Woordspel(l)ing – de bijscholing Dyslexie is geen modewoord. Ja, het lijkt wel alsof we er elk schooljaar meer over horen, maar dat komt vooral omdat we nu beter zijn in het signaleren van het probleem dan pakweg tien jaar geleden. Veel leerkrachten worden op onverwachte manieren geconfronteerd met dyslexie: ineens is er die leerling of groep van leerlingen met een dyslexie-attest die om bijzondere aandacht vraagt. Vaak weten leerkrachten niet precies wat van hen verwacht wordt, vooral omdat dyslexie voor velen wel bekend maar onvertrouwd terrein is. In de bijscholing "Woordspel(l)ing: documenten opmaken voor leerlingen met dyslexie en taalachterstand", speciaal ontwikkeld voor het middelbaar onderwijs, brengt Erwin Taets, docent en onderzoeker aan de Katholieke Hogeschool Zuid-West-Vlaanderen (KATHO), een stand van zaken van de meest recente bevindingen rond dyslexie. Het is een bijscholing boordevol concrete informatie, praktische tips en doeltreffende adviezen hoe je op jouw school, in jouw klas dyslexie het beste aan kunt pakken. Dyslexie heeft een neurologische oorzaak en is vaak erfelijk, maar is niet geneesbaar. Toch kunnen we leerlingen met dyslexie op tal van manieren helpen en bijstaan. Leerlingen krijgen in de loop van een schooljaar heel wat documenten voor ogen: hand-outs, invulbladen, cursusmateriaal, oefeningen, toetsen, examens, maar ook brieven, rapporten en evaluaties. Hoe kunnen deze documenten zo optimaal mogelijk worden opgesteld zodat ze voor alle leerlingen zo duidelijk en helder mogelijk leesbaar zijn? Welke valkuilen moet je als lesgever vermijden? Welke lay-outtips kunnen een document voor alle leerlingen beter maken? Welke lettertypes zijn lastig en welke zijn juist aan te bevelen? En hoe ziet een dyslexievriendelijke tekst eruit?
Een praktische en concrete bijscholing De bijscholing, bedoeld voor zowel taalleerkrachten als niet-taalleerkrachten, start met een algemene inleiding rond taalachterstand, dyslexie en veel voorkomende lees- en taalstoornissen. Daarna wordt stap-voor-stap een schoolbrede, globale dyslexie-aanpak voorgesteld. De bijscholing kan gegeven worden in de vorm van een informatieve uiteenzetting (voor grote groepen) of als een praktische doe-sessie (voor kleinere groepen). Indien een school- of nascholingscentrum daarvoor kiest, zijn er aangepaste versies beschikbaar voor groepen die bestaan uit alleen taalleerkrachten, voor groepen die bestaan uit alleen niet-taalleerkrachten en voor gemengde groepen.
Ook op uw school? De powerpoint in dit document hoort bij de bijscholing Woordspel(l)ing. Wilt u meer informatie of bent u geïnteresseerd om de bijscholing ook naar uw school- of onderwijshappening te halen? Aarzel dan niet om contact op te nemen met
[email protected] of een kijkje te nemen op http://woordspeling.taets.be
Woordspel(l)ing Woordspel(l) ing leesbaar maakt haalbaar een praktische handleiding voor beter leesbare leerlingendocumenten
Wat is dyslexie? • SLI: Specific Language Impairment • biologische stoornis (5-10%) • problemen met: • woordidentificatie (lezen) • schriftbeeldvorming (schrijven)
• niet tijdelijk, maar blijvend • geen modeverschijnsel • onderzoek Dedulle en Vervaet (UGent, 2007)
• tal van randfenomenen
Randfenomenen • • • • •
dysgrafie, dyspraxie loop- en evenwichtstoornissen faalangstigheid beperkter kortetermijngeheugen moeite met: • niet-logisch geordende structuren (woordenlijsten, kenmerken…) • multitasking serial tasking (luisteren én schrijven tegelijk)
1
Randfenomenen • dyspraxie ~ “onhandigheid” / “slordigheid” • symptomen bij schrijftaken: • grove motoriek (veel vlekken, gekrabbel) • inconsistente schrijfrichting • warrige bladspiegel • niet-systematisch gebruik van schrijfruimte
Soorten van dyslexie • P-type (perceptueel) • spellend lezen • stotterend lezen (reduplicerend) • rechterhersenhelftlezers
• L-type (linguïstisch) • radend lezen • substantief lezen (weglatend/toevoegend) • linkerhersenhelftlezers
Weetjes over dyslexie • uit het Grieks: “slecht lezen” • dyslexie komt twee keer zoveel voor bij jongens als bij meisjes (erfelijk) • gemiddelde diagnoseleeftijd: 14 jaar (2007) • bekende dyslectici: • Walt Disney, Albert Einstein, Pablo Picasso, George W. Bush, J.F.K., Orlando Bloom, Dan Brown, Tom Cruise, Roald Dahl, Ludwig van Beethoven, Tom Lanoye, Annie M.G. Schmidt
2
Taalproblemen (woordniveau) • homofonie: • eten - petten - thuis - bad - wordt
• morfologie (werkwoordvorming, verdubbeling, tussenletters …) ~ dialectische uitspraak (ma/Amerika) • woorden zonder “logische” spelling ( • metathesis (born ipv bron) • sjwa-insertie / sjwa-deletie (mellek ipv melk, onmooglijk ipv onmogelijk) • algemene spellingproblemen • dysorthografie: spelling ligt beneden het te verwachten niveau van de leerling
Taalproblemen (zinniveau) • functiewoorden (lidwoorden, voorzetsels, voegwoorden …) • leestekens • hoofdlettergebruik • samenhang complexe zinnen
Perifere problemen • meer tijd nodig voor het lezen van: • teksten • opgaven • vragen • langzame en beperkte directe woordherkenning • hardop lezen problematisch • beperkt inzicht in onsamenhangende informatie (structuur noodzakelijk)
3
Diagnose • 30% vastgesteld op de lagere school • 65% vastgesteld tegen het eind van de middelbare school • 35% van de dyslectici die zich voor hoger onderwijs inschrijven beschikken niet over een formele vaststelling • verborgen dankzij coping strategies
noodzaak voor diagnostische test bij elk instapmoment
Dyslexie op school • twee visies: • dyslecticus > school • school > dyslecticus
• recht op aangepast onderwijs: • Bijzonder Decreet van 14 juli 1998 • Resolutie Vlaams Parlement 3 maart 1999
• uitreiking van attest in middelbaar: CLB • geen doktersattest (huisarts, logopedist …) • geen schoolattest • attest beperkt in duur (bv. 2 jaar)
In veel scholen • voor de dyslecticus: • een begeleidingsplan met mogelijke didactische maatregelen: Bijzonder Didactisch Paspoort
(individueel contract) • sticordimaatregelen: stimuleren, compenseren, remediëren en dispenseren • voor elke student individueel vastgelegd • in samenspraak met leerling, ouders, ombudsdienst en studiebegeleider(s)
4
Waarom niet: schoolbreed? • dyslexievriendelijke school • ook geschikt voor leerlingen met taalachterstand of waarbij dyslexie nog niet is vastgesteld • zo weinig mogelijk leerlinggebonden sticordimaatregelen • zoveel mogelijk inspanning die voor alle leerlingen gelden
Schoolwerkplan • voor iedereen: • werkplan met aandacht voor • goed gestructureerde lessen • maatregelen die zoveel mogelijk studenten ten goede komen • motivatie en remediëring van studenten • afspraken rond dyslexievriendelijke studentendocumenten
• vakwerkgroepen: aandacht voor dyslexievriendelijke handboeken, werkboeken, cursussen, syllabi en examens
Schoolwerkplan • gestructureerde lessen • zet laat bladzijden zien en zet op bord • zet lesstructuur op bord (bordschema, powerpoint, nummering …)
• korte en heldere instructies • zo weinig mogelijk abstract taalgebruik (“situeer in de geschiedenis”)
5
Schoolwerkplan • bij schrijfopdrachten: • geef alle studenten voldoende tijd • gebruik van een pc
• bij examens binnen een groep: • alle opdrachten hardop voorlezen • geen dubbele opdrachten
• bij studentendocumenten: • eenvormigheid en leesbaarheid
Schoolwerkplan • afspraken rond spelfouten: • niet-taalleerkrachten: • eventueel aanduiden (?) • globale taalbeoordeling bij grotere taken, zoveel mogelijk in samenwerking met taalleerkrachten • let op: de taalleerkracht als verbetermachine
• taalevaluatieformulier (meer dan spelling alleen!) • nooit punten in mindering brengen • let op: stigmatisering van de dt-fout
Schoolwerkplan • taalleerkrachten: • nooit globaal beoordelen; taal/spelling als afzonderlijk onderdeel • afspraken in vakwerkgroepen • niet per taak beoordelen, maar per periode
6
Pedagogisch klimaat • • • •
accepteren van dyslexie feedback stimuleren ondersteuning ruimte voor autonomie en competentie
Schoolomgeving • duidelijke belettering van afdelingen en lokalen • dyslexievriendelijke aankondigingen ad valvas en op computerschermen • goed leesbare ELO met een toegankelijke gebruikersinterface • goed leesbare leerlingencommunicatie (schoolagenda, schoolreglement, brieven …) • degelijk taalbeleid (van “goede wil” naar “goed doen”) • dyslexie-expertise
Handboeken • dyslexievriendelijk? • lettertypesoort en lettertypegrootte • kleurgebruik en lay-out • voldoende witruimte in de bladspiegel • voldoende invulruimte grote handschriften • digitaal beschikbaar (Sprint, Kurzweil) zonder meerkosten of grote beperkingen?
7
Leesboeken • • • • •
luisterboeken in de schoolbibliotheek geen bewerkingen maar de letterlijke tekst courante titels op cd en digitaal beschikbaar zelfde tekst langere verwerkingstijd > extra inspanning van de leerling
Lesmateriaal • goed gestructureerd (titels) • lijsten, grafieken, tabellen • inhoudsopgave • mindmaps: afrader!
• • • •
max. tekstbreedte: 12 cm voldoende “ademruimte” witregels tussen alinea’s regelafstand: anderhalf of twee
Lesmateriaal • duidelijke lettertypes: • voldoende groot (minimaal 12 punten) • schreefloze lettertypes (sans serifs) • voldoende regelafstand maar ook niet te veel (max 1,5) • lettertypes met duidelijke stokken • nadruk: niet onderstrepen, wel: vet, cursief
• nooit uitvullen
8
Sans serifs versus serifs
A A Arial Calibri Tahoma Verdana
Times New Roman Book Antiqua Garamond Courier
Lesmateriaal • duidelijke lettertypes: • voldoende groot (minimaal 12 punten) • schreefloze lettertypes (sans serifs) • voldoende regelafstand maar ook niet te veel (max 1,5) • lettertypes met duidelijke stokken • nadruk: niet onderstrepen, wel: vet, cursief
• nooit uitvullen
Lesmateriaal • duidelijke lettertypes: • voldoende groot (minimaal 12 punten) • schreefloze lettertypes (sans serifs) • voldoende regelafstand maar ook niet te veel (max 1,5) • lettertypes met duidelijke stokken • nadruk: niet onderstrepen, wel: vet, cursief
• nooit uitvullen
9
Gespecialiseerde lettertypes
Comic Sans MS • heel populair lettertype • wordt heel veel gebruikt in educatieve en pedagogische contexten • heeft een aangename, weinig strenge, zakelijke of ernstige look • maakt maximaal gebruik van de lettertyperuimte
Comic Sans MS • zeer gecontesteerd: gebruik wordt als onprofessioneel, kinderlijk, neerdunkend beschouwd • er bestaan zelfs haatsites tegen het lettertype: • www.comicsanscriminal.com
10
Comic Sans MS • disfluenciteit: • een lettertype als Comic Sans MS leest, door zijn grote letters, langzamer. • langzamer lezen = • informatie krijgt meer tijd om door te dringen • informatie wordt langer verwerkt • informatie wordt beter opgeslagen in het geheugen
Disfluenciteit • uit onderzoek van Daniël Oppenheimer (2010): • Calibri leest 1,34 x sneller dan Comic Sans • Arial leest 1,22 x sneller dan Comic Sans
• kritiek op onderzoek: • alleen getest op korte teksten • is langzamer dwingen te lezen een oplossing voor dysletici?
Woordenlijsten • geen louter alfabetische rangschikking • wel: thematisch / woordsoort • steeds: voorbeeldzinnen • indien mogelijk: collocaties
11
Authentiek materiaal • uit kranten en tijdschriften: • lettertype meestal geen probleem • bij hele kleine lettertypes: • vergroten (A4 -> A3)
• knip omringende kolommen weg • nummer alinea’s
Authentiek materiaal • kopieën • • • • • •
zorg voor goeie kwaliteit van kleur naar zwart-wit: verhoog contrast vermijd: kopieën van kopieën vermijd landschapformaat let op voor grijpwitmarge voorzie paginanummering indien niet aanwezig
Authentiek materiaal • van het internet • vermijd banners, menu’s, advertenties … • op pc: onderscheid goed zichtbaar • op kopie: onderscheid moeilijker zichtbaar wegens wegvallen kleuren
• wijzig lettertype van serif naar sans serif • nummer alinea’s
12
Authentiek materiaal • verwijder hyperlinks (Beheydt UA 2006) • storend voor dyslectici • vals beeld: “kapstokwoorden”
• indien mogelijk: laat lezen op pc
Koppeling teksten - notities • notities bij teksten: op hetzelfde blad • zorg voor voldoende vrije ruimte
• aanduiden van structuur: op de tekst zelf
Invulmateriaal • Idem dito lesmateriaal • vrije tekst • gelinieerd papier (geen puntjes), bij voorkeur in afgebakende ruimte
• invuloefeningen: • losse woorden: tabellen • woorden in zinnen: onderstreepte ruimte: • “Jan is groter ______ An.”
13
Invulmateriaal • vragen steeds op dezelfde manier gesteld (niet de ene keer als vraag, dan weer als imperatief) • geen dubbele vragen • geen onnodige benadrukking • opletten met “enthousiaste” leestekens • nieuwe pagina = nieuwe vraag/oefening • logische ordening van de vragen • onderverdeling vraag ook vormelijk
Sjablonen op ELO • • • • • •
eigen cursussen leesteksten toets- en taakbladen examens brieven naar ouders …
Toekomst: e-readers
14
Toekomst: e-readers • alle materiaal gratis te downloaden via ELO • extra materiaal ter plekke in de klas (snel, geen kopieerkosten) • marges, achtergrondkleur, lettertypes en -groottes aan te passen volgens de wensen van de leerling • makkelijk om bladwijzers in te voegen, tekst te markeren, te onderstrepen, notities bij te voegen • toetsen en taken rechtstreeks te maken en na afloop op ELO te plaatsen met één druk op de knop
Toekomst: e-readers • • • • •
draadloos (wifi; wifi-schakelfunctie) licht van gewicht en neemt weinig plaats in relatief goedkoop: e-readers al vanaf €150 lange autonomie (tot het vijfvoudige van een laptop) diverse apps: meelees- en voorleesfunctie (zoals Sprint en Kurzweil 3000) • uitgeverijen werken nu al aan elektronische versies van hun handboeken
Ideaal voor dyslectici: • • • • • •
selecteer je eigen lettertype selecteer je ideale lettertypegrootte verander letterafstand en regelafstand uitvullen of uitlijnen woorden splitsen of nooit splitsen illustraties paginagroot weergeven
15
Wat je als lesgever moet weten • • • • •
dyslexie is blijvend, niet tijdelijk niet ongeconcentreerd, ongemotiveerd niet dom, maar hebben wel meer tijd nodig studeren moeilijk leerstof zonder samenhang reageren langzamer op klassikaal gestelde vragen
Wat je als lesgever moet weten • leesbare leerlingendocumenten helpen studenten met dyslexie • … maar zijn ook een hulp voor iedereen!
Schoolaanpak • informatie over dyslexie ter beschikking stellen van lesgevers • vragen naar dyslexie bij inschrijving • diagnosedictee bij instap • informatie over dyslectici zo vroeg mogelijk doorspelen • dyslexie tijdens het schooljaar aanpakken, niet op de deliberaties
16
