Wereldwijde doorbraak uit Nederland

GEA nog veiliger door gasdetectie voorjaar 2014

Gas geven. In business, zorg, milieu en innovatie

Dag diesel Verbod op vervuilende ‘ontgassen’ van tankschepen

Wereldwijde doorbraak uit Nederland Hallo LNG

Sterker gras in grootste stadions

Ziekenhuis verrast: eigen kamer, douche en toilet UGent: duurzamer wereld door research met isotopen

A.Hak IS groeit maar door

Blijven leren over gassen

Gas maakt de energietransitie mogelijk

De combinatie van gas en hernieuwbare energiebronnen houdt onze energievoorziening stabiel en efficiënt

2

voorjaar 2014

Gas geven. In business, zorg, milieu en innovatie

NieuwsFlow • Doorbraak voor Nederlandse uitvinding: stadions als Wembley over op SeeGrow 10 • LNG breekt nu echt door 4 • Verbod op ‘ontgassen’ van tankschepen 24

Achtergronden • Bedrijfsmatiger ziekenhuis verrast: eenpersoonskamers, luxe en gezonde financiën 16 • A.Hak IS groeit tegen de crisis in 28 • GEA, marktleider in koudetechniek, geeft extra impuls aan veiligheid’ 7 • UGent: isotopen maken veel mogelijk 22

Linde • Cursussen en studiedagen over gassen 27 • Lezers van Flow spreken zich uit 30 • Mutatis Mutandis: nieuwe benoemingen 30 • Algemene informatie over Linde 31

Colofon

Internationale registratie door de Koninklijke Bibliotheek: ISSN 1872-2288. Jaargang 13

Hoofdredactie Jurjen de Jong Communicatie, Amstelveen +31 (0)20 641 39 37 [email protected], www.dejongcom.nl Redactie Ir. Roos Wolfensberger Ing. Pieter Vogelaar Marjolein van Westrenen

Papier: FSC 100% recycled. Inkt: gebaseerd op plantaardige technologie, vrij van minerale olie.

Secretariaat/abonnementen/informatie Linde Gas Benelux Afd. Communicatie, Postbus 78, 3100 AB Schiedam +31 (0)10 246 14 10 [email protected]

Vormgeving Jurjen de Jong Communicatie Cover: Rob Maan BNO

Flow geeft individuen en organisaties de ruimte voor het delen van hun inzichten en visies. Die komen uiteraard voor rekening van de geinterviewde(n) en/of de auteur(s) zelf. Zij staan los van de eventuele mening van (onderdelen van) The Linde Group.

Productie Jurjen de Jong Communicatie

We hebben geprobeerd houders van copyright op beeldmateriaal te achterhalen.

Opmaak/litho/druk Bek maakt communicatie, Veghel

Overname van artikelen en/of afbeeldingen uit Flow is uitsluitend toegestaan na toestemming.

3

In Nederland rijden zo’n honderd trucks op LNG. Schoner en stiller dan op diesel. Voor internationale transportbedrijven is LNG pas interessant als in heel Europa voldoende tankstations staan. Daarom wil de Europese Commissie in 2020 om de vierhonderd kilometer een LNG-station zien. In Rotterdam wordt het dit jaar al geregeld. door Jurjen de Jong

LNG tanken kan nu al in Engeland, Nederland, Scandinavië en Spanje, maar vrijwel alleen bij lokale initiatieven voor eigen gebruik. In de Botlek, vlak bij de hoofdverkeersader A15, komt nu een LNG-pomp

aan de openbare weg. Die is medio dit jaar operationeel. ‘Deze locatie is gekozen vanwege de Rotterdamse haven en de Maasvlakte,’ vertelt Pieter Declerck, general manager IDS. ‘Wat hierbij hielp is de eis van 44

de overheid dat je de Tweede Maasvlakte alleen op mag met de schoonste categorie trucks (Euro 6-norm). Dit eerste LNG-station is een vingeroefening. Daarna gaan we het aantal stations in Europa flink uitbreiden.’

breekt nu door • LNG-tank bij pompstation Botlek: 80.000 liter. Groot genoeg om alle bestaande LNG-trucks van de Benelux te laten tanken • gemiddelde LNG-tank van een truck: 500 liter (ongeveer 280 kg) • actieradius op LNG: 1000 km (vergelijkbaar met diesel) • tanksnelheid: enkele minuten voor volle tank (vergelijkbaar met diesel)

Zo ziet het er binnenkort uit bij dit tankstation in de Botlek, vlakbij open afritten van de drukke A15.

IDS, International Diesel Service

Ook andere partijen uit uiteenlopende sectoren hebben dergelijke plannen. Ballast Nedam en GdF Suez zijn al van start in respectievelijk Zwolle en Duiven (bij Arnhem). Shell levert nu LNG aan

schepen en kondigde aan de komende jaren zeven LNG-tankstations te gaan openen voor het wegtransport. Vos Logistics heeft het zelf geregeld voor eigen gebruik. Koplopers in het gebruik van LNG zijn 55

• onderdeel van Q8 • moedermaatschappij: Kuwait Petroleum Corporation • levert 24 uur/dag uitsluitend aan trucks • producten: diesel, Adblue en straks ook LNG • alle producten op de bestaande IDS-tankpas • claimt best beveiligde tankpassysteem op de markt te hebben • aantal landen: 21, allemaal in Europa • aantal klanten: 16.000 • aantal tankstations: 550 • waarvan in de Benelux: bijna 100

FOTO’s: HANS DE LIJSER

Feiten & cijfers

Tankstations, transporteurs, truckbouwers en overheid in beweging onder meer transportbedrijven die de stad in moeten, bijvoorbeeld voor het beleveren van winkels. Dat mag maar een beperkt aantal uren vanwege scherpe milieunormen voor geluid of uitstoot. LNG-vrachtwagens leveren op dit punt minder problemen op. Vos Logistics: 22 LNG-trucks Declerck: ‘Ook bedrijven die duurzaamheid hoog in het vaandel hebben, behoren tot de pioniers. Om de uitstoot te verminderen zijn ze de wagens efficiënter gaan laden en met grotere trucks gaan rijden. Maar op een bepaald moment valt daarmee geen winst meer te behalen. Daarom is Vos Logistics in 2005 begonnen met LNG, middels een eigen LNG-station. In 2007 hebben ze de eerste truck laten zien op een beurs, in 2012 hadden ze twaalf trucks op LNG, in 2013 tweeëntwintig.’ Veel efficiënter en sterker ‘Aanvankelijk werden bestaande trucks voor LNG omgebouwd. Door de ombouwing verlies je pk’s. Dat leidt soms tot problemen op lange afstanden of in de bergen. Inmiddels bestaan er ook trucks die echt ontwikkeld zijn om op LNG te rijden. Die zijn veel efficiënter en sterker dan de omgebouwde wagens. Dus de verwachting is dat we daar veel meer van gaan zien.’ Allemaal indicaties dat de overstap op

Hoe schoon is rijden op LNG? Water uit de diepere lagen van een meer Liquid Natural Gas, vloeibaar aardgas, is veel milieuvriendelijker dan diesel: • geen uitstoot van zwavel • nauwelijks uitstoot van stikstofoxide • minder CO2-uitstoot • minder roetdeeltjes • motor is stiller Allemaal voordelen bij de verbranding van LNG. Toch is LNG niet helemaal groen, want het is wel een fossiele brandstof. Bovendien kost het vloeibaar maken veel energie; waarschijnlijk zonder groene stroom.

kopen en transporteren. Het gaat om een extreem koude vloeistof. Daar hebben wij geen ervaring mee. Dus zochten we een partner die daarin thuis is. Dat werd Linde.’

Pieter Declerck General manager bij IDS sinds juli 2013. Daarvoor diverse marketing- en salesfuncties bij Q8, Tango en ExxonMobil. Opleiding ‘political and social sciences, international politics’ aan de universiteit van Antwerpen plus MBA.

LNG een grote beweging gaat worden. De aanschaf van LNG-trucks vergt wel een forse investering. Ook al is LNG goedkoper dan diesel, die investering haal je er niet uit. De Nederlandse overheid komt ze enigszins tegemoet door subsidie te geven aan transportbedrijven die de omslag maken. Maar dat is geen garantie voor succes. Nederland en Spanje voorop Zo’n innovatie breekt alleen door als er veel partijen bij betrokken zijn: fabrikanten van vrachtwagens, transporteurs, oliemaatschappijen... Zij moeten overleggen met elkaar in een nationaal platform, onder andere voor het bepalen van standaarden. De roemruchte Nederlandse overlegcultuur werkt hier in het voordeel: Nederland is koploper op LNGgebied. Duitsland is op dit vlak nog helemaal niet ver. Spanje wel, ondanks de crisis. Veel investeringen waren daar al eerder gestart. En Spanje heeft grote havens waar de mammoettankers hun LNG kunnen brengen. Het is efficiënt om LNG-tankstations vlak bij die havens te bouwen, zodat de transportkosten van LNG laag zijn. Declerck: ‘Q8 komt uit Koeweit en heeft daar geen LNG. Dus we moeten het in6

Partner met ervaring ‘Zij zijn in andere landen betrokken bij de productie van LNG. Samen met hen bouwen we het tankstation in de Botlek. Linde zorgt straks ook voor het transport van LNG van de haven naar het gezamenlijke tankstation. Linde heeft geen tankstations aan de openbare weg, dus het is voor beide partijen een primeur.’

Grootste aardgasbron ter wereld De Europese vraag naar aardgas groeit. Dat heeft uiteenlopende oorzaken: het opraken van de gas- en oliereserves, de groeiende vraag naar minder vervuiling en de wens van diverse landen om minder afhankelijk te zijn van Russisch gas. Het grootste aardgasveld ter wereld ligt in de Arabische Golf, bij Qatar. Het heeft ongeveer tien keer de omvang van de oorspronkelijke voorraad in Groningen. In dit gebied is al een overvloed aan gas en olie, en er zijn weinig afnemers. Om dat te exporteren naar de hele wereld kun je het gas het beste vloeibaar maken via extreme koeling. Daardoor neemt de omvang ervan af met een factor 600 en kan het als Liquid Natural Gas op transport. En als aardgas dan toch al compact gemaakt is, kun je het ook vloeibaar houden tot in de tank van een auto of schip. Het wereldwijde transport vergt wel zeer speciale mammoettankers en LNG-terminals, maar die zie je in steeds meer havens, zoals die van Rotterdam en Zeebrugge. Op andere plaatsen in de wereld wordt aardgas uit de zee gehaald en direct vloeibaar gemaakt op drijvende fabrieken (FLNG’s). In Europa staat een grote LNG-fabriek in het Noorse Hammerfest. Linde ontwerpt en bouwt dergelijke fabrieken voor zowel FLNG-projecten als Hammerfest.

Alle materialen en apparatuur controleren, repareren, kalibreren en certificeren. Dit is de jaarlijkse One Stop Shop van GEA Refrigeration.

Marktleider in koudetechniek:

‘Geef medewerkers zelf regie over veiligheid’ Hoe laat je monteurs veilig werken op uiteenlopende locaties als chemische bedrijven, vistrawlers en vrachtschepen? Door hen zelf de regie over hun eigen veiligheid te laten voeren, zegt veiligheidsmanager Henri Verbruggen van GEA Refrigeration. Bovendien hebben ze de jaarlijkse One Stop Shop en een veiligheidscampagne. door Jurjen de Jong, foto’s Hans de Lijser ‘Laat ik een stuk van de steiger afhalen zodat die onder de leiding door past,’ dacht de monteur die zelf boven op de steiger zat. Vervolgens verwijderde hij een steunbalk, waar7

door het hele gevaarte in elkaar klapte… ‘Het is echt gebeurd helaas,’ vertelt Verbruggen. ‘Vaak kun je de oorzaak van ongevallen bij de mens zelf leggen. “Ik had het kunnen

weten,” zeggen mensen dan. Inderdaad, achteraf.’ Vandaar dat GEA de zogeheten ‘bronaanpak’ als speerpunt heeft: monteurs moeten vooraf zelf kunnen inschatten of ze veilig aan de slag kunnen. Dat zij op uiteenlopende locaties werken, maakt dat extra urgent. Verbruggen: ‘Als management geven wij algemene veiligheidsregels, maar onze mensen werken nogal eens in bijzondere, afwijkende situaties. Vergeet

ook niet dat zij vaak komen als er een storing is. Dus dan staat er al extra druk op.’ Daarbij heeft veiligheid ook een subjectieve kant, benadrukt Verbruggen. ‘Het gaat erom dat je acceptabele risico’s neemt. Maar wat acceptabel is, verschilt per persoon. Zo heeft iedereen last van hoogtevrees. Alleen vindt de een twee meter al hoog en wordt de ander pas bang op tien meter. Dat maakt nogal uit, want als iemand zich niet veilig voelt, verkrampt

Gasdetectie, stationair en mobiel In diverse situaties is gasdetectie wettelijk verplicht. Steeds meer organisaties (zoals GEA) nemen sowieso het zekere voor het onzekere. Linde biedt gasdetectoren die tijdig waarschuwen: de stationaire Airmaster II en de mobiele G-Tecta. Nadere informatie: tel. +31(0) 40 282 58 58, [email protected] Zie ook de rubriek ‘Blijven leren’ op pag. 27. 8

hij. En dat komt de veiligheid zeker niet ten goede.’ One Stop Shop De tien dagen durende One Stop Shop is een van de manieren waarop GEA de monteurs bewust probeert te maken. In shifts komen zij dan met hun wagens naar Den Bosch. Zij parkeren in de eigen hal van GEA en halen gereedschappen en veiligheidsmiddelen uit hun bus. Specialisten van buiten, zoals leveranciers, gaan met al die voorwerpen aan de slag. Controleren, repareren, kalibreren en certificeren. Aan het eind van de dag is alles tiptop in orde. De monteurs zijn daar niet bij, die krijgen tegelijkertijd het periodiek medisch onderzoek en diverse trainingen. Tijdens de One Stop Shop gaat de veiligheidscampagne Safety First van start. De aftrap van de campagne doen managementteamleden met Verbruggen. Het doel is uiteraard om met de monteurs het veiligheids-

Specialisten van buiten, zoals leveranciers, aan de slag met de complete inhoud van de GEA-bussen.

GEA Refrigeration Netherlands is... Marktleider industriële koudetechniek in de Benelux. Op de acht vestigingen werken 330 mensen. Onder hen 150 monteurs, van wie er 120 met een eigen bus rondrijden. In Nederland was GEA eerder bekend onder namen als Grasso en Grenco.

Veiligheidsmanager Henri Verbruggen: ‘We gingen op zoek naar een persoonlijke gasdetector die zuurstof, CO2 en ammoniak meet.’

bewustzijn te vergroten. Gevaarlijke situaties en bronaanpak staan tijdens die dagen centraal. ‘Veiligheid is een piramide,’ licht Verbruggen toe. ‘Onderaan heb je alle gevaarlijke situaties. Daarvan mondt een aantal uit in een ongeval. Je moet dus die hele onderkant van de piramide aanpakken. Maar dan moet je die wel kennen! We vragen onze mensen daarom steeds weer om alle potentiële risico’s te melden, liever te veel dan te weinig.’ Veiligheidscommissie: gasdetectie Enkele monteurs zijn lid van de VGWM-commissie en daardoor van begin af aan betrokken bij belangrijke beslissingen op dit terrein. Mede op hun aandringen heeft GEA een jaar geleden nieuwe persoonlijke gasdetectie geselecteerd en aangeschaft. Verbruggen: ‘We hebben ons altijd hard gemaakt voor natuurlijke

koudemiddelen, zoals ammoniak en CO2. Voordeel daarvan is dat ze niet schadelijk zijn voor het milieu (in tegenstelling tot chemische koudemiddelen). Toch zijn natuurlijke koudemiddelen niet ongevaarlijk. CO2 ruik je niet. Als je in een afgesloten ruimte bent waar het vrijkomt, kan het dodelijk zijn. En als je een volgelaatsmasker ophebt met een ammoniakfilter, kun je een omgeving ingaan waar ammoniak aanwezig is en ook niets ruiken. Je mag blootgesteld worden aan een bepaalde hoeveelheid, daarboven is het gevaarlijk. Daarom zijn we op zoek gegaan naar een persoonlijke gasdetector die zuurstof, CO2 en ammoniak meet. Hij ziet eruit als een grote mobiele telefoon en je draagt hem op je kleding. Het apparaat begint te piepen als je omgeving gevaarlijk wordt. Wij hebben overleg gevoerd met de branchevereniging 9

Koudetechniek is een van de zes segmenten van de Duitse GEA Group die met 18.000 mensen actief is in 50 landen, hoofdzakelijk in de voedingsindustrie.

om hierover uniforme afspraken te maken. Dat is nog niet gelukt. Maar ik vind dat je hiermee niet voorzichtig genoeg kan zijn!’ Het allergrootste risico Dan de hamvraag: heeft al die aandacht voor veiligheid effect? ‘We streven naar nul ongevallen,’ antwoordt Verbruggen, ‘zover zijn we echter nog niet. Maar – even afkloppen – we hebben nog geen ernstige ongelukken gehad. Routine is en blijft een groot risico. Daarom moeten we het veiligheidsbewustzijn verder vergroten. Tijdens de start van de veiligheidscampagne gaven we alle monteurs een stootpet, een soort baseballpet met een harde schil erin die bescherming biedt. Zo blijven we op veiligheid hameren. Herhalen, blijven herhalen. Ik voel me soms een soort pastor.’

Millennium, Wembley,

Nog kort voor de finale van de Champions League 2013 waren de groundsmen van Wembley bezig met het SeeGrow-systeem om het veld in optimale conditie te krijgen.

Doorbraak voor

FOTO: SEEGROW

Wembley zei ‘ja’. Daardoor hebben nu stadions uit de hele wereld grote belangstelling voor SeeGrow, de Nederlandse uitvinding die grasmatten sterk verbetert. Bovendien is het product milieuvriendelijker en goedkoper. De essentie komt uit de glastuinbouw: een tent met lampen en CO2. door Jurjen de Jong

10

‘Groundsmen weten allemaal dat planten groeien door water, voedsel, licht, warmte en CO2. De vijf componenten van fotosynthese. Water en voedsel geven groundsmen zelf al. Wij komen met lampen. Die hadden ze vaak ook al. Onze tent houdt de warmte beter vast. Dat vinden ze logisch. Maar wat alsmaar ontbrak in de “sportgraswereld” was die laatste component: CO2,’ vertelt Steve Noel, die de internationale verkoop van SeeGrow verzorgt. ‘De groundsmen zoeken voortdurend de juiste balans tussen alle componenten. En die

rest van de wereld

Nederlandse uitvinding balans wisselt per seizoen en per dag. Dankzij SeeGrow hebben ze nu eindelijk enige controle over alle vijf componenten.’

11

ten meteen blijven tot in maart. Intussen bleek het management te overwegen om in dit stadion over te stappen op een kunststof veld. Dat zou betekenen dat voor het eerst ter wereld een groot internationaal rugbystadion op kunstgras over zou gaan. Wij hadden intussen al maanden foto’s van al onze resultaten uit het Millennium Stadium op Linkedin en Twitter laten zien. Daar kregen we een enorme respons op. Dat heeft er misschien wel toe bijgedragen dat dat plastic veld er nooit is gekomen.’ ▲

Het verhaal kan helemaal kloppen, maar de voetbalwereld staat bekend als zeer conservatief. Hoe breek je die open? ‘Ik had feiten en cijfers uit onze jarenlange ervaring bij FC Groningen. En ik had uitgezocht dat een van de donkerste stadions het Millennium in Wales is, met 74.500 zitplaatsen. Daar zijn veel rugbywedstrijden,

wat natuurlijk zwaar is voor het gras. Dus zij hebben echt een probleem. In december 2012, in de winterstop, mochten we in het Millennium een test doen. Ze gaven ons het slechtste deel van het veld. Dat is de “Dragons Mouth”, de enige toegang naar het veld. Daar was helemaal geen gras meer over. Hier moest eerst nieuw zaad in de grond en daarna begon de SeeGrow-aanpak. Na drie dagen kwam dat zaad uit en heel snel daarna was het veld voor 100% bedekt met gras. In de winter! Dat was daar nog nooit gelukt. We moch-

FOTO: GETTY IMAGES/THE FA

Beter gras door CO2

FOTO’s: SEEGROW

De belangstelling voor SeeGrow is groot en groeiend. Vanuit Frankrijk, Spanje, Nederland, Canada, Japan, Oost-Europa en Rusland. Deze foto toont een test in Ierland.

Enig idee wat voor mensen dat waren, die die enorme respons gaven? ‘Veel groundsmen van andere stadions. Dat zijn echt vakmensen, die zijn erg geïnteresseerd in nieuwe ontwikkelingen. Daar komt nog iets heel anders bij: in veel stadions hebben groundsmen een laag aanzien. Ze zijn “die man met die grasmaaier”. En als de club verliest, dan ligt het natuurlijk aan het veld, toch? Misschien wel mede daardoor hebben groundsmen vanouds des te meer contact met elkaar. Ze hebben een traditie van informatie met elkaar delen en die heeft een enorme boost gekregen door social media. Dus zodra een paar van hen eenmaal de foto’s hadden gezien van het Millennium Stadium stuurden ze links naar elkaar door en was er heel snel een buzz ontstaan. Even later, in januari 2013, was ik op de jaarlijkse beurs voor groundsmen. Veel groundsmen wisten toen al via social media wie we waren en wat we konden. Nu zagen ze het voor het eerst in het echt. Ik werd daar door iemand voorgesteld aan de groundsmanager van Wembley Stadium, dat met 90.000 zitplaatsen het een na grootste stadion van Europa is. Die man was daar met een hele staf. Zij bleken precies te weten wat het Millennium in Wales voor problemen met gras heeft. Dus die snapten allang hoe bijzonder het is wat wij daar bereikten.’ Als je het donkerste stadion al met succes gehad hebt, is de rest van Engeland dus een inkopper. ‘Nee, want met elk stadion is weer

iets anders aan de hand. Wembley heeft als bijzonderheid ‘roosterproblemen’. Het is daar zo ontzettend druk met wedstrijden, concerten en evenementen. Daar kan het gras niet tegenop groeien. Eind maart zouden we er een proef doen. Wat bleek...? Het voorjaar van 2013 was het koudste in veertig jaar. Dat was voor ons fantastisch. Niets wilde groeien. Ze hebben er natuurlijk wel zo’n rek met lampen boven het gras hangen, zoals alle grote stadions. Zo’n duizend watt per lamp, dus dat geeft wel wat licht en warmte. Maar dat lampensysteem is niet overdekt. Warmte stijgt op; hoe kouder de lucht hoe sneller dat gaat. Dus die warmte woei daar grotendeels weg, zonder ooit het gras te bereiken. Dan ontbreekt meteen een basisvoorwaarde voor plantengroei. We gingen een vergelijkend onderzoek doen: een stuk gras voor ons, een stuk voor hun lampen. Nou... na twee weken waren ze “over the moon”. En toen gingen specialisten van Wembley ons helpen met verder verbeteren van het systeem. Vooral de mobiliteit van de tent. Zij willen heel snel het veld op en af kunnen rijden. Dus de wielen zijn flink aangepakt. Het zijn nu zwenkwielen geworden en ze zijn nog grasvriendelijker. Zij gaven kennis en ervaring en wij investeerden veel geld in deze nieuwe verbeteringen. Toen begonnen de voorbereidingen voor de Champions League-finale van 2013. Ze gebruikten SeeGrow om het gras te optimaliseren. Ja, een

Extreem lage variant met een batterij LED’s. De kleur van het licht is afgestemd op het optimum voor plantengroei, zo’n 85 procent rood en 15 procent blauw. LED heeft normaliter als voordeel dat er vrijwel geen warmte bij vrij komt. Hier is dat een nadeel, dus moest er een kacheltje bij. Desondanks is deze variant energetisch gunstiger. Door het veel kleinere formaat is minder warmte nodig. En het matglas isoleert veel beter dan plastic tentzeil.

Hybride veld Millennium Stadium, Manchester City en Wembley hebben inmiddels een ‘hybride veld’. Dat is gemaakt door Desso, ook uit Nederland en bekend van de vloerbedekking. Zij leveren echte grasvelden met drie procent kunststof voor versteviging. Ondergronds slingeren de wortels zich rond het plastic, zodat het één geheel wordt. Steve Noel: ‘Dat is nu nog heel kostbaar, maar die kant gaan we wel op. Want het gaat langer mee en in combinatie met SeeGrow kun je veel meer evenementen of wedstrijden per jaar toelaten. Dan verdien je het wel terug.’

Nederlandse uitvinding zorgde voor de mat waarop de Nederlander Arjan Robben even later het winnende doelpunt scoorde voor Bayern München. Ik verzin het niet, dat is hoe het ging.’ Ben je zelf ooit bij wedstrijden aanwezig? ‘Ja, pfff, dat is een ervaring. Meteen in het eerste stadion, het Millennium. Halverwege een wedstrijd gaan de groundsmen altijd het veld bestuderen en repareren. Ik wilde alles leren en ging met ze mee. Als je er binnengaat, word je meteen overvallen door de immense omvang ervan. Maar als je het gras op gaat terwijl de tribunes vol zitten, is dat totaal anders. Opeens is die ontzettend grote ruimte veel kleiner geworden. Het voelt alsof je een kamer in loopt. Dat was angstaanjagend. Je bent je bewust dat alles wat je doet door bijna 85.000 mensen gezien wordt. Althans je denkt dat die allemaal naar jou zitten te kijken. Dus ik zei de hele tijd tegen mezelf: “Kijk niemand in de ogen! Maak geen fouten. En struikel vooral niet!” Het is een ongekende ervaring.’

Het bleef niet bij Wembley. Heel kort daarna kwam Real Madrid, dat 85.500 zitplaatsen heeft. Zij hadden ons ook ontdekt via Twitter en wilden met ons praten op de jaarlijkse beurs van het Institute of Groundsmanship. Wij waren daar inmiddels ook lid van. De Head Groundsman van Real Madrid is een Engelsman die hiervoor bij Arsenal werkte. Hij geeft leiding aan zo’n

Steve Noel (tweede van rechts) geeft dagelijks uitleg aan groundsmen en management van stadions. Ook tijdens deze sessie in Spanje gaat het over snellere groei van het gras en sterke verlaging van energiekosten. Steve Noel is luchtvaartingenieur. Ging ijs (bevroren water) en droogijs (bevroren CO2) maken. Zowel voor de luchtvaartcatering als milieuvriendelijke reiniging (droogijsstralen) van de Londense metro. Breidde het bedrijf uit naar Qatar en Singapore. Kocht apparatuur bij Linde. Leerde zo ruim vijftien jaar geleden de uitvinder van SeeGrow kennen, Peter Krabbendam van Linde.

vijftig mensen die de velden en de groenvoorziening verzorgen. Dat gesprek heeft drie uur geduurd en we hadden nog wel drie uur door kunnen gaan. Daaruit kwam onze eerste test in het stadion Bernabeu in Madrid voort.’ Ben je in Bernabeu vooral in Spanje, of vooral in de voetbalwereld? ‘Dat laatste. Je denkt meteen: het is er warmer. Maar voetbal blijft een wintersport en rond Madrid is de winter kouder dan in Engeland. Daarom hebben ze bijvoorbeeld hetzelfde gras als in Noord-Europa. Maar dat gras heeft het daar wel lastiger door die enorme temperatuurverschillen tussen zomer en winter. En de schaduw geeft hetzelfde probleem daar als overal. Een stadion is gewoon een van de slechtste plekken

www.lindegasonline.nl Luchtiger kunnen we het niet maken…

Er zijn leveranciers van gassen die hun online-bestelsite de hemel in prijzen, hoewel die eigenlijk qua mogelijkheden gebakken lucht is... Bij Linde Gas Benelux kunt u méér doen dan alleen maar gascilinders en koudemiddelen bestellen. Want als u eenmaal een klantnummer bij ons hebt, kunt u ook terug in de tijd: de historie van al uw bestellingen, afleverdocumenten en facturen online inzien! Gewoon als service. Vraag dus vandaag nog uw eigen gebruikersnaam en wachtwoord aan, om uw cilindertransacties makkelijker én completer te beheren. En dat is géén luchtkasteel. Linde Gas – ideas become solutions.

Linde Gas Benelux B.V. Havenstraat 1, Postbus 78, 3100 AB Schiedam Telefoon 088 262 62 62, Fax 010 246 15 06 [email protected] www.linde-gas.nl

14

klanten e r a c h lt ze Hea sen op s a g e h Voor on l medisc w u l nline.n e t o s e r a Be c l a nde-tot www.li

Je bent nu een expert, maar je komt noch uit de hoek van de kwekers, noch van de sport. Hoe begon dit avontuur voor jou? ‘Ik kende Peter Krabbendam, de uitvinder hiervan. Hij wilde Engeland veroveren, waar nu eenmaal meer kansen liggen dan in Nederland. Hij besefte dat een Engelsman dat zou moeten doen. Hij liet me kijken in het enige stadion waar hij toen actief was, bij FC Groningen. En het was inderdaad allemaal nieuw voor me. Ik liep daar het veld op. Keek naar links, keek naar rechts. Ook als leek zag je in een flits waar SeeGrow actief was. Maar door allerlei organisatorische kwesties kregen we het niet snel van de grond. Zodra het woord voetbal valt, duikt iedereen erbovenop. Iedereen vindt het sexy en denkt dat het makkelijk is. Maar ze vergeten: een voetbalveld is een factor in een spel rond vele miljoenen aan tv-reclameopbrengsten. En degene die waakt over de kwaliteit van dat veld is de groundsman. Die laat niemand een stap

FOTO: HANS DE LIJSER

om gras te kweken. Ook in Singapore, waar ik laatst ging kijken. Daar is het wel echt warm, maar moet je toch met schaduwgras werken. Dus ze gebruiken allemaal dezelfde grassoort, raaigras. We blijven al onze stappen op social media zetten en hebben nu ook aanvragen uit Frankrijk, Spanje, Nederland, Canada, Japan, Oost-Europa en Rusland.’

Peter Krabbendam Uitvinder van het inmiddels gepatenteerde SeeGrow. Manager bij Linde Gas Benelux, waar hij in 1988 in dienst trad. Hij leidt een afdeling die (innovatieve) gastoepassingen in alle mogelijke sectoren bedenkt en/of begeleidt. Zeven jaar geleden begon hij met grasverbetering. Hij heeft onder meer onafhankelijke tests laten uitvoeren in een Duits lab en gezorgd voor de samenwerking met FC Groningen. Sinds Steve Noel de verkoop op zich heeft genomen, kan Krabbendam zich weer toeleggen op verder verbeteren van SeeGrow, onder andere de automatisering ervan.

op dat veld zetten. Het is een soort “heilige grond”. Met elke groundsman moet je een vertrouwensrelatie opbouwen. Dat is in het begin echt niet makkelijk.’ Sommige stadions doen tegenwoordig aan energiebesparing en vergroening. Hoe verhoudt zich dat tot SeeGrow? ‘CO2 is een afvalproduct van de industrie. Dus dat wordt op deze manier hergebruikt. De tent houdt de warmte beter vast dan een kaal lampensysteem. Door onze warmte boven op het gras kan die veldverwarming een tandje lager of zelfs uit. Warme grond is sowieso niet zo’n voordeel

voor de wortels. Dat scheelt alles bij elkaar heel veel energie. De operationele kosten van een “SeeGrow-veld” zijn een vijfde van die van een veld met het bestaande lampensysteem. Ja, we veranderen echt iets in de sportwereld. Beter gras. Meer duurzaamheid. Geen plastic veld.’ Wees eerlijk, er zal toch wel ooit iemand ontevreden zijn? ‘O zeker, dat zijn die groundsmen die net meer dan een miljoen geïnvesteerd hebben in een lampensysteem en bij lange na niet de 10 mm per etmaal halen die wij leveren.’

FC Groningen blijft R&D-centrum Bij FC Groningen stonden in 2008 de eerste tenten op het veld. Hun stadion is nog steeds dé plek voor innovaties. Zo heeft SeeGrow er een bedrijf binnengehaald dat is gespecialiseerd in meet- en regeltechniek in de kassenbouw. Samen werken ze aan de optimalisering van de fotosynthese die planten doet groeien. Concreter: waarden invoeren voor de gewenste hoeveelheid licht, CO2, warmte en water, en vervolgens de computer de uitvoering laten regelen. Groningen heeft nu ook een tent die een stuk lager is dan de eerste. Dat scheelt natuurlijk in CO2 en warmte. Een andere belangrijke vernieuwing is de introductie van ledverlichting. Dat bespaart natuurlijk veel stroom, maar levert ook minder warmte op. Dus om toch warmte te krijgen, moest iets gevonden worden wat de

energiekosten niet net zo hard weer doet stijgen. Want SeeGrow wil nadrukkelijk een milieuvriendelijk alternatief zijn. Dat was het overigens al, doordat het zorgt dat het gras het broeikasgas CO2 ‘eet’. 400.000 kWh gedaald ‘Daardoor past SeeGrow ook perfect in de policy van FC Groningen,’ vertelt André Snakenborg, hoofd Accommodatie Zaken van FC Groningen en afkomstig van BAM Techniek. ‘SeeGrow is duurzaam en innovatief. Dat zijn twee van de vier kernwaarden van onze club. We waren ook de eerste met zonnepanelen. Het energieverbruik hadden we al met 400.000 kWh teruggebracht door gezond verstand en alertheid. 1515

Vandaar dat wij hier heel graag aan meewerken. Bovendien: traditionele systemen zijn duur in de aanschaf en hebben hoge operationele kosten. SeeGrow werkt op huurbasis.’ Allemaal prachtig, maar toch... FC Groningen staat toch helemaal niet bekend om het goede veld? Snakenborg: ‘Dit seizoen was bijzonder lastig voor het hoofdveld door veel neerslag tijdens wedstrijden. Dankzij SeeGrow kunnen we het seizoen toch op deze grasmat afronden. Dan nog houden we het punt dat de ondergrond van het veld helaas te zanderig is. We zouden dat graag aanpakken met een renovatie, maar dat vraagt een zeer grote investering.’

Bedrijfsmatiger ziekenhuis verrast

Eenpersoonskamers, lu 16

Meander Medisch Centrum • 200 medisch specialisten, 1000 verpleeg- kundigen en ruim 2000 overige professionals en medewerkers • lid van de Samenwerkende Topklinische opleidingsZiekenhuizen (STZ); voor veel medische specialismen heeft Meander MC opleidingen in huis • in 2012 nummer 1 in de Ziekenhuis Top 100 van het Algemeen Dagblad • 3500 ruimten in het gebouw • vloeroppervlakte: zo’n 100.000 vierkante meter • warmtewisselaar met twee natuur- lijke bronnen, 128 meter onder het maaiveld, naast reguliere verwarming en koeling • ontwerp: architectenbureau Atelier PRO uit Den Haag • rondom het ziekenhuis het Meanderpark • 100 kastjes in de gevel voor bedreigde gier- zwaluwen

met:

xe en gezonde financiën 17

‘ING, Rabobank en Bank Nederlandse Gemeenten hebben het hele bouwproces gevolgd’

Iedere patiënt een eenpersoonskamer met eigen badkamer en wc. Schitterende moderne architectuur. Waar doet het nieuwe Meander MC dat van? De kosten van de zorg staan toch zwaar onder druk? Ziekenhuizen moeten tegenwoordig toch aan de tucht van de markt gehoorzamen? In Amersfoort laten ze zien hoe je daar slim mee om kunt gaan.

Deze ruimte ‘zweeft’ in de centrale hal. Er komen allerlei functies samen. Mensen overleggen, wachten, lunchen, lezen, werken op de laptop... Ook in deze ruimte geldt: kijk je naar buiten, dan zie je groen.

door Jurjen de Jong, foto’s Hans de Lijser

Het gebouw verraadt de hand van een vaardig architect. Het gebruikte materiaal is van topklasse. De omgeving is al net zo verzorgd: waar je ook kijkt, zie je bomen. Patiënten, bezoekers en medewerkers kunnen door het omliggende park naar de Oude Eem lopen, die vlakbij stroomt. Prachtig. In het collectieve geheugen van Nederland zit al een mooi en luxe ziekenhuis. Dat staat in Sittard en ging na de opening in 2006 binnen een jaar failliet. Daarna hadden nog allerlei andere ziekenhuizen grote financiële problemen. Dus nu krijgt ieder mooi nieuw ziekenhuis vroeg of laat vragen als: ‘Wordt dit het nieuwe Sittard?’

Kapitaallasten driemaal zo hoog Ook bij Meander MC kwam tijdens de bouw de pers aan de deur. Het bestuur antwoordde met termen als ‘kerngezond’, ‘meer dan voldoende reserves’ en ‘Denk maar niet dat de banken anders met ons in zee waren gegaan.’ Belangrijker nog dan die stevige taal: er kwamen concrete cijfers op tafel. De totale kosten van de nieuwbouw bleken 340 miljoen euro te zijn. Waar men ook geen doekjes om wond: de jaarlijkse kapitaallasten zijn nu met 28 miljoen euro driemaal zo hoog als in de oude situatie, toen het ziekenhuis twee vestigingen in Amersfoort had. We praten over deze en andere cijfers met Hennie van Pinxteren, vijftien jaar werk18

zaam in de ziekenhuiswereld. Tegenwoordig als manager techniek bij Meander MC en dus heel nauw betrokken bij deze nieuwbouw. Hij kan complexe financiële plaatjes heel beeldend maken: ‘Wij kunnen natuurlijk niet opeens zeggen: een hernia-operatie is nu anderhalf keer zo duur omdat die in een nieuw gebouw plaatsvindt. Immers de zorgverzekeraars hebben de touwtjes en daarmee de tarieven stevig in handen. Zij hebben ook al vanaf het begin mee om de tafel gezeten, toen we plannen maakten om naar hier te verhuizen.’ ‘Als ondernemer de markt op’ Verwijzingen naar ziekenhuizen die in financiële problemen raakten, daar doet

Hennie van Pinxteren, manager techniek bij Meander Medisch Centrum: ‘Wij moesten echt als ondernemer met marketingplannen de markt op.’

hebben gegund: ING, Rabobank en de Bank Nederlandse Gemeenten. Zij hebben met ons het hele bouwproces gevolgd, uiteraard inclusief alle financiële stromen. Verder hadden we steeds goed overleg met de zorgverzekeraars.’ En dat is niet gestopt: verzekeraars, banken en Meander zitten nog steeds frequent om de tafel. Ondanks de verschillende insteken streven partijen hetzelfde doel na: het financieel gezond en kwalitatief goed exploiteren van het nieuwe ziekenhuis. Daarbij grijpt alles heel nauw in elkaar. 600 eenpersoonskamers De kwaliteit van de zorg zie je onder meer terug in de aantrekkelijke en bijzondere 19

keuze van Meander voor zeshonderd eenpersoonskamers. Van Pinxteren: ‘De patiënt heeft een eigen ruimte, met eigen douche, toilet, tv en telefoon. Hij voelt zich daardoor beter dan wanneer hij dat allemaal moet delen en geneest zo eerder. Bovendien: patiënten kunnen een bron van besmetting zijn. We doen er alles aan om het ziekenhuis brandschoon te houden, maar de mensen die hier binnenkomen dragen ziektes bij zich. Met eenpersoonskamers hopen wij besmetting beter onder controle te houden. Het concept heet “healing environment”, komt uit Amerika en is evidence based.’ Uiteraard vergt dit wel een grotere investering dan zalen voor vier of meer patiënten.

▲

Van Pinxteren niet aan. Maar ook zonder die te noemen, legt hij wel overtuigend uit dat de situatie van een aantal jaren geleden niet te vergelijken is met die van nu: ‘Tot 2008 moest je je elk halfjaar verantwoorden bij het Bouwcollege als je een nieuw ziekenhuis wilde bouwen. De overheid stond tot dat tijdstip garant voor de rente en afschrijvingslasten van het ziekenhuis. Voor ons geldt dat niet meer. Wij hebben de financiering helemaal in het nieuwe systeem rond moeten krijgen. De gebouwgebonden kosten dienen dan ook vanuit de omzet te worden gedekt. Wij moesten echt als ondernemer met marketingplannen de markt op. Gelukkig zijn er drie banken geweest die ons het vertrouwen

Word bedrijfsambassadeur en steun het

B i o Va k a n t i e o o r d

Op het Bio Vakantieoord kan een gezin met een ernstig gehandicapt kind even samen zijn en geheel tot rust komen. Een uniek vakantiepark waar werkelijk alle kinderen onbeperkt kunnen genieten en veilig spelen. Meer informatie? www.stichtingbio.nl/bedrijven

20

Een van de honderden eenpersoonskamers met eigen douche, toilet, tv en telefoon. De patiënt voelt zich er beter en loopt minder kans op besmetting door anderen. Dat is uiteraard bevorderlijk voor de genezing.

Gas, ook tijdens (ver)bouw

Het bestuur liet zich daar al over uit in de media: ‘Het mes snijdt aan twee kanten, besmettingskosten zijn laag en de ligduur wordt verkort.’ En korter in het ziekenhuis betekent over het algemeen lagere zorgkosten. Meer efficiency scheelt miljoenen Wat bij dit alles veel scheelt, is dat het ziekenhuis er financieel goed voorstond. Dat komt onder meer doordat beide oude locaties (uit 1957 en 1965) bijna volledig zijn afgeschreven en verkoop een aantal jaren geleden reeds heeft plaatsgevonden, waardoor Meander kon sparen. Ziekenhuizen mogen weliswaar geen winst maken, maar wel vermogen opbouwen. Dat is gelukt. Ook is er vanaf 2007 bij de start van het nieuwbouwproject een gedegen financieel beleid gevoerd waarbij de meerkosten van het ziekenhuis tijdig worden inverdiend door onder meer efficiëntere werkprocessen. Efficiency is dan ook een doorlopend punt van aandacht. Uit de media werd eerder duidelijk dat Meander jaarlijks heel wat miljoenen euro’s op personeel kon besparen. Van Pinxteren zag het op zijn eigen afdeling: ‘Alleen al de eenheid Techniek

Grote risico’s voor ziekenhuizen zijn uiteraard uitval van stroom, water of medische gassen. Tijdens (ver)bouw vergt dit nauwe samenwerking met partners die dit begrijpen en de continuïteit kunnen garanderen. Linde Gas is betrokken bij diverse (ver)bouwprojecten. Recente voorbeelden: AMC, Antonius, Erasmus, Isala, Meander, Tjongerschans, VU en ZGT.

en Gebouw had 43 medewerkers, nu 31. Op één locatie heb je minder bezetting nodig.’ Hij weet als geen ander dat techniek hier ook een rol bij speelt: ‘Door allerlei nieuwe technologie toe te passen, kun je ook met minder mensen toe. Daar is de afgelopen jaren naartoe gewerkt. Het streven daarbij is altijd geweest om dit via natuurlijk verloop op te lossen.’ Meer ruimte, meer verhuur De omzet stijgt, doordat patiënten het ziekenhuis als ‘aantrekkelijk’ betitelen. Ook is er meer ruimte beschikbaar. Op de vorige twee locaties samen hadden ze ruim 82.000 vierkante meter, hier 96.000. Bovendien is ruimte bespaard door de invoering van flexplekken voor kantoorfuncties. 21

Meer ruimte betekent nieuwe mogelijkheden. Zo is een deel verhuurd aan een regionaal opleidingscentrum Zorg & Welzijn, ‘een welkome partner in de opleidingsketen’. Ook huurt de geestelijke gezondheidszorg een flink deel. ‘Dat is echt nieuw,’ licht Van Pinxteren toe. Verder verhuurt Meander ruimte aan bijvoorbeeld een orthopedische schoenmaker, een kapper en een bloemenzaak. Horeca juist in eigen beheer De horeca beheert Meander wel zelf. Ook dat komt voort uit bedrijfsmatig denken, zegt Van Pinxteren: ‘We hebben berekend dat we de horeca met een positief resultaat kunnen draaien, dus hebben we de keuze gemaakt dat zelf te blijven doen. Daarbij speelt mee dat we toch al zelf koken voor de patiënten.’ Kortom, de bedrijfsmatige aanpak levert zo voor elke afdeling weer een eigen uitkomst op. Van Pinxteren: ‘Bij elk plan is de vraag: hoe verdienen we dat terug? En doen wij het zelf of besteden wij (een deel) uit? Veel vraagstukken worden dan ook voorzien van business cases.’ Meander is nu duidelijk over op een bedrijfseconomische aanpak.

Isotopen maken veel mogelijk Is bier wel echt van gerst? Hoe kan de vruchtbaarheid van landbouwgrond gratis verbeteren? Achter de beantwoording van deze vragen blijkt dezelfde technologie schuil te gaan, met een hoofdrol voor stabiele isotopen. Prof. Pascal Boeckx van de Universiteit Gent is een erkende autoriteit op dit gebied. Hij bezoekt de meest exotische plaatsen op aarde. door Benne Holwerda FOTO’S: HANS DE LIJSER

Ook bossen stoten broeikasgassen uit. Ander feit: er zijn steeds meer bosranden door versnippering van het landschap. Is die uitstoot diep in het bos anders dan aan de randen? Zo ja, dan moeten we de groei van het aantal bosranden meenemen in klimaatmodellen. Elyn Remy van UGent bestudeert de uitstoot van de gassen NO en N2O uit de bosbodem. Dit gebeurt met een opstelling van twintig plexiglazen ‘kamers’ in een Vlaams eikenbos. Precies zo’n opstelling staat in een naaldbos. De kamers gaan af en toe open of dicht. Het aansturen daarvan en de analyse van de metingen gebeuren in een vrachtwagen in de buurt.

22

‘Wij houden ons bezig met de cyclus van elementen, zoals koolstof en stikstof,’ legt professor Boeckx uit. ‘Daarbij werken de stabiele isotopen van bijvoorbeeld de twee genoemde stoffen als markers.’ Wat heb je daaraan? Boeckx kan dit bijvoorbeeld toepassen op bier: ‘In principe wordt dat gebrouwen met gerst. In Duitsland is dat zelfs verplicht. Er wordt ook nog wel eens wat gebrouwen met maïs, omdat dat goedkoper is en sneller gaat. Sommige brouwers vermelden niet dat er maïs is gebruikt. In Duitsland zou dat bierfraude zijn. Die kunnen wij eenvoudig aantonen. Door gebruik te maken van twee feiten. Van de koolstofatomen in de natuur is ongeveer één procent een koolstof-13. Het percentage koolstof-13 in graan is anders dan in maïs. Hierdoor heeft bier waarvoor maïs gebruikt is,

Isotopen-biogeochemie Ook al zijn ze ogenschijnlijk allemaal gelijk, toch is het ene koolstofatoom het andere niet. Verreweg de meeste koolstofatomen in de natuur zijn van het type koolstof-12. Maar een klein deel is koolstof-13. Deze zogeheten isotopen zijn varianten die dezelfde chemische eigenschappen hebben, maar die toch van elkaar verschillen. Het onderscheid tussen koolstof-12 en koolstof-13 kun je gebruiken om te volgen hoe atomen zich in natuurlijke stofkringlopen gedragen. De Universiteit Gent gebruikt hiervoor isotopen van koolstof, stikstof, zuurstof en waterstof. Dit heet isotopen-biogeochemie.

Prof. dr. ir. Pascal Boeckx is: • expertlid Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) • voorzitter Benelux Association of Stable Isotope Scientists (BASIS) • voorzitter Academische Club van de faculteit Bio-ingenieursweten- schappen op de Universiteit Gent • hoofd Isofys

een ander gehalte koolstof-13 dan zuiver gerstenat.’ Onderzoeken naar bodem en klimaat Een andere toepassing van isotopen is gebaseerd op het ‘labelen’ van gewassen met een kunstmatig verhoogd gehalte van een bepaalde isotoop. Na verloop van tijd komen resten van gewassen in de bodem en in de atmosfeer terecht, zo ook de gelabelde. Bodem- en luchtmonsters bevatten dan sporen van de gelabelde gewassen en zo ontstaat een beeld van de verschillende kringlopen. Biochar Een voorbeeld hiervan is onderzoek naar de mogelijke klimaateffecten van biochar. Dit ontstaat door verhitten van biomassa in een omgeving zonder zuurstof. Tijdens het verhitten ontstaan naast biochar ook olie en gas, die bruikbaar zijn als brandstof. De biochar zelf zou geschikt zijn voor bodemverbetering. De claim is dat die bodemverbetering extra gewasopbrengst geeft en dat koolstof in de biochar vastgelegd blijft in de bodem. Zelfs zoveel dat het de CO2uitstoot van de verbranding van het net geproduceerde olie en gas com-

penseert. Het instituut van Boeckx gaat deze claim nu onderzoeken met behulp van biomassa die is gelabeld met koolstof-13. Instituut Isofys Zijn instituut heet Isofys, is verbonden aan de Universiteit Gent en betrokken bij onderzoeksprojecten over de hele wereld. In Argentinië gaat het om de stikstofcycli in de bodem van bosecosystemen. In het tropisch regenwoud van Congo gaat het onderzoek over de effecten van 150 jaar klimaatverandering. Dichter bij huis zet Isofys meetapparatuur in om vast te stellen of single origin koffie en chocolade inderdaad van één enkele oorsprong zijn. De lijst projecten is bijna oneindig. Mest voor arme boeren Het meest enthousiast is Boeckx echter over zijn projecten bij kleinschalige landbouwers in Afrika. ‘Deze boeren zijn te arm om meststoffen te kopen. Bemesten is hier vooral: stikstof in de bodem brengen. In ons onderzoek selecteren we nu gewassen die veel stikstof uit de lucht kunnen fixeren (legumineusen). Als je de restanten van die gewassen 23

in de bodem mengt, heb je gratis een voedingsstof (stikstof) voor planten in de bodem gebracht voor een vervolggewas. Soja is zo’n gewas dat veel stikstof fixeert. Het levert voedsel en de stikstofhoudende oogstresten zijn zeer geschikt als meststof. Het vervolggewas kan dan bijvoorbeeld cassave of maïs zijn. Door de extra stikstof in de bodem kan de opbrengst van het vervolggewas verdubbelen. Zonder meerkosten. Dankzij de natuurlijke variatie van stikstof-15 in de verschillende sojasoorten kunnen we precies uitrekenen welke soorten veel stikstof kunnen fixeren.’

Kalibreren met CO2-ijkgassen In het biochar-project meet Isofys onder meer het voor- komen van koolstof-13 in CO2. Voor het kalibreren van de meetapparatuur leverde Linde Gas CO2 uit twee bronnen, waarvan nauwkeurig bekend is wat het gehalte aan koolstof-13 is. Daarnaast heeft Isofys CO2 met een zeer hoog gehalte koolstof-13 door Linde laten mengen met gewoon CO2 in een bepaalde verhouding. Zo kan Boeckx beschikken over CO2-ijkgassen met verschillende gehaltes koolstof-13.

Ook Explosiegevaar. Werknemers en omwonenden die kankerverwekkende chemicaliën inademen. Normaliter allemaal streng verboden. Maar niet als je ‘ontgast’. Dan mag vrijwel alles, althans in Nederland. Politici van links tot rechts willen het verbieden. Sinds kort lijkt het ze ernst te zijn. Er gaat iets aan gebeuren. Maar wat? En wat is ‘ontgassen’ eigenlijk? door Jurjen de Jong

Oplossing al jaren voorhanden Volle en lege binnenvaarttankers passeren elkaar. Bewoners en toeristen langs kanalen en rivieren hebben geen idee of ze door de lege schepen geconfronteerd worden met ontgassing. (Dit is een algemene foto van tankschepen, er is geen direct verband bekend tussen de getoonde schepen en ontgassing.)

Het probleem speelt overal waar binnenvaarttankers met chemicaliën varen. Dus langs de hele Maas, Rijn en Schelde. Maar ook in de Waddenzee, de Amsterdamse haven, Moerdijk en alle belangrijke rivieren en kanalen die daarmee verbonden zijn. Die binnenvaarttankers hebben een afvalprobleem tussen het lossen en weer opnieuw laden van andere producten. Dan zitten er nog resten van de vorige lading in hun tanks. Wat vloeibaar was, is er in principe uit. Maar er zijn vaak nog restanten en natuurlijk een walm. Door die tanks dan open te gooien, kan die laatste inhoud 24

verdampen en verwaaien in de open lucht. Je ziet er niets van. Varend ontgassen is de dagelijkse praktijk. In die walm die zo in de buitenlucht komt, zit vaak het kankerverwekkende benzeen, maar ook alle mogelijke andere stoffen. Niemand weet precies welke, hoeveel en waar ze naartoe waaien. Wel is zeker: dit helpt niet bij het halen van milieudoelstellingen. Bovendien verhoogt inademen van stoffen als benzeen de ziektekosten. ‘Ontgassingstoerisme’ uit buurlanden Ontgassen staat in schril contrast met alle gangbare milieudoelstellingen en -maat-

Nederland gaat ‘ontgassen’ verbieden

ontgassen is volledig legaal, althans in Nederland. In België en Duitsland bestaan inmiddels wel regels hiertegen. Maar zolang ‘Den Haag’ dit toestaat, is het systeem half lek. Schepen die in de buurt van Nederland zijn, kunnen even de grens over om te ontgassen en dan terug naar België of 25

Duitsland voor de nieuwe lading. Het kost niets, het is wettelijk toegestaan, dus geen wonder dat dit ook inderdaad gebeurt. Er is al lang een woord voor: ‘ontgassingstoerisme’. En dat kennen ze bij de oosterburen ook. Al in het jaarverslag over 2000/2001 van de Zentralkommission

FOTO: HANS DE LIJSER

regelen. Juist ook in de chemie: voor fabricage, verpakking, wegtransport en aflevering. Het huis is te klein zodra we ontdekken dat ergens in de keten een wolkje ontsnapt dat gevaar oplevert voor mens of milieu. De Nederlandse emissie Richtlijn (NeR) is dan leidend. Maar

für die Rheinschifffahrt staat een waarschuwing voor Entgasungstourismus. Duitsland wilde in die jaren al komen tot internationale regelgeving. Tevergeefs. Onder meer Nederland liet het afweten. De discussie erover is nooit gestopt. Maar wie ergens tijdens de rit moedeloos afhaakte, kan nu weer instappen, want afgelopen voorjaar was er opeens een opleving uit allerlei hoeken tegelijk. Het lijkt er nu toch werkelijk op dat Nederland in 2014 een stap gaat zetten tegen de ontgassing. Rapport Rijkswaterstaat: gevaar groter Begin van het jaar dook een onderzoeksrapport op, gemaakt in opdracht van Rijkswaterstaat, met alarmerende conclusies. Het Algemeen Dagblad wist er de hand op te leggen en kopte ‘Ontgassen is nóg riskanter’. Het rapport plaatst vraagtekens bij de meetapparatuur aan boord van de binnenvaarttankers. Wellicht zijn de gevaren voor de gezondheid en explosies wel groter dan gedacht. Uiteraard zowel voor de mensen aan boord als voor omwonenden

van waterwegen, die hier doorgaans geen idee van hebben. Het onderzoek liet Rijkswaterstaat uitvoeren door ingenieursbureau Antea Group (voorheen Oranjewoud). Zij plaatsten meetapparatuur aan boord, naast de bestaande. Steevast kwam Antea op hogere waarden (MAC en LEL), tot zelfs in de stuurhut. Politiek roert zich steeds meer In januari begon ook de landelijke politiek zich te roeren. Voor de hand liggende partijen als Groen Links en de Socialistische Partij stelden Kamervragen. Ze waren niet tevreden met de antwoorden en stelden nog meer vragen. In de discussie daarover speelt het rapport van Rijkswaterstaat een rol. Het heeft er al met al nog niet toe geleid dat ontgassen een nationaal bekend onderwerp is. Maar in de Rijnmond ligt dat echt anders en ontstond discussie hierover in politiek, media en bedrijfsleven. In Rotterdam zien we een rechtse politicus die nadrukkelijk van zich laat horen, VVDwethouder Baljeu van Haven, Verkeer en

Regionale economie. Die zei een paar maanden geleden een verbod te willen, te beginnen met benzeen, binnen een jaar. Dat vergt apparatuur om gassen op te vangen en af te voeren. De vraag is de hele tijd: wie moet die betalen? Maatschappelijk verantwoord ondernemen? Je kunt zeggen: de binnenvaart, want die zet de luiken open, dus die zien we als de vervuiler. Maar de binnenvaart is een sector die het niet altijd makkelijk heeft. Die zit dus totaal niet op kostenverhoging te wachten. Je kunt ook zeggen: de eigenaar van de chemische lading moet ontgassen voorkomen en daarvoor betalen. Dan kom je wellicht bij de chemische industrie uit. Diverse bedrijven in die hoek laten zich voorstaan op maatschappelijk verantwoord ondernemen. Hier ligt een kans om die woorden om te zetten in daden. Maar wat er ook gebeurt, zo lang verbeteringen alleen betrekking hebben op de binnenvaart, zijn we er nog niet. Want ook op zee komt ontgassen voor.

Stappen richting verbod op benzeen Het ministerie van Infrastructuur en Milieu, Noord-Brabant, Zuid-Holland en Rotterdam gaan dit jaar een begin maken met het terugdringen van ontgassing.

Oplossing: cryogene condensatie Al decennia bestaat de technologie die voorkomt dat bepaalde gasvormige emissie in de atmosfeer terechtkomt. Het is in letterlijke zin een ‘koud kunstje’ genaamd cryogene condensatie. Dit gebeurt in Nederland bij op- en overslagbedrijven van chemicaliën als LBC en Vopak, maar ook bij farmaceuten als MSD en UCB. In een aantal gevallen zelfs volcontinu. Deze technologie bestaat ook in mobiele uitvoering en is daardoor toepasbaar voor schepen. Het werkt door middel van zo sterke afkoeling van de emissie dat die vloeibaar wordt en kan worden opgevangen. Dit levert vaak ook nog bruikbare producten op voor de industrie en is dan dus een vorm van recycling. Nadere informatie: [email protected]

Noord-Brabant en Zuid-Holland willen met ingang van 2015 het varend ontgassen van benzeen verbieden. Een jaar later komen daar benzeenhoudende producten bij. De gemeente Rotterdam wil ervoor zorgen dat er in de haven genoeg capaciteit is voor schippers om hun restanten op een schone manier te kunnen lozen.

Green deal Allerlei maatregelen worden de komende tijd nog uitgewerkt. Zo moet er een ‘green deal’ met branche-organisaties komen,net als afspraken met bedrijven. Het ministerie van Infrastructuur en Milieu werkt intussen in internationaal verband aan een verbod op varend ontgassen, net als in Duitsland en België. Staatssecretaris Mansveld verwacht dat dit voor 2020 van kracht wordt, maar lijkt daar niet op te willen wachten: ‘Ik wil mij met de andere partijen inzetten om het ontgassen in bewoond gebied zo snel mogelijk een halt toe te roepen. Want de gezondheid van omwonenden en schippers staat voor mij voorop.’ Andere provincies? Veel belangrijke binnenvaart komt door Gelderland en Limburg. Twee provincies met buitenlandse grenzen, dus aantrekkelijk voor ontgassingstoerisme. Maar juist zij doen op dit moment niet mee met deze eerste stappen richting ontgassingsverbod. De brancheorganisatie van de binnenvaart (BLN) heeft daar meteen hardop haar verbazing over uitgesproken. Het ministerie zegt op zoek te gaan naar samenwerking met meer provincies.

[ Blijven leren ]

Enkele honderden mensen per jaar komen naar de lichtboogprojector in het Proef- & DemonstratieCentrum in Schiedam. FOTO: HANS DE LIJSER

Studiedagen: Veilig werken met gassen

Veilig omgaan met vloeibare stikstof

Lassen en snijden Lichtboogprojector

Deze dagen geven inzicht in de eigenschappen en risicofactoren van (vloeibare) gassen en hun verpakkingen. Proefjes en filmpjes ondersteunen het geheel. Afgestemd op de situatie in verschillende branches.

Deze cursus geeft inzicht in de eigenschappen en risicofactoren van vloeibare stikstof, gasdetectie en de ‘do’s & dont’s’ in geval van een calamiteit.

Heel diep in het lasproces kijken, dat kan met een lichtboogprojector. Zo’n apparaat is vrijwel nergens zomaar beschikbaar, maar wel (onder bepaalde voorwaarden) in het Proef- & DemonstratieCentrum (PDC) in Schiedam. Enkele honderden mensen per jaar volgen daar een cursus(module) lassen en snijden.

Doelgroepen: • mensen die werken met gassen • mensen verantwoordelijk voor de opslag, het transport en/of de aansluiting van cilinders • verantwoordelijken voor veiligheid • verantwoordelijken voor de uit voering van het Arbobeleid • leidinggevenden van alle genoemde groepen Deze studiedagen vinden plaats in Eindhoven en Schiedam. Eerstvolgende data: 19 juni, 18 september en 11 december. Nadere informatie: [email protected]

Doelgroepen: • iedereen die tijdens het werk te maken kan hebben met vloeibare stikstof • BHV’ers • verantwoordelijken voor veiligheid • verantwoordelijken voor de uit voering van het Arbobeleid • leidinggevenden van alle genoemde groepen In overleg kan de cursus ook op eigen locatie gegeven worden. Nadere informatie: [email protected]

27

Bedrijven kunnen zo’n module op maat aanvragen. Ook studenten die een internationaal erkend lasdiploma willen halen, komen naar het PDC (dat is opgezet door en in beheer van Linde). Nadere informatie: [email protected]

Groeien tegen de crisis in A.Hak Industrial Services groeide de laatste jaren, tegen de crisis in. Zelfs in Europa, waar de belangrijkste opdrachtgevers, raffinaderijen, in zwaar weer zitten. Hoe krijgt directeur Johan Robbe dat voor elkaar? door Jurjen de Jong

A.Hak Groep

Industrial Services

omzet: 480 miljoen, buiten Nederland 25% aantal medewerkers: 2.500 vestigingen in: Abu Dhabi, Australië (i.o.), België, Brazilië, Canada, Cyprus, Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië, Italië, Maleisië, Polen, Roemenië, Saoedi-Arabië, Spanje, Verenigde Staten, Zuid-Afrika

omzet: 45 miljoen, buiten Nederland 80%, daarvan 25% in Europa, 75% buiten Europa aantal medewerkers: 300 grootste kantoor buiten Nederland: Abu Dhabi

Foto: Terminale GNL Adriatico S.r.l.

‘Buiten Europa is het relatief eenvoudig in nieuwe gebieden binnen te komen. We doen dat met inspecties van pijpleidingen. Het is heel exclusief werk dat maar weinig bedrijven aanbieden. Voor we ons ergens vestigen vliegen we eerst een tijd met apparatuur daarheen. Als er voldoende markt is, vestigen we er een kantoortje met een loods. Dat is een beperkte investering. Pas als dat eenmaal loopt, kunnen we ook onze Stikstof Services aanbieden, waar veel zwaardere apparatuur voor nodig is. Dat is op die manier gelukt in Brazilië en het Midden-Oosten,’ vertelt Robbe. ‘Brazilië heeft heel veel olie en ook gas. Er is daar een grote toekomst, maar het gaat met de Braziliaanse snelheid. Uiteraard is het Midden-Oosten ook een grote markt, terwijl er relatief weinig servicebedrijven zijn. Dat maakt het voor ons heel aantrekkelijk. Verder zetten we nu eerste stappen in Australië en Canada.’ LNG leuke groeimarkt ‘Op onze thuismarkt, Europa, is het een stuk lastiger geworden. Nieuwbouw is

Industrial Services, vier divisies Pipeline Services Druktesten, controleren en drogen van leidingen. Zo’n leiding kan makkelijk 100 km zijn. In Saoedi-Arabië was er een van 250 km met een doorsnee zo groot dat je erdoorheen kon lopen. Inspection Services Meten van de wanddikte en van corrosie van leidingen in de hele wereld. Dit gebeurt met ultrasone technologie, zogeheten intelligente pigs.

Tank Services Testen van de kwaliteit van de bodem van tanks, door robots met sensoren die in die tanks rijden. Plus ‘on-line cleaning’, schoonmaken van de binnenkant van tanks. Daardoor hoeven voor dit risicovolle werk geen mensen meer de tanks in. Nitrogen/Stikstof Services Verwijderen van gasresten en testen van leidingen met stikstof. De grootste pomp van A.Hak heeft een capaciteit van 30.000 m3/uur, terwijl 5.000 m3/uur gangbaar is. Met sommige klanten heeft A.Hak een calamiteitencontract. Als daar een onver28

wachte stop is, moeten ze er snel zijn. Voorbeelden van stikstofservices: • Ethyleenplant van BP in Duitsland. Jaarlijks terugkerend project. • Ethyleenleiding van 320 km in Duitsland testen, reinigen, drogen en met pigs inspecteren. • Kizomba, een groot platform voor de kust van Angola, gebouwd in Zwijndrecht, doorblazen met stikstof, heliumlektesten, drogen, hot oil flushing, bolt tensioning en na plaatsing in Angola nogmaals testen. • Zuid-Afrika, gasleiding vanuit Mozambique met stikstof drogen. Project van anderhalf jaar.

Stikstofproject in Zwitserland van A.Hak Industrial Services. Inmiddels is bepaalde apparatuur op deze foto overgegaan van Linde naar A.Hak en dus voorzien van andere kleuren.

FOTO’S: A.HAK

Johan Robbe Directeur A.Hak Industrial Services. Werkt 25 jaar bij A.Hak, sinds ’99 bij Industrial Services. Daarvoor in de bouw en onderhoud offshore. Begonnen als stagiair. Opleiding: HTS Civiele Techniek en Bedrijfskunde

deels over, maar onderhoud gaat continu door. Dus dat werk blijft. Ook de Gasunie is een belangrijke klant en die groeide wel. De laatste twee jaar zijn gasleidingen gelegd vanuit Groningen naar het zuiden met een diameter van een meter. Dit gebeurde in het kader van de gasrotonde. Dat gaat onder meer om Russisch gas dat bij Groningen binnenkomt en daar wordt opgeslagen. Daarnaast is Liquid Natural Gas, LNG, een leuke nieuwe groeimarkt. Er zijn al LNG-gates in Rotterdam, Zeebrugge,

Frankrijk en Italië. Daar leveren speciale LNG-mammoettankers het vloeibare aardgas af. Een van de spectaculairste terminals, de LNG Adriatic, voor de kust van Venetië, hebben wij met stikstof getest. Er bleek van alles te lekken. Wij kregen de vraag of we dat ook konden herstellen. Daar waren we niet echt voor uitgerust, maar we wilden die uitdaging wel aangaan en hebben “ja” gezegd. Zo groeide die klus uit tot een werk van vele miljoenen euro’s. Sindsdien worden we bij LNG-terminals niet alleen gevraagd voor het testen, maar ook voor zaken als pre-commissioning, drogen, inertiseren. Daarmee hebben we een streepje voor op onze concurrenten.’ Elk jaar overnames ‘Verder zijn we altijd op zoek naar nieuwe exclusieve diensten. Regelmatig nemen we een klein bedrijf over dat iets bijzonders in huis heeft. En vervolgens bouwen we die dienst uit. We kopen één à twee bedrijfjes per jaar. Recent kochten we het IT-bedrijf DMC1 uit voormalig Oost-Duitsland en InTank uit Amerika. Die laatste ontwikkel29

de robots waarmee je de kwaliteit van tankbodems kunt meten. Dus overnames zijn ook een belangrijke manier om te innoveren. Vorig jaar kochten we Linde Nitrogen Services (LNS) uit Schiedam. Daardoor hebben we nu “meer van hetzelfde”. Grootschaligheid is voor ons belangrijk, omdat je in deze business met “hit ’n’ run” te maken hebt. Hoe groter je bent, hoe makkelijker je mensen en materieel kunt schuiven en inzetten. Bovendien kochten we met LNS een positie op nieuwe markten. LNS zat veel in de Rijnmond, België, Noord-Frankrijk en Groot-Brittannië. Daar zaten wij nog weinig. Dus dat was voor ons een mooie aanvulling. En uiteraard kregen wij er door deze overname vakmensen bij en equipement. Ook is afgesproken dat Linde en A.Hak meer gaan samenwerken, met name in Europa. Wij hebben uiteraard alsmaar stikstof en helium nodig. Linde zit in honderd landen, wij in lang niet zoveel. Dit alles maakte die overname voor beide partijen gunstig.’ Meer over LNG: zie pag. 4.

De lezer van Flow is geïnteresseerd in innovatie. Maar wil dat Flow zelf vooral blijft zoals het is. Gevarieerd van inhoud. Gedrukt op papier. Dat blijkt uit lezersonderzoek.

Mutandis ]

Lezer Flow spreekt zich uit

Sales & marketing

Wat dit laatste betreft, staat Linde in een rijke traditie, met de KLM, Robeco en de NS als voorlopers. Zij kozen er al vroeg voor om eigen media te produceren waarin de wens van de lezer centraal staat en niet zijzelf. Eigenlijk gewoon ‘de klant centraal stellen.’ Geen wonder dat die aanpak succesvol is. Maar daar bleef het niet bij. Er volgden twee ontwikkelingen die vooral magazines inhoudelijk versterkten: • Nieuwe generaties kijken beter door reclame heen (’Wij van WC-eend adviseren... WC-eend’); • Steeds meer onthullingen van schandalen in diverse sectoren.

[ Mutatis

Ir. Roos Wolfensberger is sinds 1 januari lid van de directie van Linde Gas Benelux als hoofd sales en marketing van industriële en speciale gassen (inclusief alle bijbehorende producten en diensten). Zij was hiervoor marketing manager voor hetzelfde productenportfolio. Roos Wolfensberger studeerde milieutechnologie aan de Wageningen University & Research centre. Ze begon haar loopbaan bij Ernst & Young als subsidieadviseur. In 2003 kwam ze in dienst bij Linde (toen nog Hoek Loos) als productmanager. Ze werd manager van de afdeling Speciale Gassen en daarmee eindverantwoordelijk voor productie, laboratorium, marketing en sales. Tussendoor was ze tweemaal interim marketing manager Benelux.

De respondenten werken verspreid over alle sectoren. De kern van hun antwoorden is: • (Zeer) hoge scores voor: ‘boeiende inhoud’, ‘begrijpelijk’, ‘prettig leesbaar’ en ‘lengte artikelen’; • Gevarieerde onderwerpkeuze handhaven: innovatie, gastoepassingen, duurzaamheid, veiligheid, etc; • Leestijd meestal 10 - 45 minuten; • Duidelijke voorkeur voor verschijnen op papier; • Men weet dat Linde de uitgever is van Flow en waardeert dat die zich bescheiden opstelt.

Safety, Health, Environment & Quality

De gevolgen zijn goed zichtbaar. Achtergronden worden belangrijker. Waar iets vandaan komt (arbeidsomstandigheden). Hoe dingen gemaakt worden. Sterkere wens naar (zicht op) een betere toekomst. Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Oprechtheid. Door alleen maar ‘puur’ of ‘eerlijk’ op je product te plakken, kom je er niet. Het hele verhaal moet kloppen. Verteld door echte mensen in echte interviews. Dat is waar Flow voor staat. De redactie bedankt alle respondenten voor de medewerking aan het onderzoek en probeert ook nu weer zo goed mogelijk aan de hoge verwachtingen te voldoen.

30

Drs. Henk Kolenbrander is sinds 1 februari verantwoordelijk voor ‘safety, health, environment & quality’ (SHEQ) voor alle activiteiten van Linde in de Benelux. Dat wil zeggen voor zowel Healthcare als Industriële & Speciale Gassen. Hij rapporteert aan het internationale SHEQmanagement, neemt deel aan het directieteam van de Benelux en leidt de afdeling SHEQ Benelux. Henk Kolenbrander is al vele jaren werkzaam bij Linde in diverse (inter)nationale leidinggevende functies in west-Europa en noord-Afrika. Zo bouwde hij ervaring op in de cilinderbusiness en de bulkgassen, in functies met focus op logistiek, engineering, supply en operations. Ook was hij locatiemanager. Hij is actief in de Raad voor Logistieke kennis EVO, algemeen bestuur VNCI (chemie) en het bestuur van de VFIG (fabrikanten van gassen).

Linde in de Benelux Maakt deel uit van gassen-multinational The Linde Group, met als vertrekpunten veiligheid, integriteit, duurzaamheid en respect. Als vooraanstaand speler op de wereldmarkt richt Linde zich op de productie en verkoop van technische, medische en speciale gassen en gasmengsels, en op de marketing en distributie van gasgerelateerde apparatuur, systemen en diensten. De toepassingen van industriële gassen zijn terug te vinden in vrijwel alle sectoren van de samenleving: in de chemische, metaal- en voedingsmiddelenindustrie, in onderwijs en wetenschap, en op milieugebied. Linde Gas is leidend in duurzame gastoepassingen voor vrijwel elke tak van industrie. Het bedrijf is voortdurend innovatief bezig en te beschikt over een keur van internationale knowhow. Linde is overtuigd van het belang van clean energy voor zowel toekomstige generaties als de industrie wereldwijd. Daarom voorziet Linde haar klanten van innovatieve, schone oplossingen met behulp van gassentechnologie. En streeft Linde dus zelf ook naar een zo schoon mogelijke manier van productie.

www.linde-gas.nl, www.linde-gas.be Linde Gas voorziet de chemische, de metaal- en de voedingsmiddelenindustrie van gassen, gasmengsels en hoogzuivere speciale gassen.

Healthcare

www.linde-healthcare.nl, www.linde-healthcare.be Linde Healthcare levert medische gassen, therapieën en services. Een specialistische partner voor zorginstellingen, (huis)artsen, ambulancediensten, zorgverzekeraars en voor patiënten thuis. Verzorgt ook concepten voor biomedische en veterinaire toepassingen voor cryobanken, kunstmatige inseminatie en dierenartsen.

Chemogas

www.chemogas.com Specialist voor het overvullen in een andere verpakking, mengen en verpakken van chemische gassen. Focus op het wereldwijd leveren van het sterilisatiegas ethyleen. Totaalzorg voor de afvalbehandeling van gassen.

Scan de QR-codes en bekijk direct onze websites

Industriële Gassen

Nieuwe technologie voor uw laboratorium

Linde k e o ! z e B n hal 7 i e r a c Health

30 SEPTEMBER T/M 3 OKTOBER

JAARBEURS UTRECHT

Gratis entree bij registratie op WWW.WOTS.NL

32

WORLD OF TECHNOLOGY & SCIENCE