B SAME NL E VING
et levensplezier straalt van hem af. Michael Shermer heeft net ontbeten en brengt straks een bezoek aan het Amsterdamse Martelmuseum. Thuis in Los Angeles heeft hij online al wat foto’s bekeken. Als hij erover vertelt, krijgt hij pretoogjes. ‘Ik kan niet wachten.’ U hoeft zijn interesse in de spiets, rektafel en schedelkraker niet op te vatten als teken van sadisme. Shermer is er alleen in geïnteresseerd vanwege het boek dat hij net heeft geschreven. In The Moral Arc betoogt hij opgewekt dat de wereld in de afgelopen eeuwen een
H
werktuigen vandaag alleen nog maar bekijken in een obscuur museum. De avond voor onze ontmoeting in de lobby van zijn hotel had Shermer een presentatie gehouden. Met zichtbaar genoegen en gemak, de hand losjes in de broekzak, vertelde hij zijn toehoorders dat we al deze vooruitgang te danken hebben aan de wetenschap. Want de wetenschap bracht ons een rationele manier van denken, waarbij het observeren van de werkelijkheid en het testen van ideeën ons steeds verder heeft geholpen om te zien wat moet worden veranderd om de wereld te verbeteren.
En vandaag is hij dus een Amerikaanse toerist – gekleed in jeans, T-shirt en gymschoenen – die vertelt over zijn ideeën. U hebt het over morele vooruitgang. Leest u weleens een krant? MICHAEL SHERMER: (lacht) Ja, het nieuws zit vol ellende, nietwaar? Als ik mijn vrienden vertelde waar mijn boek over ging, dachten ze dat ik gek was geworden. Dan begonnen ze over de Islamitische Staat, Syrië of de rassenproblemen in Amerika. Onze hersenen zijn zo geëvolueerd dat onze zorgen vooral uitgaan naar alles wat ons emotioneel
Het onstuitbare optimisme van Michael Shermer
‘Westerse waarden zijn niet relatief. Ze zijn aantoonbaar beter’ Dankzij de wetenschap worden we steeds liever voor elkaar, meent de sceptische denker Michael Shermer. Een gesprek over empathie, rationeel denken, en de vrijheid om te zeggen wat je wilt. ‘Onze morele vooruitgang is te danken aan intellectuele leiders en níét aan religieuze leiders. God komt nooit met nieuwe inzichten.’ DOOR MARCO VISSCHER enorme morele vooruitgang heeft geboekt, en dat het einde van die ‘morele boog’ nog lang niet in zicht is zolang we geen rem zetten op rationeel denken. Gewapend met grafieken, cijfers en ettelijke voorbeelden toont hij de voortdurende uitbreiding van onze kring van empathie. Zo zorgden democratie en burgerrechten ervoor dat vrijheid en rechtvaardigheid voor steeds meer mensen gewoon zijn geworden. Precies daardoor kunnen we martel58 6 MEI 2015
Dat standpunt hoeft niet te verbazen. Michael Shermer (60) is een man van de wetenschap. Hij is oprichter van The Skeptic Society, een vereniging die sinds 1992 dubieuze claims ontkracht. Al die jaren is hij uitgever en hoofdredacteur van het huisblad Skeptic. Ook is hij columnist voor het magazine Scientific American en auteur van een indrukwekkende reeks van populair-wetenschappelijke boeken, over alles van complottheorieën tot evolutionaire economie.
sterk beroert of wat bijzonder opvalt. Relatief veel mensen sterven aan een hartaanval of in een auto-ongeluk, maar toch zijn we veel banger voor een terreuraanval. Maar de kans dat u of ik daaraan sterven, is buitengewoon klein. Dat mag zo zijn, maar het nieuws biedt weinig optimisme voor een verhaal over morele vooruitgang. SHERMER: Vergeet het nieuws. Je moet niet kijken naar de krantenkoppen, maar naar de langetermijntrends. Dat is
BIO 1954: geboren in Glendale, Californië.
1971: wordt born again christian en deur-aan-deurpredikant. 1976: diploma psychologie en biologie.
1979: wordt profrenner in langeafstandswedstrijden. Wordt scepticus door een verzorger die dweept met ‘alternatieve therapieën’ (geen doping).
1992: sticht The Skeptic Society.
Recentste boek: The Moral Arc, over hoe wetenschap en rede de mensheid op het pad heeft gebracht naar waarheid, rechtvaardigheid en vrijheid.
lastig, want onze hersenen zijn niet geprogrammeerd om ontwikkelingen over een langere termijn waar te nemen. De enige manier om zulke trends inzichtelijk te maken, is via wetenschappelijke, statistische analyses. En wat zien we dan? SHERMER: Dan zien we een voortdurende uitbreiding van onze morele sfeer. We hebben ons op een goed moment gerealiseerd dat er zoiets bestaat als natuurlijke rechten, zoals het recht om niet te worden gemarteld, simpelweg op grond van het feit dat je een mens bent. Dat idee hebben we telkens uitgebreid – en dat doen we nog steeds. Zo hebben we gaandeweg burgerrechten verstrekt aan zwarten en vrouwen, die ertoe hebben geleid dat ze bij wet gelijk werden behandeld, wat weer heeft geleid tot een meer gelijke behandeling in de samenleving. We zien het nu bij homo’s. Dat alles was vroeger ondenkbaar. Andere mensen in andere groepen waren gevaarlijk. Je eigen familie, clan of dorp: dat was jouw groep. Maar dat is veranderd. Onze groep is steeds groter geworden. We hebben geleerd dat het loont om anderen te vertrouwen. Inmiddels zijn onze hersenen zo geëvolueerd dat we in staat zijn om empathie te hebben voor mensen ver weg van ons, die we helemaal niet kennen of die heel anders zijn dan wij. We hebben zelfs empathie voor dieren. Toen ik het hoofdstuk over dierenrechten schreef, ben ik vegetariër geworden door al die wrede video’s over hoe dieren worden behandeld.
En onze morele ideeën verankeren we volgens u in wetten om rechten te beschermen? SHERMER: Precies. De morele vooruitgang is in de westerse wereld objectief te zien aan de afschaffing van zaken als slavernij, gerechtelijke marteling en de doodstraf.
Maar in de praktijk bestaan al die zaken toch nog? Patrick Post/Photonews
MICHAEL SHERMER ‘Allemaal prima dat kerkgangers soep geven aan
WWW.KNACK.BE
6 MEI 2015 59
▲
daklozen en geld sturen naar weeskindjes in Afrika, maar religies zaaien uiteindelijk verdeeldheid.’
SHERMER: Klopt. De VS zijn de laatste moderne westerse democratie waar de doodstraf bij wet is toegestaan. Ik wil het niet goedpraten, maar het gebeurt niet zo vaak meer. De meeste gevangenen in de dodencel sterven aan ouderdom, niet op de elektrische stoel. En slavernij bestaat hier en daar nog wel, maar nog nooit heeft zo’n klein percentage van de wereldbevolking als slaaf geleefd. Slaverij is overal illegaal, en
B SAME NL E VING
beweerde dat geld door een samenleving stroomt zoals bloed door een lichaam, waardoor hij kwam met de theorie van laisser faire. Waarop Adam Smith weer zijn eigen wetenschappelijke studie begon rondom principes als vraag en aanbod. U noemt denkers uit de verlichting. Dat waren toch geen wetenschappers, dat waren filosofen? SHERMER:
Zij noemden zichzelf filoso-
studies over hoe we met elkaar samenleven. Hun studies waren soms zelfs exact opgezet, zoals natuurkundigen het heelal bestudeerden. Als uitgever van een tijdschrift voor sceptici wijst u daarmee vast op het nut van scepsis. SHERMER: Zeker, argwaan tegenover ideeën en overtuigingen is uiterst belangrijk. Daarom vind ik vrijheid van meningsuiting cruciaal.
Dit klinkt bekend. Harvard-psycholoog Steven Pinker schreef een dik boek over de afname van geweld. Waarin wijkt uw boek af? SHERMER: Ik ga een stap verder. Steven geeft bijvoorbeeld aan dat democratie, handel en onderwijs belangrijke redenen zijn geweest voor de afname van fysiek geweld. Ik betoog dat daar iets aan voorafgaat: wetenschap. Dankzij wetenschappelijk, rationeel denken zijn er maatschappelijke experimenten zoals democratie, handel en algemeen onderwijs gekomen die leidden tot een afname van het geweld en zelfs tot een morele vooruitgang. Daarvoor moet je helemaal teruggaan tot lieden als Copernicus, Galileo, Kepler, Bacon en Newton. Zij meenden dat het heelal en de wereld werden aangestuurd door bepaalde natuurwetten, dat het mogelijk was om erachter te komen wat dat voor wetten waren, en JEZIDI’S, VERDREVEN DOOR DE IS ’Ik geloof niet dat de Islamitische Staat zal slagen. dat we die wetten konden beschrijven. Zulke groepen vallen meestal na een paar jaar uiteen zonder succes.’ Zij zorgden voor een wetenschappelijke revolutie. Na hen kwamen er andere fen, ja. Wij zouden ze vandaag weten- Hoe bedoelt u dat? geleerden in andere sectoren die schappers noemen. Je hoeft niet met een SHERMER: Het kan niet anders dan dat dezelfde veronderstelling maakten: dat witte jas aan in een laboratorium te wer- we er over ontzettend veel dingen naast ook samenlevingen worken om wetenschapper te zitten. Het probleem is: we wéten dat den aangestuurd door zijn. Een wetenschapper nog niet, totdat iemand het zich realibepaalde principes. gebruikt het beste wat onze seert en het ons uitlegt. De enige manier ‘De opkomst van geest ter beschikking heeft: om dichter bij de waarheid te komen – Aan welke geleerden de islam, en dan de rede. Alleen dankzij de voor zover die bestaat – is door in alle denkt u? vooral van de rede kunnen we de wereld openheid ideeën te presenteren en te SHERMER: Thomas Hobideeën van begrijpen en ideeën formu- bestrijden. bes noemde zichzelf de leren om haar beter en U bedoelt absolute vrije meningsuiting, Galileo van de burgersagewone moslims, mooier te maken. Die be - zonder mitsen en maren? menleving. In Leviathan is een grote nadering gaat ook op voor mengde hij natuurwetten SHERMER: Inderdaad. Ik stoor me vresebedreiging.’ verlichtingdenkers als lijk aan de restricties aan de vrijheid van met visies op de maatSpinoza, John Locke en meningsuiting in Europa en Canada. Kijk, schappij. Montesquieu Immanuel Kant, die zo ik stoor me óók vreselijk aan de ontkenonderzocht hoe verschilbelangrijk zijn geweest bij ners van de Holocaust. Maar toch moeten lende politieke en economische systemen resulteerden in het formuleren van natuurlijke rechten. zij kunnen zeggen wat ze vinden, ook al is verschillende samenlevingen, en kwam Ik noem hen wetenschappers, omdat ze het nog zo onzinnig. Want onzinnig is het zo tot zes principes. François Quesnay zich bezighielden met systematische – ik heb een boek geschreven om hun
60 6 MEI 2015
Reuters
▲
wordt alom publiek veroordeeld. Dat is ook het geval bij marteling: dat was vroeger publiek vermaak, maar tegenwoordig leidt het tot afschuw. In het algemeen neemt het geweld spectaculair af. Er wordt minder gemoord. Er zijn minder gewelddadige delicten. Er worden minder oorlogen gevoerd. Oorlogen vergen minder slachtoffers. Als de trend zich doorzet, kennen we rond 2050 vrijwel geen oorlogen meer zoals we ze nu kennen. Er zullen hier en daar wel rellen en conflicten zijn, maar ook die zullen steeds onwaarschijnlijker zijn.
verhaal te ontkrachten. Dát is wat je doet in een open samenleving: je laat zien dat anderen het verkeerd hebben en dat jij gelijk hebt. Dat is beter dan een meerderheid die bepaalt wat je wel en niet mag zeggen. In de geschiedenis van de wetenschap is het te danken aan de vrijheid van meningsuiting dat we steeds vooruit zijn gekomen.
Reuters
Het argument om de vrije meningsuiting in te perken, is niet beknotting van de wetenschap, maar om te voorkomen dat kwetsbare groepen worden beledigd. Is het geen morele vooruitgang om dat in te perken? SHERMER: Nee, het is vooruitgang als niemand privileges krijgt. We leven in een vrije, open democratie en iedereen kan ideeën opperen of afkraken. Tja, als iemand zich dan eens beledigd voelt, so what?
Ziet u de huidige beperking van vrije meningsuiting als een gevaar voor de morele boog?
dan denk ik niet eens zozeer aan de Isla- den die een transitie naar een moderne mitische Staat. Ik geloof niet dat de IS democratie maken. Dat soort dingen. zal slagen, want gewelddadige campag- Waarom noemt u het christendom niet nes slagen vrijwel nooit. Er is te weinig als een bedreiging? SHERMER: Omdat het steun, de leiders worden christendom door de gedood, hun volgers willen ‘In de verlichting is gegaan. op den duur een normaal De christenfundamenleven. We weten uit ondergeschiedenis van talisten vormen maar zoek naar terrorisme dat de wetenschap is een kleine groep, zonzulke groepen meestal na het te danken aan der al te veel invloed – een paar jaar uiteenvallen de vrijheid van en gelukkig maar. Ze zonder succes. zijn in Amerika ook niet Nee, de bedreiging komt meningsuiting dat populairder geworden juist van gewone moslims. we steeds vooruit met de verplichting om Uit een internationale opizijn gekomen.’ op school te bidden of niepeiling van het onderom creationisme te zoeksbureau Pew blijkt dat onderwijzen. Het is allebehoorlijk veel van hen er maal bijgeloof – en dat ideeën opna houden die botsen met de westerse waarden. Zo wil zien we helaas wel meer in de samen50 à 80 procent de sharia invoeren, als leving, moet ik zeggen. Onder hoogopvervanger van of aanvulling op onze geleide, ruimdenkende mensen is er een wetten. Dan zouden ze vrouwen dus groeiende antivaccinatiebeweging aan verbieden te stemmen of naar school te de gang. Zij beweren te beschikken over feiten, ook al zijn er eindeloos veel studies die wijzen op het nut van vaccinaties. Of neem de klimaatsceptici, die opzettelijk twijfel zaaien, terwijl de wetenschap overduidelijk is. Of neem het idee in de milieubeweging dat er vanwege de overbevolking allerlei catastrofes zullen plaatsvinden, terwijl we door technologie de uitdagingen van een groeiende bevolking weten op te lossen. Bijgeloof is helaas niet voorbehouden aan de religieuzen. Hebt u iets tegen religie? SHERMER: (lacht) Zo lijkt het soms, nietwaar? Ach, het zal hier in dit ontkerkelijkte land wel niet zo’n storm veroorzaken, maar ik krijg in Amerika heel wat kritiek over me heen als ik zeg dat onze morele vooruitgang te danken is aan intellectuele leiders en níét aan religieuze leiders.
HOMOHUWELIJK ‘Over 25 jaar is dat volledig geaccepteerd, zoals raciaal gemengde huwelijken dat ook zijn geworden.’ SHERMER: Nou, dit zal de trend heus niet omkeren, zo dramatisch is het niet. Maar we weten wél wat die boog vooruit heeft gestuwd: de openheid om tolerantie op te brengen voor ideeën waar je het niet mee eens bent.
Ziet u nog andere bedreigingen voor onze morele vooruitgang?
De opkomst van de islam. En
WWW.KNACK.BE
Wat valt eraan te doen? SHERMER: We moeten gewoon laten zien dat het leven hier toch echt beter is dan in een islamitische samenleving, denk ik. Geen politieke en economische steun bieden aan dat soort landen. Laten we ontwikkelingshulp geven aan lan-
SHERMER: Nou, de Quakers hadden honderd jaar lang geen enkel succes, hoor, want hun medechristenen beriepen zich evengoed op de Bijbel om slavernij te verdedigen. Kijk, ik zeg niet dat gelovige mensen immoreel zijn. Mijn punt is: God kwam niet met nieuwe inzichten om slavernij af te schaffen of om zwarten stemrecht te geven. God
6 MEI 2015 61
▲
SHERMER:
gaan. Dat zou de morele boog flink schade toebrengen.
Toch waren de Quakers voor de afschaffing van slavernij. De burgerrechtenbeweging in Amerika werd geleid door Martin Luther King, een dominee. Kennelijk speelt religie toch een rol in uw morele boog.
Met
WAT IS NU DE WERKELIJKE WAARDE VAN UW WONING? Ontdek in de nieuwe Vastgoedgids alle koop- en verkoopprijzen van huizen, appartementen en bouwgronden in België, netjes gerangschikt per gemeente. EXCLUSIEF: alle prijzen van nieuwbouwwoningen.
FINANCIEEL-ECONOMISCH WEEKBLAD BIJZONDERE UITGAVE
VASTGOEDGIDS Lente
ALLE PRIJZEN PER GEMEENTE
2015
Nu te koop in uw krantenwinkel OB62426
NU TE KOOP
weet je beter
B SAME NL E VING
Reuters
▲
komt namelijk nooit met nieuwe inzichten. De hele basis van het geloof is dat iemand de wereld heeft geschapen en een boek heeft geschreven waarin alle antwoorden staan. Daar kun je dus niet mee in discussie gaan. Het is allemaal prima dat kerkgangers soep geven aan daklozen en geld sturen naar weeskindjes in Afrika, maar religies zaaien op de lange termijn verdeeldheid. Dat komt doordat de volgelingen niet bereid zijn om hun opvattingen aan te passen. Dat zien we vandaag helaas met een deel van de moslimbevolking. In uw boek maakt u geen geheim van uw voorliefde voor westerse waarden. SHERMER: Uiteraard! Ik begrijp niet zo goed waarom bepaalde culturen, zoals de Nederlandse, daar moeite mee hebben. Ze zijn nota bene wereldleiders op dat gebied! Als het waar zou zijn dat een samenleving in moreel verval zou raken als religie wegvalt, dan laten landen als VERVUILING ‘Bijgeloof is helaas niet voorbehouden aan de religieuzen. De milieubeweging Nederland, Denemarken, Zweden en kent het ook.’ Noorwegen het tegendeel zien. Die landen staan altijd boven aan de internatioheus geen wetten nodig die de vrije nale lijstjes als het gaat om geluk, komt de vraag niet eens meer bij ons op. gezondheid, emancipatie van vrouwen Ik voorspel dat het met het homohu- meningsuiting van ons allemaal inperkt. en homo’s, ontwikkelingshulp, lage cri- welijk ook die kant opgaat. Over 25 jaar is Weet u dat er aan Amerikaanse univerminaliteit, noem maar op. Westerse het volledig geaccepteerd. Je zou kunnen siteiten bij leerstof of bij debatten trigger waarden zijn niet relatief. zeggen dat conservatieven warnings worden gegeven: de waarZe zijn kwanti ficeerbaar vandaag progressiever zijn schuwing dat mensen zich mogelijk beter, want ze zorgen – als het gaat om hoe ze pra- beledigd zouden kunnen voelen? ‘Onze morele ervoor dat mensen gezonten en denken over vrou- Ook in Europa worden soms universivooruitgang is zó der, gelukkiger, welvawen, homo’s, Joden en teitsdebatten geannuleerd, omdat ze render en vreedzamer andere minderheden – dan bijvoorbeeld vrouwonvriendelijk zouden ver gegaan, dat zijn. Dus ik zou zeggen: de progressieven een halve zijn. het progressief doe vooral méér! eeuw geleden waren. SHERMER: Zelfs hier? Het doel van een is geworden om universiteit is toch niet om studenten te Kan de samenleving al die En de progressieven te bepalen wat morele vooruitgang wel rekken de grenzen steeds behoeden zelf na te denken? Tja, we bijbenen? U en ik kunnen verder op? kunnen ons volgens mij over veel zaken we nog mogen het erover eens zijn dat de zorgen maken, maar niet over de vraag SHERMER: Niet noodzakezeggen of aanvaarding van homo’s lijk. Het curieuze is dat ter- of mensen zich misschien beledigd zuldenken.’ een goede zaak is, maar in wijl conservatieven dus len voelen. Mensen moeten gewoon sommige landen is het progressiever worden, de kunnen zeggen wat ze willen. Dat is en protest groot. progressieven in bepaalde blijft de beste garantie voor een nette, opzichten juist conserva- beschaafde samenleving, waarin we ons SHERMER: Je hebt soms maar een klein deel van de bevolking tiever worden. De regulering van de verstand gebruiken. Dat is een samenlenodig om rechten ingevoerd te krijgen. vrijheid van meningsuiting is daar een ving waarin morele vooruitgang mogeEr kan wel gemor zijn in bepaalde lagen heel duidelijk voorbeeld van. Onze lijk blijft. van de samenleving, maar in de praktijk morele vooruitgang is zó ver gegaan dat volgt de brede aanvaarding zo’n tien het progressief is geworden om te bepajaar later. Dat lijkt misschien traag, maar len wat we nog mogen zeggen of dendat is het volgens mij niet. Neem de ont- ken. Dan hoor je: ‘Oh, dit gaat te ver, dat wikkeling van de opvatting over kun je écht niet zeggen.’ Er zullen altijd gemengde huwelijken. In 1959 keurde een paar idioten zijn die akelige dingen Michael Shermer, The Moral Arc: How 96 procent van de Amerikanen het af als zeggen – over zwarten, homo’s, vrouScience and Reason Lead Humanity een blanke met een zwarte zou trouwen. wen, Joden et cetera –, maar die groep is toward Truth, Justice, and Freedom, Slechts 4 procent vond het oké. Vandaag niet zo groot en we hebben daarvoor Henry Holt, 560 blz.
WWW.KNACK.BE
6 MEI 2015 63
