WERELDWIJD
STAATLOZEN HELPEN
De afstammelingen van de zuidelijke Indiërs, die in de 19e eeuw naar Sri Lanka gebracht werden om te werken op koffie- en theeplantages, waren decennialang staatloos nadat Sri Lanka onafhankelijk werd van Groot-Brittannië. In 2003 nam de Sri Lankaanse regering een wet aan om burgerschap aan deze bevolkingsgroep, de Hill Tamils, te verlenen, en begon een grote campagne om een einde te maken aan hun staatloosheid.
U N H C R / C . P. W I J E T U N G A / L K A 2 0 0 4
WERELDWIJD
STAATLOZEN HELPEN U N H C R / A . Z H O RO B A E V / KG Z • 2 0 1 0
2
Cover: Kyrgyzstan: Sadakhan, 32 jaar en staatloos, is moeder van drie kinderen. Staatsopvolging is één van de hoofdoorzaken van staatloosheid. Staatloosheid wordt vaak doorgegeven van de ene generatie op de andere.
EEN OVERZICHT: UITDAGINGEN, CIJFERS, OPLOSSINGEN
3
BURGERSCHAP
4
STAATLOOSHEID
5 7 8
DE
JURIDISCHE INSTRUMENTEN EN DE VERANTWOORDELIJKHEID VAN STATEN
DE ROL VAN UNHCR
SAMENWERKING EN DE WEG VOORUIT
STAATLOZEN
VAN
DE
WERELD
•
2011
1
EEN OVERZICHT – UITDAGINGEN, CIJFERS, OPLOSSINGEN De discriminatie kan voortduren van de wieg tot het graf. Het is een wereld waarin ouders de geboorte van hun pasgeboren baby niet kunnen registreren. Als kinderen opgroeien zijn ze waarschijnlijk niet in staat om naar school te gaan, een baan te vinden, te reizen of te trouwen. Als ze sterven ondervinden ze nog een laatste vernedering: een anonieme begrafenis, zonder officiële erkenning. 12 miljoen mensen verspreid over de wereld “DE TERM ‘STAATLOZE’ bewonen deze schemerwereld van staatloosheid, BETEKENT EEN PERSOON waar ze noch toegang hebben tot fundamentele DIE DOOR GEEN ENKELE politieke en sociale rechten, noch een land hebben STAAT, KRACHTENS dat ze hun eigen land kunnen noemen. DIENS WETGEVING, ALS ONDERDAAN WORDT Er zijn wereldwijd ook andere rechteloze groeBESCHOUWD.” pen – 15,2 miljoen vluchtelingen en een geschatte 26 miljoen ontheemden in 2011. Maar terwijl de situArtikel 1, het Verdrag van 1954 atie van deze twee groepen goed gedocumenteerd is, ontvangen de staatlozen – feitelijk ‘niet-personen’ of ‘juridische schimmen’ – veel minder aandacht, officieel begrip en assistentie. Er zijn internationale instrumenten over staatloosheid. De Universele Verklaring van de Rechten “ALS DOOR DE WET van de Mens bevestigt dat “iedereen het recht heeft op VAN EEN AANGESLOTEN een nationaliteit.” Een protocol over staatloosheid, bijSTAAT EEN VERANDERING gevoegd aan het concept VN-Vluchtelingenverdrag IN PERSOONLIJKE STATUS van 1951, vormde het Verdrag van 1954 betreffende ZOALS HUWELIJK, de Status van Staatlozen en, zeven jaar later, werd ECHTSCHEIDING, het Verdrag van 1961 tot Beperking van Staatloosheid LEGITIMATIE, ERKENNING aangenomen. OF ADOPTIE HET VERLIES Omdat problemen met betrekking tot vluchtelingVAN NATIONALITEIT VEROORZAAKT, ZAL en, ontheemden en staatlozen elkaar vaak overlapDIT ENKEL KUNNEN pen, heeft de Algemene Vergadering van de VN in OP VOORWAARDE 1974 de VN-Vluchtelingenorganisatie (UNHCR) DAT DE PERSOON DE aangewezen om te assisteren met de implementatie NATIONALITEIT VAN EEN van het Verdrag van 1961 en, vervolgens, om het ANDERE STAAT BEZIT OF toetreden van Staten tot het Verdrag te promoten, VERWERFT.” om staatloosheid te identificeren, verminderen en Artikel 5, voorkomen en om de rechten van de benadeelden het Verdrag van 1961 te beschermen.
2
DE
STAATLOZEN
VAN
DE
WERELD
•
2011
U N H C R / G . C O N STA N T I N E / U K R • 2 0 0 9
Oekraïne, 2009: Vadim, 43 jaar, verhuisde in 1997 vanuit Oezbekistan naar Oekraïne. Hij ontmoette zijn vrouw op een boerderij waar ze samen werkten. Zij bezit het Oekraïense burgerschap. Vadim claimde geen Oezbeeks burgerschap nadat Oezbekistan in 1992 nationaliteitswetten aannam, en hij ontving geen exit-stempel toen hij uit Oezbekistan wegging in 1997. Aangezien hij al meer dan vijf jaar weg is uit Oezbekistan en geen exit-stempel bezit, verloor hij het Oezbeekse burgerschap. In 2000 verliep zijn Sovjet paspoort. Hij probeert al jaren om Oekraïens burgerschap te krijgen.
BURGERSCHAP
De meeste mensen zijn burgers van een land – zij genieten effectief van de juridische band tussen de betreffende Staat en het individu. Bepaalde politieke, economische, sociale en andere rechten worden gegarandeerd aan burgers, maar regeringen en burgers zijn ook verplicht om de staatswet te respecteren en zekere verantwoordelijkheden te vervullen. Nationaliteit wordt normaal gesproken verleend door afkomst, waarbij kinderen het burgerschap van hun ouders krijgen (jus sanguinis), of door geboorte op het territorium van een land (jus soli). De meeste landen verlenen burgerschap door een combinatie van geboorte en afkomst. Individuen die voor een bepaalde tijd in een land verbleven, of bepaalde connecties hebben gelegd door bijvoorbeeld een huwelijk met een inwoner van het land, kunnen ook in aanmerking komen voor burgerschap door naturalisatie.
DE
STAATLOZEN
VAN
DE
WERELD
•
2011
3
STAATLOOSHEID Dit kan gebeuren door een onvoorstelbaar kluwen van soevereine, politieke, juridische, technische of administratieve regelingen of vergissingen welke, volgens het Verdrag van 1954, kunnen resulteren in de wording van een persoon in “iemand die door geen enkele Staat, krachtens diens wetgeving, als onderdaan wordt beschouwd.” Valkuilen zijn onder andere de overdracht van grondgebied tussen Staten of de formatie van nieuwe landen, wat het burgerschap van sommige mensen kan veranderen waardoor ze staatloos worden. Een kind kan geboren worden in een land dat alleen burgerschap toekent door afkomst, maar het land waar de ouders vandaan komen wijst burgerschap af omdat het kind ergens anders geboren is. “EEN VONDELING DIE Mensen kunnen hun burgerschap verliezen door GEVONDEN WORDT een langdurig verblijf in het buitenland, door er afstand OP HET TERRITORIUM van te doen zonder eerst een andere nationaliteit te verVAN EEN krijgen, door het niet vervullen van militaire of andere AANGESLOTEN STAAT verplichtingen, door conflicten met de wet of door wilZAL, TENZIJ HET lekeurige beroving van de nationaliteit van individuen TEGENOVERGESTELDE BEWEZEN WORDT, of groepen door de regering. BESCHOUWD Wetten kunnen discrimineren op grond van geslacht, WORDEN ALS ras, etniciteit of religie. Het is voor een vrouw niet altijd IEMAND DIE BINNEN mogelijk om haar nationaliteit door te geven aan haar DE GRENZEN VAN kinderen. In sommige culturen worden meisjes die niet HET TERRITORIUM wettelijk geregistreerd zijn of buitenechtelijke kinderen IS GEBOREN, UIT het burgerschap geweigerd. OUDERS DIE DE Ontmoedigende administratieve hindernissen kunNATIONALITEIT VAN nen ook resulteren in staatloosheid, inclusief het falen DAT STAAT BEZITTEN.” van de registratie van kinderen bij geboorte, kostbare Artikel 2, en bezwaarlijke bureaucratische documentatie, buitenhet Verdrag van 1961 sporige kosten, onrealistische deadlines en het ontbreken van beroepsprocedures. In principe moeten individuen hun mensenrechten kunnen genieten, ongeacht de status van hun burgerschap en de potentiële problemen zoals hierboven weergegeven. Maar in de praktijk worden veel fundamentele rechten geweigerd. In de onzekere wereld waarin deze ‘niet-burgers’ leven, kunnen de grenzen elkaar soms overlappen. Soms is bijvoorbeeld een staatloze ook een vluchteling. Als een staatloze door vervolging gedwongen wordt zijn land te ontvluchten, dan wordt hij of zij beschermd onder het Vluchtelingenverdrag van 1951. 4
DE
STAATLOZEN
VAN
DE
WERELD
•
2011
JURIDISCHE INSTRUMENTEN EN DE VERANTWOORDELIJKHEID VAN STATEN Verschillende internationale en regionale instrumenten bevestigen het recht van ieder individu op een nationaliteit, of zijn ontworpen om het onderwerp van staatloosheid op te lossen:
• De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van 1948 garandeert dat “iedereen recht heeft op een nationaliteit” en dat het burgerschap niet willekeurig ontnomen mag worden. • Het Verdrag van 1954 betreffende de Status van Staatlozen definieert wie staatloos is onder internationale wetgeving en roept lidstaten op om hen minimale rechten te verlenen, inclusief wettig verblijf in toegewezen gevallen, identiteits- en reisdocumenten. • Het Verdrag van 1961 tot Beperking van Staatloosheid biedt waarborgen om te voorkomen dat kinderen staatloos worden bij hun geboorte en beschermt hen tegen het verlies van nationaliteit in de toekomst. • Een serie van internationale mensenrechteninstrumenten bevestigt het recht op een nationaliteit zonder discriminatie en het recht van kinderen om een nationaliteit te verkrijgen. Hieronder vallen het Verdrag van 1965 inzake de Uitbanning van elke vorm van Rassendiscriminatie, het Internationale Verdrag van 1966 inzake Burgerlijke en Politieke Rechten, het Verdrag van 1979 inzake Uitbanning van alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen, en het Verdrag van 1989 inzake de Rechten van het Kind. • Regionale verdragen zoals het Amerikaanse Mensenrechtenverdrag van 1969, het Arabische Charter van 2004 aangaande Mensenrechten, het Afrikaanse Charter van 1990 aangaande de Rechten en de Welvaart van het Kind en het Europese Verdrag van 1997 aangaande Nationaliteit bevestigen dat iedereen het recht heeft op een nationaliteit. Ze proberen te verzekeren dat Staten het recht van individuen op een nationaliteit respecteren. Ondanks deze indrukwekkende reeks van juridische instrumenten en herhaaldelijke oproepen tot actie bij de Algemene Vergadering van de VN en andere internationale organen, blijven Staten onwillig om iets te ondernemen. Terwijl 148 landen partij zijn bij het Vluchtelingenverdrag van 1951 en/of het bijbehorende Protocol van 1967, zijn slechts 66 landen partij bij het Verdrag van 1954 betreffende Staatloosheid en zelfs minder, slechts 38 landen, zijn in juni 2011 partij bij het Verdrag van 1961. UNHCR heeft de vijftigste verjaardag van het Verdrag van 1961 in augustus 2011 gebruikt om landen aan te sporen om toe te treden tot de twee hoofddocumenten met betrekking tot staatloosheid. DE
STAATLOZEN
VAN
DE
WERELD
•
2011
5
De organisatie beargumenteerde dat dit een reeks aan nuttige domino-effecten zou hebben voor alle betrokkenen – zowel Staten als staatlozen – door:
• het versterken van een wereldwijd juridisch raamwerk belast met het aanpakken van de oorzaken en gevolgen van staatloosheid; • een bijdrage te leveren aan internationale vrede en veiligheid en toekomstige gedwongen ontheemding te voorkomen; • de verbetering van de algehele sociale en economische ontwikkeling van lidstaten; • het promoten van de rechtsstaat en meer efficiënte regulatie van internationale migratie en het oplossen van conflicten met betrekking tot juridische zaken. Staten en andere internationale actoren zouden ook moeten erkennen dat de ontheemding van staatlozen kan fungeren als een vroege waarschuwing voor grotere uittochten van vluchtelingen. Zolang staatloosheid niet is opgelost, kunnen ook oplossingen voor vluchtelingen in het gedrang komen.
DE ROL VAN UNHCR De Algemene Vergadering van de VN gaf UNHCR een wereldwijd mandaat om op te treden als beschermer van de staatlozen. Haar betrokkenheid wordt gewoonlijk geactiveerd wanneer er indicaties zijn dat een individu of een bevolkingsgroep staatloos kan worden door de creatie van bezwaarlijke nieuwe wetgeving, striktere eisen voor het bewijs van nationaliteit of regeringsverklaringen waarbij een bepaalde groep wordt buitengesloten. In het algemeen tracht UNHCR de relevante internationale juridische instrumenten te versterken, en toetreding te promoten. De organisatie, die nauw samenwerkt met de VN en andere geïnteresseerde organisaties, is direct betrokken op gebieden als preventie, bescherming, vermindering van het aantal staatlozen en de analyse van het onderwerp. Om de omstandigheden die leiden tot staatloosheid en de omvang van het probleem beter te begrijpen, brengt UNHCR het probleem in kaart door gebruik te maken van onderzoeken, deelnemersbeoordelingen, academische studies, nationale volkstellingen, bevolkingsprofielen en andere statistieken. Om staatloosheid te voorkomen bevordert UNHCR de reguliere registratie en de uitgifte van documentatie bij Staten, het onderzoek naar de nationaliteitswetten, het aannemen en implementeren van geschikte juridische waarborgen, en juridische hulpprogramma’s. 6
DE
STAATLOZEN
VAN
DE
WERELD
•
2011
U N H C R / G . C O N STA N T I N E / B G D • 2 0 0 6
Vóór de oplossing van de situatie van staatloosheid verliet de echtgenoot van dit 20-jarige Urdu-sprekende meisje haar om te trouwen met een lokale vrouw, in de hoop om zo het Bangladesische burgerschap te verkrijgen. Het meisje wordt blind en heeft geen familie om haar en haar baby te helpen. Ze maakt papieren zakken voor geld.
Deze kwetsbare groep kan betere bescherming krijgen door de training van overheidsfunctionarissen die direct met deze zaak te maken hebben; de aanmoediging aan ALLE Staten - verdragsleden of niet – om de internationale wetgeving te respecteren, juridisch vriendelijke herstelmaatregelen te implementeren en het faciliteren van de naturalisatie van staatlozen. De detentie van mensen puur en alleen op basis van hun staatloosheid wordt krachtig ontmoedigd. UNHCR promoot de vermindering van staatloosheid door acties zoals het sociaal integreren van langdurige staatlozen, het waarborgen van het recht van ieder kind op een nationaliteit en de verspreiding van informatie over burgerschap en naturalisatieprocedures. Er worden regelmatig analyses uitgevoerd naar aanverwante onderwerpen zoals relevante nationale wetgeving en praktijken, willekeurige beroving van nationaliteit, staatsopvolging, administratieve obstakels bij registratie, uitgifte van identiteitsdocumenten en bepaling van Staten. Als resultaat van een dergelijke analyse kan UNHCR de regeringen assisteren om de juiste wetgeving te implementeren en de beschermende voorzorgsmaatregelen te versterken voor de kwetsbaren. DE
STAATLOZEN
VAN
DE
WERELD
•
2011
7
SAMENWERKING: DE WEG VOORUIT
Verdere informatie kan verkregen worden via UNHCR’s Division of International Protection in Genève en via de website www.unhcr.org/statelessness
8
DE
STAATLOZEN
VAN
DE
WERELD
•
2011
U N H C R / G . C O N STA N T I N E / C I V • 2 0 0 8
UNHCR’s mandaat en universeel bewustzijn van de problemen rond staatloosheid is in de afgelopen decennia gegroeid. Een netwerk van samenwerkingsverbanden, variërend van lokale organisaties tot nationale en overheidsorganisaties, regionale organisaties, de VN en internationale groepen is samengevoegd. Elke organisatie brengt zijn eigen werkethiek, discipline en doelstellingen. Maatschappelijk middenveld, academische instellingen, niet-gouvernementele organisaties (ngo’s), juridische hulporganisaties, religieuze en juridische verenigingen, vakbonden en anderen vormen de grondslag voor actie op het lokale niveau. Internationale lobbyorganisaties zoals Equal Rights Trust, de Open Society Justice Initiative en Refugees International onderzoeken, analyseren en ontwikkelen aanbevelingen. Regionale organisaties zoals de Afrikaanse Unie, de Organisatie van Amerikaanse Staten, de Arabische Liga, de Raad van Europa, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, de Europese Unie, en de AziatischAfrikaanse Juridische Consultatieve Organisatie worden steeds meer betrokken. UNHCR heeft nauwe banden met zusterorganisaties, zoals de VN-Kinderrechtenorganisatie (UNICEF), het VN-Bevolkingsfonds (UNFPA) en het VN-Ontwikkelingsprogramma (UNDP) en andere internationale groepen. Tenslotte zullen Staten zelf een centrale rol spelen in het oplossen van staatloosheid en hun toetreding tot de Verdragen van 1954 en 1961. De naleving van andere juridische instrumenten zal de sleutel zijn tot de vermindering en uiteindelijk de eliminatie van het trauma van miljoenen juridische schimmen en “niet-personen”.
In een regio van historische werkmigratie beginnend in de koloniale tijd, is de burgerschapstatus van een significant deel van de bevolking van Ivoorkust het onderwerp van politiek dispuut en heeft het geleid tot spanningen, conflict en grootschalige verplaatsingen. GEPUBLICEERD DOOR: UNHCR Division of International Protection P.O. Box 2500 1211 Genève 2 Zwitserland www.unhcr.org
UNHCR / DIP / Q&A•A4 / BEL 1
SEPTEMBER 2011
