. De vloeiende expressionistische vormen die Zaha Hadid het laatste decennium gebruikt kunnen ook aan kritiek onderhevig zijn.202 In dit verband is de vraag die Giedion zichzelf stelt interessant: ‗Are we prepared to go beyond the purely functional and tangible as earlier periods did in order to enhance the force of expression?‘ Hij geeft het volgende antwoord: ‗The autonomous right of expression must again assert itself in building, over and above the purely utilitarian.‘ Hij voegt daar als waarschuwing aan toe: ‗We are fully aware that at the present moment only a master hand can dare to manifest the independence of expression from function. In the hands of minor talents this can only lead to sliding off the rails‘203 Zaha Hadid is naar mijn mening geen minor talent.

7.3.2 Watkin In het boek A History of Western architecture wordt Zaha Hadid even genoemd, maar zonder een specifieke kritiek op haar, wel een verholen kritiek op het deconstructivisme, wanneer David Watkin (1941) in zijn hoofdstuk ‗The Twentieth Century and Beyond‘ schrijft: ‗The leading architects of the populist yet aggressive architecture of Deconstructivism are Eisenman, Gehry, Libeskind, Koolhaas and the latter‘s pupil, the Iraqi-born Zaha Hadid (b.1950), whose work includes the Vitra Fire Station, Weil-am-Rhein (1991-3), with its expressive jagged forms.‘204 Zaha Hadid wordt hier in één adem genoemd met belangrijke architecten; een erkenning van Zaha‘s positie. In tegenstelling tot Curtis vermeldt deze auteur (tekst van 2005) ook later werk van Zaha Hadid, waarover hij zich positief uitlaat. ‗Zaha Hadid built the Park and Ride Tram Station, Strasbourg (2001) […] in a construction featuring her customary dynamic lines. She also built the Ski Jump at Bergisel, Innsbruck (2002) […]. It features a dramatic tower, 197 feet (60 m.) high, with a glazed café wrapped round the top.‘205

202

Op Zaha‘s gebruik van vloeiende vormen in relatie tot vroegere architecten kom ik later terug.

203

Giedion, 1967: 677.

204

Watkin, 2005: 674.

205

Watkin, 20058.: 688 en 700.

Zaha Hadid

76

7.3.3 Roth In het handboek Understanding Architecture bespreekt Leland Roth niet het werk van Zaha Hadid, - waar hij overigens, zoals uit het citaat blijkt, impliciet waardering voor heeft - maar komt Zaha ter sprake in het hoofdstuk over de positie van de architect in de loop van de geschiedenis. Daarin schrijft hij dat in de twintigste eeuw een verschuiving optreedt doordat steeds meer vrouwen architect worden. ‗This shift was dramatically demonstrated by the award of the prestigious 2004 Pritzker Prize to Zaha Hadid […] the Nobel prize of the architectural world, the Pritzker Prize recognizes distinguished achievement on a global scale, and 2004 was the first year the prize was awarded to a women.‘206 7.3.4 Frampton De bekende architectuur criticus Kenneth Frampton (1930) heeft in zijn Modern Architecture kritiek op en waardering voor Zaha‘s werk.207 Frampton schrijft in zijn paragraaf Morfologie over exceptioneel vloeiende vormen dat daarbij sprake is van een essentiële leegte, geen verband tussen inen exterieur, een vorm die geheel onafhankelijk is van het interieur, en een nodeloze manipulatie van het oppervlak laat zien als een doel op zich. Frampton haalt als voorbeeld Gehry‘s Bilbao aan. (afb. 75 en 76) Hij merkt tevens op dat de voor Bilbao gekozen vorm een pervers, onhandig systeem van voetgangerscirculatie veroorzaakt, en dat door de vorm het gebouw geheel niet past in de topografische context. Dit syndroom van nodeloze manipulatie, schrijft hij, is ook in het werk van Ben van Berkel, Lars Spuybroek, Daniel Libeskind, Greg Lynn, Hani Rashid en Zaha Hadid te zien. Over Zaha zegt hij echter in dezelfde zin: wiens unieke talent voor het eerst naar voren kwam door haar Hongkong Peak. Tien jaar na de Peak, schrijft Frampton, vertaalde Zaha haar dynamische, veelkleurige Neo-Suprematistische grafiek in een exceptioneel plastisch, maar tamelijk onfunctioneel betonnen brandweergebouw: nog een folly van een ‗sterarchitect‘ er bij op het terrein van Vitra.208 Frampton heeft wel waardering voor Zaha Hadid‘s vloeiende vormen wanneer zij dezen op kleine schaal toepast of wanneer zij de sculpturale vormen ondergeschikt maakt aan de horizontale topografische dimensie. Als voorbeelden van die goede landschappelijke ontwerpen noemt Frampton de 206

Roth, 2007: 134.

207

Frampton, 2007: 356-361.

208

Frampton verwijst hiermee naar het Vitra Design Museum van Frank Gehry (2006).

Zaha Hadid

77

Landesgartenschau 1999 en het Car Park and Terminus bij Straatsburg, een exceptioneel gevoelig werk.209 (afb. 19 en 20 respectievelijk 46 en 47) Frampton over ‗Straatsburg‘: ‗Here, well-engineered access roads are combined with the trajectory of a rail link and the sweeping pattern of parked cars to create a three-dimensional megalopolitan set-piece that is as poetic as it is efficient.‘210 Maar, zodra Zaha de sculpturale vormen gebruikt voor driedimensionale ontwerpen gaat het volgens Frampton helemaal mis, zoals bij het Phaeno Science Centre in Wolfsburg, het BMW Plant Central Building in Leipzig en High-Speed Train Station Napoli-Afragola bij Napels (2003-2012, door mij niet afgebeeld, zie de ZHA website).211 ‗[…] the sculptural aspect of her sensibility animates the exterior while the horizontal topographic dimension is largely reserved for the disposition of the internal space‘ (afb. 40, 41 en 42 respectievelijk 44 en 45) 7.3.5 Betsky Aaron Betsky (1958) schrijft over de Hong Kong Peak heel anders dan Curtis. ‗The winning entry for the Hongkong Peak competition proved to thousands of architects and design students (including this author) that the techniques she had been developing were a new form of architecture‘212 Dit geeft aan dat Zaha Hadid al in 1983 voor velen een belangrijke positie innam. Over de belangrijke positie die Zaha nu inneemt schrijft Betsky: ‗Since 2000, Zaha Hadid has become one of the most successful, recognized and prolific architects working today. In 2004, she won the Pritzker Architecture Prize, considered by many to be the discipline‘s highest honour. Her face has become familiar to millions on the pages of fashion magazines as well as on those of the more specialized publications on architecture. This recognition is not insignificant. It means that she can sell herself and thus her work: her signature on a building plan will raise its profile, the client‘s prestige and ability to sell or rent the apartments or office space she has created.‘213 209

Frampton, 2007: 358. Frampton haalt voor de beschrijving van het tectonisch-topografisch karakter van het

ontwerp van het Car Park het lyrische citaat van de Spaanse hoogleraar Luis Fernández-Galiano aan. 210

Frampton, 2007: 358.

211

Voor afbeeldingen zie de ZHA website.

http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/transport/2003/04/07/napoli-afragola-train-station 1-06-2010. 212


213


Zaha Hadid

78

7.3.6 Jencks Als laatste auteur noem ik Charles Jencks die, zoals boven vermeld, Zaha Hadid op een lijn stelt met bekende vooraanstaande architecten als Peter Eisenman, Daniel Libeskind, Pritzker Prize winnaar Frank Gehry, Santiago Calatrava, Coop Himmelblau, Greg Lynn, Will Alsop, ARM, FOA, Enric Miralles en het Nederlandse UN Studio, NOX en ONL, die allen zijn opgenomen in Jencks derde hoofdstroming, en de andere Pritzker Prize winnaar Rem Koolhaas. Jencks schrijft, zoals hierboven vermeld, in The Iconic Building zeer waarderend over Zaha en noemt haar gebouwen van de laatste jaren ‗icons of fluidity‘ en prijst haar esthetische coherentie. Dat Zaha geen onbelangrijke positie inneemt blijkt ook uit de grootte van haar bureau, en zij bouwt, zoals bijna alle belangrijke hedendaagse architecten, over de hele wereld en wordt regelmatig uitgenodigd voor lezingen en gastcolleges. Op basis van de in dit hoofdstuk beschreven literatuur, tentoonstellingen, prijzen en de veelheid van opdrachten en op grond van mijn persoonlijke bewondering en waardering voor haar werk, vind ik Zaha Hadid een zeer vooraanstaand hedendaags architect. En zoals het eigenlijk ‗hoort‘ is er natuurlijk ook kritiek op haar werk, maar de meeste reacties zijn toch positief. Zaha Hadid is een ware sterarchitect.

Het werk van Zaha past binnen een van de stromingen van de contemporaine architectuur, een die door Jencks wordt aangeduid als de derde hoofdstroming bestaande uit ‗Enigmatic Signifier, Fractal Architecture, Biomorphic en Cybernetic‘.

8. Uniek Horst Brandenburg stelt - iets te enthousiast naar mijn mening - :‗Zij is de enige vrouwelijke architect die internationaal aan de top staat, en daarnaast een onverbeterlijke diva. Iedereen is het er over eens dat Zaha Hadid uniek is.‘214 De vermeende uniciteit van Zaha gaat mijns inziens maar voor een beperkt

214

Leeuwin.

Zaha Hadid

79

aantal aspecten op. Zaha‘s gebruik van vloeiende en ronde vormen in de laatste tien jaar is één van die aspecten. In de ontwerpen van vroegere architecten zijn deze vormen al eerder toegepast al was het toen nog ‗handwerk‘ omdat de computer als ontwerpgereedschap niet bestond. Enkele voorbeelden zijn de kapel van Ronchamps (1955) van Le Corbusier en het TWA gebouw op de luchthaven van New York uit 1962 van Eero Saarinen.215 Maar ook al veel eerder zien wij deze vloeiende vormen, zoals bij het Expressionisme rond de jaren 1920. Een voorbeeld daarvan is de Einstein Toren te Potsdam (1921) van Erich Mendelssohn en ook bij Gaudi´s Casa Milá Appartementen (1905-1907), te Barcelona, zien wij geen rechte vlakken. De Italiaanse Futuristen, rond 1910, zochten ook naar nieuwe vormen, en tekenden vaak vloeiende vormen voor bijvoorbeeld auto´s en vliegtuigen. Hierover schreef de architect SantÉlia: ´The problem of modern architecture is […] to raise the new built structure on a sane plane, gleaning every benefit of science and technology … establishing new forms, new lines, new reasons for existence solely out of the special conditions of modern living and its projection as aesthetic value in our sensibilities.´216 Fish Sculpture (1989-92), Vila Olympica te Barcelona van Frank Gehry, is een recenter voorbeeld. Gehry gebruikte het computerprogramma CATIA voor de curvilineaire constructie van de vis. Het model is gedeeltelijk met de computer gemaakt en gedeeltelijk met de hand.217 Het Guggenheim Museum van Frank Gehry in Bilbao (1992-1997) is één en al sculptuur en is zeker een inspiratiebron voor Zaha geweest.

215

Giedion, 1967: 683. Over de moeilijke representatie van de verticale en horizontale doorsneden van het TWA

building schrijft Giedion dat de tekeningen van de gecompliceerde curven- het gaat over de jaren 1950!! – moesten worden berekend met behulp van een computer. 216

Frampton, 2007: 87.

217

Jencks, 2002: 2. Jencks merkt op dat halverwege de jaren 1990 het gebruik van computerprogramma´s bij het

architectenbureau van Frank Gehry gewoon werd. Zaha Hadid

80

Krommingen van de ruimte zoals Zaha‘s ‗urban carpet‘ in Cincinnati (19972003) zijn al eerder te zien bij het Truss Wall House, Tokio (1990-1993) van Ushida Findlay Partnership, in Rem Koolhaas‘ competitieontwerp Bibliothèques Jussieu (Parijs, 1993), zijn Educatorium in Utrecht (1992-1997), en in de Waterpaviljoens op Neeltje Jans (1994-1997) van Kas Oosterhuis en Lars Spuybroek.218 Zaha‘s gebruik van vloeiende vormen is niet uniek te noemen.

De denkbeelden van Zaha, zoals ondermeer het streven naar goede architectuur, haar 20ste –eeuwse droom dat architectuur bijdraagt aan een beter leven, de inspiratie die zij ontleende of ontleent aan de Russische avant-garde, aan de natuur en andere analogieën, het onderzoeken van techniek, constructie, biologie, scheikunde en dergelijke en het nadenken over ander materiaal dan beton om vernieuwing en vooruitgang in de architectuur te bereiken, vinden wij ook bij andere architecten terug. Zaha‘s denkbeelden zijn niet uniek te noemen. In het gebruik van computer aided design is Zaha niet uniek, ‗iedereen‘ gebruikt digitale technieken en in de vroegtijdigheid van het gebruik CAD – ondanks de hierboven vermelde uitspraak van Thomas Krens dat zij er al vroeg mee begon – is Zaha in dit opzicht ook niet uniek, omdat een aantal architecten dat al vijf jaar eerder deed.

Behalve Horst Brandenburg zijn er ook twee auteurs die Zaha uniek noemen. Frampton met zijn hierboven genoemde uitspraak ‗wiens unieke talent voor het eerst naar voren kwam door haar Hongkong Peak‘ en Yehuda Safran met ‗Her unique capacity to develop a language of her own has been readily adopted as the lingua franca of the architecture of tomorrow.‘219 Safran haalt ook een uitspraak uit 1977 aan van Rem Koolhaas die toen al, in het vijfdejaars AA rapport van Zaha, schreef ‗Now she is a planet, in her own inimatable orbit.‘

218

Gössel, 2005: 546. Over het Trusswall House, Tokio.

219

Safran, 2000: 89.

Zaha Hadid

81

Jencks noemt haar ‗the iconic architect‘ en ‗the architectural diva‘. De combinatie van kunst en architectuur komt, zoals hierboven aangegeven, bij meer hedendaagse architecten voor. Ook haar leraar, Rem Koolhaas maakte grafisch werk. Hierin is Zaha niet uniek.

Naar mijn mening is haar veelzijdigheid uniek. Het maken van schilderijen en tekeningen, het ontwerpen van meubels, tapijt, schoenen, sierraden, auto‘s, bestek, kroonluchters, vazen en andere gebruiksvoorwerpen, het ontwerpen van theaterdecors, theaterkleding en tentoonstellingen, en het maken van ontwerpen voor festivals naast architectuur en stedenbouw is uniek te noemen.

Zeker uniek is de vooraanstaande positie die zij als vrouw inneemt in de internationale architectuurwereld tot uiting komend in de Pritzker Prize. Zaha Hadid was tot 2010 de enige vrouw aan wie deze prijs werd toegekend.

Zaha Hadid

82

9. Conclusie De vraagstelling over de positie die Zaha Hadid in de moderne hedendaagse architectuur inneemt heb ik in het voorgaande vanuit een aantal verschillende standpunten benaderd. Eerst heb ik vastgesteld in welke stroming van de moderne architectuur Zaha‘s werk past. Dat is de hoofdstroming in de hedendaagse architectuur, die door Jencks ‗Enigmatic Signifier, Fractal Architecture, Biomorphic en Cybernetic‘ wordt genoemd. Zaha Hadid‘s werk past in de stromingen Enigmatic Signifier en Biomorphic.

De zeer belangrijke positie die Zaha Hadid inneemt blijkt uit de vele aan haar toegekende prijzen, waarvan de Pritzker Prize de belangrijkste is, en uit de aan haar toegekende internationale eredoctoraten en erelidmaatschappen.

Dat Zaha Hadid een vooraanstaande positie inneemt als architect en als kunstenaar, blijkt ook uit de vele en belangrijke tentoonstellingen die aan haar zijn gewijd.

Op basis van de door mij bestudeerde literatuur heb ik vastgesteld dat er overwegend positief over Zaha Hadid wordt geschreven en dat zij vaak in één adem met de beroemdste architecten van de wereld wordt genoemd. Charles Jencks, een van de belangrijkste critici, zo niet de belangrijkste architectuurcriticus van de contemporaine moderne architectuur, is zeer lovend over Hadid‘s werk. Hij kent haar een vooraanstaande positie toe. Jencks waardeert haar werk met twee ‗sterren‘.

Dat Zaha geen onbelangrijke positie inneemt blijkt ook uit de grootte van haar bureau. Zij bouwt, zoals bijna alle belangrijke hedendaagse architecten, over de hele wereld en wordt regelmatig uitgenodigd voor lezingen en gastcolleges. De uniciteit van Zaha‘s werk waarop door sommigen is gewezen is door mijn onderzoek niet bevestigd.

Zaha Hadid

83

De denkbeelden van Zaha zijn niet uniek te noemen, en haar inspiratiebronnen zijn dezelfde als die van veel andere moderne architecten. Zaha‘s gebruik van computer aided design is niet uniek en zij behoorde ook niet tot de eerste architecten die daar gebruik van maakten. Het gebruik van vloeiende en ronde vormen door Zaha Hadid sinds de eeuwwisseling, werd al in de ontwerpen van verscheidene vroegere architecten toegepast en kan daarom ook niet als uniek worden beschouwd.

De vooraanstaande positie die zij als vrouw inneemt in de internationale architectuurwereld tot uiting komend in de Pritzker Prize, is uniek. Zaha Hadid was tot 2010 de enige vrouw aan wie deze prijs werd toegekend. Als persoon is zij uniek te noemen, ‗the iconic architect‘ en ‗the architectural diva‘, maar vooral haar veelzijdigheid als kunstenaar en architect is uniek.

Kort samengevat: -

Zaha Hadid neemt een vooraanstaande positie in de hedendaagse architectuurwereld in, met werk dat past binnen een van de belangrijke hoofdstromingen van de moderne contemporaine architectuur en zij is uniek in haar veelzijdigheid.

-

Zaha Hadid is een sterarchitect. Tweesterren zelfs.

Zaha Hadid

84

10. Samenvatting In deze scriptie behandel ik de betekenis en het belang van Zaha Hadid‘s architectuur. De vraagstelling luidt: ‗welke positie neemt Zaha Hadid in de hedendaagse moderne architectuur in?‘ Daarnaast onderzoek ik of haar werk wel zo uniek is als sommigen beweren.

Het oeuvre van Zaha Hadid beslaat een periode van dertig jaar en deze heb ik in twee perioden verdeeld. Haar vroege werk loopt van 1976 tot ongeveer 2000 en haar latere werk vanaf ongeveer 2000 tot heden. Zaha‘s werk heb ik besproken aan de hand van een negental ‗sleutelwerken‘. Naast architectuur besteed ik ook enige aandacht aan haar kunst. Zaha heeft vanaf het begin ook ontwerpen gemaakt voor interieurs voor woonhuizen en tentoonstellingen, toneeldecors, meubels, sierraden en andere gebruiksvoorwerpen. In de beginperiode werd zij geïnspireerd door de Russische Constructivisten en Malevich en leerde zij veel van Rem Koolhaas en Elia Zenghelis. Dit kwam tot uiting in haar experimentele, deconstructivistische ontwerpen en haar grafische werk. Zaha zoekt naar vernieuwing in de architectuur en streeft naar samenhang van programma, vorm en constructie, en naar een goede ervaring van haar architectuur door de beschouwer. Zij besteedt ook veel aandacht aan de context en de overgang van publieke naar private ruimte. Als beginnend architect heeft zij veel ‗papieren‘ architectuur ontworpen, op een manier die voor velen niet zo makkelijk was te begrijpen. In 1983 brak Zaha internationaal door met haar winnende ontwerp voor de Hong Kong Peak. Begin jaren 1990 werd haar eerste daadwerkelijk gebouwde project, Vitra Fire Station, in Weil am Rhein, lovend ontvangen. Dit deconstructivistische gebouw is één van de sleutelwerken.

Zaha Hadid

85

De eeuwwisseling is een belangrijk moment in Zaha‘s carrière; het begin van een nieuwe fase, zij ontwerpt dan gebouwen met sculpturale, vloeiende en ronde vormen. Deze omslag komt duidelijk tot uiting in een drietal gebouwen dat rond het jaar 2000 tot stand komt, waar onder het (sleutelwerk) Phaeno Science Centre. Rond de eeuwwisseling maakt Zaha ook steeds meer gebruik van de mogelijkheden die worden geboden door Computer Aided Design. Zaha‘s latere werk wordt door CAD zeer sterk beïnvloed.

De laatste tien jaar bouwt Zaha steeds meer gebouwen, veel voor musea, maar in toenemende mate ook voor andere sectoren van de bouwwereld. Zij bouwt overal ter wereld. Haar gebouwen worden internationaal en door velen gewaardeerd en fungeren steeds vaker als een icoon. In 2010 heeft Zaha ruim twintig projecten gerealiseerd, is er een twintigtal gebouwen in aanbouw en werkt zij aan de ontwerpen van een veertigtal projecten.

Zaha Hadid neemt een belangrijke positie in in de hedendaagse moderne architectuur en haar werk past in één van de drie hoofdstromingen die door Charles Jencks in de contemporaine architectuur worden onderscheiden: ‗Enigmatic Signifier, Fractal Architecture, Biomorphic en Cybernetic‘. Zaha‘s vooraanstaande positie blijkt uit de vele en belangrijke tentoonstellingen over haar of waaraan zij meedeed en uit de aan haar toegekende prijzen, eredoctoraten en erelidmaatschappen. Het duidelijkst blijkt Zaha‘s vooraanstaande positie uit de door mij bestudeerde literatuur. Naast enige kritiek op haar werk wordt er overwegend positief over haar werk geschreven en wordt zij in één adem met de beroemdste architecten van de wereld genoemd. De uniciteit van Zaha‘s werk waarop door sommigen is gewezen, is door mijn onderzoek niet bevestigd. Wel is Zaha Hadid als persoon uniek te noemen. Vooral haar veelzijdigheid als kunstenaar en architect is uniek.

Zaha Hadid

86

11. Literatuurlijst  Bedarida, Marc, et al. Corbu Vu par ... .Brussel, 1987.  Berkel, Ben van, Caroline Bos. The Museum of the 21st Century. 2007. http://www.unstudio.com/nl/unstudio/media/essays 17-04-2010.  Bos, Caroline. Architecture and its shadow. 2006. http://www.unstudio.com/nl/unstudio/media/essays 17-04-2010.  Brayer, Marie-Ange, Frédérc Migayrou, Fumio Nanjo, red. Archilab’s Urban Experiments. Radical Architecture, Art and the City. Londen, 2005.  Collins, Peter. Changing Ideals in Modern Architecture. 2e druk. Montreal, 2003.  Curtis, William J.R. Modern Architecture since 1900. 3e druk. Londen, 2002.  Forty, Adrian. Words and Buildings. A vocabulary of Modern Architecture. New York, 2004.  Frampton, Kenneth. Modern Architecture. A critical history. 4e druk. Londen, 2007.  Futagawa, Yoshio, red. Zaha M. Hadid. Global Architecture, GA Architect 5. Tokyo, 1986.  Futagawa, Yoshio. Zaha Hadid. Phaeno Science Center. Global Architecture, GA Architect 89. Tokyo, 2005.  Futagawa, Yoshio. Zaha M. Hadid. Global Architecture, GA Document Extra 03.Tokyo, 1995.  Giedion, Space, Time and Architecture.5e druk. Cambridge MA, 1967.  Gössel, Peter, Gabriele Leuthäuser. Architectuur van de 20e eeuw. Keulen, etc. , 2005.  Hadid, Zaha, Aaron Betsky. Zaha Hadid. The Complete buildings and projects. Londen, 1998.  Hadid, Zaha. Zaha Hadid: Thirty Years in Architecture.[tent. cat.] New York: Solomon R. Guggenheim Museum, 2006.  Hadid, Zaha, Aaron Betsky. The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009.  Hollander, Jan-Pieter den.‘Bouw van blob paviljoen op Neeltje Jans‘. Bouwwereld nr. 22. 1977: 90-92.  Ibelings, Hans. Supermodernisme. Architectuur in het tijdperk van globalisering. Rotterdam, 1998.  Ibelings, Hans. Supermodernism. Architecture in the Age of Globalization. Rotterdam, 2002.  Ibelings, Hans. Architecten in Nederland. Amsterdam, Gent, 2005.  Jaffé, H.L.C. (ongesigneerd). Polariteit. Het appolinische en het dionysische in de kunst. [tent.cat.] Amsterdam, Stedelijk Museum, 1961.  Janson, H.W., Anthony F. Janson. History of Art. 6e druk. Londen, 2001.  Jencks, Charles. Modern Movements in Architecture. Hammondsworth, 1973.  Jencks, Charles. The New Paradigm in Architecture. The Language of PostModernism. New Haven, Londen, 2002.  Jencks, Charles. The Iconic Building. The power of enigma. Londen, 2005.  Koolhaas, Rem. Zaha Hadid: how do you answer critics who call you a diva? Interview, Feb, 2005. http://findarticles.com/p/articles/mi_m1285/is_1_35/ai_n8968015/?tag=content;col1 18-11-2009. Zaha Hadid

87

 Kooten, Toos van. De ruimte verruimd. [tent. cat.] Otterloo: Kröller-Müller, 1992.  Leezenberg, M.M., G.H. de Vries.Wetenschapsfilosofie voor de Geesteswetenschappen, Amsterdam, 2003.  Levin, Michael. Santiago Calatrava: The Artworks; a laboratory of ideas, form and structures. Bazel, Boston, Berlijn, 2003.  Mulder, Klaas A. ‗Videopaviljoen Zaha Hadid gered.‘ Volkskrant 21.01.2007.  Néret, Gilles. Kazemir Malewich. Keulen, 2003.  Noever, Peter. Zaha Hadid Architektur, Zaha Hadid Architecture. Stuttgart, 2003. [tent.cat.] Wenen: MAK (Museum für Angewandte Kunst), 2003.  Oosterhuis, Kas. Artificial Intuition. Arbeiten am Computer. [tent. cat.] Berlijn, Aedes Gallery, 1990.  Oosterhuis, Kas. Programmable Architecture. Milaan, 2002.  Oosterhuis, Kas, Lukas Feireiss, red. The Architecture Co-Laboratory: GameSetandMatch II: on computer games, advanced geometries and digital technologies. Rotterdam, 2006.  Ribbens, Arjen en Thijs Wolzak. ‗Ontwerper Hans Appenzeller‘ NRC/Handelsblad, NRC Weekblad, 03-09 oktober 2009: 30-31.  Ringen, Jonathan. ‗Superstudio: Pioneers of Conceptual Architecture‘. MetropolisMag.Com. 06-01-2004. http://www.metropolismag.com/story/20040106/superstudio-pioneers-of-conceptualarchitecture 31-03-2010.  Roth, Leland M. Understanding Architecture. Its Elements, History, and Meaning. 2e druk. Cambridge (USA), 2007.  Safran, Yehuda, E. ‗Planet Zaha Hadid and Eduardo Souto de Moura.‘ Prototypo, nr. 3 (Januari 2000): 86-90.  Schumacher, Patrik. Parametrism as Style- Parametricist Manifesto. Londen, 2008. www.patrikschumacher.com/Texts/Parametricism%20as%20Style.htm. 28-12-2009.  Schumacher, Patrik. The Future is Parametric. Lezing in Venetië, september 2008. http://www.bdonline.co.uk/story.asp?storycode=3122853. 28-12-2009  Schumacher, Patrik. Digital Hadid: Landscapes in motion. Bazel, etc. 2004.  Spuybroek, Lars. Research & Design: The Architecture of Variation. Londen, 2009.  Spuybroek, Lars. The Architecture of Continuity. Rotterdam, 2008.  Watkin, David. A History of Western Architecture. 4e druk. New york, 2005.

Andere bronnen  Brandenburg, Horst. Leeuwin tussen de Leeuwen.Top Architecte Zaha Hadid. DVD. AVRO, Uitzending Close Up, 13-03-2009. Aangehaald als Leeuwin.  Computer Aided Design websites. http://nl.wikipedia.org/wiki/Computer_Aided_Design 12-01-2010 en http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_3D_computerprogramma%27s 6-01-2010. http://usa.autodesk.com/industries/architecture-engineering-construction 20-01-2010. http://nl.wikipedia.org/wiki/Scripttaal 20-01-2010. http://www.rhino3d.com/ 30-03-2010.  NOX website. http://www.nox-art-architecture.com/ 20 -01-2010.  ONL website. http://www.oosterhuis.nl/quickstart/index.php?id=5 20-01-2010. Zaha Hadid

88

 Pritzker Architecture Prize website. The Hyatt Foundation. http://www.pritzkerprize.com/index.html 10-10-2009.  UNStudio website. http://www.unstudio.com/ 20-01-2010.  ZHA (Zaha Hadid Architects) website.  http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/category/all-projects 25-05-2010.

Zaha Hadid

89

12. Bijlagen

Bijlage 1 TOEGEKENDE PRIJZEN

1. De Pritzker Architecture Prize 1.1 Winnaars van de Pritzker Architecture Prize zijn: 220 1979: Philip Johnson (USA, 1906-2005) 1980: Luis Barragán (Mexico, 1902-1988) 1981: James Stirling (UK, 1926-1992) 1982: Kevin Roche (Ierland, 1922) 1983: I.M. Pei (Canton, 1917) 1984: Richard Meier (USA, 1934) 1985: Hans Hollein (Oostenrijk, 1934) 1986: Gottfried Böhm (Duitsland, 1920) 1987: Kenzo Tange (Japan, 1913-2005) 1988: Oscar Niemeyer (Brazilië, 1907) en Gordon Bunschaft (USA, 1909-1990) 1989: Frank Gehry, Canada 1929 1990: Aldo Rossi, Italië 1931-1997 1991: Robert Venturi, USA 1925 1992: Alvaro Siza, Portugal 1933 1993: Fumihiko Maki, Japan 1928 1994: Christian de Portzamparc, Frankrijk 1944 1995: Tadao Ando, Japan 1941 1996: Rafael Moneo, Spanje 1937 1997: Sverre Fehn, Noorwegen 1924-2009 1998: Renzo Piano, Italië 1937 1999: Norman Foster, UK 1935 2000: Rem Koolhaas, Nederland 1944 2001: Jacques Herzog & Pierre de Meuron, beiden Zwitserland 1950

220

http://www.pritzkerprize.com/laureates/index.html 25-05-2010.

Zaha Hadid

90

2002: Glenn Murcutt, UK 1936 2003: Jørn Utzon, Denemarken 1918 2004: Zaha Hadid, Irak 1950 2005: Thom Mayne, 1944 USA 2006: Paulo Mendes da Rocha, Brazilië 1928 2007 : Richard Rogers, Italië 1933 2008 : Jean Nouvel, Frankrijk 1945 2009: Peter Zumthor, Zwitserland 1943 2010: Kazuyo Sejima & Ryue Nishizawa, (SANAA) Japan 1956 resp. 1966

1.2 Toekenning van de Pritzker Architecture Prize aan Zaha Hadid 1.2.1 Het juryrapport van de Pritzker Prize 2004 vermeldt ondermeer: ´The architectural career of Zaha Hadid has not been traditional or easy. She entered the field with illustrious credentials. Born in Baghdad, she studied at the highly regarded Architectural Association in London, was a partner in the avant-garde Office of Metropolitan Architecture with Rem Koolhaas, and has held prestigious posts at one time or another at the world‘s finest universities including Harvard, Yale, and many others. Much admired by the younger generation of architects, her appearance on campuses is always a cause for excitement and overflowing audiences.

Her path to worldwide recognition has been a heroic struggle as she inexorably rose to the highest ranks of the profession. Clients, journalists, fellow professionals are mesmerized by her dynamic forms and strategies for achieving a truly distinctive approach to architecture and its settings. Each new project is more audacious than the last and the sources of her originality seem endless.

Ms. Hadid has become more and more recognized as she continues to win competition after competition, always struggling to get her very original winning entries built. Discouraged, but undaunted, she has used the competition experiences as a ―laboratory‖ for continuing to hone her exceptional talent in creating an architectural idiom like no other.

Zaha Hadid

91

It is not surprising that one of the architects whose work Ms. Hadid admires is another Pritzker Prize winner, the preeminent South American author of Brasilia, and other major works—Oscar Niemeyer. They share a certain fearlessness in their work and both are unafraid of risk that comes inevitably with their respective vocabularies of bold visionary forms. The competition winning phase of Ms. Hadid‘s career gradually began to result in built works such as the Vitra Fire Station, the LFone in Weil am Rhein, the Mind Zone in the Millennium Dome and reached a recent high point with the opening of the critically acclaimed Rosenthal Center for Contemporary Art in Cincinnati, Ohio. The full dimensions of Ms. Hadid‘s prodigious artistic outpouring of work is apparent not only in architecture, but in exhibition designs, stage sets, furniture, paintings, and drawings. 221

1.2.2 In de aankondiging van haar prijsuitreiking merkt Thomas J. Pritzker, president van de Hyatt Foundation, op: Ít is gratifying to us as sponsors of the prize to see our very independent jury honor a woman for the first time. Although her body of work is relatively small, she has achieved great acclaim and her energy and ideas show even greater promise for the future.´

1.2.3 Enkele uitspraken van leden van de jury. -Lord Rothschild, juryvoorzitter. Át the same time as her theoretical and academic work, as a practicing architect, Zaha Hadid has been unswerving in her commitment to modernism. Always inventive, she‘s moved away from existing typology, from high tech, and has shifted the geometry of buildings.´ -Jurylid Frank Gehry, die zelf in 1989 de Pritzkerprijs won, zegt:

221

http://www.pritzkerprize.com/laureates/2004/ 25-05-2010.

Zaha Hadid

92

´The 2004 laureate is probably one of the youngest laureates and has one of the clearest architectural trajectories we‘ve seen in many years. Each project unfolds with new excitement and innovation.´ -Karen Stein, editorial director of Phaidon Press: Óver the past 25 years, Zaha Hadid has built a career on defying convention—conventional ideas of architectural space, of practice, of representation and of construction.´ -Rolf Fehlbaum, directeur van Vitra en sinds 2004 jurylid stelt dat: ´Without ever building, Zaha Hadid would have radically expanded architectures repertoire of spatial articulation. Now that the implementation in complex buildings is happening, the power of her innovation is fully revealed.´ -Architectuur criticus en jurylid Ada Louise Huxtable : ´Zaha Hadid is one of the most gifted practitioners of the art of architecture today. From the earliest drawings and models to current buildings and work in progress, there has been a consistently original and strong personal vision that has changed the way we see and experience space. Hadid‘s fragmented geometry and fluid mobility do more than create an abstract, dynamic beauty; this is a body of work that explores and expresses the world we live in.´ -Twee andere juryleden, beiden hoogleraar architectuur, verklaren: ´Presaged by an inimitable graphic and formal exuberance, Zaha Hadid‘s work reminds us that architecture is a siphon for collective energies, a far cry from the stand alone building, perennially oblivious to the vitality of the city.´ ´Zaha Hadid‘s buildings are today among the most convincing arguments for the primacy of architecture in the production of space. What she has achieved with her inimitable manipulation of walls, ground planes and roofs, with those transparent, interwoven and fluid spaces, are vivid proof that architecture as a fine art has not run out of steam and is hardly wanting in imagination.´ -Tot slot de prijzende opmerking, van Bill Lacy, architect en executive director van de Pritzker Prize: Ónly rarely does an architect emerge with a philosophy and approach to the art form that influences the direction of the entire field. Such an architect is Zaha Hadid who has patiently created and refined a vocabulary that sets new boundaries for the art of architecture.´ 222

222

www.pritzkerprize.com/laureates/2004/announcement.html 25-05-2010.

Zaha Hadid

93

2.

2010

Overige Toegekende Prijzen 223

Zaha Hadid, Time magazine 100 Most Influential People in the World Innovation & Design Awards, Conde Nast, MAXXI Museum

2009 Architectural Digest (Spain) Editor‘s Award Innovation & Design Awards, Conde Nast, Zaragoza Bridge Pavilion Praemium Imperiale, The Japan Art Association The Sunday Times ‗100 Top UK Firms‘ Retail Design Luminary, DDI Portfolio Awards Zaha Hadid, The Times ‗50 People of the Decade‘ 2008 Designer of the Year, Maison & Object, Paris Dedalo Minosse International Prize, BMW Central Building Spirit of Achievement Award, New York Honorary Degree from the Pratt Institute, New York RIBA European Prize, Nordpark Cable Railway Cityscape Award, Commercial / Mixed Use, Dubai Financial Market Towers RIBA Sterling Prize Nomination, Nordpark Cable Railway World Architecture Festival, Barcelona, Nordpark Cable Railway Chicago Athenaeum Award, Chicago, Maggie‘s Centre Fife 2007 AIA UK Chapter Award, Maggie‘s Centre Fife Finalist, Mies van der Rohe Award, Phaeno Science Center Thomas Jefferson Foundation Medal in Architecture Scottish Design Award, Best Public Building, Maggie‘s Centre Fife Travel & Leisure Design Awards, Nordpark Cable Railway London Design Medal Outstanding Contribution for Design Frame Magazine‘s ‗Great Indoors‘ Award, Lopez de Heredia Winery 2006 Honorary Doctorate, Yale University, USA Honorary Doctorate, American University of Beirut RIBA Medal, European Cultural Building of the Year, Phaeno Science Center RIBA Jencks Award AIA UK Chapter Award, Phaeno Science Center

223

ZHA website. http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/awards 25-05-2010.

Zaha Hadid

94

Leading European Architects Forum, Phaeno Science Center Finalist, RIBA Stirling Prize, Phaeno Science Center Academician, The International Academy of Architecture 2005 Honorary Fellow of Columbia University, New York Member of the Royal Academy of Arts, London Deutsche Architecture Prize ‗Building of the Year‘, BMW Central Building Finalist RIBA Stirling Prize, BMW Central Building Gold Medal for Design, International Olympic Committee, Bergisel Ski Jump Austrian Decoration for Science and Art, Vienna Designer of the Year, Design 05 Miami 2004 Architect of the Year, Blueprint Award RIBA Worldwide Award, Rosenthal Centre for Contemporary Art Laureate of the Pritzker Architecture Prize, Zaha Hadid London Architect of the Year, London Architectural Biennale 2003

Mies van der Rohe Award, Car Park & Terminus Hoenheim North

2002 AIA UK Chapter Award, Car Park & Terminus Hoenheim North AIA UK Chapter Honourable Mention, One-north Master Plan, Singapore Red Dot Award, Car Park & Terminus Hoenheim North Austrian State Architecture Prize, Bergisel Ski Jump Tyrolean Architecture Award, Bergisel Ski Jump Commander of the British Empire, CBE, Zaha Hadid 2001 Equerre d‘Argent special mention, Car Park & Terminus Hoenheim North 2000 Honourable Member of the American Academy of Arts and Letters Honorary Fellowship of the American Institute of Architects RIBA Awards, Mind Zone, Millennium Dome, London 1998 Honourable Member of the Bund Deutsches Architekten 1982 Gold Medal Architectural Design, British Architecture, 59 Eaton Place, London

Zaha Hadid

95

Bijlage 2. PROJECTEN van ZAHA HADID 224PROJECT LIST BUILT                       

Monsoon Restaurant Interior, Sapporo Japan 1990 Vitra Fire Station, Weil am Rhein Germany 1993 IBA Housing, Berlin Germany 1993 Land Formation One, Weil am Rhein Germany 1999 Car Park & Terminus, Hoenheim- Nord, Strasbourg France 2001 Bergisel Ski Jump, Innsbruck Austria 2002 Louis & Richard Rosenthal Center of Contemporary Art, Cincinnati USA 2003 BMW Central Building, Leipzig Germany 2005 Phaeno Science Center, Wolfsburg Germany 2005 Hotel Puerta America (Interior), Madrid Spain 2005 Ordrupgaard Museum Extension, Copenhagen Denmark 2005 Spittelau Viaducts Housing, Vienna Austria 2006 BMW Showroom, Leipzig Germany 2006 Maggie‘s FIFE Centre, Kirkcaldy UK 2006 R Lopez de Heredia Wine Pavilion, Haro Spain 2006 Nordpark Railway Stations, Innsbruck Austria 2007 Chanel Mobile Art Pavilion, Hong Kong China 2008 Zaragoza Expo Bridge Pavilion, Zaragoza Spain 2008 Neil Barret Flagship Store, Tokyo Japan 2008 Home House Club (interior) Londen UK 2008 J.S. Bach Music Hall, Manchester UK 2009 Burnham Pavillion, Chicago USA 2009 MAXXI: National Museum of the XXI Century Arts, Rome Italy 2009

UNDER CONSTRUCTION           

224

Guangzhou Opera House, Guangzhou China 2009 CMA CGM Head Office, Marseille France 2009 Sheik Zayed Bridge, Abu Dhabi UAE 2010 Evelyn Grace Academy, Londen 2010 The Opus Office Tower, Dubai UAE 2010 Glasgow Riverside Museum of Transport, Glasgow UK 2011 London Olympic Aquatics Centre, London UK 2011 Innovation Tower, Hong Kong Polytechnic, Hong Kong China 2011 Pierres Vives, Montpellier France 2011 Citadel Capital Office Buildings, Cairo Egypt 2011 Dongdaemun Design Park & Plaza,Seoul Korea 2011

ZHA website. http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/category/all-projects 25-05-2010.

Zaha Hadid

96

      

Next Gene Architecture Museum, Taipei Taiwan 2011 Edifici Torre Espiral, Barcelona Spanje 2012 Eli and Edythe Broad Art Museum, East Lansing USA 2012 Napoli-Afragola High Speed Train Station, Naples Italy 2012 Library & Learning System, Wenen 2012 Citylife Milano, Milan Italy 2012 One-North Masterplan, Singapore Singapore 2021

                                      

Salerno Maritime Terminal, Salerno Italy TBC Issam Fares Institute, The American University of Beirut, Beirut Lebanon TBC Kartal Pendik Masterplan, Istanbul Turkey TBC Stone Towers, Cairo Egypte TBC Zorrozaurre Masterplan, Bilbao Spain TBC New Eusko Tren Headquarters, Durango Spain TBC 33 – 34 Hoxton Square, London UK TBC Capitall Hill Residence, Moscow Russia TBC Zhivopisnaya Tower, Moscow Russia TBC Olabeaga Masterplan, Bilbao Spain TBC King Abdullah II House of Culture & Art, Amman Jordanië TBC Eleftheria Square, Nicossia Cyprus TBC Signature Towers Development, Dubai UAE TBC E.on Energy Research Centre, Aken Germany TBC Museum of Contemporary Art, Al Muharraq Bahrain TBC Nuragic and Contemporary Art Museum, Cagliari Italy TBC Szervita Square Tower, Budapest Hungary TBC Abu Dhabi Performing Arts Centre, Abu Dhabi UAE TBC Moscow Expo Centre, Moscow Russia TBC Signature Towers, Dubai UAE TBC La Jolla Residence, San Diego USA TBC Globus Plaza, Baku Azerbaijan TBC Galaxy Soho Masterplan, Beijing China TBC Nile Tower, Cairo Egypt TBC Heydar Aliyev Cultural Center, Baku Azerbaijan TBC Madrid Civil Courts of Justice, Madrid Spanje TBC Evelyn Grace Academy, London UK Civil Courts of Justice, Madrid Spain TBC Regium Waterfront, Reggio Calabria Italy TBC Vilnius Museum & Cultural Centre, Vilnius Litauwen TBC Symbiotic Villa, Taipei Taiwan TBC Port House, Antwerpen België TBC Lilium Tower, Warsaw Poland TBC Nassim Road Villas, Singapore Singapore TBC Farrer Court, Singapore Singapore TBC Middle East Centre, St Anthony‘s College, Oxford UK TBC Kusnacht Villas, Zurich Switzerland TBC King Abdullah petroleum Research Centre, Riyadh Saoedi Arabië TBC BBK Bank Headquarters, Bilbao Spanje TBC

Zaha Hadid

97

EXHIBITIONS, INSTALLATIONS & SET DESIGN                                             

Retrospective, Architectural Association London UK 1983 GA Gallery Tokyo Japan 1985 Metropolis, ICA Londen 1988 ‗Deconstructivist Architecture‘, MoMA New York USA 1988 ‗The Great Utopia: Soviet Avant-Garde 1915-1932‘ New York Guggenheim MuseumUSA 1992 Blueprint Pavilion, Interbuild 95 Birmingham UK 1995 Grand Central Station New York USA 1995 ‗Wishmachine: World Invention‘, Kunsthalle Vienna Austria 1996 ‗Addressing the Century: 100 Years of Art and Fashion‘, Hayward Gallery London UK 1998 Mind Zone Millennium Dome, London UK 1999 Pet Shop Boys World Tour, London UK 1999 Venice Architecture Biennale,Venice Italy 2000 Zaha Hadid, ICA, Londen UK 2000 Jewellery Exhibition, Zurich Switzerland 2000 Summer Pavilion Serpentine Gallery, London UK 2000 Meshworks at the Villa Medici, Rome Italy 2000 Metapolis for Charleroi Dance Production Company, Charleroi Belgium 2000 Zaha Hadid: ‗Opere E Progetti‘ – Centro Nazionale per le Arti Contemporanee, Rome Italy 2002 ‗City of Towers‘, Venice Biennale, Venice Italy 2002 ‗Zaha Hadid Laboratory‘, Yale New Haven USA 2002 Boarderline, Palais des Beaux Arts, Brussel België 2000 National Building Museum, Washington USA 2002 ‗Ice Storm‘, MAK Vienna Austria 2003 ‗Latent Utopias‘, Graz Festival Graz Austria 2003 Beat Furrer‘s Opera ‗Desire‘, Graz Switzerland 2003 ‗Snow Show‘, Lapland Finland 2004 Zaha Hadid Paintings, Somerset House London UK 2004 ‗25 Years of Art‘ Deutsche Guggenheim, Berlin Germany 2005 ‗Elastika‘ for Design ‘05 / Art Basel Miami, Miami USA 2005 Silver Paintings, Rove Gallery, London UK 2005 ‗Tokyo Blossoms‘, Hara Museum, Tokyo Japan 2006 ‗Zaha Hadid‘, Guggenheim Museum, New York USA 2006 ‘25 Years of Art‘ Singapore Art Museum, Singapore Singapore 2006 Global Edit_Wallpaper, Milan Italy 2006 ‗Ideal House‘, IMM, Cologne Germany 2007 ‗Airs de Paris‘, Pompidou Centre, Paris France 2007 ‗Urban Voids‘ Lisbon Architecture Triennale, Lisbon Portugal 2007 Lilas Installation Serpentine Gallery, Londen UK 2007 ‗Global Cities‘ Tate Modern, London UK 2007 Zaha Hadid: Architecture & Design, London UK 2007 ‗Urban Nebula‘ London Design Festival, London UK 2007 ‗Global Cities‘ Tate Modern, Londen UK 2007 Maison & Objet, Parijs Frankrijk 2008 ‗Designers of the Year‘Design Museum Londen UK 2008 Kloris Beyond Limits Sculpture Exhibition, Derbyshire UK 2008

Zaha Hadid

98

           

Wirl, City Art Square, Hongkong China 2008 Art Cologne: Silver Paintings, Keulen, Duitsland 2008 ‗Henry Moore: Ideas for Sculpture‘Londen UK @008 Aura and Lotus 11th International Architecture Biennale, Venetië Italië 2008 ‗Total Fluidity‘ Seoul Design Olympiad, Seoul Korea 2008 ‗Zaha Hadid‘ Sonnabend Gallery, New York, USA 2008 ‗Super Contemporary‘ Design Musem, Londen UK 2009 ‗Summer Show‘ Royal Academy, Londen UK 2009 ‗RSA Annual Exhibition‘ Royal Scottish Academy, Edinburg UK 2009 ‗Firsts Works‘ Architecture Association, Londen UK 2009 ‗Zaha Hadid‘ Biennale di Architettura, Padua Italië 2009 ‗Zaha Hadid: Fluidity & Design‘, Muharraq Bahrain 2010. Zie ook de interessante ZHA website met 20 afgebeelde tentoonstellingen, met additionele informatie en fotomateriaal. http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/category/exhibitions 25-05-2010.

PRODUCTS & FURNITURE                            

Bitar Furniture for Edra S.p.A,Perignano Italy 1985 Tea and Coffee Set for Sawaya Moroni, Milan Italy 1997 Z-Scape Furniture for Sawaya Moroni, Milan Italy 2002 Vortexx Chandelier for Sawaya Moroni, Milan Italy 2003 Max Protetch Bench, New York USA 2003 Tea and Coffee Towers for Alessi, Milan Italy 2003 Crevasse Vase for Alessi, Milan Italy 2004 Z Car for Kenny Schachter at ROVE, London UK 2005 Aqua Table for Established & Sons, London UK 2005 The Crystal Chairs for Sawaya Moroni, Milan Italy 2005 Z Island for Du Pont Corian, Milan Italy 2006 Vase for Serralunga, Milan Italy 2006 Icone Bag for Louis Vuitton, Paris France 2006 Cutlery for WMF Geislingen Steige, Germany 2007 Swarm Chandelier for Established & Sons, London UK 2006 Seamless Collection for Established & Sons, London UK 2006 Silver Bowl for Sawaya Moroni, Milan Italy 2007 Moon Bench for B&B Italia, Milan Italy 2007 Mesa for Vitra, Basel Switzerland 2007 Crater for David Gill Galleries, London UK 2007 Belu for Kenny Schachter ROVE, London UK 2007 Doorhandles for Valli & Valli, Renate Italy 2007 Dune Formations for David Gill Galleries, Venice Italy 2007 Belu Bench for Kenny Schachter ROVE London UK 2007 Doorhandles for Valli & Valli, Renate Italy 2007 Dune Formations for David Gill Galleries Venice Italy 2007 Rug for Arzu London UK 2008 Zaha Hadid Chandelier for Swarovski Milan Italy 2008

Zaha Hadid

99

                 

Scoop Sofa for Sawaya Moroni & ROVE Milan Italy 2008 Cirrus in collaboration with the Center for Contemporary Art Cincinnati USA 2008 Crevasse Vases for Alessi London UK 2008 Z-Stream, Sudeley Castle England UK 2008 Z-Car II for Kenny Schachter at ROVE London UK 2008 Celeste Necklace and Cuff London UK 2008 Aura, Villa Foscari La Malcontenta, 11th Architecture Biennale Venice Italy 2008 Kloris London UK 2008 Lotus, 11th Architecture Biennale Venice Italy 2008 ‗Henry Moore: Ideas for Sculpture‘ Table for Hauser & Wirth London UK 2008 Seoul Desk & Table for NY Project Seoul Korea 2008 Melissa Shoes London UK 2008 Zaha Hadid Footwear for Lacoste London UK 2008 Orchis for Kenny Schachter at ROVE New York USA 2008 Avilion Triflow Taps London UK 2009 Genesy Lamp for Artemide Milan Italy 2009 Skein Sleeve Bracelet Damascus Syria 2009 Glace Collection for Swarovski London UK 2010

Zie ook de ZHA website met 45 afgebeelde producten en meubelen, die per onderwerp met extra fotomateriaal en tekst wordt toegelicht. http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/category/furniture-product-design 25-05-2010.

Zaha Hadid

100

13. Afbeeldingenlijst 1. Z. Hadid. Malevich’s Tektonik. 1976-77, afkomstig uit Zaha Hadid. The Complete buildings and projects. Londen, 1998:16. 2. 2. K. Malevich. Architectonen. 1925, afkomstig uit Kazemir Malewich. Keulen, 2003: 67. 3. K. Malevich. Supremus nr. 56. 1916, afkomstig uit Kazemir Malewich. Keulen, 2003: 64. 4. Z. Hadid. The World (89 Degrees). 1983, afkomstig uit Zaha Hadid. The Complete buildings and projects. Londen, 1998: 24. 5. Z. Hadid. The Peak. 1982-83, afkomstig uit Zaha Hadid. The Complete buildings and projects. Londen, 1998: 20. 6. Z. Hadid. The Peak. 1982-83, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 23. 7. Z. Hadid. The Peak. 1982-83, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 23. 8. Z. Hadid. IBA-Block 2. 1982-83, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 33. 9. Z. Hadid. Kurfürstendam 70. 1986, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 32. 10. Z. Hadid. Vitra Fire Station. 1990-94, afkomstig van http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/transport/1994/05/15/vitra-fire-station 11. Z. Hadid. Vitra Fire Station. 1990-94, afkomstig van http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/transport/1994/05/15/vitra-fire-station 12. Z. Hadid. Vitra Fire Station. 1990-94, afkomstig van Zaha Hadid Architektur, Zaha Hadid Architecture. Stuttgart, 2003: 146. 13. Z. Hadid. Vitra Fire Station. 1990-94, afkomstig van http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/transport/1994/05/15/vitra-fire-station 14. Z. Hadid. Lois & Richard Rosenthal Center for Contemporary Art. 1997-2003, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 106. 15. Z. Hadid. Lois & Richard Rosenthal Center for Contemporary Art. 1997-2003, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 105. 16. Z. Hadid. Music Video Pavillion. 1990, afkomstig uit Zaha Hadid. The Complete buildings and projects. Londen, 1998:72. 17. Z. Hadid. Music Video Pavillion. 1990, afkomstig uit Zaha Hadid. The Complete buildings and projects. Londen, 1998:72.

Zaha Hadid

101

18. Z. Hadid. Music Video Pavillion. 1990, afkomstig uit Zaha Hadid. The Complete buildings and projects. Londen, 1998:72. 19. Z. Hadid. Landesgartenschau 1999. afkomstig van http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/cultural/1999/03/02/lfone 20. Z. Hadid. Landesgartenschau 1999. afkomstig van http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/cultural/1999/03/02/lfone 21. Z. Hadid. Vroege Objecten en Meubels. 1987-90, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 218. 22. Z. Hadid. Cathart Road. 1987-90, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 29. 23. Z. Hadid. Cathart Road. 1987-90, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 30. 24. Z. Hadid. Cathart Road. 1987-90, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 230. 25. Building Information Modelling. ,afkomstig van http://www.microsolresources.com/_images/software2008/VIZ08_BIM_Diagram.jpg 26. ONL. Opslagloods Afvalverwerking Elhorst-Vloedbelt. 1993-1995, afkomstig uit Architecten in Nederland. Amsterdam, 2005: 231 27. ONL. Zoutwaterpaviljoen. 1995-1997, afkomstig uit Architecten in Nederland. Amsterdam, 2005: 231 28. Greg Lynn. Splines and blobs. afkomstig uit The New Paradigm in Architecture. The Language of Post-Modernism. New Haven, Londen, 2002: 220. 29. Greg Lynn. Uitleg van splines and blobs. afkomstig uit The New Paradigm in Architecture. The Language of Post-Modernism. New Haven, Londen, 2002: 220. 30. Phaeno Science Center. 1999-05. Voorbeeld van een Mesh vorm. afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 116. 31. Kantoor van Zaha Hadid Architects. Filmstill afkomstig uit de documentaire Leeuwin. 32. Kantoor van Zaha Hadid Architects. Filmstill afkomstig uit de documentaire Leeuwin. 33. Kantoor van Zaha Hadid Architects. Filmstill afkomstig uit de documentaire Leeuwin. 34. Kartal-Pendik Masterplan. Istanbul. 2006- , afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 183. 35. Kartal-Pendik Masterplan. Istanbul. 2006- , afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 183.

Zaha Hadid

102

36. Hotel Puerta America-Hoteles Silken. Madrid. 2003-05, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 141. 37. Hotel Puerta America-Hoteles Silken. Madrid. 2003-05, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 141. 38. Moon System. voor Meubelfabriek B&B Italia, Italië. 2007, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 232. 39. Crater Table. David Gill Galleries. 2007, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 232. 40. Phaeno Science Centre, Wolfsburg, 1999-2005, afkomstig van http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/cultural/2005/03/08/phaeno-science-center 41. Phaeno Science Centre, Wolfsburg, 1999-2005, afkomstig van http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/cultural/2005/03/08/phaeno-science-center 42. Phaeno Science Centre, Wolfsburg, 1999-2005, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 114-115. 43. Bergisel Ski Jump, Innsbruck. 1999-2002, afkomstig van http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/sports-and-leisure/2002/03/27/bergisel-ski-jump 44. BMW Plant Central Building.Leipzig. 2001-2005, afkomstig van http://www.arcspace.com/architects/hadid/bmw_central/bmw_central.html 45. BMW Plant Central Building.Leipzig. 2001-2005, afkomstig van http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/offices-and-towers/2005/06/11/bmw-central-building 46. Car Park and Terminus Hoenheim-Nord, Straatsburg, 1998-2001, afkomstig van http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/transport/2001/05/15/car-park-terminus-hoenheimnord 47. Car Park and Terminus Hoenheim-Nord, Straatsburg, 1998-2001, afkomstig van http://zahahadid.vm.bytemark.co.uk/transport/2001/05/15/car-park-terminus-hoenheimnord 48. Ordrupgaard Museum Extension. Copenhagen. 2001-05, afkomstig van www.Ordrupgaard.dk 49. Ordrupgaard Museum Extension. Copenhagen. 2001-05, afkomstig van www.Ordrupgaard.dk 50. Ordrupgaard Museum Extension. Copenhagen. 2001-05, afkomstig van www.Ordrupgaard.dk 51. Ice Storm, 2003. MAK. Wenen, afkomstig uit . Zaha Hadid Architektur, Zaha Hadid Architecture. Stuttgart, 2003. [tent.cat.] : 32-33. Zaha Hadid

103

52. Ice Storm, 2003. MAK. Wenen, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 224. 53. Ice Storm, 2003. MAK. Wenen, afkomstig uit Zaha Hadid Architektur, Zaha Hadid Architecture. Stuttgart, 2003. [tent.cat.] : 38-39. 54. Ice Storm, 2003. MAK. Wenen, afkomstig uit Zaha Hadid Architektur, Zaha Hadid Architecture. Stuttgart, 2003. [tent.cat.] : 42-43. 55. Zaal Tentoonstelling, 2003. MAK. Wenen, afkomstig uit Zaha Hadid Architektur, Zaha Hadid Architecture. Stuttgart, 2003. [tent.cat.] : 48-49. 56. La Jolla Residence. La Jolla, CA, USA. 2003- , afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 197. 57. La Jolla Residence. La Jolla, CA, USA. 2003- , afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 197. 58. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome. 1998-2009, afkomstig van http://www.archinnovations.com/featured-projects/museums/zaha-hadid-architects-maxxinational-museum-of-xxi-century-arts-in-rome/ 59. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome. 1998-2009, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 157. 60. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome. 1998-2009, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 157. 61. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome. 1998-2009, afkomstig van http://www.dezeen.com/2009/11/12/maxxi_national-museum-of-the-xxi-century-arts-byzaha-hadid/ 62. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome. 1998-2009, afkomstig van http://www.dezeen.com/2009/11/12/maxxi_national-museum-of-the-xxi-century-arts-byzaha-hadid/ 63. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome. 1998-2009, afkomstig van http://www.dezeen.com/2009/11/12/maxxi_national-museum-of-the-xxi-century-arts-byzaha-hadid/ 64. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome. 1998-2009, afkomstig van http://www.dezeen.com/2009/11/12/maxxi_national-museum-of-the-xxi-century-arts-byzaha-hadid/ 65. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome. 1998-2009, afkomstig van http://www.dezeen.com/2009/11/12/maxxi_national-museum-of-the-xxi-century-arts-byzaha-hadid/ Zaha Hadid

104

66. Nord Park Cable Railway. Innsbruck. 2004-07, afkomstig uit afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 153. 67. Nord Park Cable Railway. Innsbruck. 2004-07, afkomstig uit afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 152. 68. Nord Park Cable Railway. Innsbruck. 2004-07, afkomstig uit afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 150-151. 69. Londen Aquatic Center. Londen. 2003-2012, afkomstig uit afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 165 70. Londen Aquatic Center. Londen. 2003-2012, afkomstig uit afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 163. 71. Signature Towers, Masterplan and Podium. Dubai, UAE. 2006- en 2005- , afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 188-189. 72. Regium Waterfront. Reggio, Italië. 2007- , afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 192. 73. Mobile Art Pavilion for Chanel. Hongkong. 2007-08, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 175. 74. Mobile Art Pavilion for Chanel. Hongkong. 2007-08, afkomstig uit The Complete Zaha Hadid. Londen, 2009: 175. 75. Frank Gehry. Guggenheim Museum. Bilbao. 1992-97, afkomstig uit History of Art. Londen, 2001 :916. 76. Frank Gehry. Draadmodel van het Guggenheim Museum. Bilbao. 1992-97, afkomstig uit Architectuur van de 20e eeuw. Keulen, etc. , 2005: 557.

Zaha Hadid

105

14. Afbeeldingen.

Afb. 1. Malevich ’s Tektonik. Londen, 1976-77. Schilderij.

Afb. 2. Kasimir Malevich. Architectonen. 1925. Gips, (links) 84,5x48x48, (rechtsboven) 27x59,5x 99,3, (rechtsonder) Suprematistische Ornamenten. 1927.

Afb. 4. The World (89 Degrees), 1983. Schilderij. Acryl op doek

Afb. 6. The Peak. Hongkong, 1982-83. Schilderij

Afb. 3. Kasimir Malevich. Supremus nr. 56. 1916. Olieverf op doek, 80,5x71. Russisch Staatsmuseum, Sint Petersburg.

Afb. 5. The Peak. Hongkong, 1982-83. Schilderij. Acryl op karton.

Afb. 7. The Peak. Hongkong, 1982-83. Schilderij

Afb. 8. IBA-Block 2. Berlijn, 1986-93

Afb. 10. Vitra Fire Station, Weil am Rhein, 1990-94.

Zaha Hadid

Afb. 9. Kurfürstendam 70. Berlijn, 1986.

Afb. 11. Vitra Fire Station, Weil amRhein, 1990-94.

107

Afb. 13. Vitra Fire Station, Weil am Rhein, 1990-94. Foto Christian Richter

Afb. 12. Vitra Fire Station, Weil am Rhein, 1990-94.

Afb. 14. Lois & Richard Rosenthal Center for Contemporary Art, Cincinnatti, 1997-2003

Zaha Hadid

Afb. 15. Lois & Richard Rosenthal Center for Contemporary Art, Cincinnatti, 1997-2003

108

Afb. 16. Music-Video Pavilion. Groningen, 1990

Afb. 17. Music-Video Pavilion. Detail van oranje balcon. Groningen, 1990

Afb. 19. Landesgartenschau 1999, Weil am Rhein, 1996-99

Zaha Hadid

Afb. 18. Music-Video Pavilion. Heropbouw op Bedrijvenpark Fivelpoort bij Appingedam, 2007.

Afb. 20. Landesgartenschau 1999, Weil am Rhein, 1996-99

109

Afb. 22

Cathart Road. Londen,1985-86. Overall plan verdieping.

Afb. 21. Vroege Objecten en Meubels. 1987-90.

Afb. 23 en 24 rechtsboven: linksonder:

Zaha Hadid

Cathart Road. Londen, 1985-86. Kamer. Meubilair.

110

Afb. 25. Building Information Modelling.

Afb. 26. ONL. Opslagloods Afvalverwerking ElhorstVloedbelt. Zenderen, 1993-1995.

Afb. 27. ONL. Zoutwaterpaviljoen. Werkeiland Neeltje Jans, 1994-1997.

Zaha Hadid

111

Uitleg van splines, mesh en blobs. Afb. 28. Splines en blobs . Links Rechts -Spline -Spline -Spline - Mesh

-losse polyhedra -gefuseerde polyhedra

Afb. 30. Phaeno Science Center. Wolfsburg, 1999-05. Voorbeeld van een Mesh vorm

Afb. 31. en 32. Kantoor van Zaha Hadid. Filmstills uit Leeuwin

Zaha Hadid

112

Afb. 33. Kantoor van Zaha Hadid. Filmstill uit Leeuwin

Afb. 34. Kartal-Pendik Masterplan. Istanbul, 2006-

Afb. 35. Kartal-Pendik Masterplan. Istanbul, 2006-

Afb. 36. Hotel Puerta America-Hoteles Silken. Madrid, 2003-05

Afb. 38. Moon System. Sofa‘s en leunstoelen. voor Meubelfabriek B&B Italia, Italië, 2007

Zaha Hadid

Afb. 37. Hotel Puerta America-Hoteles Silken. Madrid, 2003-05

Afb. 39. Crater Table. David Gill Galleries. 2007. Aluminium.

113

Afb. 40. Phaeno Science Centre, Wolfsburg, 1999-2005



Afb. 43. Bergisel Ski Jump,Innsbruck, 1999-2002

Afb. 44. BMW Plant Central Building.Leipzig, 2001-2005. Foto Thomas Mayer

Zaha Hadid

Afb . 45. BMW Plant Central Building. Leipzig,2001-2005 Foto van het model van het BMW gebouw

114

Afb. 46. Car Park and Terminus Hoenheim-Nord, Straatsburg, 1998-2001

Afb. 48. Ordrupgaard Museum Extension. Copenhagen, 2001-05.

Afb. 47. Car Park and Terminus Hoenheim-Nord, Straatsburg, 1998-2001

Afb. 49. Ordrupgaard Museum Extension. Detail dak. Copenhagen, 2001-05.

Afb. 50. Ordrupgaard Museum Extension. Copenhagen, 2001-05

Afb. 51. Ice Storm, 2003. MAK. Wenen. Styropor, Polyurethaan, Lak. ca. 10 x10 x 5 m.

Zaha Hadid

Afb. 52. Ice Storm., 2003. MAK. Wenen. De meeste geïntegreerde elementen zijn van hout en lak.

115

Afb. 53. Ice Storm. 2003. MAK. Wenen.

Afb. 54. Ice Storm. 2003. MAK. Wenen.

Afb. 55. Zaal Tentoonstelling. 2003. MAK. Wenen

Afb. 56. La Jolla Residence. La Jolla, CA, USA. 2003-

Zaha Hadid

Afb. 57. La Jolla Residence. La Jolla, CA, USA. 2003-

116

Afb. 58. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome, 1998-2009. Foto: Iwan Baan

Afb. 59. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome, 1998-2009.

Afb. 61. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome, 1998-2009. Foto: Luke Hayes

Afb. 60. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome, 1998-2009.

Zaha Hadid

117

Afb. 62. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome, 1998-2009. Foto: Luke Hayes

Afb. 63. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome, 1998-2009. Foto: Iwan Baan

Afb. 65. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome, 1998-2009. Foto: Iwan Baan.

Afb. 64. MAXXI: National Museum of XXI Century Arts. Rome, 1998-2009. Foto: Helene Binet

Afb. 67 en 68. Nord Park Cable Railway. Innsbruck, 2004-07 Afb. 66. De Vier Stations Zaha Hadid

118

Afb. 70. Londen Aquatic Center. Londen, 2003-2012

Afb. 69. Londen Aquatic Center. Londen. 2003-2012

Afb. 72. Regium Waterfront. Reggio, Italië. 2007-

Afb. 71. Signature Towers, Masterplan and Podium. Dubai, UAE. 2006- en 2005- .

Zaha Hadid

119

Afb. 73. Mobile Art Pavilion for Chanel. Hongkong, 2007-08.

Afb. 75. Frank Gehry. Guggenheim Museum. Bilbao, 1992-97

Zaha Hadid

Afb. 74. Mobile Art Pavilion for Chanel. Hongkong, 2007-08. Interieur.

Afb. 76. Draadmodel van het met behulp van computers gemaakte Guggenheim Museum

120

Zaha Hadid. Masterscriptie Kunstgeschiedenis Juli Docent Dr. Ben Rebel. Cor Hauptmeijer

Recommend Documents