winter 2004

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam

Bouwfonds Ontwikkeling magazine # 15 / winter 2004

Met dossier Infra knooppunten

inhoud

Bij NAW horen de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden. NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds Ontwikkeling.

actueel

proces

beleid

dossier

programma

markt

ontwerp

Het keren van de tendens

Purmerend heeft ’t

Leve het monument!

Infra knooppunten

Zorgen voor zorg

Kwaliteit als leidraad

Genius loci of cosmetica?

En verder in dit nummer

Bestuurders en marktpartijen bogen zich onlangs in Duitsland over het dossier integreren van kansarme minderheden in grote steden. Geen gemakkelijk onderwerp zo bleek.

Purmerend is al lang geen suffige overloopgemeente van Amsterdam meer. Met veel succes en ogenschijnlijk zonder enige moeite, is Purmerend uitgegroeid tot een aantrekkelijke stad.

Een monument in een bouwplan lijkt natuurlijk interessant. Het geeft het project iets bijzonders. Maar het kan soms ook knap lastig zijn. Kortom, ieder voordeel heeft zijn nadeel.

Het dossier staat dit keer in het teken van stedelijke knooppunten. Centraal staat de vraag of wonen op deze locaties, vaak aan de randen van de stad, als extra drager voor infrastructuur kan dienen.

Zorgvoorzieningen op Vinex. Van sjoelen tot bijvoorbeeld psychatrische zorg. De vraag is natuurijk ‘hoe organiseer je zo'n veelzijdig en gecompliceerd programma?'

De bouwput van Eurocenter aan de Amsterdamse Boelelaan is metersdiep. Binnenkort gaan de drie torens die wonen en werken combineren echt de lucht in. Een reportage over de bouw.

Er zijn veel plannen rond stationslocaties. NAW ging op bezoek bij enkele projecten die ieder op hun eigen manier invulling proberen te geven aan dat lastige begrip ‘identiteit'.

pagina 6

pagina 8

pagina 16

middenkatern

pagina 24

pagina 30

pagina 34

➔ vastgoed bekend ➔ architectuurexcursie ➔ verhuizen ➔ organisatie ➔ 100 jaar wonen werken winkelen ➔ de verandering ➔ interieur

4 13 15 20 22 23 42

vastgoed bekend auteur Marcel van Roosmalen beeld Reinier Gerritsen

Lulu Wang (44) is schrijfster. Ze werd beroemd met het boek Het Lelietheater.

In totaal schreef ze zeven boeken waarvan er meerdere miljoenen zijn verkocht. Binnenkort verschijnt haar nieuwste boek Bedwelmd. ‘Het gaat over een knappe, blonde Nederlandse man die naar China gaat voor zaken en daar verliefd wordt.’ > Waar woont u? ‘In de Vogelwijk in Den Haag. Bij de duinen.’

maar als Chinese vrienden van mij langskomen zeggen ze: ‘Ik snap niet dat je hier kunt leven met zo’n kleine tuin.’

> Met wie woont u? ‘Met mijn partner en twee goudvissen.’

> Wie doet de onderhandelingen bij de aankoop van een huis? ‘Mijn makelaar. Hij voelt heel goed aan wat ik wil.’

> Waarom woont u waar u woont? ‘Voor mijn werk moet ik vaak in de Randstad zijn. Omdat ik niet zo goed tegen reizen kan, ben ik er maar gaan wonen. Ik koos voor Den Haag omdat het hier rustiger is dan in Amsterdam. Als auteur vind ik rust heel belangrijk. Den Haag is een stad, maar heeft ook iets dorps. Je hebt er veel groen en het ligt aan zee.’ > Waar zou u nooit willen wonen? ‘Ik hou van steden, maar wel van steden met groen. In echte verstedelijkte gebieden, waar je geen rust kunt vinden, zou ik niet willen wonen.’

‘Tevredenheid heeft niets met uiterlijkheden te maken’

> Bent u tevreden over uw woning? ‘Tevredenheid heeft niets met uiterlijkheden te maken. Ik woon in een tussenwoning uit 1912. Sommige mensen vinden het een echt herenhuis. Dat is niet zo. In het Statenkwartier staan veel grotere herenhuizen.’ > Hoe vaak bent u verhuisd? ‘In 1986 verhuisde ik vanuit China naar Maastricht. Ik werd docente. Na een jaar in Maastricht was mijn huurcontract afgelopen. Omdat ik geen nieuwe woning kon vinden, verhuisde ik naar Lanaken in België. Daarna ging ik weer in Maastricht wonen. Ik wilde er geen huis kopen omdat ik dan het idee had dat ik ‘vast zou zitten’. Wat mij opvalt is dat de woningen in Nederland zo klein zijn. Veel van mijn studiegenoten wonen in China in een penthouse met een oppervlakte van 600 vierkante meter. Hier is 200 vierkante meter al veel.’ > Wat is de beste plek om te wonen? ‘In ons hart. Qua weer vind ik Italië en Spanje ideaal, maar als het gaat om mentaliteit kies ik toch voor Nederland. Ik ben blij dat het verschil tussen arm en rijk hier niet zo groot is. Voor Nederlandse begrippen woon ik heel luxe,

4

vastgoed bekend

> Hoe ziet uw favoriete huis eruit? ‘Als auteur wil ik rust. Er moet natuur zijn en ik wil niet de hele dag auto’s voor het raam. Omdat ik veel reis moet mijn huis niet te afgelegen liggen. Het moet goed bereikbaar zijn met het openbaar vervoer en er moeten voorzieningen zijn in de wijk. In de Vogelwijk zit alles. Alleen jammer dat er geen zwembad is. Verder hou ik van de oude huizen. Geen nieuwbouw. Een oud huis heeft een geest.’ > In welk huis was u het gelukkigst? ‘Toen ik nog studeerde in Beijing was ik verliefd op een knappe turner. Ik verdiende toen al geld als auteurtje en in het geheim hebben we toen een huisje gehuurd bij boeren, want niemand mocht het weten. Ik ben nog nooit zo gelukkig geweest.’ > Als u iets aan uw huis kon veranderen, wat zou dat dan zijn? ‘De zitkamer heeft een verlaagd plafond. Lage plafonds maken een huis snel somber. Ik zou graag het plafond verhogen en er matglas maken met daarachter een verlichting.’ > Lijkt u op uw buren? ‘Nee, mijn huis is helemaal ontworpen door een binnenhuisarchitect. In de tuin staat een Japans theehuisje en er is een Chinese vijver. Ik heb alle kozijnen geel geverfd. Daar waren niet alle buren enthousiast over. Ik ben de enige die dat heeft.’ > Waar in huis ontspant u zich het best? ‘In mijn gebedskamer. Daar heb ik een altaar met een Mariabeeld, een beeld van de vrouwelijke boeddha en een Joodse kandelaar.’

vastgoed bekend

5

actueel

Het keren van de tendens Auteur Suzanne Witteman beeld Don Wijns

Zorgelijke ontwikkelingen bij de integratie van kansarme minderheden en migranten in grote steden. Op uitnodiging van de Nederlandse ambassade in Berlijn kwamen onlangs Duitse en Nederlandse politici, ambtenaren, wetenschappers en vakgenoten bijeen. Elkaar op de hoogte houden van maatregelen om de integratie te stimuleren en leren van elkaars ervaringen stonden centraal. Dit alles met als doel een oplossing te kunnen bieden aan de negatieve ontwikkelingen in grote steden. ‘Integratie en huisvesting was een belangrijk thema,’ aldus Friso de Zeeuw, directeur nieuwe markten van Bouwfonds Ontwikkeling, en deelnemer van het congres. ‘Rotterdam loopt voorop met nieuw beleid ten aanzien van integratie en wonen. De Rotterdamse aanpak staat in sommige opzichten lijnrecht tegenover de Duitse aanpak. Juist deze contrasten maken het uitwisselen van ervaringen en lessen leerzaam.’ Noordrijn-Westfalen, is de meest verstedelijkte regio van Duitsland. Met steden als Düsseldorf, Keulen, Essen, Duisburg en Dortmund is het de Duitse deelstaat met de meeste inwoners, 18 miljoen. Noordrijn-Westfalen is even groot als Nederland en België samen en genereert 22 procent van het bruto binnenlands product van Duitsland. In deze deelstaat zijn traditionele industrie en mijnbouw grotendeels verdwenen, en de deelstaat is veranderd in een dienstverlenings- en kennismaatschappij. In 1963 droegen de dienstverlenende bedrijven nog maar voor veertig procent bij aan de economische welvaart in deze deelstaat. Inmiddels is dit aandeel gegroeid naar zeventig procent. ‘De steden in deze regio hebben het toch niet makkelijk,’ zegt De Zeeuw. ‘Ze moeten inspelen op grote economische veranderingen en de stadsbesturen zitten krap bij kas. Een groot probleem in steden als Düsseldorf en Dortmund is dat ze inwoners verliezen. De bevolking loopt terug en met name de autochtone bevolking trekt weg naar zuidelijkere gebieden als Beieren, op zoek naar beter en meer werk. Of op zoek naar een groenere buitenstedelijke woonomgeving. Dit zijn juist die mensen die voor de economie van een stad van belang zijn.’

6

actueel

Het valt op dat in gebieden waar de woningmarkt ontspannen is (steden als Essen en Duisburg) de segregatie scherpere vormen aanneemt dan in steden als Keulen met een krappere woningmarkt. De Zeeuw: ‘In gebieden met een ruime woningmarkt is het effect van segregatie duidelijk merkbaar, de verkleuring vindt hier versneld plaats omdat de mensen die weg willen, zich dat financieel eerder kunnen veroorloven vanwege de lagere huizenprijzen.’ Integratie met zachte hand Sterk vindt hij hoe de oosterburen omgaan met orde handhaving in de openbare ruimte. ‘Adequaat politietoezicht is in Duitsland een algemeen gegeven. Bij ons is “meer blauw op straat” nog echt een issue. Problemen als in de Diamantbuurt worden gewoonweg niet getolereerd. Maar als je verder kijkt naar inburgering en integratie, lijkt Nederland wel daadkrachtiger. In Duitsland is het toch vooral integratie met de zachte hand. De nadruk ligt daar op het ondersteunen en begeleiden van allochtonen, bij het vinden van een woning, van een baan of het starten van een onderneming. En bij het leren van de taal. Noem het sociale integratie.’

Bouwen voor middenklasse In Nederland zijn de problemen met integratie vergelijkbaar. Het percentage allochtone bewoners in de Nederlandse steden is de afgelopen 9 jaar opgelopen tot 43 procent. Daarvan is tweederde afkomstig uit nietwesterse landen. Nederlandse steden werken op verschillende manieren aan het oplossen van de problematiek van sociale achteruitgang en onveiligheid. Een oplossing is vernieuwing van de naoorlogse wijken. In de Bijlmermeer of in de Westelijke Tuinsteden in Amsterdam komt er bijvoorbeeld nieuwbouw om die middenklasse te behouden. ‘Deze middenklasse is overigens niet alleen autochtoon,’ benadrukt De Zeeuw. ‘In de Bijlmermeer bijvoorbeeld worden de nieuwe koopwoningen ook afgenomen door een nieuwe middenklasse bestaande uit Surinamers, Antilianen of Ghanezen. Dit levert in mijn ogen een belangrijke bijdrage aan de sociale cohesie in deze wijken.’ Rotterdam zet door Rotterdam zet de toon, met voorstellen die deels overgenomen zijn door de landelijke overheid. Rotterdam voert met het actie-

programma ‘Rotterdam Zet Door’ een nieuw (huisvestings)beleid met als belangrijkste doel het behouden en aantrekken van inwoners met modale en hogere inkomens. Drugspanden en illegale huurders worden aangepakt. Maar ook moet het bouwtempo van nieuwe woningen omhoog, ieder jaar moeten er 3.000 woningen bijkomen. Verder wordt geïnvesteerd in inburgering. Maar een van de meest spraakmakende beleidslijnen van Rotterdam is toch wel het vaststellen van een minimum inkomensgrens voor nieuwkomers. Rotterdam kiest voor een relatief radicale aanpak om de stad sterker te maken door de instroom van kansarme groepen te beheersen. Zo wil het stadsbestuur in probleemwijken de huisvestingsvergunning als experiment invoeren. Het gaat om gebieden die door een opeenstapeling van problemen dreigen af te glijden. Een huisvestingsvergunning kan een hulpmiddel zijn om te komen tot een passende toewijzing van woningen. Alleen mensen met een inkomen boven 120 procent minimumloon krijgen een vergunning. Waterbed-effect Rotterdam zoekt de grenzen op en is daarmee regelmatig onderwerp van discussie. Zo ook in

Berlijn aldus De Zeeuw. ‘Het klinkt allemaal erg hard en radicaal. Maar Rotterdam beseft dat sommige wijken zo uit het lood zijn geslagen, dat echt moet worden ingegrepen. Natuurlijk ontstaat dan een discussie.’ Zo was een aantal Duitse aanwezigen bang voor het ‘waterbedeffect’. Wat je ergens wegdrukt, steekt elders de kop op. Kortom, is het niet een kwestie van verplaatsen van het probleem? ‘Ja,’ zegt De Zeeuw, ‘dat is natuurlijk veelgehoorde kritiek. En voor een deel is dit niet te voorkomen. Voor 75 procent los je de problemen op, 25 procent valt in de afdeling ‘waterbed-effect’. Daar is niets aan te doen. Maar niets doen is geen alternatief.’ Op de kaart zetten In Berlijn presenteerde corporatie Woonbron / Maasoevers het nieuwbouwproject Le Medi. Het gaat hier om een in mediterrane stijl gebouwde, ommuurde buurt van circa 80 woningen in de Rotterdamse achterstandswijk Bospolder. De vrij op naamprijs van de woningen ligt tussen de 180.000 en 220.000 euro. Voor Rotterdammers zijn dat pittige prijzen. Het plan lijkt juist erg in trek bij hoogopgeleide blanke Rotterdammers die anders willen wonen. De Zeeuw: ‘Dat multiculturele tintje dat Le Medi heeft, is voor mij volstrekt onderschikt, meer een aardigheidje. De kern van het plan is: een nieuw buurtje waar

de mensen uit de middenklasse zich thuis kunnen voelen. Het had bijvoorbeeld ook een ontwerp van Rob Krier kunnen zijn. Ik hoop dat het lukt met de verkoop, want het kan deze wijken een forse impuls geven.’ Combinatie Dat integratie en menging van inkomensgroepen noodzakelijk is, daar lijkt iedereen het over eens. Over de manier waarop valt nog te twisten. Hoe Rotterdam omgaat met de grootstedelijke problematiek deed de Duitsers soms fronzen. ‘Zij zijn toch wat meer gewend aan de zachte aanpak en kennen Nederland vooral als tolerant en sterk sociaal land,’ aldus De Zeeuw. ‘Maar misschien ligt de waarheid zoals zo vaak wel in het midden. Ik geloof in een combinatie van het voeren van een heldere toewijzingspolitiek, maar wel in combinatie met aandacht voor sociale integratie. Het voeren van een scherp beleid kan, en moet zelfs als het voor de situatie nodig is. De Amsterdamse delegatie morde soms ook bij de presentatie van het Rotterdamse beleid. Voor hen is de aanpak soms te radicaal. Maar in Rotterdam is de problematiek heftiger. Het verliezen van de middenklasse is een hardnekkige tendens die steden actief moet keren of tenminste sterk afzwakken.’ ✏ [email protected]

actueel

7

proces

Purmerend heeft ’t auteur Marcel van Roosmalen beeld Sabine Plamper

Woensdagmiddag. De pupillen van FC Purmerend hebben training. Lang niet alle velden op sportcomplex ‘de Weidevenne’ zijn bezet. De club groeit en bloeit naast nieuwbouwwijk De Weidevenne, waar straks zevenduizend mensen wonen. Veruit de meeste spelertjes zijn afkomstig uit Amsterdam. Ze dragen Ajax-shirts en voelen zich verwant met de club uit Amsterdam. ‘Ik’, zegt een jongetje van een jaar of zeven, ‘ik ben een echte Amsterdammer en mijn vader ook. Mijn favoriete clubs zijn Ajax en FC Purmerend.’ Een verhaal over het succes van Purmerend.

Het is niet vreemd. Vooral jonge gezinnen verruilen de hoofdstad voor het overzichtelijke Purmerend, het veilige Purmerend en vooral het betaalbare Purmerend. De bevolking van het stadje, dat ooit als groeikern werd aangewezen, is de laatste veertig jaar verachtvoudigd. Amsterdam en omliggende plaatsen als Amstelveen zijn te duur geworden. Voor jonge gezinnen is het onmogelijk om behoorlijke woonruimte te vinden. Laat staan een woning met een tuin. Vroeger zongen de Ramblers over ‘het boemeltje van Purmerend’, maar de tijd dat Purmerend een suffige overloopgemeente van Amsterdam was, waar alleen op de dinsdagse veemarkt wat te beleven viel, is voorbij. ‘Purmerend leeft’, zegt loco-burgemeester en PvdA-wethouder Els Kroese van stadsontwikkeling. ‘Dit komt omdat Purmerend een groene stad met veel eengezinswoningen is. De ligging op een steenworp afstand van Amsterdam – vijftien kilometer – is ideaal. Dankzij de uitstekende verbindingen van het openbaar

vervoer – twee NS-stations en een busstation doe je er nog geen twintig minuten over om die afstand te overbruggen.’ Zelf is Kroese ook een nieuwkomer. Vijftien jaar geleden verhuisde ze met haar man en twee zoons van Den Bosch naar Purmerend. ‘Mijn man kreeg een baan in Amsterdam. De reisafstand Den Bosch-Amsterdam is, als je twee kleine kinderen hebt, echt heel vervelend. Niet te doen, eigenlijk. Omdat betaalbare woonruimte in Amsterdam ook toen al niet te vinden was en ook omdat we graag rust en ruimte wilden, kwamen we in Purmerend terecht.’ In het begin was dat wennen. ‘Purmerend heeft niet de grandeur van Den Bosch of het toeristische van Hoorn, maar er zijn hier wel volop voorzieningen. Uiteindelijk beviel het uitstekend.’ De snelle groei van de stad en de achterblijvende infrastructuur heeft Purmerend landelijke bekendheid gegeven. Al was het maar omdat iedereen dankzij de fileberichten op de radio weet dat Purmerend aan de A7 ligt.

��

���������

���������� ����������

Els Kroese, loco-burgemeester en wethouder van Stadsontwikkeling

jonge gezinnen ✳ betaalbaar ✳ groeikern ✳ groene stad ✳ volop voorzieningen

8

proces

het alternatief ✳ modelwijk ✳ natuur ✳ cultuur ✳ verschillende bouwstijlen

proces

9

hier zit alles ✳ relatief veel huurwoningen ✳ hightech brug ✳ nooit meer weg

natuur vlakbij ✳ woning met tuin ✳ megabioscoop ✳ goede infrastructuur

Tonny Oud, directeur van Woningbouwvereniging Wherestad

‘Onze kinderen blijven hier later ook zeker wonen’ Het is vooral de middenklasse die de weg naar Purmerend steeds beter weet te vinden. ‘Purmerend is het alternatief ’, zegt Kroese. ‘Mensen kiezen vaak voor Purmerend om de woning met tuin, maar gaan daarna ook de stad waarderen. Het komt niet vaak voor dat iemand teruggaat naar waar hij vandaan kwam.’ Ze begrijpt dit wel en somt alle voorzieningen op die in Purmerend aanwezig zijn: uitstekend openbaar vervoer, winkels, scholen, een medisch centrum, een megabioscoop, een theater en binnenkort, als alles goed gaat, ook nog een concert- en cultuurcentrum, een nieuw zwembad en een discotheek. De meeste ‘import’ trekt naar Vinex-locatie Weidevenne. ‘Het gebied is door verschillende architecten ontworpen en bijna af. Bijna

10

proces

iedereen die ik ermee naar toe neem, is blij verrast als ze de wijk zien. Het ziet er helemaal niet uit als Vinex, zeggen ze dan tegen mij. Daar ben ik het mee eens: het is veel meer dan dat.’ Modelwijk Eerlijk is eerlijk: Weidevenne oogt inderdaad als een modelwijk. Er staan veel verschillende soorten woningen, het is ruim opgezet, er is nagedacht over het openbaar vervoer en langzaam verkeer – fietsers, wandelaars, skaters en spelende kinderen – krijgt er alle ruimte. De wijk ligt tussen de verstedelijkte voormalige groeikern aan de ene kant en het water van de zogenaamde ecologische verbindingszone aan de andere kant. Een

prachtige hightech-fietsbrug van architect Jord den Hollander verbindt de nieuwbouw met de recreatieroute tussen Purmerend, het Purmerbos en het natuurgebied Ilperveld. De brug belichaamt de confrontatie tussen natuur en cultuur. Erg veel mensen zijn er op een doordeweekse middag niet op straat in Weidevenne. De kinderen zijn naar basisschool de Koempalan en de ouders werken. De mensen die er zijn, zijn tevreden over hun wijk en het woonklimaat. Mevrouw De Jong wandelt met haar hond door de wijk. Ze geniet nog dagelijks van alle verschillende bouwstijlen en de natuur die vlakbij is. Ze was één van de eerste bewoners van Weidevenne. ‘We gingen wonen in een wijk zonder verleden’, zegt ze. ‘Dat gaf een enorme saamhorigheid. Allemaal hadden we onze wortels elders liggen. Wij kwamen uit Amsterdam. Driehoog achter. Hier konden we voor hetzelfde geld een huis met tuin kopen. Daar konden we vroeger alleen maar van dromen. Nu hebben we

twaalf vierkante meter gras. Ons gras. In het begin hadden we ook nog uitzicht op grazende koeien. We voelden ons echte pioniers. Wat opviel was dat iedereen elkaar hielp. Al heel snel kwam er een supermarkt en de straatverlichting en het openbaar vervoer waren vanaf dag één perfect geregeld. Je leest wel eens verhalen in de krant over andere Vinex-locaties. De mensen leven de eerste jaren echt als nomaden. Daar hebben we hier dus nooit last van gehad. Nog steeds heb ik het idee dat ik midden in de natuur leef. Even verderop ligt een natuurgebied. Daar leeft een dier dat de Noorse woelmuis heet. Daar had ik vroeger nog nooit van gehoord. In Amsterdam hadden we muizen in de keuken. Hier zitten ze in de natuur. We willen hier nooit meer weg. En ik weet zeker dat onze kinderen hier later willen blijven.’ Geworteld Wethouder Kroese vindt het heel herkenbaar. ‘Er zijn steeds meer nieuwe Purmerenders die

‘Het is al lang geen suffige overloopgemeente meer’ hier geworteld zijn. Ik denk dat mijn zoons van 18 en 21 ook in Purmerend willen blijven. Ze willen helemaal niet naar Amsterdam. Hier zit alles.’ Om ook de goede kwaliteit van de oudere wijken in Purmerend te behouden, wordt de naoorlogse wijk Wheermolen-west binnenkort aangepakt. Kroese: ‘Wheermolen-west is geen achterstandswijk, maar het heeft wel een eenzijdige bevolkingssamenstelling. Voor de rest is Purmerend eigenlijk heel gemiddeld. Qua opleidingsniveau en inkomen is het de meest gemiddelde stad van Nederland. In Wheermolen-west zijn relatief veel huurwoningen. Dat gaat veranderen. We gaan zes hoogbouwflats en zestig duplexwoningen slopen en vervangen door nieuwbouw.’ Om

ervoor te zorgen dat er geen extra druk op de woningmarkt ontstaat, is besloten om dat gefaseerd te doen. ‘We gaan slopen en bouwen tegelijk. In fase één gaan de eerste flat aan de Meteorenweg en de zestig duplexwoningen aan de Planetenstraat plat. Op de driehoek aan de Planetenstraat komen vervolgens huur- en koopwoningen en een brede school. Op de plaats van de eerste flat aan de Meteorenweg komt een woonzorgcentrum, zodat de ouderen direct kunnen doorstromen. Door de spreiding van het slopen is de druk op de woningmarkt minder groot.’ Enthousiast Junior Ontwikkelingsmanager Serge Gouweleeuw van Bouwfonds Ontwikkeling

proces

11

Bezoek aan de Westergasfabriek en het Westerpark Amsterdam

Nieuwe plannen voor Wheermolen: in de driehoek aan de Planetenstraat komen huur- en koopwoningen en een brede school

is enthousiast over de samenwerking met de gemeente en woningstichting Wherestad. ‘Tijdens het overleg voel je dat iedereen er echt voor gaat. Onze relatie met de gemeente Purmerend is uitstekend. We hebben een verleden samen en dat merk je. Bouwfonds was ook al betrokken bij projecten in Weidevenne en in de Purmer. Kortom, er is veel vertrouwen. Wat ook heel bijzonder is, is dat beide partijen evenveel bijleggen op het tekort op het plan.’ Naast de zes flats bij de Meteorenweg ligt het kantoor van woningbouwvereniging Wherestad. Directeur Tonny Oud van de woningbouwvereniging is blij dat de hoogbouw wordt gesloopt en vervangen door nieuwbouw. ‘Het zijn echt jaren zestig woningen. Zes flats op een rij. De flats zijn zo neergezet dat sommige

‘Iedereen wil er echt voor gaan’ woningen geen zonlicht krijgen. Ook is er een veldje dat bekend staat als ‘de unheimische hoek’. De mensen voelen zich er niet prettig en veilig. Niet dat het er echt onveilig is – er gebeurt nooit wat – maar ik kan me voorstellen dat het die gevoelens oproept.’ Fietsafstand Met behulp van kaarten en tekeningen showt Oud hoe mooi Wheermolen-west over een paar jaar zal zijn. ‘Het wordt prachtig!’, zegt ze. ‘Dit wordt een aantrekkelijk woongebied met alle voorzieningen binnen handbereik. We hebben

onderzocht wat de bewoners willen. Ze willen een veilige woonomgeving, flats met een huismeester en een schone wijk. Dat gaan we ze geven.’ De tekeningen zien er goed uit. Ruime huizen en appartementen met de rug naar het water en met zicht op een stadspark. Oud: ‘Tel daar de omgeving bij op. Op fietsafstand van de Beemster dat op de werelderfgoedlijst staat, binnen twaalf minuten wandel je naar het centrum van Purmerend en met het openbaar vervoer sta je zo in het centrum van Amsterdam. Wat wil je nog meer?’ ✏ [email protected]

Architectuurexcursie Zaterdag 26 maart 2005 Op zaterdag 26 maart 2005 organiseert NAW in samenwerking met Cultureel Organisatiebureau Artifex een programma rondom het Westergasfabriekterrein in Amsterdam. Dit terrein is in 1883 naar het ontwerp van architect Isaac Gosschalk als grootste steenkolengasfabriek van Nederland gebouwd. In september 2003 werd het nieuw aangelegde Westerpark geopend. Tijdens dit arrangement staan beide projecten centraal. Met hun rode bakstenen, trapgevels en hoge ramen leken de fabrieken destijds meer op Hollandse huizen dan op de in die tijd gangbare sombere fabrieksgebouwen. Jarenlang hebben deze gebouwen als fabriek gefunctioneerd tot de fabriek in de jaren 60 zijn deuren moest sluiten. Een verlaten fabrieksterrein bleef over.

Wheermolen-west: sloop en nieuwbouw Bouwfonds Ontwikkeling is nauw betrokken bij de nieuwbouwontwikkelingen in de naoorlogse wijk Wheermolen-west in Purmerend. Junior Ontwikkelingsmanager Serge Gouweleeuw van Bouwfonds Ontwikkeling over Wheermolen-west: ‘We gaan daar zes hoogbouwflats met in totaal 514 woningen, zestig duplexwoningen, een school, een gymzaal en het gebouwtje van een sportvereniging slopen. Daar komen 570 woningen, een brede school en een woonzorgcomplex voor terug. Eenderde van het aantal nieuwe woningen wordt huurwoningen. De andere woningen worden koopwoningen.’ Gouweleeuw is enthousiast over de plannen. ‘De zes flats liggen naast het spoor. De nieuwe bebouwing komt als een soort geluidsbuffer naast het

12

proces

spoor te liggen. In het groengebied dat ontstaat, komen wat luxere woontorens. In ‘de driehoek’ verderop in de wijk komen de school en een aantal woningen die in een soort ovaal worden gebouwd. Doordat de hoge bomen in de wijk blijven staan, krijgt het gebied een zekere allure.’ De voortgang gaat gestaag. Het is logisch dat met plannen als deze enige tijd wordt genomen. ‘We zijn momenteel bezig met het opstellen van de samenwerkingsovereenkomst met de gemeente en de woningbouwcorporatie’, vertelt Gouweleeuw. ‘Als het goed is, is dit voor het eind van het jaar rond. Als het meezit, kunnen we de eerste woningen in de 2008 opleveren. De laatste fase van het project is in 2012 gereed.’

In de jaren 80 zijn het terrein en de gebouwen in gebruik genomen voor culturele activiteiten van zeer uiteenlopende aard. De gemeente Amsterdam besloot een deel van de prachtige monumentale gebouwen te verhuren aan culturele instellingen die er hun kantoor of theater konden vestigen. Zo kwam Toneelgroep Amsterdam hier terecht en vestigde het eerste Europese hoofdkantoor van Cirque du Soleil zich hier. Een ander voorbeeld is de Bioscoop Het Ketelhuis die hier allerlei Nederlandse films draait. De Westergasfabriek werd een begrip in binnen- en buitenland. Aan het eind van de jaren 90 besloot de gemeente Amsterdam dat het oude fabrieksterrein zeer geschikt zou zijn

Programma 10.00 - 10.30 uur: 10.30 - 11.30 uur: 11.30 - 13.00 uur:

als ruimte voor een park. Het park zou niet alleen als groenvoorziening in de stad fungeren, maar moest ook een culturele functie krijgen. Het moest een stadspark voor de 21e eeuw worden.

worden maar waar ook vele culturele activiteiten plaatsvinden. Tijdens dit arrangement zult u dit met eigen ogen kunnen aanschouwen.

Het nieuwe park voor de Westergasfabriek is ontworpen door de Amerikaanse architecte Kathryn Gustafson. De gedachte achter het concept van het parkontwerp is ‘changement’, verandering. Het parkontwerp laat zien hoe de mens in de loop der jaren een andere houding tegenover de natuur is gaan aannemen. De architecte heeft in haar ontwerp dan ook aansluiting gezocht bij de omliggende groengebieden. Daarnaast zijn in het ontwerp bestaande onderdelen van de Westergasfabriek hergebruikt.

Aanmelden U kunt zich voor dit arrangement aanmelden door te bellen met Cultureel Organisatiebureau Artifex Travel (020) 620 81 12.

Na lange tijd een verlaten fabrieksterrein te zijn geweest, is de Westergasfabriek in combinatie met het Westerpark nu een levendige omgeving waarin van het groen en de rust genoten kan

Tevens kunt u zich aanmelden via de website www.artifex-travel.nl. Het deelnamebedrag maal het aantal deelnemers kunt u overmaken naar bank 68.66.57.926 of giro 61 77 80 t.n.v. Artifex Travel onder vermelding van ‘Westergasfabriek + 26 maart 2005’. Na betalingsontvangst, krijgt u altijd schriftelijke bevestiging. De prijs bedraagt € 40,- per persoon (inclusief koffie/thee met gebak, lezing, rondleiding door het park en architectuurhistorische begeleiding).

Ontvangst met koffie/thee met gebak in Bioscoop Het Ketelhuis op het terrein van de Westergasfabriek te Amsterdam. Inleidende dialezing door de projectmanager van Projectbureau Westergasfabriek, de heer Evert Verhagen, over de geschiedenis en toekomst van het en het nieuw aangelegde park. Wandeling langs de fabrieksgebouwen van de Westergasfabriek en door het Westerpark onder begeleiding van een architectuurhistoricus van Artifex.

excursie

13

Maarssen ➔ Made

Dichter bij de bron Bijna drie uur heeft Jan van der Borst er op deze regenachtige maandagochtend over gedaan om van zijn huis in Roosendaal naar het kantoor in Maarssen te reizen. En hij is niet de enige medewerker van Spadel Nederland - producent van het bekende bronwater - die kampt met dergelijk fileleed. Maar niet voor lang meer. Want nog voor de kerst verhuist Spa naar het WestBrabantse Made. ‘Dan zitten we eindelijk dichter bij onze Belgische broeders’, verzucht country manager Van der Borst.

auteur Christine van Eerd beeld Don Wijns

verhuizen

Van de oude situatie...

Spadel Nederland BV is verantwoordelijk voor de marketing en sales van Spa en een aantal andere merken van Spadel. Het hoofdkantoor is gevestigd in Brussel en de fabrieken staan in de Ardennen. ‘Spa is wereldberoemd in de Benelux’, vertelt Jan van der Borst. ‘Nederland en België zijn de belangrijkste afzetmarkten voor het bronwater. In Nederland hebben we zo’n 55 tot 60 procent van de markt in handen.’ Achttien jaar geleden werd Spadel Nederland opgericht. Vanwege de woonplaats van de toenmalige country manager werd gekozen voor een kantoorpand in Maarssen. Inmiddels werken in datzelfde pand 35 medewerkers op een oppervlakte van 400 vierkante meter. Veel te klein en vooral erg slecht bereikbaar. ‘Medewerkers uit Spa of Brussel zijn bijna de hele dag onderweg als ze hier moeten zijn voor overleg. En dat is met enige regelmaat nodig. Face-to-face-overleg werkt toch het beste’, vindt Van der Borst. ‘De tijd die we onderweg zijn, kunnen we beter besteden aan onze klanten.’ West-Brabant Daarom ontstond inmiddels twee jaar geleden het idee om te laten onderzoeken of Maarssen nog wel een geschikte vestigingsplaats is. Er werd een consultant ingehuurd en die kwam al snel met het advies om te gaan verhuizen. West-Brabant zou een goede keuze zijn: betere aansluitroutes naar het zuiden en betaalbare kantoorruimte, maar ook een goed aanbod van geschoold personeel. Dus werd een zoekopdracht voor een kantoor verstrekt en werd een sociaal plan opgesteld voor het personeel. De meeste medewerkers zijn dik tevreden met het besluit om naar Brabant te verhuizen. Een aantal was al afkomstig uit die provincie en de afgelopen anderhalf jaar zijn bij vacatures nadrukkelijk mensen uit het zuiden aangenomen. Acht medewerkers vinden het geen probleem om te gaan pendelen. Zij krijgen daarvoor een kilometervergoeding en mogen flexibele werktijden hanteren. Volgens Van der Borst valt het voor hen trouwens wel mee met de reistijd: ‘Je bent sneller van Maarssen in Made dan andersom.’ Meer ruimte én tijdwinst Het nieuwe kantoor staat pal aan de A59 en heeft van daaruit een goede verbinding met de A16 en de A27; twee snelwegen die Nederland met België verbinden. ‘Een A1-locatie vonden we niet nodig’, zegt Van der Borst. ‘Maar we wilden wel graag een pand langs de snelweg. We zullen de glazen pui zeker gaan gebruiken voor onze branding.’ Belangrijk was ook de oppervlakte: ‘In het Amerlandgebouw krijgen we 700 vierkante meter op één verdieping. Dan is er eindelijk ruimte voor een ontvangstruimte en een vergaderzaal. Bovendien is er opslagmogelijkheid voor promotiemateriaal.’ Qua werkruimte gaat Spa er dus flink op voorruit, maar het belangrijkste is de tijdwinst: ‘Straks ben ik in twintig minuten op kanoor en met mij nog een hoop andere mensen. Op 20 december vieren we de verhuizing met een gezamenlijk ontbijt in het nieuwe pand.’ ... naar de nieuwe situatie.

verhuizen

15

beleid De plussen en minnen van historische panden

Leve het monument! auteur Boukje Klinker beeld Georges van Wensveen, Ger van Leeuwen fotografie

Een monument in een bouwplan lijkt interessant. Het geeft een locatie immers iets bijzonders. En wie wil er nou niet in of naast een mooi opgeknapt oud pand wonen of werken? Maar er zitten ook nadelen aan. Een monumentenaanvraag kan een bouwproject namelijk ook onnodig lang ophouden en bij de herbestemming van een monument stelt de Rijksdienst voor de Monumentenzorg strenge eisen. Althans, dat schrijft de Nederlandse vereniging van Projectontwikkelings Maatschappijen (NEPROM) in hun notitie ‘Groei door snoei’. Kortom, ieder voordeel heeft zijn nadeel.

16

beleid

‘Er is ondertussen wel het één en ander veranderd’, valt Jan van de Voorde, adjunctdirecteur van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, met de deur in huis. ‘Om op het eerste punt van de NEPROM te reageren: zij geven aan dat aanwijzigingsverzoeken nog wel eens misbruikt worden om na een onsuccesvol bezwaar- en beroepstraject plannen opnieuw te vertragen. Ik denk’, laat hij er na een korte stilte op volgen, ‘dat ze daar gelijk in hebben, maar er is weinig wat wij daar aan kunnen doen. Iedere belanghebbende heeft in Nederland nu eenmaal het recht om een aanwijzingsverzoek te doen en wij zijn wettelijk verplicht om zo’n verzoek in behandeling te nemen.’ Groei door snoei In de aan minister Dekker aangeboden notitie ‘Groei door snoei’, inventariseerde en signaleerde de NEPROM de veelheid aan regelgeving in de bouw in Nederland en de problemen die dit voor ontwikkelaars oplevert. Een van de problemen op het gebied van monumenten is de lange looptijd van de beoordeling van een monumentenaanvraag. De oplossing die de NEPROM daarvoor ziet is de voorbescherming op panden, die in werking treedt zodra iemand een aanwijzigingsverzoek indient, niet meer

automatisch voor alle panden te laten gelden maar alleen voor panden die al door gemeente, provincie of rijk zijn geïdentificeerd als monument. ‘Dat lijkt mij niet zo’n goed idee’, reageert Van de Voorde hierop. ‘Wat wij wel graag zouden willen, is dat we aanwijzingsverzoeken voor panden waarvan we al vrij snel weten dat ze niet voor rijksbescherming in aanmerking komen via een versnelde procedure kunnen afwijzen. Waarschijnlijk zal deze mogelijkheid er komen in het nieuwe selectiebeleid dat de staatssecretaris nu aan het voorbereiden is.’ De NEPROM juicht deze ontwikkeling toe, vertelt Jan Fokkema, directeur NEPROM: ‘We hebben het afgelopen jaar – ‘Groei door Snoei’ is in 2003 verschenen – een duidelijke cultuurverandering gezien bij Monumentenzorg. Ze zijn nu heel kritisch op misbruik van aanwijzingsverzoeken. Panden die geen enkele kans maken op een monumentenstatus worden nu veel sneller afgewezen.’ Totdat het nieuwe beleid er is, heeft de staatssecretaris tot eind volgend jaar een beleidsregel uitgevaardigd die te zien is als een soort ‘tussenstop’. Alleen aanwijzigingsverzoeken voor monumenten van nationaal belang uit de periode van na 1940 kunnen tot

die tijd behandeld worden. ‘Dat betekent dat we nu in eerste instantie toetsen op nationaal belang, daarmee scheid je snel het kaf van het koren. We krijgen sinds de invoering van de nieuwe beleidsregel heel wat minder verzoeken te behandelen dan in voorgaande jaren.’ Hierdoor is ook de tijd die nodig is om over een aanwijzingsverzoek te beslissen korter geworden. Voor een adviesprocedure staat in principe tien maanden. Dat is de laatste jaren bij lange na niet gehaald door de Rijksdienst. ‘Dat verklaart ook voor een deel de frustraties

‘Het belang van leven in het monument heeft prioriteit’ bij de projectontwikkelaar’, aldus Pieter Siebinga van het Nationaal Restauratiefonds. ‘Als zij 1,5 of 2 jaar op een beslissing moeten wachten, kost dat tijd en dus geld. Als 'financier' weten wij als geen ander dat je bij het exploiteren van een monument vaak toch al met een onrendabele top zit. Dergelijke vertragingen maakt het nog lastiger. Gelukkig is er inmiddels een inhaalslag gemaakt en komt de wachttijd weer een stuk verder in de richting van die 10 maanden.’

beleid

17

Monument als motor Maar Siebinga hoort niet alleen negatieve geluiden van ontwikkelaars over monumenten: ‘Nee, zeker niet. Hoewel het soms een belemmering kan zijn, hoor je aan de andere kant steeds vaker dat projecten juist aansprekender zijn dankzij de monumentale waarde. Een monument kan in die zin ook een motor zijn om een project op gang te brengen. Een locatie krijgt er een eigen identiteit mee. Ik denk dat ontwikkelaars en gemeenten zich daar tegenwoordig meer van bewust zijn dan vroeger. Je ziet meer en meer voorbeelden van schitterende herbestemmingen. Bijvoorbeeld het voormalige Kamerlingh Onneslaboratorium in Leiden, dat is omgebouwd tot rechtenfaculteit. Dit pand is gerestaureerd en er is

‘Ons motto is: leegstand is sowieso achteruitgang’

Pieter Siebinga, Nationaal Restauratiefonds:

‘Een monument kan de motor van een project zijn’

Jan van de Voorde, Rijksdienst voor de Monumentenzorg

‘Een pand blijft ook als monument bruikbaar'

Voormalig NUON-terrein, Apeldoorn-Zuid

Monument achter de platen Op het eerste gezicht leek het helemaal niet op een gebouw dat voor de monumentenstatus in aanmerking zou komen. Achter de gevelplaten van één van de gebouwen op het voormalige NUON-terrein in Apeldoorn bleek zich echter een bijzondere Haagse School gevel te verschuilen. ‘In onze eerste plannen werd het gebouw gesloopt’, vertelt Annemiek van Ernst, ontwikkelingsmanager Bouwfonds Ontwikkeling. ‘Nu laten we het niet alleen renoveren, maar dient de architectuur van dit bijzondere gebouw ook als inspiratie voor de nieuwbouw.’ Het was wel even schrikken voor Bouwfonds, toen in 2002 tijdens de planontwikkeling voor het gebied door een lokale vereniging de monumentenstatus voor het gehele terrein werd aangevraagd. Van Ernst: ‘Zelfs van de transformatoren wilden ze een monument maken. Nu bleek dat in verband met de veiligheid al snel niet mogelijk te zijn, maar voor de gebouwen op het terrein (het zogenoemde 50kV- en 10Kv-station), loopt nog steeds de monumentenprocedure.’ De uitspraak door Monumentenzorg wordt eind van dit jaar verwacht. Aangezien het er naar uitziet dat de twee stations monument worden, en Bouwfonds en de gemeente ze sowieso graag willen laten staan, ontwikkelt Bouwfonds Ontwikkeling op dit moment een plan waarin de gebouwen zijn opgenomen. ‘Daardoor kunnen we wel minder woningen realiseren. Dat heeft natuurlijk financiële gevolgen. Ook de planning is

18

beleid

door de monumentenaanvraag sterk uitgelopen. In eerste instantie was het de bedoeling om 1 augustus 2003 te starten met de bouw van de woningen, nu mikken we op maart 2006. Wat dat betreft hebben we geluk gehad dat de grond nog niet aan ons was overgedragen toen dit begon, zodat we geen extra rentekosten hebben gemaakt.’ Identiteitsdragers plan Dat zijn de nadelen, maar een monument in een plan heeft ook voordelen vertelt Van Ernst: ‘We hebben nu wel twee heel karakteristieke gebouwen op de locatie, waardoor we een gebied met meerwaarde en historie kunnen realiseren. Deze gebouwen zijn de identiteitsdragers van het gebied. In de ontwerpen voor de nieuwbouw willen we dan ook aanhaken op de architectuur van de gebouwen, maar dan wel vertaald naar deze tijd.’ De renovatie en exploitatie van de potentiële monumenten heeft Bouwfonds Ontwikkeling overgedragen aan BOEi (Nationale Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van Industrieel Erfgoed). ‘BOEi zal nu eerst de beplating van het 50kV-station verwijderen en zorgen dat de gebouwen wind- en waterdicht en toonbaar worden. Ondertussen zoeken ze gebruikers, waarmee ze dan samen de herbestemming van de gebouwen vormgeven.’

nieuwbouw aangebouwd om voldoende ruimte te creëren. Dat levert voor iedereen positieve resultaten op: voor de stad omdat een historisch en karakteristiek pand behouden blijft, voor de rechtenfaculteit omdat ze een mooie plek midden in de stad hebben én voor het pand, want dat leeft weer.’ Van de Voorde sluit zich daar bij aan: ‘Uiteindelijk is dat laatste wat we graag willen. Ons motto is: leegstand is sowieso achteruitgang. Dat een pand een monument is

of wordt, betekent absoluut niet dat het niet meer bruikbaar is. Maar wij snappen ook wel dat het voor ontwikkelaars soms lastig is om een nieuwe bestemming in te passen in een bestaand pand. Maar er is heel veel mogelijk, maar daarvoor moet je wel creatief zijn.’ Ook hier merkt NEPROM inmiddels een bereidheid van Monumentenzorg om ontwikkelingsgerichter te zijn. Fokkema: ‘Monumentenzorg is eerder bereid om met partijen mee te denken. Als duidelijk is dat bijvoorbeeld een groot industrieel complex alleen herbestemd kan worden als een klein deel gesloopt wordt, zodat de rest een nieuwe functie kan krijgen en behouden kan blijven, dan valt daar tegenwoordig over te praten. Niet dat het nu klakkeloos kan, maar compromissen zijn soms mogelijk. Het belang van leven in het monument heeft dan prioriteit.’ Advies en ondersteuning Met de tweede probleemstelling van de NEPROM dat de Rijksdienst te veel detaileisen stelt – die dan ook soms nog slechts zeer beperkt het historisch belang dienen – is Van de Voorde het volledig oneens: ‘Ten eerste adviseren wij de gemeente en het is aan de gemeente om te zien wat zij daar mee doen. En ten tweede doen wij suggesties, wij bemoeien ons in principe niet met de opvolging daarvan. Slechts in een heel beperkt aantal gevallen maken wij bezwaar tegen monumenten-

vergunningen. Dan moet er ook echt sprake zijn van wat wij beschouwen als verminking van een monument.’ Ook Siebinga ziet de ‘bemoeienis’ van de Rijksdienst niet als belemmering: ‘In veel projecten is in goed overleg veel mogelijk. Denk aan de Westergasfabriek in Amsterdam, de Van Nellefabriek in Rotterdam en zo zijn er nog vele voorbeelden in het land te noemen. De Rijksdienst kan – net als wij – een kennisbron zijn voor ontwikkelaars over wat er allemaal mogelijk is met monumenten. Ik ken ook voorbeelden van mensen die juist door de goede contacten met de Rijksdienst enthousiast geworden zijn.’ Wat beiden en Fokkema benadrukken is dat ontwikkelaars, Monumentenzorg en het Restauratiefonds vaak eerder in het proces samen zouden moeten werken. Het geschikt maken van een monument voor de woon- of werkeisen van deze tijd is immers niet altijd eenvoudig. Fokkema: ‘Monumentenzorg kan ontwikkelaars advies en ondersteuning bieden. We zien ze nu nog te vaak als een soort 'boeman', die aan het eind van een proces kritiek levert. Door eerder gezamenlijk over de mogelijkheden – en onmogelijkheden – na te denken, zullen ontwikkelaars later in het proces tegen minder problemen aanlopen. De bereidheid hiertoe merken we zeker bij Monumentenzorg, nu is het aan de ontwikkelaars om die kans te grijpen.’ ✏ [email protected]

Fruitveiling, Wijk bij Duurstede

Geen monument, wel enorme vertraging ‘De aanvraag voor een Rijksmonumentenstatus was meer gebaseerd op de emotionele waarde van het pand, dan op de cultuurhistorische kwaliteit’, verklaart Paul Bast, ontwikkelingsmanager Bouwfonds Ontwikkeling, over de afwijzing van de monumentenstatus voor het hoofdgebouw van de fruitveiling in Wijk bij Duurstede. ‘De hele procedure heeft ons echter een vertraging van bijna drie jaar opgeleverd.’ ‘Het hoofdgebouw van de veiling was één van de laatste gebouwen die herinneren aan de fruitteelt in Wijk bij Duurstede. Vandaar dat een aantal bewoners besloot de Rijksmonumentenstatus aan te vragen. Groot probleem voor ons was, dat ze dat pas deden op het moment dat het masterplan al was goedgekeurd door de gemeenteraad en de sloopvergunning was verleend. We waren dus al best ver in het planproces’, aldus Bast. In een eerdere fase van het planproces was geprobeerd om het hoofdgebouw in te passen in de woningbouwplannen voor de locatie. ‘Hoewel de gemeente het gebouw nooit als monument had aangemerkt, was het ons wel duidelijk dat het een leuk element zou zijn om te laten staan. We hebben daar verschillende scenario’s voor uitgewerkt, het bleek echter op geen enkele wijze financieel haalbaar. Uiteindelijk hebben we er – samen met de gemeente – voor gekozen om het gebouw af te breken. Ook omdat het gebouw weinig cultuurhistorische waarde had.’

Herontwikkeling De Rijksmonumentenaanvraag voor het veilingterrein is inmiddels afgewezen. ‘Tot opluchting van de buurtbewoners, zij waren – in tegenstelling tot de actiegroep die de monumentenstatus aanvroeg – juist blij dat er woningen kwamen op het terrein en ze niet meer tegen die veilinghallen aankeken en geen overlast meer hadden van vrachtverkeer. De gevoelens daar waren heel duidelijk: het ziet er nu niet uit, dus weg ermee en zet er wat moois op’, vertelt Bast. Door de hele procedure, en een beroepsprocedure tegen de sloopvergunning die door dezelfde actiegroep werd aangevraagd, heeft het project bijna drie jaar stilgestaan. ‘Door die vertraging zijn we nu genoodzaakt het plan te herontwikkelen. Ten eerste omdat de kosten wel door zijn gelopen – we hadden de grond al in bezit – waardoor de financiële haalbaarheid van het oorspronkelijke plan onder druk is komen te staan. Maar ook omdat de markt inmiddels veranderd is, het in 2001 gedachte type woningen en de architectuur past minder goed bij deze tijd.’ Planning is nu om eind 2005 te starten met de verkoop. ‘Maar het bestemmingsplan moet ook nog gewijzigd worden voor we kunnen beginnen…’

Interesse in het huren van een van de twee monumenten? Neem dan contact op met BOEi 033 -25 39 535.

beleid

19

organisatie Feest ter gelegenheid van de officiële overdracht van de MAB aandelen aan Bouwfonds

Organogram Bouwfonds Property Development

Bouwfonds Property Development

Tsjechië

Bouwfonds Immobilienentwicklung

België

Frankrijk

Duitsland

MAB in Duitsland

MAB in Frankrijk

Bouwfonds-MAB R5

Bouwfonds-MAB R4

Bouwfonds-MAB R3

Bouwfonds-MAB R2

Bouwfonds-MAB R1

Bouwfonds München

Bouwfonds Rhein-Neckar

Bouwfonds Rhein-Main

Staf

Bouwfonds NRW

Bouwfonds Hamburg

Immobilier d’Entreprises

Paris 1re Couronne

Grand Est

Sud-Ouest

Cotes d’Azur

Staf

Provence-Langedoc

Rhone-Alpes/Bourgogne

Ouest

Nord-Picardie

Ile de France

Operationele units i.o.

Staf

Bouwfonds-MAB

Marignan Immobilier

Bouwfonds Ontwikkeling/ Développement

Bouwfonds C`´ R Regio 2

Staf

Regio 1

Staf

BouwfondsMAB Development

Stafgebiedsontwikkeling NL

Staf BPD

Nederland

Ondertekening door dhr. Meijer en dhr. Bleker

Integratie vastgoedactiviteiten in binnen- en buitenland vormgegeven

Contouren van een krachtige organisatie auteur Hans Ouwerkerk beeld Peter van Breukelen

Krap vier maanden heeft de integratie van MAB in Bouwfonds Ontwikkeling geduurd. Werd in juli van dit jaar de overeenstemming over de overname wereldkundig gemaakt, in november zijn alle aandelen van MAB Group bv officieel aan Bouwfonds overgedragen. Vanaf februari volgend jaar gaat de nieuwe organisatie in Nederland werken onder de naam Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Door deze versterking is Bouwfonds nu in Nederland niet alleen de grootste aanbieder van koopwoningen, maar tevens ook de grootste ontwikkelaar op het gebied van commercieel vastgoed en integrale stedelijke projecten. Een schets van de nieuwe organisatie.

20

organisatie

Vanaf 1 februari 2005 gaan de activiteiten van MAB officieel deel uitmaken van Bouwfonds Property Development (BDP). Hieronder vallen alle ontwikkelingsactiviteiten in zowel Nederland als in Frankrijk, Duitsland, België en Tsjechië. Het hoofdkantoor van BPD is gevestigd in Hoevelaken. De directie van Bouwfonds Property Development wordt gevormd door drs. Ing. Henk van Zandvoort (voorzitter), ir. Isaäc Kalisvaart MBA en ir. Jos Franck. MAB is van oudsher een sterke speler op het gebied van multifunctionele binnenstedelijke projecten met winkels, kantoren, leisure en woningen. Het ligt dan ook voor de hand dat de organisaties en de projectenportefeuilles op het gebied van gemengde stedelijke projecten en commercieel vastgoed van Bouwfonds en MAB in Nederland worden geïntegreerd. Ze worden ondergebracht onder Bouwfonds MAB Development. Naast deze veelal grootse en complexe projecten in Nederland, stuurt Bouwfonds MAB Development ook de gemengde stedelijke projecten en commercieel vastgoed van MAB in Frankrijk en Duitsland aan. De uitvalbasis is het voormalige MAB-kantoor in Den Haag. Directielid Isaäc Kalisvaart gaat hier leiding aan geven. De dagelijkse leiding van de Nederlandse commercieel vastgoedactiviteiten komt in handen van ir. Jos Melchers en ing. Ruud Berkhout. Regiostructuur Bouwfonds kent in tegenstelling tot MAB een regiostructuur. Om nog dichter bij de projec-

ten, lees de consument, te staan, heeft Bouwfonds sinds jaar en dag Nederland verdeeld in de regio’s Noord-Oost (kantoor gevestigd in Zwolle), Midden-Oost (kantoor gevestigd in Amersfoort), Noord-West (kantoor gevestigd in Haarlem), Zuid-West (kantoor gevestigd in Delft) en Zuid (kantoor gevestigd in Eindhoven). Als het gaat om de ontwikkeling van woongebieden in Nederland blijven deze regio’s verantwoordelijk. Ook de directies blijven ongewijzigd. Datzelfde geldt ook voor de ontwikkelingsactiviteiten van Bouwfonds in Duitsland, België, Frankrijk en Tsjechië. Ook daar blijft de huidige organisatiestructuur ongewijzigd . Wat wel gaat wijzigen is de naam waaronder de nieuwe organisatie in Nederland gaat opereren. Zo is er voor gekozen om alle ontwikkelingsactiviteiten inclusief woningbouw voortaan onder de merknaam Bouwfonds MAB Ontwikkeling te laten opereren. Voor de gemengde stedelijke projecten en commercieel vastgoed van MAB in Duitsland en Frankrijk zal de merknaam MAB worden gehandhaafd. In deze landen zijn verder ook Bouwfonds Immobilienentwicklung (Duitsland) en Marignan Immobilier (Frankrijk) actief. In België en Tsjechië tenslotte, wordt alleen onder het label Bouwfonds gewerkt. Positie De positie die Bouwfonds Property Development in deze landen momenteel al heeft, moet de komende jaren worden versterkt. Ook wil

BPD uitbreiden naar een aantal nieuwe Europese landen en regio’s. Deze groei moet vooral worden bewerkstelligd op de terreinen gebiedsontwikkeling en binnenstedelijke gemengde projecten. In dat licht bezien is de internationale portefeuille en expertise van MAB natuurlijk een belangrijke toevoeging binnen de nieuwe combinatie. Zo kan Bouwfonds Property Development immers nog beter inspelen op de toenemende internationale vraag naar multifunctionele projecten op binnenstedelijke locaties. Verder neemt Bouwfonds Property Development het belang van Bouwfonds Property Finance over in de projecten Oosterdoks Eiland in Amsterdam, Frankfurt HochVier en Domus in Parijs-Rosny. Overigens blijft de onderneming van de heer A.Th. Meijer, de voormalige eigenaar van MAB, wel voor de helft eigenaar van deze projecten. Profileren In eigen land gaat de nieuw gevormde organisatie zich verder profileren als een aantrekkelijke partner voor publieke en private partijen voor (integrale) projecten op het gebied van wonen, werken en winkelen. Bij BPD zijn verspreid over 33 vestigingen ruim 780 medewerkers werkzaam. Vorig jaar realiseerde de combinatie ongeveer 9.300 woningen en 355.000 vierkante meter commercieel vastgoed in Europa. Samen waren ze in 2003 goed voor een omzet van ruim 2 miljard euro. ✏ [email protected]

organisatie

21

100 jaar wonen werken winkelen

Broodje met tevredenheid? Wat kun je je nou meer voorstellen bij een kantine dan een roestvrijstalen counter waarover de werknemers hun dienblad met rotanmotief heen schuiven, langs vitrines met doodgeknuffelde broodjes, verpakte dus smakeloze kaas en wezenloze vleeswaren? Vermoedelijk heb ik in mijn werkende leven minstens twintig van dit soort kantines gezien, en ze voldeden bijna altijd aan het hierboven beschreven beeld: overal datzelfde beukenhouten meubilair en dat formicablad, opgeleukt met een plastic boeket in de zomer en een kerstroos in de winter. Je werkt er op de vlinderstoel van Arne Jacobsen de gehaktbal naar binnen en weg ben je weer, zo antisceptisch zijn deze ruimtes. Een kantine lijkt dan ook niets anders dan een door Arbo-normen voorgeschreven pauzeplek waar een werknemer bij voorkeur niet langer dan 20 minuten dient te blijven – anders gaat het immers ten koste van de efficiënte arbeidstijd. Al die jaren heb ik me verbaasd over de pogingen van het kantinepersoneel om enige persoonlijke touch in het voedingsaanbod en/of de aankleding te brengen. Aanbeveling bij een uitgeverij van special interest-bladen: ‘De soep wordt hier eigenhandig bereid.’ Bij een universiteitskantine: ‘We kunnen je hier de kroketten aanraden.’ Bij een ministerie: ‘Op donderdag zijn ze erg goed in Indonesische specialiteiten.’ Of bij een dagblad: ‘In plaats van de vette hap doet men nu pogingen biodynamische salades te introduceren. We geloven dat het aanslaat.’ En dan over de inrichting: nu eens staan de tafels in een schuine opstelling, dan als picknicktafels aan elkaar geregen, en dan weer als gezelligheidseilandjes bij elkaar. Opdat er in de lunchpauze ook nog eens aan teambuilding gedaan kan worden. Je zou bijna vergeten dat de kantine nog niet eens zo lang in ons midden is. In de jaren vijftig en zestig ging vader vergezeld van een door moeder gevuld boterhamtrommeltje naar zijn werk om dat in een kaal lokaal te verorberen. Alleen het personeel met onregelmatige werktijden zoals brandweerlieden en verplegend personeel had de beschikking over een

22

100 jaar wonen werken winkelen

uitgiftebalie voor warme maaltijden en snacks. En dan had je nog sommige bevoorrechten, zoals ambtenaren, voor wie de tafels tussen de middag gedekt stonden. Niet altijd tot hun vreugde overigens: begin jaren vijftig barstte een klein verzet los van Amsterdamse gemeenteambtenaren tegen een Karel Appel waar ze tijdens de lunch tegenaan moesten kijken. Vragende kinderen heette het – ze werden schielijk achter een schot verstopt. Toen het veertien jaar geleden weer tevoorschijn werd gehaald, vroeg ik me af, waar ze precies aanstoot aan hadden genomen. In ieder geval was er geen hongeroedeem te bekennen. Ook al heet de kantine tegenwoordig meestal bedrijfsrestaurant – en is het assortiment zeker verbeterd – vergeleken met mediterrane landen is schraalhans keukenmeester in Nederland. Geen karafje wijn op tafel, geen Salade Niçoise of gegrilde vis; laten we zeggen, helemaal geen met liefde bereid voedsel. Nederlanders eten, Fransen dineren. Maar wat wil je? Als Franse kinderen op school al tijdens de middagpauze een warme maaltijd krijgen voorgezet, worden ze opgevoed in een traditie. In Nederland blijft het middagmaal beperkt tot een boterham met melk. Kinderen weten niet beter. Zo onverwoestbaar als het menu is, zo hardnekkig is ook de kale inrichting. Ik keek daarom verrast op van een restaurant in de Haagse dependance van het Ministerie van VROM, dat was ingericht door de kunstenaar/ontwerper Tejo Remy. Hij had met alle kantinewetten gebroken door tafelbladen om te krullen zodat ze hun weg vervolgden over het plafond en weer overgingen in gewone tafelbladen. Tweedehands boekenkasten tussen de eters, ook al zo’n vreemde eend in de bijt. En in een aparte hoek felgekleurde poefs, banken en ligbedden om te lunchen. Alleen van de counter was hij afgebleven. Deze buitenissige lunchplek kent slechts een beperking: je krijgt er van al dat spektakel geen hap door je keel. ✏ [email protected]

auteur Jaap Huisman

de verandering

Marnix Norder

‘Van wereldbaan naar wereldbaan’ auteur Christine van Eerd beeld Don Wijns

Marnix Norder heeft een drukke week achter de rug. Hij is dan ook koud aan de slag als wethouder Ruimtelijke Ordening, Stedelijke Ontwikkeling en Wonen in Den Haag. Krap vierenhalve dag later vindt dit interview plaats. ‘Een nieuwe baan is altijd hectisch, een andere plek, andere mensen, alles anders. Maar als wethouder met de bouwportefeuille is het op voorhand al dynamisch.’ Meteen de eerste werkdag was Norder al bezig met dossier Woningbeheer NV, naar aanleiding waarvan zijn voorganger Hilhorst zijn conclusies had getrokken. ‘Met zijn vertrek is het probleem natuurlijk niet opgelost’, aldus de wethouder, ‘hoewel er in de tussentijd wel hard is gewerkt om de zaak vlot te trekken.’ En tussendoor moest er ook tijd worden gemaakt voor een afscheidsreceptie op het Provinciehuis. ‘Je leeft van uur tot uur zo’n eerste week’. Wapenfeiten Marnix Norder werd - bijna op de dag af - vijf jaar geleden benoemd tot gedeputeerde in de provincie Zuid-Holland. Met 3,4 miljoen inwoners de grootste provincie. Norder beheerde de Mobiliteitsportefeuille en was nauw betrokken bij gemeentelijke herindelingen. Enkele wapenfeiten zijn het doortrekken van de A4 van Delft naar Schiedam, een discussie die al veertig jaar liep, en de Rijn-Gouwelijn die Gouda, Alphen, Leiden en Katwijk per light rail gaat verbinden. Norder vertelt er enthousiast over. Waarom maakte hij dan toch die overstap naar de gemeente Den Haag? ‘Het was een ongelooflijk moeilijke afweging, want ik had een wereldbaan. De enige reden dat ik ja heb gezegd, is dat dit ook een wereldbaan is. En dat heeft vooral te maken met de portefeuille. Het is fantastisch als je medeverantwoordelijk bent voor de vormgeving van een stad. Met grootschalige projecten, maar ook herstructurering van een straat. Bovendien sta je als wethouder midden tussen de mensen. Goede volkshuisvesting past bij de roots van de PvdA. Wonen en leefomgeving zijn ontzettend belangrijk en op deze plek kan ik direct iets voor de mensen doen.’

Zwarte madonna Een tweede erfenis in Den Haag is de geplande sloop van de Zwarte Madonna. Norder is daar heel stellig over: ‘De raad heeft dat besluit genomen na hele uitvoerige afweging. Sloop is echt nodig voor de herstructurering van het Wijnhavenkwartier. De gemeente doet er alles aan om de mensen die eruit moeten op een nette manier weg te laten gaan. Er lopen nu nog een paar procedures van bewoners die niet weg willen, maar hun individuele belang gaat niet voor het algemeen belang.’ Internationale stad Na amper een week heeft Norder niet de pretentie dat hij al weet wat er allemaal moet gebeuren in Den Haag. ‘Enige bescheidenheid past hier wel’, zegt hij. Maar hij gelooft sterk in de profilering als internationale stad, waarin expats zich prettig voelen. ‘Er lopen al verschillende projecten die de stad meer allure geven. Dat moet als een magneet gaan werken en dat heeft weer positieve gevolgen voor de werkgelegenheid.’ Tegelijkertijd vindt Norder dat het tempo van herstructurering fors omhoog moet, ‘zodat geboren en getogen Hagenaren op een goede manier kunnen wonen’. Inmiddels is zijn plaats als gedeputeerde ingenomen door partijgenoot Jeltje van Nieuwenhoven. Hij is er blij mee: ‘Het is een heerlijk mens met een enorm netwerk. Ze kent echt iedereen. Het is goed voor de provincie dat iemand met zo’n professionaliteit de klus wil doen. Ze zal wel hard moeten werken, maar dat is haar niet vreemd. Met zo’n goede opvolger laat je je oude baan makkelijker achter, want het is toch een beetje je kindje.’

de verandering

23

programma

Zorgen voor zorg

Zorgvoorzieningen in Leidsche Rijn

‘ Voorzieningen bundelen en centraal in een woonwijk plaatsen’

Wethouder Walther Lenting

Wethouder Toon Gispen

Yolan Koster, directeur van Kantel Konsult

auteur Anne Luijten beeld Martin van Welzen

Aan de westkant van Utrecht is Leidsche Rijn, de grootste Vinex-locatie van Nederland, volop in aanbouw. In 2015 zullen hier maar liefst 80.000 mensen wonen, ongeveer evenveel als in een stad als Leeuwarden. Voor al die mensen zullen niet alleen woningen, scholen en winkels gebouwd moeten worden, maar ook voorzieningen op het gebied van zorg en welzijn. Gezondheidszorg, voorzieningen voor ouderen en gehandicapten, buurthuizen, zelfs een nieuw ziekenhuis en een zorgboulevard zullen hier worden gerealiseerd. Van sjoelen en volksdansen tot psychiatrische zorg: hoe organiseer je zo’n veelzijdig en gecompliceerd programma? Baggeren door de modder en kleurloze, plastic noodgebouwtjes: een vertrouwd beeld in veel wijken in aanbouw. Winkels, apotheken en scholen zijn de eerste jaren vaak ondergebracht in tijdelijke behuizingen. De ontwikkeling van woningen en voorzieningen gaat meestal niet gelijk op. Voor veel voorzieningen zal eerst een

24

programma

bepaald draagvlak aanwezig moeten zijn. Ook naar de huisartsen en fysiotherapeuten van gezondheidscentrum Parkwijk is het even zoeken. Ze zijn gehuisvest in portacabins, gelegen achter een oude villa aan de Groenedijk. In de villa zelf zijn onder meer het Maatschappelijk Werk en het consultatiebureau gehuisvest.

Zorgclusters Gezondheidscentrum Parkwijk is één van de zogenaamde voorzieningenclusters in Leidsche Rijn. In totaal zullen er zes van deze centra verrijzen, één voor elke wijk. Wethouder Walther Lenting, portefeuillehouder voor Leidsche Rijn, is tevreden over de aanpak. ‘Wij hebben er voor

gekozen om de zorgvoorzieningen te bundelen in clusters, die midden in de woonwijken zijn gelegen, en bij voorkeur bij een winkelcentrum en een openbaarvervoerhalte. Zo is de zorg altijd dichtbij, voor iedereen goed te bereiken. Vlak bij de gezondheidscentra worden bijzondere woonvormen gerealiseerd, bijvoorbeeld voor ouderen of gehandicapten. Zo bieden de clusters een goed woonmilieu voor ouderen en mensen die van zorg afhankelijk zijn.’ Lentings collega Toon Gispen, portefeuillehouder voor Welzijn en Gezondheidszorg, is ook bijzonder tevreden met de organisatorische uitwerking van het clusterconcept. ‘Als enige gemeente in Nederland is het ons gelukt om een convenant af te sluiten met één zorgverzekeraar, Agis in dit geval. Agis verzorgt de ontwikkeling van de gezondheidscentra en de contacten met de zorgaanbieders. In het convenant zijn eisen opgenomen over bijvoorbeeld beschikbaarheid en spreiding van de zorg. De rol van de gemeente bestaat, naast het controleren op het naleven van de eisen uit het convenant, uit het ruimtelijk faciliteren van de zorg. Kort gezegd, wij zorgen ervoor dat er ruimte beschikbaar is voor de bouw van de centra. Voor de exploitatie van de centra is er

een stichting opgericht, de Stichting Gezondheidscentra Leidsche Rijn, die rapporteert aan Agis. Het voordeel voor de gemeente is groot: we hebben op deze manier maar te maken met één partner, met één aanspreekpunt. Zeker in

Eerste Hulp, maar ook de tweede- en derdelijnszorg zijn zo beschikbaar, zónder ellenlange wachttijden.’ De tweedelijnshulp bestaat uit de specialistische hulp, de doorverwijzingen van de huisarts, en de derdelijnszorg bestaat uit

‘De ontwikkeling van woningen en voorzieningen gaat meestal niet gelijk op’ de zorg, waar de relaties vaak gecompliceerd zijn, er veel zorgaanbieders zijn en er ook nogal eens wordt gefuseerd, is dat een absolute winst.’ De gezondheidscentra zijn breed opgezet. Niet alleen huisarts en apotheek, maar ook een buurthuis en ouderenactiviteiten kunnen er worden ondergebracht. Daarnaast moeten er verschillende soorten zorg komen. Toon Gispen: ‘De gemeente Utrecht stuurt op ketenzorg. Dat betekent dat er verschillende, complementaire zorgvoorzieningen worden aangeboden. In het convenant met Agis is die verplichting tot ketenzorg opgenomen. Niet alleen eerstelijnszorg, zoals de huisarts en

bijzondere zorg, zoals verslavingszorg en psychiatrische zorg. Gispen: ‘In ieder geval komen er wat die zeer specialistische hulp betreft intakepunten in Leidsche Rijn.’ Sociale infrastructuur Een echt stadsdeel wordt Leidsche Rijn in ieder geval in 2007, bij de oplevering van het ziekenhuis, een stedelijke voorziening bij uitstek. Het nieuwe ziekenhuis zal de huidige ziekenhuizen in Overvecht en Kanaleneiland (Oudenrijn) gaan vervangen. Tegenover het ziekenhuis komt een heuse zorgboulevard, met onder meer plaats voor privé-klinieken. Waar echter geen ruimte voor is in Leidsche

programma

25

Rijn, zijn de zogenaamde éénpitters, de artsen en fysiotherapeuten met een praktijk aan huis. Efficiency en kostenvermindering staan tegenwoordig immers voorop in de zorg, en daarmee het maximaal benutten van faciliteiten en voorzieningen. Wethouder Gispen: ‘Eénpitters in woonhuizen krijgen geen contract met Agis. Dat is onderdeel van het landelijk beleid, praktijkruimtes moeten zo efficiënt mogelijk benut kunnen worden en niet door bijvoorbeeld één arts die maar vier dagen wil werken. Het past ook in ons beleid van clustervorming, van alle zorgvoorzieningen goed bereikbaar bij elkaar. Overigens sluit het ook aan bij de wens van het merendeel van de huisartsen. Zij willen graag in loondienst werken in een meermanspraktijk, in plaats van ploeteren met een eigen praktijk.’ Yolan Koster, directeur van Kantel Konsult, vindt dat jammer. Zij is als vice-voorzitter van de Raad voor de Maatschappelijke Ontwikkeling en als lid van de Denktank WelThuis van de Provincie Utrecht nauw betrokken bij het beleid op het gebied van wonen, zorg en welzijn. Koster pleit voor het faciliteren, het laten ontstaan, van een sociale infrastructuur in nieuwbouwwijken. Koster: ‘De zorgclusters zijn als het ware klonten in de buurt waar alles zich concentreert. Dat heeft zijn voordelen als je het bekijkt vanuit bereikbaarheid en efficiency. Maar wat gebeurt er in de rest van de buurt? Kleinschalige praktijken kunnen een belangrijke bijdrage vormen in het sociale netwerk van de buurt, net zoals kleine winkels

en restaurantjes. Juist in nieuwbouwbuurten, die grotendeels bestaan uit rijen huizen, tuinen en straten, is het belangrijk dat er plekken zijn waardoor een sociale infrastructuur kan ontstaan.’ Een voorbeeld in Leidsche Rijn. Zorgcentrum Veldhuizen is het eerste zorgcentrum dat inmiddels zijn definitieve huisvesting heeft gekregen. Rondom het zorgcentrum zijn onder meer nultredenwoningen en seniorenwoningen gebouwd. Yolan Koster: ‘De mensen met

de jongeren en de gezinnen. Kleinschalige voorzieningen en activiteiten geven zo’n buurt juist samenhang en levendigheid, ze vormen de knooppunten van een buurt.’ Sturen Hoe zou de gemeente er voor kunnen zorgen dat er zoiets als een sociale infrastructuur ontstaat? Koster: ‘Al in een vroege fase, bij de planontwikkeling, zou de gemeente eisen moeten stellen aan corporaties en projectontwikkelaars, net zoals ze eisen stellen op

‘Kleinschalige voorzieningen geven een buurt samenhang en levendigheid’ mobiliteitsproblemen, bijvoorbeeld mensen in een rolstoel, die daar wonen, kunnen echter niet op bezoek bij mensen in de buurt. Die woningen zijn niet toegankelijk voor mensen in een rolstoel, de deuren zijn te smal, er zijn vaak trappetjes en de toiletten zijn niet aangepast. Als je echt wilt bouwen voor de toekomst, zul je moeten zorgen dat ook ‘gewone’ woningen zoveel mogelijk levensloopbestendig zijn en toegankelijk voor iedereen. Zorg er in ieder geval voor dat er juist voor bepaalde groepen toegankelijke voorzieningen zijn, zodat ze ergens heen kunnen gaan en mensen kunnen ontmoeten. Eigenlijk gebeurt dat nog te weinig op Vinex-locaties. Er zouden gemengde wijken moeten ontstaan, waar ouderen wonen tussen

het gebied van bijvoorbeeld veiligheid of waterbeheer. De overheid zou criteria moeten opstellen over de leefbaarheid van een wijk en die als eis moeten neerleggen bij de ontwikkelaars. En dan moet je het breder trekken dan alleen de zorgvoorzieningen of speciale woningen: ook onderwerpen als genoeg haltes voor het openbaar vervoer of hangplekken voor jongeren horen op de agenda te staan. De gemeente kan een steentje bijdragen door bijvoorbeeld lagere grondprijzen te rekenen voor dat soort voorzieningen. Door in een vroeg stadium goed over dat soort zaken na te denken bouw je een sociaal stabiele wijk op, wat op de lange termijn in termen van geld en efficiency ook nog eens veel goedkoper is.

Zorgcentrum Veldhuizen is het eerste zorgcentrum dat inmiddels zijn definitieve huisvesting heeft gekregen

26

programma

programma

27

Aanpassingen achteraf in de fysieke infrastructuur zijn nogal kostbaar.’ Wethouder Lenting is het met Koster eens dat je als gemeente met name bij de inrichting van een wijk moet sturen op de voorzieningen die

kunnen we bijzondere initiatieven steunen, zoals recentelijk door middel van subsidieverlening bij een project in Leidsche Rijn met ouderengroepswoningen, dit zijn woningen voor ouderen met gemeenschappelijke ruimtes.

‘Als gemeente moet je al in een vroeg stadium als regisseur optreden’ je wilt hebben. ‘Als gemeente moet je al in een vroeg stadium als regisseur optreden. Dat geldt zeker voor zorg- en welzijnsvoorzieningen. De gemeente bouwt uiteindelijk niet zelf, de feitelijke realisatie van een wijk moeten we over laten aan corporaties en ontwikkelaars. Wél

Het past in ons beleid dat mensen met de juiste zorg zo lang mogelijk op een prettige manier thuis kunnen blijven wonen.’ Voldoet Leidsche Rijn als ze straks af is aan de landelijke normen, bijvoorbeeld wat betreft

aantallen seniorenwoningen? Lenting: ‘Nee, wij zijn op dit punt afgeweken van de landelijke norm, omdat Utrecht een a-typische leeftijdsopbouw heeft. We hebben een relatief jonge bevolking, onder andere door het grote aantal studenten dat hier woont. Die willen we graag vasthouden, maar dat geldt ook voor onze ouderen. We bouwen echter niets dat we nog niet nodig hebben. Voor Leidsche Rijn hebben we daarom gekozen voor levensloopbestendige woningen in plaats van de landelijke norm wat betreft de bouw van seniorenwoningen. Overigens hebben we nog wel een ‘verlanglijstje’ met bijzondere projecten, zoals begeleid wonen en woningen voor verstandelijk gehandicapten. Voor deze projecten zijn nog geen ontwikkelaars gevonden, eventuele gegadigden zijn welkom zich te melden!’ ✏ [email protected]

Bijzondere zorgwoningen in Houten Niet alleen Utrecht zelf, maar ook kleinere gemeenten in de Utrechtse regio zijn volop aan het bouwen. De gemeente Houten bijvoorbeeld, dat al in de jaren ’70 werd aangewezen als groeikern en in het kader van de Vinex nóg eens een groeitaak kreeg: het oorspronkelijke dorpje van 4.000 zielen verwacht in 2010 zijn 50.000e inwoner te kunnen begroeten. Ook hier behoort een diversiteit aan zorgvoorzieningen tot de opgave. Bouwfonds is betrokken bij de ontwikkeling van een tweetal bijzondere projecten: zogenaamde Fokus-woningen voor lichamelijk gehandicapten die zelfstandig kunnen wonen en zorgwoningen voor gehandicapten die intensieve zorg nodig hebben.

In Parkwijk zijn de meeste voorzieningen nu nog ondergebracht in tijdelijke behuizingen

28

programma

Hans Slappendel, directeur Projecten van Bouwfonds Ontwikkeling, kijkt tevreden terug op beide projecten. Slappendel: ‘Het zijn zeker geen standaardprojecten, maar Bouwfonds is een integrale ontwikkelaar, wij kunnen in principe voor iedere doelgroep bouwen. Deze woningen zijn voor specifieke doelgroepen ontwikkeld, wat uiteraard een ander proces met zich meebrengt dan de ontwikkeling van de meer ‘gewone’ woningen.’ Het verschil schuilt voor een groot deel in de betrokkenheid van meerdere partijen. Voor de projecten in Houten was het de gemeente die Bouwfonds benaderde. Slappendel: ‘Wij ontwikkelen alleen woningen die we kunnen afzetten. Deze specifieke woningen kunnen wij dus niet voor onszelf bouwen. Daarom hebben wij een corporatie benadert waarmee we in Houten meerdere projecten ontwikkelen, deze corporatie is uiteindelijk de afnemer van de woningen geworden.’ Andere belangrijke betrokkenen zijn de stichtingen Fokus en Philadelphia, zorgstichtingen die huisvesting verzorgen voor hun klanten. Hans Slappendel: ‘Met name in de beginfase waarin onder meer de plattegronden werden getekend, is de samenwerking heel intens geweest. Met de drie

partijen – stichting, corporatie en Bouwfonds – zijn we om tafel gaan zitten en hebben alle wensen en eisen besproken. Daar is een dik programma van eisen uitgerold. Alle afspraken zijn vastgelegd zodat optimaal helder is wie waarvoor gaat zorgen. Zeker met projecten als deze moet het absoluut uitgesloten zijn dat er zaken tussen wal en schip raken.’ Tailor-made De projecten hebben een verschillende insteek. De Fokus-woningen worden ook wel adl-units genoemd: woningen voor mensen die assistentie nodig hebben bij de zogenaamde algemene dagelijkse levensverrichtingen, zoals lichamelijke verzorging en hulp bij aankleden. Verder kunnen de patiënten zelfstandig wonen. De benodigde zorg wordt geleverd door stichting Fokus, onder meer vanuit een 24-uursbemande zusterspost. De twaalf woningen zijn geïntegreerd in de wijk gerealiseerd, ‘spettersgewijs’ in een cirkel rondom de zusterspost gegroepeerd. Het bijzondere van de Fokus-woningen is vooral de aanpassingen van de plattegronden: de kamers en deuren hebben afwijkende afmetingen omwille van de toegankelijkheid en de beukmaat is dan ook bijna twee keer zo groot als voor een ‘normale’ woning. Voor de in totaal 13 woningen van het project Philadelphia waren de eisen zelfs nog zwaarder. In een appartementencomplex zijn op de begane grond zes appartementen gerealiseerd voor zeer zwaar gehandicapten. Een bijzondere voorziening in deze appartementen zijn de tilliften, die de patiënten uit de woning via een atrium naar de gemeenschappelijke douchevoorziening takelen. Inmiddels zijn de Fokus-woningen in Houten opgeleverd en deels al bewoond, terwijl de Philadelphia-woningen de bestekfase ingaan. Hans Slappendel: ‘De woningen zijn specifieke producten, voor specifieke doelgroepen. Door intensief overleg en strenge regelgeving duurt de ontwikkeling wat langer, met name in het beslistraject. Daar staat de trots dat het lukt om een dergelijk tailor-made product te realiseren tegenover.’

programma

29

markt Bouw Eurocenter Amsterdam op stoom

Kwaliteit als leidraad auteur Hans Ouwerkerk beeld Peter van Breukelen

De bouwput van Eurocenter aan de Amsterdamse Boelelaan is metersdiep. Nog één heistelling is bezig met het slaan van de laatste palen en dan is de fundering gereed. ‘Dan gaan de drie torens als het ware gelijktijdig de lucht in’, zegt Martijn Snel van Trimp & van Tartwijk en namens Bouwfonds Ontwikkeling gedelegeerd ontwikkelaar. Het is allemaal snel gegaan. Pas in januari van dit jaar werden de eerste afspraken met aannemer Heijmans gemaakt en al in mei sloeg VROM-minister Sybilla Dekker de eerste paal. Een verhaal over een nieuwe wijze van werken en de zucht naar kwaliteit.

René Steevensz: ‘Van mij mag het wel iets heftiger’ Martijn Snel: ‘De ruimte is krap. Dat maakt het logistiek lastig’

‘Eigenlijk’, begint René Steevensz, architect bij PPKS zijn relaas over zijn geesteskind, ‘ligt de kracht van Eurocenter in de gelaagdheid van de functies. Dat is vind ik tegelijk ook de kracht van het masterplan voor de Zuidas. Feitelijk heb ik dat in mijn ontwerp gewoon overgenomen.’ Het klinkt simpel en dat is het volgens de architect eigenlijk ook. Alleen de uiteindelijke uitwerking is in zijn ogen misschien wat ingewikkeld. ‘Toch zal de vraag naar mixed use gebouwen, dus projecten met verschillende functies alleen maar toenemen. De tijd dat je gebouwen maakt die eenduidig zijn is naar mijn idee wel voorbij. Waar het om gaat is dat je in het ontwerp flexibel genoeg bent om, indien nodig, functies te wijzigen. Voor dit project’, vertelt de architect, ‘geldt dat ook. De kantoorruimtes zijn kolomvrij dus kan er op het laatste moment nog worden besloten om de functie ervan te wijzigen. En dat geldt ook voor de retailruimtes op de begane grond. Ik zie dergelijke eisen, die in dit geval door Bouwfonds Ontwikkeling aan het ontwerp zijn gesteld, als een uitdaging.’

Omgeving Eurocenter brengt de eerste woningen in de Zuidas. Al moet dat met in totaal 81 appartementen volgens projectleider Snel natuurlijk niet worden overdreven. Eurocenter is multifunctioneel. Met 21.000 vierkante meter ligt een belangrijk accent toch op kantoorruimte. Daarnaast behelst het plan 1.000 vierkante meter retailvoorzieningen en 500 ondergrondse parkeerplaatsen. Eurocenter wordt gevormd door drie torens van zo’n 55 meter hoogte. Steevensz: ‘Je bent met de omgeving bezig.

uniek. Ik vind het de mooiste plek in de Zuidas’, zegt Steevensz enthousiast. We spreken hem op Schiphol kort voor zijn vertrek naar Chicago waar de Nederlandse architect sinds jaar en dag woont en werkt. ‘Ik ben regelmatig in Nederland om de voortgang van het project te bespreken. De grote ontwerpslag

�� ���

‘Iedereen is het er over eens dat Eurocenter een pareltje wordt’ Wat is er nu en waar ligt het in de toekomst. In wezen maak je een totaal nieuwe omgeving.’ De plek waar Eurocenter momenteel verrijst, pal naast het Holiday Inn hotel aan de Boelelaan, was voorheen een zieltogend terreintje met wat bedrijfsgebouwen. ‘De locatie is zo dicht tegen de A10 en precies tegenover de RAI natuurlijk

���������

��

���������� �� �� ��

Artist impressions en schetsen van Eurocenter

30

markt

markt

31

hebben we in feite achter de rug, het gaat nu om de details en de verdere uitwerking van de plannen.’ Tijd Martijn Snel: ‘Terwijl de bouw is begonnen wordt er nog ontworpen en zijn we bijvoorbeeld ook nog bezig met het vaststellen van de uiteindelijke materialen die gebruikt gaan worden.’ Eurocenter is dan ook niet op de traditionele wijze aanbesteed. Zo moest aannemer Heijmans zijn prijs bepalen op basis van een definitief ontwerp in plaats van de reguliere bestektekeningen. ‘Dat scheelt heel veel tijd. Er zat maar drie maanden tussen de afspraken met de aannemer en de uiteindelijke starthandeling van minister Dekker’, zegt Snel.

‘De kracht van Eurocenter ligt in zijn gelaagdheid van functies’ De consequentie van deze manier van werken is wel dat er veel overleg met de aannemer moet worden gevoerd. ‘Het gaat dan vooral om het zoeken naar het juiste kwaliteitsniveau. We moeten allemaal dezelfde ambitie hebben om er iets moois van te maken. Dat betekent coachen. Soms heeft de aannemer zoiets van ‘kan het niet een tandje minder’ en moet je heel wat overtuigingskracht in de strijd werpen. Maar uiteindelijk lukt het dan wel iedereen van nut en noodzaak te overtuigen. Daar ligt overigens voor een belangrijk deel ook mijn rol’, vertelt Snel. ‘Bouwfonds Ontwikkeling

De ligging van Eurocenter in de Zuidas

32

markt

heeft Eurocenter verkocht aan Philips Pensioenfonds en we moeten er voor zorgen dat de nieuwe eigenaar na de oplevering in de praktijk krijgt wat hij op papier heeft gekocht.’ Detaillering Kwaliteit. Het woord is gevallen. Alle betrokkenen zijn het er over eens dat Eurocenter een pareltje gaat worden. Steevensz: ‘Het is misschien mijn Amerikaanse invloed maar ik ga heel ver in de detaillering. De gebouwen krijgen drie traditioneel gemetselde gevels, maar ik wil een ander steenformaat toepassen zodat er bijna een onhollands gevelbeeld gaat ontstaan.’ Snel zucht even. ‘Steevensz is heel rijk in zijn detaillering. De gevel bestaat straks uit drie verschillende soorten metselwerk die als het ware door elkaar heen wordt gevlochten. Hierdoor krijgen de gebouwen ook reliëf.’ Maar de rijke detaillering gaat verder. Snel: ‘De entrees van zowel de kantoren als het woongebouw hebben door het gebruik van natuursteen en brede toegangsdeuren straks iets weg van een hotellobby.’ Maar ook dit past helemaal in de filosofie van René Steevensz dat dergelijke voorzieningen ook gebruikt worden als een doorloop. ‘In Amerika’, legt de architect uit, ‘worden bijvoorbeeld hotellobby’s door voetgangers als een doorgang van de ene straat naar de andere gebruikt. Daarmee fungeren ze als een soort passage en krijgen ze dus een extra functie. Dat is in mijn beleving ook de essentie van mixed use. Daardoor ontstaan er als het ware openbare pleinen en komt er leven in. Dat probeer ik hier ook toe te passen.’

Eurocenter gezien vanaf de A10

De openbare ruimte speelt daarbij natuurlijk een belangrijke rol. De gebouwen van Eurocenter en het er naast gelegen Holiday Inn hotel beschikken straks over een attractief gezamenlijk binnenterrein. Onderdeel daarvan is de aanleg van een bijzondere landschapstuin waarvoor de Utrechtse landschapsarchitect Copijn het ontwerp maakt. Steevensz zegt tevreden te zijn over de samenwerking met de opdrachtgever maar ook met de collega-architecten die aan de Zuidas werken. ‘We hebben workshops gehad om de kwaliteit te bepalen. Daarbij is het natuurlijk altijd goed om te weten wat de buurman doet. Maar we hebben ook gediscussieerd over de Zuidas als gebied in relatie tot het centrum van Amsterdam.’ Lachend: ‘Van mij had het trouwens allemaal wel wat heftiger gemogen, bijvoorbeeld twee keer zo hoog of zo.’ Complex De hoogte in, dat moet de komende maanden gaan gebeuren. Martijn Snel kijkt naar de bouwput waarin bouwvakkers met hun werk bezig zijn. Wat opvalt is dat de bouwplaats als zodanig niet groot aan doet. De projectleider knikt: ‘Het is natuurlijk een bouwplaats van niks. En dat maakt het geheel qua logistiek er niet eenvoudiger op. Zo is er is nauwelijks plaats om materialen op te slaan. Dat betekent dat veel prefab wordt uitgevoerd. Zodra het materiaal aankomt, moet het direct worden verwerkt. Maar dan nog blijft het passen en meten.’ ✏ [email protected]

Zuidas moet straks vooral gaan bruisen De menging van functies, wonen, werken en ontspanning, dat maakt de Zuidas bijzonder. Geen uitgesproken kantorenlocaties, maar ook geen typisch woningbouwgebied. ‘Aan de andere kant van de A10’ verrijst een nieuw stuk Amsterdam. Stukje bij beetje worden de eerste contouren van de Zuidas zichtbaar. De kantoorgebouwen Atrium, Stibbe-toren, Forumgebouw en het World Trade Center maar ook de hoofdkantoren van ABN AMRO en ING zijn inmiddels klaar en volop in bedrijf. Ze kunnen zo’n beetje worden beschouwd als de pioniers van de Zuidas. Tegelijkertijd lijkt daarmee dit stukje nieuw Amsterdam de stempel kantorengebied te verdienen. Maar dat is toch echt een misvatting. Hoewel met Eurocenter de eerste woningen in de Zuidas worden gerealiseerd moet dit deel van Amsterdam een gebied worden waar wonen, werken en ontspannen hand in hand gaan. Natuurlijk, de Zuidas is een toplocatie voor kantoren maar ook wonen neemt een belangrijke plaats in. Het gebied zal bestaan uit 45 procent werken, 45 procent wonen en 10 procent voorzieningen. Overigens is Bouwfonds Ontwikkeling bij veel projecten in de Zuidas betrokken. Zoals bij Amsterdam Symphony, Gershwin, Zuidas Dok en Vivaldi, waar Eurocenter onder valt. Reden is dat de ontwikkelaar vertrouwen heeft in dit nieuwe stadscentrum van de 21ste eeuw.

gezondheidsdiensten. Afwisselende bouwhoogtes met een gevarieerde architectuur geven dit deelgebied straks een speels accent. De Zuidas wordt alles behalve een yuppenwijk. Natuurlijk zijn veel van de woningen appartementen en zullen er minder grondgebonden woningen worden gerealiseerd. Daarmee lijkt de Zuidas zich vooral te richten op tweeverdieners en senioren. Maar ook gezinnen zijn welkom. Veel voorzieningen zoals kinderopvang en dergelijke worden daar op afgestemd. Het nieuwe stadscentrum moet vooral gaan bruisen. Integrale aanpak Het realiseren van een nieuwe wijk waar alle functies vertegenwoordigd zijn, is niet eenvoudig. Dat vergt zowel een integrale visie als een integrale aanpak. Alle verschillende functies moeten op de juiste wijze met elkaar worden afgestemd. Maar een integrale benadering kan ook in samenwerking tussen partijen zitten. Zo is ABN AMRO, het moederbedrijf van Bouwfonds Ontwikkeling, bij het project betrokken. Dennis Lesmeister, adjunct-directeur van Bouwfonds Ontwikkeling: ‘Het bieden van interessante samenwerkingsvormen tussen marktpartijen geeft een positieve stimulans aan de ontwikkelingen. We zijn trots op onze plannen voor de Zuidas.’

Gershwin Neem bijvoorbeeld deelgebied Gershwin waar meer dan bij de andere deelprojecten woningbouw centraal staat. Zo komen er ongeveer 1.500 woningen, 40.000 vierkante meter kantoren en 39.000 vierkante meter voorzieningen. Gershwin moet vooral een levendige stadswijk gaan worden met horeca, maar ook voorzieningen zoals kinderopvang en

Artist impression van Gerswin

Artist impression van het Zuidplein

markt

33

ontwerp Stationslocaties op zoek naar identiteit

Genius loci of cosmetica? auteur Jan Rutten beeld Don Wijns

Na de deconfiture van enkele toonaangevende projecten begin jaren negentig staat het verwerven van politiek en maatschappelijk draagvlak centraal bij de ontwikkeling van binnenstedelijke stationslocaties. Programma, geld en ontsluiting vormen nog steeds belangrijke thema´s, maar steeds vaker in combinatie met zaken als beleving en identiteit. Ook de markt vraagt om locaties met karakter en sfeer. NAW ging op bezoek bij enkele projecten die ieder op hun eigen manier invulling proberen te geven aan dat lastige begrip ‘identiteit’. Het bestaande versterken of cosmetica; dat is de vraag. En niet te vergeten: hoe gaan we om met de junks?

Gerrit Teders, Programmamanager Inverdan

34

ontwerp

‘Moven jongens’. Met deze uitspraak in het Brabantse dagblad De Stem gooide Bouwfondsdirecteur Friso de Zeeuw onlangs een steen in de vijver in het debat over de identiteit van stationslocaties. Volgens De Zeeuw is het ontwikkelen van een nieuwe stationslocatie, zoals in Breda, niet zomaar het wegzetten van vierkante meters kantoren en woningen. Het gaat ook om de kwaliteit van de openbare ruimte, om sfeer en om de veiligheid op straat. Als je een stationsgebied wilt upgraden, horen daar geen junks bij en andere randgroepen die vanzelf worden aangetrokken door dit soort amorfe gebieden met veel bezoekers en weinig sociale controle. Een nieuw station betekent ook een nieuw soort mensen op straat. Dus moven jongens. Identiteit en stationsgebieden. Daarover loopt de bevolking bij vrijwel alle grote stationsprojecten die in de binnenstad worden ontwikkeld, al jaren te hoop. Wie herinnert zich niet de kritiek in het begin van de jaren negentig op de ‘megalome, natte dromen’ van de verantwoordelijke wethouders. ‘Manhattan aan de Eem’ (Amersfoort) of ‘Manhattan aan het IJ’ (de Amsterdamse IJ-oevers) waren

gevleugelde woorden. Sterke wethouders die initiatiefnemer waren van deze projecten, zoals Walter Etty in Amsterdam en Fons Asselbergs in Amersfoort, sneuvelden onder de lawine van kritiek vanuit pers en bevolking. Het succes van Leefbaar Utrecht bij de gemeenteraadsverkiezingen enkele jaren geleden had eerst en vooral te maken met de voortdurende kritiek op de plannen voor het Centraal Station. Utrecht Centrum Plan staat zo ongeveer voor alles wat mis kan gaan, omdat er onvoldoende rekening werd gehouden met de mening van de bevolking. Station als icoon Machiel van der Plas is als regiomanager van NS Vastgoed verantwoordelijk voor de ontwikkeling stationsgebieden in ZuidNederland. Identiteit is voor hem een sleutelbegrip: ‘De discussie rond de stationsplannen is vaak zo fel, omdat stations emotioneel een

van de ankerpunten vormen van het beeld dat mensen hebben van hun stad. De stations uit het einde van de 19e en 20e eeuw vormden een belangrijk oriëntatiepunt. Ze waren ‘iconen’, symbolen van de nieuwe tijd en de dynamiek die daarbij hoorde. Het waren ook monumentale gebouwen. Zie Grand Central Station in New York, Victoria Station in Londen of het Amsterdamse Centraal Station. Door de functionalistische architectuur van de jaren vijftig en veranderingen in het mobiliteitspatroon hebben veel stations hun symboolwaarde verloren. Ik denk dat het ontzettend belangrijk is bij nieuwe plannen met die symboolwaarde rekening te houden. Zowel voor het draagvlak bij bevolking en politiek, maar ook commercieel. Er is geen behoefte aan het zoveelste kille en anonieme kantoorgebied. Identiteit en sfeer vormen de selling-points.’ In Breda hebben ze zich de lessen van het verleden in ieder geval aangetrokken. Als

‘In Breda hebben ze zich de lessen van het verleden in ieder geval aangetrokken’ Jaques Niederer, VVD

ontwerp

35

verantwoordelijk wethouder voor ‘Via Breda’, zoals het nieuwe sleutelproject wordt genoemd, refereert Jacques Niederer (VVD) voortdurend aan het Bredase karakter van de plannen. Het motto ‘Stedelijkheid en internationale ontmoeting’ verwijst naar de twee kanten van het project: de internationale dimensie van het station als stopplaats van de HSL-shuttle enerzijds, en het eigen karakter van Breda anderzijds. Niederer: ‘De HSL-Zuid biedt voor Breda en heel Brabant geweldige nieuwe kansen. ‘Via Breda’ staat voor de verbinding met de Benelux en Zuid-Europa en voor de dynamiek die dat met zich meebrengt. Het nieuwe station moet echter meer zijn dan een overstapplaats. Het moet ook een verblijfplaats, een ontmoetingsplaats worden voor bewoners en gebruikers. De nabijheid van de gezellige, historische binnenstad biedt daartoe volop kansen.’ Lastig Het typisch Bredase karakter van de plannen is volgens Niederer overigens best lastig te omschrijven. De plannen hebben nog een

redelijk abstract stedenbouwkundig karakter en architect Koen van Velzen is net begonnen met het ontwerp van het nieuwe station. Niederer: ‘De plannen voor het nieuwe Stationskwartier passen goed in de Bredase traditie waarbij nieuwbouw zorgvuldig wordt ingepast in de bestaande omgeving. De Chassé-kazerne is daarvan een goed voorbeeld. Hierbij past het beeld van moderne meubels in een klassieke

wijken eromheen krijgt groen een prominente plek.’ Hoogbouw ligt gevoelig, aldus Niederer; dat past niet bij het karakter van Breda, behalve wellicht boven de ingang van het station. Volgens Van der Plas is de gemeente op dat punt wel erg bescheiden; het mag allemaal best een tandje hoger: ‘Het eerste ontwerp gaat uit van een platte doos. Ik denk dat de symboolwaarde van het station ermee is

‘Creatieve brainstormsessies leverden vreselijk veel ideeën op’ kamer. Zorgvuldigheid betekent ook proberen oude monumentale, industriële gebouwen te behouden en ze een publieke bestemming te geven in de sfeer van leisure of cultureel. Typisch Bredaas is misschien vooral de aandacht voor de kwaliteit van de openbare ruimte en groen. Er is de bestaande groene verbinding met de binnenstad, achter het station komt een nieuwe groene allee en in de

gediend als het plan meer monumentaliteit en allure krijgt.’ De belangrijkste zorg van de wethouder gaat echter naar de verbinding tussen het centrum en de wijken ten noorden van het spoor: ‘De nieuwe passage onder het spoor moet een echt verblijfsgebied worden. Hier past de zorg van Friso de Zeeuw voor overlast van allerlei randgroepen, met name in de avonduren. Ik denk

dat we daar bovenop moeten zitten: bijvoorbeeld door in de buurt een goede opvang te organiseren. Hoofddoelstelling van onze plannen is immers de barrière tussen het centrum en de wijken achter het station op te heffen. En dan moeten mensen eigenlijk dag en nacht prettig van de ene naar de andere kant kunnen lopen. Wellicht moeten we programmatisch veel meer denken vanuit de 24-uurs economie. Als stopplaats voor de HSL-shuttle is het station een beetje vergelijkbaar met Schiphol. Net als op Schiphol zou er eigenlijk tot diep in de nacht leven in de brouwerij moeten zijn.’ Kritische massa Als het gaat om gebruik en identiteit van de openbare ruimte van stationslocaties moeten er duidelijke keuzes worden gemaakt, aldus James Craven. Craven is architect en lid van de Conceptgroep van MAB, de onderneming die vanaf 1 januari 2005 deel uit maakt van Bouwfonds. MAB heeft als binnenstedelijke ontwikkelaar veel ervaring met complexe herstructureringsprojecten. Die keuzes gaan over

de gewenste mate van overlap van stationsomgevingen met de stad, het stedelijk leven. De toegevoegde waarde die stedelijke functies het station als openbaarvervoersterminal kan geven is cruciaal voor sfeer en identiteit. Craven: ‘Stationsomgevingen zijn de verbinding tussen station en binnenstad. Je moet enerzijds een grote voetgangersstroom voeden, maar anderzijds wil je ook dat het gebied zelf aantrekkelijk is om te verblijven, om naar toe te gaan omdat er iets te doen is. Hoe meer kritische massa je weet te creëren, hoe meer potentie er ontstaat voor nieuwe identiteit. Een goede programmatische benadering staat dus voorop, maar je moet de functies wel weten te koppelen aan de vormgeving van de gebouwen.’ Toch is de keuze voor toevoeging van stedelijke activiteiten niet vanzelfsprekend. Vanuit de beheerskant gezien bijvoorbeeld zijn er nogal eens bezwaren. Zoals de binnenstad gebaat is bij een zekere levendigheid, is een station toch vaak in eerste instantie gebaat bij een efficiënte afhandeling van reizigersstromen. Als er ineens van alles te doen is rondom een station, is niet iedereen daar even blij mee. Het credo ‘schoon,

heel en veilig’ staat dan voorop. Vanuit de vormgeving is wel het een en ander te organiseren: goede verlichting, transparante, open gebouwen en plekken, geen ruimtes maken die uitnodigen tot ‘hanggebruik’. Maar voor een even belangrijk deel is het beheer verantwoordelijk voor de ‘orde’ in de openbare ruimte. Ook dit is een kwestie van kiezen. James Craven: ‘Het gaat om je definitie van openbare ruimte. Je kunt plekken gaan overkappen en afsluiten, of je kunt er voor kiezen dat ze werkelijk openbaar zijn, wat inhoudt dat mensen een bepaalde vrijheid hebben om te doen wat ze willen. Uiteindelijk kun je het gebruik dan maar tot in bepaalde mate voorschrijven.’ Genius loci De les die ook Breda heeft geleerd van de problemen met de eerste generatie sleutelprojecten, is zorgvuldig aandacht te geven aan de wensen van de bevolking. Met bewoners van de wijken aan de achterkant van het station is gewerkt aan buurtplannen en daarmee aan het draagvlak voor ‘Via Breda’.

Breda Een stad van contacten. Historische stedelijke plekken wisselen af met mooi openbaar groen.

Artist impressions van het nieuwe station van Breda 36

ontwerp

ontwerp

37

Betrek de bevolking bij de planvorming; dat is de formule die ook in Zaandam is gehanteerd bij Inverdan, de plannen voor de grootscheepse vernieuwing van het station en het realiseren van een nieuw stadshart voor Zaanstad. Volgens programmamanager Inverdan Gerrit Teders en hoofd Ruimtelijke Ontwikkeling Leontine de Koning van de gemeente Zaanstad vormde het begrip ‘identiteit’ zelfs het centrale thema van

slagenlandschap gevolgd. Vanuit die invalshoek ontstond er een vanzelfsprekende relatie tussen de Gedempte Gracht, dé winkelstraat van Zaandam met het in noord-zuidrichting lopende spoor en het station op het kruispunt.’ Ook heeft de gemeente een groot aantal ‘meedenkavonden’ georganiseerd met de bevolking waarop de Zaanse identiteit centraal stond. Teders: ‘Dat waren een soort creatieve

‘Het steeds verder aanbouwen aan bestaand stedelijk gebied is passé’ de hele planontwikkeling: ‘Vanaf de start hebben we daarover uitgebreid met de bevolking gesproken: wat is nou typisch Zaans en hoe kunnen we dat in de plannen naar voren laten komen? Een belangrijk uitgangspunt voor het herstellen van de structuur was de traditionele ontwikkeling in oost-westrichting, haaks op de noord-zuidrichting van de Zaan. Daarmee werd het oorspronkelijke patroon van het

brainstormsessies die vreselijk veel ideeën hebben opgeleverd. In eerste instantie waren we bang dat de mensen allemaal met groene Zaanse huisjes zouden aankomen, maar dat is niet gebeurd. De opmerkingen gingen meer over maatvoering en over zaken als korrelgrootte en textuur. Hele concrete dingen als materiaalgebruik, schaduwwerking van kozijnen op gevels etcetera. En natuurlijk de

relatie tot het groen buiten de stad en vooral het water in de stad. Inverdan betekent ook ‘wat verborgen is’. Uitgangspunt voor de plannen was de verborgen kwaliteiten, en vooral de relatie met het water te versterken.’ Leidraad Met de komst van Sjoerd Soeters als supervisor voor Inverdan kreeg het thema Identiteit nog meer accent. ‘Genius loci’ is een kernbegrip voor Soeters en dit werd de leidraad voor de verdere planvorming. Het assenkruis met op het kruispunt het station en nieuwe stadhuis en het ontdempen van de Gedempte Gracht vormen de meest in het oog springende onderdelen. Ook bevat het masterplan nieuwe doorsteekjes en doorzichten op verborgen watergangen, karakteristieke gebouwen en het groen rond de stad. Soeters benadrukte verder het primaat van sfeer, door de openbare ruimte niet te beschouwen als ‘space’, maar als ‘room’. Teders: ‘De straat moet geen anonieme ruimte zijn, maar een kamer met een intieme sfeer. Dat is een voorwaarde om ons winkelhart weer aantrekkelijk te maken. Ons probleem is dat

Zaanstad weliswaar een bovengemiddeld inkomen heeft, maar de koopkracht wegvloeit naar buiten. Sfeer en identiteit moeten de mensen verleiden om hun euro weer hier te besteden.’ Het ontwerp voor het nieuwe stadhuis vormt als het ware het symbool voor deze manier van denken: een gebouw, bestaande uit een verzameling afzonderlijke, aan elkaar geschakelde gebouwen met een typisch formele Zaanse voorgevel en meer informele zijgevels. De aandacht voor de genius loci heeft, aldus De Koning en Teders, de totale visie op stedelijke ontwikkeling verandert. Het steeds verder aanbouwen aan bestaand stedelijk gebied is passé. Zaanstad gaat uit van het behoud van de karakteristieke structuur: de stad stadser en de dorpen dorps. De ingezette ontwikkeling moet de stad een eigen stadshart geven. Vandaar de verdichting van het programma binnen Inverdan en behoud van het groene karakter van omliggende gebieden en de lintstructuur buiten de stad. Tot slot benadrukt De Koning het belang van dit nieuwe denken voor de totale stedenbouwkundige

‘De stad kan eigenlijk worden gezien als een casco. Het is niet af’ discipline in Zaanstad: ‘Genius loci is niet een modieus issue; het is een thema dat gelijkwaardig is aan meer functionele zaken als ontsluiting en haalbaarheid. Denken vanuit identiteit is bij ons een soort tweede natuur geworden. Daardoor is het draagvlak voor ruimtelijke plannen bij de bevolking en binnen het gemeentelijk apparaat toegenomen en is het makkelijker bij planontwikkeling hoofden bijzaken te scheiden. Het is opvallend dat de plannen van Inverdan ook in deze tijden van bezuinigen vooralsnog raadbreed overeind blijven.’ Stad als casco Kees van Ruyven was jarenlang projectmanager van de Zuidelijke IJ-oever in Amsterdam, het gebied aan weerszijden van het Centraal Station. Hij is terughoudend over de Zaanse aanpak en met name over de benadering van

Sjoerd Soeters: ‘Ik vind die verhalen over genius loci al gauw een hoog cosmeticagehalte hebben. Zeker als dat gaat over beeldkwaliteit en architectuur. Alsof de identiteit en de opgave van een stationslocatie zich beperkt tot het ontwerpen van een leuk historiserend geveltje. Bovendien geloof ik dat je sfeer niet kunt ontwerpen, maar dat die voor het grootste deel wordt bepaald door de bewoners en gebruikers.’ Van Ruyven had als medewerker bij het gemeentelijke Projectmanagementbureau tot taak om de IJ-oever plannen na het echec van de Amsterdam Waterfront Financieringsmaatschappij weer uit het slop te halen. Versterken van de relatie van het IJ met de binnenstad vormde de leidraad. Dit in tegenstelling tot het oude ontwerp van Rem Koolhaas waarbij de IJ-oever als autonome, grootschalige ontwikkelingsas werd gepositioneerd. Van Ruyven: ‘Door het gebied veel meer te benaderen vanuit

Zaanstad Het aanpakken van het stationsgebied is een mogelijkheid om Zaanstad een nieuw hart te geven.

38

ontwerp

ontwerp

39

de relatie met de aangrenzende gebieden in de binnenstad heeft ieder eiland een duidelijke eigen identiteit gekregen met een eigen programma en architectuur. In de plannen van Koolhaas was er bovenop het Centraal Station een enorm volume voorzien. Wij vonden dat het Stationseiland primair een ‘reizigersmachine’ was waar de vervoersfunctie centraal staat. Tegelijk wilden we de monumentale waarde van het station beter laten uitkomen. In plaats van volume toe te voegen, hebben we zoveel mogelijk barrières weggehaald. Het programma werd vooral gerealiseerd op de aangrenzende eilanden. Mensen kunnen nu via ‘de rode loper’ rechtstreeks vanaf het Damrak door het station naar het IJ lopen.’ Pakhuizen Een zelfde benadering werd gevolgd bij de andere ‘eilanden’. Het Westerdokseiland heeft meer als woon-werkeiland het karakter van de aangrenzende Westelijke eilanden. Het Oosterdokseiland naast het Centraal Station heeft weer het karakter van ‘kennis- en mediaeiland’. Hier zit een deel van het volume dat

niet op het station zelf kwam en functies met een binnenstedelijk karakter, zoals de bibliotheek en het conservatorium. De Oostelijke Handelskade is weer een ‘trein van gebouwen’. Van Ruyven: ‘De aaneenschakeling van oude pakhuizen, waarvan trouwens een deel is bewaard, vormde onze inspiratiebron. Daaraan ontleent het gebied zijn identiteit. De archi-

‘Het stationseiland is op de eerste plaats een reizigersmachine’ tectuur is echter heel modern, neutraal zelfs. Je kunt soms nauwelijks woningen van kantoren onderscheiden.’ Van Ruyven: ‘Identiteit is voor ons wel degelijk een heel belangrijk thema geweest, maar op een veel hoger abstractieniveau. De stad terugbrengen naar het IJ was ons belangrijkste uitgangspunt. Vanuit die optiek stond de toegankelijkheid en inrichting van de openbare ruimte centraal. De openbare ruimte verbindt

Amsterdam Het centraal station maakt een wezenlijk onderdeel uit van het Amsterdamse centrum. Feitelijk een stedelijk knooppunt.

40

ontwerp

als een rode draad de verschillende eilanden met elkaar, met de stad en met het water van het IJ. In mijn filosofie valt de stad te beschouwen als een ‘casco’, dat steeds anders wordt ingevuld. Stedenbouw moet de voorwaarden creëren om verschillende invullingen mogelijk te maken. Een gebied ontleent zijn identiteit in de tijd aan het programma, de openbare ruimte

en aan de positionering van gebouwen in die ruimte. Architectuur en concrete activiteiten hebben een veel kortere levensduur. Op het niveau van het gebouw gaat het om het realiseren van een optimale flexibiliteit, functioneel en architectonisch. Organiseren van stedelijke dynamiek vind ik de essentie van stedenbouw. En in die dynamiek schuilt ook de aantrekkelijkheid en identiteit van de stad.’ ✏ [email protected]

Directeur Jos Melchers van MAB over De Resident in Den Haag

Een stukje stad met ’n eigen ziel Met De Resident zette Den Haag zich in de jaren negentig in één klap op de kaart als stad met spannende binnenstedelijke projecten. Samen met ontwikkelingen als de bouw van het stadhuis en het nieuwe Ministerie van VROM, werd duidelijk dat het centrum van Den Haag een grootscheepse metamorfose onderging, die de stad een geheel nieuwe identiteit zou geven. Een karakteristieke skyline bijvoorbeeld, met de inmiddels overbekende punten en rondingen van de torens van De Resident. Maar op de locatie pal naast het Centraal Station ontstond ook een intiem gebied, met pleintjes en binnenhofjes, waar de openbare ruimte de leidraad vormde van het stedenbouwkundig plan. Al sinds 1988 is MAB betrokken bij de ontwikkeling van De Resident, eerst als adviseur van onder andere Rijk en gemeente en vanaf 1992 als private ontwikkelaar samen met Bouwfonds Property Finance. Directeur Jos Melchers is zeer tevreden over proces én resultaat. ‘Er is een stad in een stad ontstaan, een gebied met een heel eigen uitstraling en sfeer, dat een soort brug vormt tussen het station en de historische binnenstad, twee heel verschillende werelden. Er is een fors programma gerealiseerd in een hoge dichtheid. Met zo’n 115.000 m2 kantoren, onder meer voor ministeries, en 315 appartementen. Alles pal naast het Centraal Station. In eerste instantie richtten de plannen zich op een groter gebied, van Babylon tot Nieuwe Kerk. NS was één van de betrokken partijen, maar richtte zich later op het stationsgebied en de terminal zelf, terwijl het aangrenzende gedeelte verder ontwikkeld werd onder de naam De Resident.’ Nieuw voor de tijd was het primaat van de openbare ruimte als drager van het plan. De openbare ruimte werd gezien als een samenhangend geheel, dat aansluiting moest vinden bij zowel het weefsel van de binnenstad als de grotere schaal van de stationsomgeving en aangrenzende ministeries. Jos Melchers: ‘In plaats van de openbare ruimte op te hangen aan de

gebouwen, kregen in het plan van stedenbouwkundige Rob Krier de gebouwen een plek vanuit de ideeën over de openbare ruimte. Als een koek is de openbare ruimte uitgesneden uit de stedenbouwkundige massa. Het was uniek in de jaren negentig dat we nadachten over zaken als sfeer en identiteit. Om een introverte, intieme sfeer te creëren is er gewerkt met gesloten bouwblokken, die een fijnmazig netwerk van straten en pleintjes uittekenen. Er is bewust gekozen voor niet grote verkeersroutes, de voetganger staat centraal in het gebied. De vier torens hebben een slanke, elegante uitstraling en zijn onderdeel van wat Krier ‘the needlestrategy’ noemt, de overgang tussen beslotenheid en de schaal van station en ministeries.’ Kwaliteit Naast aandacht voor detaillering en kwaliteit van de inrichting van de openbare ruimte (veel kunst bijvoorbeeld), is voor het gebruik en de beleving van de openbare ruimte de programmering van de gebouwplinten essentieel. Melchers: ‘Van begin af aan zijn de sfeer van de openbare ruimte en de programmering van de gebouwen in samenhang ontwikkeld. De woonfunctie is bijvoorbeeld belangrijk voor de rustige ambiance van het gebied, en de winkels en horeca in de plinten zorgen voor de levendigheid én leefbaarheid. Daarbij is wel gekozen voor ingetogenheid, het moest geen winkelcentrum worden.’ Om het gebied ook ’s avonds veilig te houden is gekozen voor het afsluiten van sommige binnengebieden, zoals die van de ministeries en binnenhoven van de appartementencomplexen. Sommige ruimtes zijn daardoor eerder semi-openbaar dan openbaar. Al met al is volgens Melchers een zeer sfeervol, ‘eigen’ stukje stad ontstaan. ‘De Resident heeft een ziel gekregen.’

ontwerp

41

interieur

Marcel Gort Creatief directeur Aestron Design in Hilversum HOOFDKANTOOR

Bouwfonds Property Development

Elke dag om half één verzorgt Dicky een groente- en fruitlunch zonder suiker, gist en dierlijke vetten. Een gezamenlijke gezonde lunch past natuurlijk naadloos in deze ‘gezonde’ gymzaal.

HOOFDKANTOOR

DUITSLAND

FRANKRIJK

BELGIË

Bouwfonds Ontwikkeling Nederland

Bouwfonds Immobilienentwicklung

Marignan Immobilier

Bouwfonds Ontwikkeling/ Développement

TSJECHIË

Bouwfonds C`´ R

REGIOKANTOOR NOORD-OOST

Zwolle HOOFDKANTOOR

Bouwfonds Ontwikkeling B.V. Westerdorpsstraat 66 Postbus 15 3870 DA Hoevelaken Telefoon 033 253 91 16 Fax 033 253 96 85 Email [email protected]

REGIOKANTOOR MIDDEN-OOST

Amersfoort

REGIOKANTOOR NOORD-WEST

Haarlem

COMMERCIEEL VASTGOED

REGIOKANTOOR ZUID-WEST

Delft

ONTWERP EN ART DIRECTION

Westerdorpsstraat 66 Postbus 15 3870 DA Hoevelaken Telefoon 033 253 91 15 Fax 033 253 97 77 Email [email protected]

Frissewind visuele_communicatie, Amsterdam

REGIO NOORD-OOST

UITGAVE

Bouwfonds Ontwikkeling, winter 2004 PRODUCTIE EN COÖRDINATIE

Rutten Communicatie-advies bv, Amsterdam REGIOKANTOOR ZUID

Eindhoven

COMMERCIEEL VASTGOED

Hoevelaken

Bouwfonds Ontwikkeling is een onderneming van Bouwfonds Property Development. Met de in 60 jaar in Nederland opgebouwde kennis en expertise op het gebied van wonen, werken en winkelen is Bouwfonds ook actief in Frankrijk, Duitsland, België en Tsjechië. De organisatie telt ruim 700 medewerkers en heeft naast landenvestigingen in Hoevelaken, Parijs, Düsseldorf, Brussel en Praag ruim twintig regionale vestigingen.

REDACTIERAAD

Jasper de Boom, Rob van den Broek, Thea van Dijk, René van Gameren, Nina van Gelderen, Annemarie de Graaff, Hella Hendriks, Ronald Lubbers, Anneke Maessen, Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, Diederik Stradmeijer, Jan Kees Visscher, Henk van Zandvoort, Friso de Zeeuw

interieur

REGIO MIDDEN-OOST

De Brand 30 Postbus 1 3800 AA Amersfoort AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE Dolf Dukker, Christine van Eerd, Ilja Froklage, Telefoon 033 453 41 11 Jaap Huisman, Boukje Klinker, Anne Luijten, Fax 033 453 41 90 Email [email protected] Pieter Maessen, Hans Ouwerkerk, REGIO NOORD-WEST Marcel van Roosmalen, Jan Rutten, Schipholpoort 64 Suzanne Witteman Postbus 4376 BEELD 2003 EJ Haarlem Theo Baart, Peter van Breukelen, Telefoon 023 530 66 03 Reinier Gerritsen, Ger van Leeuwen, Fax 023 536 63 94 Sabine Plamper, Sarah Jane Raasveld, Martin van Welzen, Georges van Wensveen, Email [email protected] Don Wijns en anderen REGIO ZUID-WEST Poortweg 4b LITHOGRAFIE Postbus 75 Nefli, Haarlem 2600 AB Delft DRUK Telefoon 015 268 08 08 PlantijnCasparie, Capelle aan den IJssel Fax 015 262 33 63 CONTACT Email [email protected] Jasper de Boom, telefoon 033 253 97 85 Dit is een uitgave van Bouwfonds Ontwikkeling. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds Ontwikkeling.

42

Grote Voort 45 Postbus 10054 8000 GB Zwolle Telefoon 038 425 44 40 Fax 038 425 44 41 Email [email protected]

REGIO ZUID

Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven Telefoon 040 265 98 59 Fax 040 246 40 40 Email [email protected]