week)

-ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week)

1

INHOUD Visie ..........................................................................................................................................................2 Beginsituatie .............................................................................................................................................3 Algemene doelstellingen ..........................................................................................................................4 Leerplandoelstellingen / Leerinhouden / Specifieke wenken ...................................................................6 Pedagogisch-didactische wenken ..........................................................................................................21 Minimale materiële vereisten..................................................................................................................25 Evaluatie .................................................................................................................................................27 Bibliografie ..............................................................................................................................................29 Bijlage: nuttige adressen ........................................................................................................................33


2

VISIE Wetenschappelijk werk biologie is in de eerste plaats een keuzemogelijkheid voor leerlingen uit studierichtingen met het majorpakket biologie (2 lestijden per week) in de tweede graad ASO. Het wetenschappelijk werk biologie zal er toe bijdragen dat de relatie tussen denken en doen, tussen zuivere en toegepaste kennis beklemtoond wordt. De nadruk ligt op het zelf uitvoeren van experimenten, aansluitend op de theorie. Voor het uitwerken van de gekozen thema’s wordt vooral op de zelfwerkzaamheid van de leerlingen een beroep gedaan, zowel voor het opzoeken als voor het verwerken van gegevens. Uiteraard zal ICT hierbij een belangrijke rol spelen. Er wordt gebruik gemaakt van verschillende activerende werkvormen zoals groepswerk, werken op het terrein en werken in het labo. Het wetenschappelijk werk moet een geheel van leerprocessen bieden die kunnen leiden tot attitudes en vaardigheden eigen aan de beoefenaars van de wetenschappen in het algemeen en de biologie in het bijzonder. Men zal ook het gebruik van kennis en vaardigheden uit aanverwante wetenschappen benadrukken Dit leerplan kan, in uitzonderlijke gevallen, ook gebruikt worden voor scholen die de studierichting Wetenschappen niet inrichten en in het complementair gedeelte een tweede lestijd biologie willen aanbieden om de leerstof van de basisvorming te verdiepen en om bijkomende oefeningen te maken. Ook voor deze leerlingen blijft het zelfstandig uitvoeren van experimenten in groepjes van 2 belangrijk. Daarom zullen ca. 20 lestijden van het wetenschappelijk werk besteed worden aan het uitvoeren van leerlingenproeven en aan het zelfstandig uitwerken van thema’s. Biologie en Wetenschappelijk werk biologie zullen bij voorkeur door dezelfde leerkracht gegeven worden.


3

BEGINSITUATIE Bepaling van de leerlingengroep Dit leerplan is vooral bestemd voor leerlingen uit de studierichtingen Grieks, Latijn en Wetenschappen die reeds het majorpakket biologie (twee lestijden per week) volgen. Leerlingen uit studierichtingen met het minorpakket (één lestijd biologie per week in de basisvorming) die het wetenschappelijk werk biologie in het complementair gedeelte als verdieping kiezen, worden niet samen gezet met leerlingen die het majorpakket volgen. Om de veiligheid bij het uitvoeren van leerlingenproeven niet in het gedrang te brengen is het aangewezen dat het aantal leerlingen niet meer dan 16 bedraagt. De leraar oordeelt of hij, rekening houdend met het aantal leerlingen, met de uitrusting van zijn laboratorium en de aard van de te gebruiken toestellen en producten, de door het leerplan voorgeschreven experimenten zonder gevaar kan uitvoeren of laten uitvoeren. Indien hij oordeelt dat voorhanden zijnde uitrusting gevaar voor hemzelf of voor de leerlingen oplevert, verwittigt hij onmiddellijk het instellingshoofd, die de nodige maatregelen treft om de activiteiten in normale omstandigheden te laten doorgaan. Beginsituatie Als beginsituatie wordt uitgegaan van het feit dat de leerlingen die de tweede graad aanvatten de minimumdoelstellingen van de eerste graad ( A-stroom) hebben bereikt. Het is belangrijk dat de leraar de beginsituatie van de leerlingen kent. Zo zullen er leerlingen zijn die al wetenschappelijk werk gevolgd hebben en anderen niet. Hij kent de evolutie van het groeiproces van zijn leerlingen om zo efficiënt mogelijk daarop in te spelen. De leraar besteedt aandacht aan het groepswerk maar ook aan de individuele activiteit van de leerlingen. De leraar blijft opmerkzaam voor eventuele problemen die zijn leerlingen ter sprake brengen. Hij behandelt deze moeilijkheden op een pedagogisch-didactische wijze.


4

ALGEMENE DOELSTELLINGEN De algemene doelstellingen voor het vak Wetenschappelijk werk biologie vormen een aanvulling op de algemene doelstellingen geformuleerd voor het vak Biologie. Ze worden op een aangepast niveau aangebracht. 1 Probleemoplossend handelen De leerlingen kunnen, onder begeleiding: - informatie verwerven, ordenen, verwerken en integreren; - informatie doorgeven; - onderzoeksresultaten bevattelijk weergeven onder de vorm van een tabel en/of een grafiek; - vanuit informatie een oplossingsmodel ontwikkelen; - objecten vergelijken en classificeren; - medewerking naar waarde schatten; - afspraken naleven; - de functionele samenhang aantonen; - abstraheren; - abstracte regels en wetmatigheden in nieuwe situaties toepassen; - eigen problemen adequaat oplossen; - een rationele werkmethode gebruiken; - een wetenschappelijk denkpatroon hanteren; - inzicht nastreven in relaties zoals oorzaak en gevolg, structuur en functie.


5

2 Attitudes Door het ontplooien van de persoonlijkheid, meer bepaald op het vlak van de wil, het gevoel, het verstand en de psychomotoriek, zullen de leerlingen waardevolle attitudes ontwikkelen met betrekking tot milieu, gezondheid en andere culturen. De leerlingen kunnen, onder begeleiding: - als harmonische persoonlijkheid met eigen identiteit zelfstandig problemen aanpakken door het vertonen van o.a. de volgende attitudes: * aanpassingsvermogen; * kritische zin; * efficiëntie, productiviteit en zelfwerkzaamheid; * zin voor afwerking, orde, netheid, nauwkeurigheid; * algemene belangstelling, breeddenkendheid en openheid; * concentratievermogen en doorzettingsvermogen; * beslissingsvermogen en zelfvertrouwen; * verantwoordelijkheidszin; * zin voor objectiviteit en waarheid; * zin voor bescheidenheid; * bereidheid eigen fouten te verbeteren; * zich doelen stellen en ze systematisch nastreven; * gericht zijn op een positief zelfbeeld; * bereid zijn tot permanent leren en herscholen; * afspraken naleven; * medewerking naar waarde schatten; - waardering opbrengen voor de rijkdom en de verscheidenheid van de cultuur van individuen en groepen; - praktische, maatschappelijke, rationele en esthetische vaardigheden aanwenden; - blijk geven van creativiteit en expressiviteit; - een democratische, verdraagzame, vredelievende, rechtvaardige en solidaire houding aannemen; - zelfstandig en kritisch oordelen over fundamentele maatschappelijke problemen (nationaal en mondiaal) en hierover een bewuste houding aannemen.

ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week)

6

LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN / SPECIFIEKE WENKEN Minstens de helft van de tijd zal aan leerlingenexperimenten besteed worden. LEERPLANDOELSTELLINGEN

SPECIFIEKE WENKEN

De leerlingen kunnen: -

de wetenschappelijke werkwijze toepassen;

-

aan de hand van instructies een onderzoek uitvoeren;

-

in functie van de probleemstelling informatiebronnen raadplegen, informatie selecteren, ordenen en eventueel doorgeven onder een andere vorm;

-

een proefverslag opstellen;

-

eigen werk evalueren (controle, fouten nagaan, kritisch staan t.o.v. eigen werk);

-

een verslag over een onderzoek uitbrengen;

-

relevant waarnemen;

-

overeenkomsten en verschillen opsporen;

-

metingen uitvoeren met een afgesproken nauwkeurigheid en de metingen efficiënt vastleggen en verwerken;

-

cijfergegevens verzamelen en ordenen;

-

cijfergegevens omzetten in een grafische voorstelling;

-

tabellen raadplegen;

De nagestreefde doelstellingen, tijdens het wetenschappelijk werk, steunen vooral op het beheersen van een aantal vaardigheden, die eveneens kunnen voorkomen in de verschillende natuurwetenschappen. Sommige zijn dezelfde als die in de eerste graad; het beheersingsniveau moet echter hoger zijn en evolueren van reproductie naar productief toepassen van vaardigheden. Het reproductief niveau wordt bereikt wanneer een leerling vaardigheden toepast op dezelfde manier als de leerkracht hem in een identieke leersituatie heeft voorgedaan; wanneer een leerling deze vaardigheden autonoom kan toepassen in een nieuwe situatie spreekt men van productief toepassen. Tijdens de lessen worden door de leerlingen gestelde of door de leerkracht geïntroduceerde onderwerpen zoveel mogelijk zelfstandig (individueel of in groep) opgelost. Een 'verdoken' leiding van de leerkracht is meestal noodzakelijk om de leerlingen naar een steeds groeiende zelfstandigheid te begeleiden. Aan een onderwerp zal maximaal 2 tot 3 lestijden besteed worden.

ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week) LEERPLANDOELSTELLINGEN

7 SPECIFIEKE WENKEN

De onderwerpen moeten aansluiten bij de leerinhouden van het vak biologie en zullen bij voorkeur aanleiding geven tot practica in het laboratorium of in het veld. Daarbij wordt vooral de wetenschappelijke werkwijze gevolgd. Dit impliceert o.a. dat het onderzoeksthema duidelijk omschreven wordt en dat in functie hiervan informatie wordt opgespoord en uitgewerkt.

-

grafische voorstellingen analyseren en interpreteren:

-

schematische voorstellingen analyseren en interpreteren;

-

determineren;

-

verantwoord omgaan met levende wezens en hun milieu;

-

instrumenten doelmatig kiezen en hanteren;

-

laboratoriumtechnieken beheersen (wegen, maken van procentuele Opdat de wetenschappelijke werkwijze zou kunnen toegepast worden zal men de lesonderwerpen zoveel mogelijk onder de vorm van een probleem inleiden. oplossingen, filtreren, …);

-

gericht zijn op veiligheid bij het uitvoeren van experimenten in het laboratorium;

-

aspecten van de biologie in verband brengen met sociale, economische en milieuaspecten;

-

ideeën ordenen en uitdrukken met de juiste wetenschappelijke terminologie.

Van elk uitgewerkt onderwerp wordt een schriftelijke neerslag of verslag bijgehouden. In de loop van het schooljaar moet elke doelstelling minstens één keer aan bod komen.

De onderwerpen worden bij voorkeur gekozen uit de opgegeven lijsten; de leerkracht is echter vrij om nieuwe onderwerpen te introduceren op voorwaarde dat ze aansluiten bij de basislestijd en hij ze kan verantwoorden voor het bereiken van één of meerdere leerplandoelstellingen. Men streeft ernaar zoveel mogelijk variatie in te bouwen, zowel wat de inhoud als wat de werkvormen betreft.

ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week) Eerste leerjaar Keuzelijst van onderwerpen Men houdt natuurlijk rekening met de onderwerpen die in de eerste graad aan bod gekomen zijn. aansluitend bij 'Ecologie’ -

De biotische index van verschillende zoetwaterbiotopen bepalen

-

Studie van verschillende landbiotopen

-

Aan de hand van een biotoopstudie de systematiek van ongewervelden onderzoeken

-

Aanpassingen van organismen aan hun milieu, bijv. ademhaling, beweging, onderzoeken

-

Een levensgemeenschap samenstellen

-

Veldwerk of excursie in het teken van samenlevingsvormen

-

Studie van een minibiotoop: bijv. boomstam, muur, mostapijt

-

Exemplarische studie van een organisme

aansluitend bij 'Milieu' (waarbij er over gewaakt wordt dat niet enkel negatieve, maar ook positieve invloeden op het milieu bestudeerd worden) -

Invloed van de luchtverontreiniging op het voorkomen van korstmossen

-

Eutrofiëring: simulatie van het proces met eendekroos of met een eencelligencultuur

-

Effecten van waterverontreiniging op het groeiproces van eendekroos of van een eencelligencultuur

-

Vergelijken van de fotosyntheseactiviteit van waterpest in vervuild en in niet-vervuild water

-

Onderzoek van de werking van detergenten op draadwieren

-

Aantonen dat het kiemingsproces en de groei van planten (tuinkers, erwten, ...) beïnvloed wordt door: * verontreinigd water * verontreinigde bodem * zouten, bijv. strooizout * afwasmiddel * grondontsmettingsmiddelen * herbiciden

8

ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week) -

Vergelijking van de filtratie van vervuild water door verschillende bodems

-

Aantonen dat grondwater kan vervuild worden door opgeloste stoffen uit de vuilnisbelt

-

Studie van de huisvuilverwerking in de gemeente

-

Experimenteel aantonen van biologische zelfreiniging in water

-

Bezoek aan een rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI): studie van de werking; verwerking van de waarnemingen (milieuvervuiling, gevolgen en oplossingen; lokale milieuproblematiek)

-

Bezoek aan drinkwaterinstallatie: studie van de werking en de problemen (verontreinigingen, kwaliteit)

-

Inventaris en typering van sluikstorten in en rond de school: welk nadelig effect kunnen ze hebben op het milieu? welke acties worden ertegen ondernomen?

-

Experimenteel onderzoek naar het effect van herbiciden op de bodemfauna

-

Verzamelen van verpakkingen en bijsluiters van pesticiden (herbiciden, bacteriociden, fungiciden, insecticiden, ...); onderzoek naar samenstelling, werking, nevenwerkingen, mogelijke gevaren voor mens en milieu

-

Regenwateronderzoek: pH, N-verbindingen, sulfaten, ... opsporen en oorsprong en betekenis opzoeken

-

Inventarisatie van biotopen rond de school, in eigen streek

-

Relatie tussen bodem en bodemgebruik bestuderen

-

Aan de hand van de gegevens op de website van de VMM nagaan welke de gevolgen zijn voor mens en milieu van de aanwezigheid een gegeven verontreinigende stof

aansluitend bij 'Bacteriën' -

Opsporen van de verschillende bacteriënvormen in preparaten, culturen en/of in tandslijm

-

Yoghurt bereiden en microscopisch onderzoeken

-

Eenvoudige proeven met bacteriën op vaste voedingsbodems (besmetten, enten, aantonen van de levensvoorwaarden)

-

Practicum i.v.m. het bederf en het bewaren van voedingsmiddelen

-

Invloed van ontsmettingsmiddelen, schoonmaakmiddelen en antibiotica op bacteriën

-

Composteren: evolutie op verschillende tijdstippen van het jaar

-

Opzoeken van de vaccins die baby's en kinderen preventief krijgen: Welke ziekten kunnen op deze wijze voorkomen worden? Wat is het ziektebeeld? Hoe is het verloop? Hoe kan de infectie opgelopen worden? Verspreiding over de wereld?

9


Opzoeken van informatie i.v.m. de besmettingswijze, de symptomen, de behandeling en de eventuele gevolgen van syfilis en gonorroe

-

Via gebruik van de cd-rom 'Microbiologie' van Natuur & Techniek nagaan welke rol bacteriën vervullen bij de zuivering van afvalwater

-

Via gebruik van de cd-rom 'Microbiologie' van Natuur & Techniek het onderscheid tussen gram-negatieve en gram-positieve bacteriën opsporen

-

Via gebruik van de cd-rom 'Microbiologie' van Natuur & Techniek nagaan welke bacterie tetanus veroorzaakt, wat de aandoening inhoudt en hoe men er zich tegen kan beschermen

-

Actualiteit: welke bacteriën veroorzaken gezondheidsproblemen bij de mens (bijv. Salmonella infectie)?

aansluitend bij 'Virussen' -

Zelfstandig samenstellen van een informatiemap over S.O.A.’s in het algemeen en aids in het bijzonder a.d.h. van gegevens uit websites, naslagwerken, folders, films, voordrachten, ...

-

Educatief spel rond S.O.A.'s (Sensoa, campagne veilig vrijen), aids ( Artsen Zonder Grenzen)

-

Opzoeken van informatie i.v.m. de besmettingswijze, de symptomen, de behandeling en de eventuele gevolgen van herpes

-

In groep samenstellen van een informatiemap i.v.m. de oorzaken, de symptomen, de gevolgen en de besmettelijkheid van bijvoorbeeld mond- en klauwzeer, gebruik makend van gegevens uit de media en van informatie op het Internet

aansluitend bij 'Erfelijkheid' -

Uitbreiding van stamboomonderzoek, bijv. erfelijkheid van tongrollen, oorlel, PTC-proeven, rechts- en linkshandigheid; rechts- en linksogigheid, hoofdindex

-

Oefeningen i.v.m. wetten van Mendel

-

Onderzoek van karyogrammen

-

Microscopisch onderzoek van verschillende chromosoombeelden

-

Projectwerk rond erfelijke afwijkingen

10

ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week) Tweede leerjaar Keuzelijst van onderwerpen Men houdt natuurlijk rekening met de onderwerpen die in de eerste graad aan bod gekomen zijn. aansluitend bij 'Celstofwisseling' -

Kwalitatief onderzoek naar de samenstelling van levende wezens

-

Aantonen van de meest voorkomende elementen in organische stoffen met herkenningsreacties

-

Herkenningsreacties voor organische stoffen en water in levende wezens

-

Opsporen van organische stoffen en water in voedingsmiddelen

-

Bepalen van de energiehoeveelheid die geleverd wordt door de verbranding van een bepaalde massa glucose en/of olie; vergelijken van de resultaten met literatuurgegevens

-

Proefondervindelijk nagaan van het energieverbruik (bijv. een gewicht van 10 N telkens opnieuw 1 m hoog heffen gedurende 1 minuut)

-

Bepalen van de energie-inhoud van organische stoffen

-

Bepalen van de gemiddelde concentratie van het celsap van b.v. een aardappel d.m.v. osmose

-

Microscopisch onderzoek van plasmolyse en deplasmolyse; verklaring van de waargenomen verschijnselen

-

Proefondervindelijk aantonen van de temperatuurafhankelijkheid van enzymwerking

-

Proefondervindelijk aantonen van de pH-afhankelijkheid van enzymwerking

-

Proefondervindelijk aantonen van de enzymspecificiteit d.m.v. de inwerking van urease op ureum en thio-ureum

aansluitend bij 'Opneming van nutriënten en zuurstofgas' -

Verteringsproeven: inwerking van speeksel op zetmeel, van pepsine op eiwitten en van pancreaslipase op lipiden

-

Aantonen van de emulgerende werking van gal; nagaan van de invloed op de verteringssnelheid van lipiden

-

Proefondervindelijk aantonen van de invloed van pH en/of temperatuur op de werking van verteringsenzymen

-

Studie van een micropreparaat van de doorsnede van de dunne darm, van een darmvlok en van longweefsel

11

ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week) aansluitend bij 'Transport van stoffen' -

Aantonen van stoffen in bloedplasma (glucose, eiwit, ureum, natrium-, kalium- en chloride-ionen)

-

Aantonen van ijzerionen in bloed

-

Bepalen van de pH van plasma

-

Proeven i.v.m. bloedstremming: - bepalen van de optimale hoeveelheid toe te voegen calciumchloride-oplossing aan geoxaleerd bloed om stremming te verkrijgen - bepalen van de invloed van de temperatuur op het verloop van de stremming - bepalen van de invloed van de aanwezigheid van bloedplaatjes op het verloop van de stremming - bepalen van de invloed van de aanwezigheid van fibrinogeen op het verloop van de stremming

-

Bepalen van de hematocrietwaarde van bloed

-

Onderzoek van een zelfgemaakt uitstrijkpreparaat van bloed.

-

Onderzoek van een micropreparaat van een ader en een slagader

-

Berekenen van de totale oppervlakte van rode bloedcellen in vijf liter bloed

-

Bepalen van het hartritme voor en na een inspanning; grafisch weergeven en bespreken van de individuele resultaten; vergelijken van de resultaten bij sporters en niet-sporters

-

Samenstellen van een documentatiebundel i.v.m. voorkomen in de bevolking, oorzaken en gevolgen van hart- en vaatziekten, gebruik makend van literatuurgegevens en van informatie van het Internet

aansluitend bij 'Uitscheiding' -

Opsporen van stoffen in urine: bloed, glucose, eiwitten, ureum, ionen (natrium, kalium, chloride, ijzer, calcium)

-

Bepalen van de pH van urine

-

Bespreken van de betekenis van een urine-onderzoek i.v.m. de gezondheidszorg

-

Door middel van de vlamkleuring natriumionen aantonen in speeksel, bloedplasma, urine, zweet en voedsel om te illustreren dat dit ion opgenomen, vervoerd en uitgescheiden wordt

12

ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week) aansluitend bij 'Regeling' -

Bepalen van het gehalte aan vitamine-C in vruchtensappen.

-

Aantonen van de snelle oxidatie van vitamine-C door vergelijking van vruchtensappen van verschillende ouderdom (aan lucht blootstellen)

-

Vergelijken van de kwalitatieve en kwantitatieve samenstelling van verschillende vitaminepreparaten (etikettenanalyse)

-

Opzoeken in de literatuur van de functies die bepaalde vitaminen in het lichaam vervullen: de bekomen gegevens overzichtelijk samenvatten en bespreken

-

Vergelijken van de kwalitatieve en kwantitatieve samenstelling van verschillende voedingsmiddelen m.b.t. de vitaminen aan de hand voedingsmiddelentabellen

-

Aantonen van de snelheid van een enzymatische reactie (‘real-timemeting’)

aansluitend bij 'Prikkelbaarheid' Men kiest vanzelfsprekend de experimenten die aansluiten bij een reeds behandeld zintuig. Gezichtszintuig: -

aantonen van de pupilreflex

-

aantonen van de diafragmawerking van de pupil

-

zichtbaar maken van de gele vlek

-

aantonen van de blinde vlek

-

bepalen van het nabijheidspunt

-

aantonen dat het beeld dat het netvlies prikkelt omgekeerd wordt waargenomen

-

aantonen dat netvliesbeeld en hersenbeeld in tegenovergestelde richting bewegen

-

aantonen dat in beide ogen niet hetzelfde beeld gevormd wordt

-

aantonen van het dominerend oog

-

aantonen dat in de hersenen de impulsen van uit beide ogen tot één waarneming samengevoegd worden

-

aantonen dat dieptezicht ontstaat door kijken met twee ogen

13


aantonen dat dubbelzien een gevolg is van de binoculaire waarneming

-

aantonen dat de kegeltjes slechts werkzaam zijn bij helder licht

-

aantonen dat slechts het gebied van de gele vlek kleurgevoelig is

-

aantonen dat de zones die gevoelig zijn voor een bepaalde kleur niet even groot zijn

-

aantonen van de adaptatie van de kegeltjes aan de hoeveelheid licht

-

aantonen van negatieve nabeelden

-

aantonen van positieve nabeelden

-

onderzoek i.v.m. visuele illusies met dubbelzinnige figuren en van visuele illusies met beeldvervorming

Gehoorzintuiq: -

aantonen dat een middenstof nodig is voor de voortplanting van het geluid

-

aantonen dat het geluid zich als trilling door de lucht voortplant

-

aantonen van het belang van de oorschelp

-

aantonen dat het bepalen van de richting waaruit een geluid komt binauraal gebeurt

-

lokaliseren van een geluidsbron steunend op het wegverschil

-

aantonen dat het gehoor samenklanken kan analyseren

-

aantonen dat bij het communiceren oog en oor samenwerken om te verstaan

-

samenstellen van een rapport i.v.m. stress, drugs, tranquillizers en stimulantia

-

opzoeken en voorstellen van specifieke hygiënische voorschriften van niet in het lesuur biologie behandelde zintuigen

aansluitend bij 'Gedrag’ -

Het gedrag van bijv. pissebedden onderzoeken

-

Waarnemen en onderzoek van gedrag aan de hand van videobeelden.

14


15

Keuzethema’s Contextgebieden 1

Wenken

Actuele biologische onderwerpen - rol van de biologie in de maatschappij - gevolgen van toepassingen in de biologie - gevaarlijke stoffen - biomaatschappij, milieubeheer en volksgezondheid

Dit thema kan door de leerlingen uitgewerkt worden door tijdens het schooljaar aan te sluiten bij de actualiteit (bijv. de dag tegen kanker, de dag tegen alcohol of andere drugs) of door een paar onderwerpen te laten aansluiten bij het hoofdstuk erfelijkheid: mutagene invloeden van radioactieve straling, erfelijkheid van bloedgroepen, ... Steeds vertrekt men van een concrete problematiek om tot een breder inzicht te komen. Inzicht bijbrengen is hier hoofdzaak en niet het van buiten doen leren van onbegrepen problematieken. Naast het inspelen op de actualiteit, die liefst zo veel als mogelijk op de theorie uit AV Biologie aansluit, kunnen hier sociale, ecologische, ethische, en andere gevolgen van toepassingen in de biologie aan bod komen. Controversen – biowetenschappen en besluitvorming – uit Cahiers – Bio-wetenschappen en Maatschappij, Woerden, NL.

2

Biotechnologie - geschiedenis van de klassieke biotechnologie - gebruik van gist bij bakken, bier brouwen en wijn maken - bereiding van azijn met behulp van azijnzuurbacteriën - melkzuurgisting: bereiden van yoghurt en zuurkool - kaasbereiding: gebruik van leb-enzymen - gebruik van micro-organismen bij waterzuivering

Een zeer uitgebreide, Nederlandstalige website is: www.belgobiotech.be/ De werking van gist kan zeer eenvoudig aangetoond worden met een glucoseoplossing en gedroogde bakkersgist. Men kan in de klas zelf yoghurt bereiden met behulp van een liter melk en enkele soeplepels yoghurt met levende fermenten uit de handel. Het procédé om kaas te maken wordt in 29 stappen getoond op de website: http://leden.tref.nl/~mur00004/kaasmaken_default.htm Een mooie website, met veel informatie over de genoemde thema's is http://www.biotechnologie.net/industriele_microbiologie.htm van de Universiteit van Wageningen. Aanvullende informatie uit de reeks Cahiers - Biowetenschappen en Maatschappij: nieuwe voedingsmiddelen: biotechnologie, novel en functional foods.


16

2b - bereiding van penicilline - bereiding van vaccins - mogelijkheden van de moderne biotechnologie

3

Interessante documentatie is gratis te bekomen via de VIB-website: http://www.vib.be; e-mail: [email protected]

Huid - bouw en functies van de opperhuid - het haar als een deel van de opperhuid - bouw en functies van de lederhuid - bouw en de functies van het onderhuids bindweefsel - bouw van haren en nagels - groei van haren en nagels - bouw, ligging en werking van huidklieren - het uitwisselen van stoffen

4

Bij de behandeling van de moderne biotechnologie is het de bedoeling het nut van enkele toepassingen te laten opzoeken, zonder al te diep in te gaan op de techniek zelf.

Milieu

Invloed van deodorants op bacteriënontwikkeling Specifieke hygiëne van huid, haren en nagels Bacteriële en virale infecties met symptomen ter hoogte van de huid Schimmelinfecties van de huid Huidaandoeningen en huidafwijkingen Allergische huidreacties, fotosensibilisatie Een website met duizenden foto’s i.v.m. dermatologie: www.dermis.net./

- verspreiding van zware metalen

In groep en aan de hand van gegevens op de website van de Vlaamse MilieuMaatschappij als uitgangspunt, een voor de medeleerlingen begrijpbare uiteenzetting voorbereiden en houden i.v.m. de onderwerpen hiernaast.

- verspreiding van bestrijdingsmiddelen

De wondere wereld van het water: http://www.hidrodoe.com/

- lawaai

Is de aarde naar de maan? Op de educatieve website www.billy-globe.org, een initiatief van de Federale Overheid, kan men ontdekken dat ‘duurzame ontwikkeling’ onze toekomst kan veiligstellen.

- lichthinder - kwaliteit van het oppervlaktewater, enz.


17

5 Voeding - belang van gezonde voeding - maaltijdschijf - dagelijkse behoefte - indeling en belang van vitaminen - het ‘ideale’ gewicht - voedingsproblemen (anorexia, boulimie) - voor- en nadelen van speciale voedingssystemen - voedseladditieven - contaminatie van voedingsmiddelen - voedingscontrole - sportvoeding

Dit thema is zeker geschikt voor leerlingenexperimenten Bepalen van de dagelijkse voedingsbehoefte door gebruik te maken van een voedingsmiddelentabel Vegetarisme, veganisme, macrobiotiek Zeer veel gegevens over E-nummers, vitaminen en mineralen en een vraagbaak ‘Levensmiddelentechnologie’ met meer dan 100 vragen (en antwoorden) zijn te vinden op de website: www.voedsel.net/ Op de website van het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen, www.cmlag.fgov.be/favv, zijn er persknipsels te vinden, en ook informatie over PCB’s, dioxines, nitraten, additieven, …. Weet wat je eet – informatie over etikettering – Ministerie van Volksgezondheid en van het Gezin. Vreemde stoffen in onze voeding – Monografieën Leefmilieu Nu. Bio-Cahiers. Links: www.voedingscentrum.org, voeding.pagina.nl

6

Invloed van sportbeoefening op het menselijk lichaam - vitale capaciteit - ademhalingsfrequentie - herstelindex - voor- en nadelen van topsport en van recreatieve sport - farmaca en speciale voeding

Vitale capaciteit bepalen met behulp van een spirometer bij sporters en nietsporters; vergelijken en bespreken van de bekomen resultaten Ademhalingsfrequentie voor en na een inspanning; grafisch weergeven en bespreken van de individuele resultaten; vergelijken van de resultaten bij sporters en niet-sporters Herstelindex bij de staptest van Harvard; vergelijking van de individuele verschillen tussen sporters en niet-sporters Is topsport gezond? Zin en onzin van het gebruik van farmaca en/of speciale voeding i.v.m. fitness, bodybuilding, jogging en powertraining, gebruik makend van gegevens uit de literatuur, de media en het Internet

ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week) 7

18

Doping - hormonale doping - gebruik van psychofarmaca in de sport

Een bondig historisch overzicht van het gebruik van stimulerende en prestatieverbeterende middelen, gebruik makend van gegevens uit de literatuur, de media en het Internet Samenstellen van een rapport over het gebruik van stimulerende middelen of van hormonale doping in sportkringen, gebruik makend van gegevens uit de literatuur, de media en het Internet Onderzoek naar gebruik van anabole steroïden en hun effecten Effecten van psychofarmaca, hun voor- en nadelen tijdens het sporten Opzoeken van mogelijke nadelige gevolgen verbonden aan het gebruik van diverse stimulerende en prestatieverbeterende middelen, gebruik makend van gegevens uit de literatuur, de media en het Internet. De website http://de.fc.yahoo.com/d/doping.html vormt alvast een goede uitvalsbasis.

8

Historiek - antibiotica - microscoop - evolutie - genetica - bewaartechnieken - kiemvrije technieken

Aansluitend bij de theorie van het vak Biologie kan telkens de www-vraag gesteld worden: wat door wie wanneer ontdekt werd. Op die manier kunnen de leerlingen ontdekken dat ook wetenschap mensenwerk is. De erfelijkheidswetten van Mendel kunnen bijv. aanleiding geven om de leerlingen te laten opzoeken wie Mendel was, waarom hij onderzoekingen deed i.v.m. erfelijkheid, hoe hij te werk ging, enz. De videoreeks met handleiding, ‘Mijlpalen in de Biologie’, van Teleac, biedt, naast historische aspecten, ook een interessante kennismaking met beroepen die met biologie te maken hebben.


19

Drugs - soorten drugs en hun effect op het lichaam - legale en niet legale drugs

Naar gelang van hun effect worden drugs ingedeeld in roesmiddelen, opwekkende middelen, pijnstillers en slaapmiddelen. Gebruik makend van gegevens uit de literatuur, de media en het Internet kan men klassikale lessen of opdrachten voor probleemgericht onderwijs uitwerken in verband met onderwerpen als gewenning, verslaving en abstinentie bij het gebruik van farmaca; indeling van drugs, geïllustreerd met enkele voorbeelden van elke categorie; projectwerk rond het roken; projectwerk rond alcohol. De website: www.medischestartpagina.nl/drugs_en_verslaving.htm vormt een handig hulpmiddel voor de opbouw van de lessen en/of taken en opdrachten.

10 Natuur- en milieubeleid - natuurreservaten - flora en fauna - beschermde planten en dieren - milieuzorg en -beheer

11 Allerlei ziekteverwekkers - protozoaire ziekten - maatregelen om besmetting door protozoa te voorkomen - indeling van de parasitaire wormen bij de mens - voortplantingscyclus van de mensenspoelworm - symptomen, preventie, therapie van allerlei ziekten - ziekte van Lyme

Studie van een lokaal milieuprobleem. Geleid bezoek aan een natuurreservaat. Inventariseren van fauna en flora in een gebied. Studie van de afvalproblematiek.

Voorbeelden van protozoaire ziekten: amoebiasis, malaria, slaapziekte. Een schat aan informatie is o.a. te vinden op de website www.gezondheid.be/

ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week) 12 Anticonceptie - hormonaal - niet-hormonaal

20

Samenstelling en werking van de pil verduidelijken aan de hand van de menstruatiecyclus. Combinatie-, sequentiële en minipil. Condoom, IUD, kalendermethode en andere. Op de website www.themax.be/ kunnen jongeren terecht voor informatie omtrent contraceptie.

13 Zintuigen - oog en/of oor

Meer over ruiken, voelen, zien, proeven en horen: www.iselinge.nl/scholenplein/pabolessen/99002dontdek-lichaam/index.htm

- evenwichtszintuig - smaakzintuig - zintuigen voor tast, druk, pijn, warmte, koude 14 Geheugen - soorten geheugens - werking - geheugenverlies - geheugentraining

Aan de hand van oefeningen kan het geheugen getest worden: . http://memory.uva.nl/testpanel/


21

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN Voor het wetenschappelijk werk is het volgende fundamenteel: -

bij het opzoeken van informatie, bij het uitvoeren van experimenten, bij het determineren, bij microscopisch onderzoek, enz. wordt steeds van een probleemstelling vertrokken;

-

de leerlingen voeren de opdrachten, zo veel als mogelijk, zelfstandig uit;

-

in een synthese wordt teruggekoppeld naar de probleemstelling.

1

Keuzethema’s

Door goed gekozen werkvormen zal de zelfactiviteit van de leerlingen maximaal aan bod komen. De thema’s zullen aansluiten bij de theorie van het vak biologie. Terwijl een groep leerlingen bijv. experimenten i.v.m. ademhaling uitvoert, kunnen andere leerlingen bezig zijn met het opzoeken en verwerken van gegevens over de nadelige gevolgen van het roken. Waar het vroeger ging om het opnemen van kennis, moet je nu vooral weten welke vragen je moet stellen, waar je het kunt opzoeken en wat je met de verworven informatie kunt doen. ICT is hierbij een belangrijk hulpmiddel, zowel om informatie op te zoeken, te selecteren, te ordenen, te bewerken en te presenteren. Onderstaand schema geeft inzicht in mogelijke relaties tussen theorie (leerstof), contexten en vaardigheden:

LEERSTOF Structuren Levenscyclus Stofwisseling

Ì CONTEXTGEBIEDEN

VAARDIGHEDEN

Gezondheid

Problemen oplossen

Biotechnologie

Onderzoek doen

Natuur en milieu

Informatie verzamelen en

Voeding

verwerken Besluit- en meningvorming

Kijk uit naar opdrachten die gebruik maken van verschillende media, zoals handboek, krant, tijdschrift, cdrom, Internet, … Door een werkstuk op de computer te maken of een spreekbeurt te houden met behulp van digitale beelden, leren de leerlingen de nieuwe kennis presenteren. De leerkracht beschikt over de nodige didactische hulpmiddelen: vers (of geconserveerd) materiaal, micropreparaten, modellen, transparanten, dia's, wandplaten, videofilms, tijdschriften enz. Het gebruik van ICT biedt een groot aantal mogelijkheden. Hierover publiceerde het departement Onderwijs de brochure ICT.onderwijs@vlaanderen. Informatie is ook te vinden op de ICT-website: www.ond.vlaanderen.be/ict/.


22

Experimenten

Ongeveer de helft van de tijd zal aan leerlingenexperimenten besteed worden. Veel gratis lesmateriaal rond leerlingenexperimenten is te vinden op de website: www.bioplek.org/ Experimenten en het uitwerken van keuzethema’s spelen een belangrijke rol bij het verwezenlijken van de cognitieve, affectieve en psychomotorische doelstellingen van dit leerplan, omdat ze bijdragen tot de ontwikkeling van een groot aantal vaardigheden en attitudes. -

De leerlingen zullen, bij voorkeur in groepjes van twee, met eenvoudig materiaal, experimenten veilig uitvoeren. Zorg dat alles klaar staat, en vraag eventueel via de directie hulp voor het klaarzetten en opruimen.

-

De experimenten worden evenwichtig over het schooljaar en over de leerstof verdeeld. Ze moeten aansluiten bij de theorie, die in dezelfde periode wordt behandeld.

-

Elke oefening wordt ingeleid met een duidelijke probleemstelling, die aansluit bij de voorkennis van de leerlingen. Geef precies geformuleerde uitvoerings- en waarnemingsopdrachten, heldere aanwijzingen voor het noteren van waarnemingen en conclusies, met het oog op het opstellen van het verslag (1 per leerling).

-

De oefening wordt best afgesloten met een korte nabespreking van resultaten en conclusie, in het licht van de eerder geformuleerde probleemstelling. Op basis hiervan corrigeren de leerlingen het verslag of vullen het aan.

-

Experimenten worden bij voorkeur aangewend om een, in samenwerking met de leerlingen ontwikkelde, hypothese (verwachting) te weerleggen, te versterken of aan te passen. Dit vereist uiteraard dat elk experiment in een voor de leerlingen relevant en door hen begrepen kader wordt geplaatst.

-

Het formuleren van een hypothese, de uitvoering van het experiment en de confrontatie van de door de hypothese gecreëerde verwachting met de experimentele resultaten, gebeuren in de mate van het mogelijke in één en dezelfde les.

3

Vakoverschrijdend leren

De leraar AV Wetenschappelijk werk biologie levert ook zijn bijdrage tot de realisatie van de vakoverschrijdende eindtermen. Vakoverschrijdende eindtermen (VOET) zijn minimumdoelen die niet specifiek tot een vakgebied behoren, maar onder meer door middel van meerdere vakken of onderwijsprojecten kunnen worden gerealiseerd. Ze zijn in eerste instantie een opdracht voor het hele schoolteam. Om uit te maken hoe alle vakoverschrijdende eindtermen op schoolniveau kunnen gerealiseerd worden, zijn afspraken tussen de collega’s van alle vakken nodig. Het is aangewezen om deze afspraken formeel vast te leggen in het schoolwerkplan. In sommige vakken kunnen bepaalde VOET uitdrukkelijker aan de orde komen dan in andere. Leerplannen kunnen dan ook verwijzingen naar VOET bevatten als de binding tussen de vakgebonden doelstellingen en de VOET evident is. Indien de vakgroep nog andere VOET realiseerbaar acht binnen een vak, wordt dit vastgelegd in een verslag waarin zowel de visie en de planning zijn opgenomen. Heel wat VOET die behoren tot de domeinen Leren leren en Sociale vaardigheden zitten reeds verweven in de uitwerking van verschillende vakgebonden doelstellingen in dit leerplan. Door een doordachte keuze van thema’s, teksten en lesonderwerpen kunnen andere VOET (Opvoeden tot burgerzin, Gezondheidseducatie, Milieueducatie, Muzisch-creatieve vorming en Technisch-technologische vorming) ook in de lessen AV Wetenschappelijk werk biologie aan bod komen. Bij de aanvang van het schooljaar maakt de leraar een oordeelkundige keuze van de leerinhouden waarmee hij de vakgebonden en vakoverschrijdende doelstellingen wil realiseren (bij voorkeur na overleg met de vakgroep) en stelt een jaar(vorderings)plan op waarin hij de leerstof op een evenwichtige wijze verdeelt over het beschikbare aantal lestijden.


23

Didactische middelen

Bibliotheek met allerlei naslagwerken, tijdschriften, brochures, enz. Doe-pakketten Laboratorium-experimenten: http://www.geocities.com/CapeCanaveral/Hall/1410/lab-B-contents.html Gezondheid! - activiteiten voor het secundair onderwijs:, o.a. alcohol, voeding, tabak, verslaving: Rode Kruis van België Wateronderzoek: http://www.pienternet.be/lessen/pime/water/water.html Bodemonderzoek: http://www.pienternet.be/lessen/pime/bodem/bodem.html Biotechnologie (gratis lespakket), VIB, Rijvisschestraat 120, 9052 Zwijnaarde Online Biologie-cursus: Inleiding tot de klassieke genetica (met oefeningen): http://www.eduvinet.de/mallig/bio/Repetito/Genetik.html Online Biologie-cursus: Genetica (o.a. gebruik van karyogrammen): http://www.eduvinet.de/mallig/bio/Repetito/Karyog.html Ideeën van profielwerkstukken zijn te vinden op de website: http://www.bioplek.org/PWSbioplek/inhoudoverzicht.html Praktische opdrachten rond gedrag: http://www.cito.nl/zoeken/eind_fr.htm ICT-project: Science Across Europe (Part of Science Across the World), www.bp.com/saw Elke van de units bevat kopieerbaar leerlingenmateriaal, een uitwisselingsformulier en een handleiding voor de leraar. - Zure regen over Europa (14-16 jaar) - Drinkwater (11-13 jaar) - Wat heb je gegeten...? (11-13 jaar) - Huishoudelijk afval (14-15 jaar) - Blijf gezond (14-15 jaar) Cd-rom’s (W)eet je alles? Een educatieve cd-rom met activiteiten en info rond gezonde voeding voor 12-18 jarigen, Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie, Brussel, 2001 Insecten van Europa, Natuur & Techniek, Amsterdam Dagvlinders van Europa, Natuur & Techniek, Amsterdam Atlas van de menselijke anatomie, Sobotta, Kluwer, Diegem, ISBN: 30-313-2558-9 Gedragsstudie van de neusbeer, Bos-Leermiddelen, Haeckmate 96, 8014 MN Zwolle, NL Beestig" (videobeelden en geluid van dieren), Mediamix Dermatologische atlas (gratis cd-rom), UCB Pharma, Lennikse Baan 437, 1070 Brussel, fax 02-559.92.10 Noordzee, Expertisecentrum voor Taxonomische Identificaties, NL Microbiologie, Digitale Wetenschappelijke Bibliotheek van Natuur & Techniek, Amsterdam, 1997 De rijkdom van bloed, Digitale Wetenschappelijke Bibliotheek van Natuur & Techniek, Amsterdam, 1998 Animal Planet, Discovery Channel Multimedia, Valkesier, (Fauna - 1100 diersoorten, flora en allerlei ecosystemen) World Book - Multimedia Encyclopedia, IBM, Mediamix, (Naslagwerk met link naar Internet) [clik-on] Het menselijk lichaam, boek & cd-rom, Artis-Historia, Vicindo, Mechelen, http://www.vicindo.com/ [clik-on] De ecosystemen, boek & cd-rom, Artis-Historia, Vicindo, Mechelen, 14,25 euro


24

De natuur, Media Club, Roeselare (Ref. 4726), (Interactieve encyclopedie over dieren, planten en hun omgeving) Nederlandstalige Encyclopedie, SoftKey, Amsterdam, ISBN: 90-5432-168-7 Medische encyclopedie, Philips Interactive Media Benelux BV 1996 cat nr. 814 5063 Mosby's Medical Encyclopedia, Softkey 1995 Encarta Encyclopedie, Winkler Prins Editie, Microsoft Bodyworks, Multimediagids van het menselijk lichaam, Nederlandstalige versie, TLC Domus Interactive Physiology Complete: muscular, cardiovascular, respiratory, nervous, urinary systems", E. N. Marieb, Uitgeverij: Benjamin/Cummings PC- 2000 Your Pregnancy, Ed. Lippincot Raven Software Interactieve flora van Nederland en Vlaanderen, met 4000 foto’s en 1200 tekeningen, Astado Educatieve Media, Nijmegen, http://www.astado.nl Gedragsstudie van de neusbeer, trainingspakket voor het leren maken van een ethogram, Astado, NL Volle longen zonder rook,Belgische Vereniging voor Kankerbestrijding, wetenschappelijk departement, Leuvensesteenweg 479, 1030 Brussel Science Interactive Encyclopedie, Hachette Multimedia Vogels in Europa, Multimedia beeld en geluid, Fnac Het Bos door de Bomen, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap- AMINAL De interactieve flora van Nederland en Vlaanderen, Uitg. Malmberg, Den Bosch (NL) De Mens 3D, Encyclopedie over het menselijk lichaam, cd-rom verkooppunten Atlas of Human Anatomy, Sobotta, Uitg. Kluwer, 1999, Taal: Engels, Latijn, Duits Voedingsplanner, voedingsmiddelentabel, NUBEL, Brussel, 1999 EHBO-diskette "Eerstehulpflop", Rode Kruis, Brussel. Een aantal Engelse cd-rom’s, o.a. ‘Senses and sensivity; The virtual Immunology lab, is te raadplegen op: http://www.BioInteractive.org Video’s Aan genen zijde: overerving bij de mens, (32 minuten, Nederlands), Audiovisuele dienst K.U. Leuven, Groenveldlaan 3 bus 3, 3001 Heverlee “De prijs van zuiver water" + leerkrachtenmap, Vlaamse Milieumaatschappij, Documentatiecentrum, A. Van de Maelestraat 96, 9320 Erembodegem "Mijlpalen in de biologie" + handleiding met kopieerbare werkbladen, Schooltv, Stichting Teleac-NOT, 1200 BB Hilversum Een zinvolle en vruchtbare inschakeling van dergelijk audiovisueel materiaal in de les vereist een korte inleidende toelichting. Enkele vooraf meegedeelde opdrachten bevorderen en richten de actieve waarneming van de leerlingen. Deze opdrachten zullen een gestructureerde bespreking en discussie achteraf vergemakkelijken. Een verspreiding van deze verschillende fasen over meer dan één lesuur is niet aangewezen.


25

MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN Vaklokaal De lessen worden steeds gegeven in het daartoe bestemde biologielokaal, voorzien van een goed uitgeruste leraarstafel en leerlingentafels met water, gas en elektriciteit. In of naast het lokaal moet er opbergruimte voorzien zijn. Het lokaal moet demonstratie- en leerlingenproeven toelaten en is uitgerust voor projecties (met tv, video en/of cd-rom, overhead- en diaprojector). Er moet dus kunnen verduisterd worden. Didactisch materiaal: voor het uitvoeren van demonstraties, proeven en observaties, vereist om de doelstellingen te bereiken, dient de volgende basisuitrusting aanwezig te zijn: Hulpmiddelen bij observatie micropreparaten

modellen en/of transparanten

leverkwabjes

skelet en torso mens

nierlichaampjes

huid

doorsnede dunne darm

nier

doorsnede long

nierlichaampje

doorsnede huid

luchtpijp

bloed van mens

mannelijke en vrouwelijke voortplantingsorganen

celdelingen

doorsnede hoofd

delingsfasen

planten- en/of dierencel oog en/of oor hersenen neuron

Hulpmiddelen bij experimenten materiaal per groepje van twee leerlingen microscoop draag- en dekglaasjes dissectieset (scalpel, en -houder, pincet, schaar en prepareernaald) dissectieteil of fotobak driepikkel, pijpensteeldriehoek, gloeikroesje, brandtang bunsenbrander statief, ring, vuurvast gaas, 2 klemmen, 2 noten glaswerk, stoppenassortiment ofwel kwikthermometers (max. 50 °C op 0,1 °C) ofwel elektronische thermometers (digitaal) dialyseslang aardappelmesje petrischalen glaswerk


26

toestellen koelkast centrifuge en toebehoren digitale balans (op 0,1 g) elektronische pH-meter haarhygrometer incubatieoven drukpan chemicaliën agar-agar, glucose, glycerol, keukenzout, NaOH-pastilles, fenolftaleïne, clinistix, lugol, zetmeel, waterstofperoxide, glaswol, norvanol, formaldehyd (40%), mangaandioxide, detergent, universeelindicator-papier (en/of vloeibaar), testkits voor bodem- en/of wateronderzoek, amylase, proteïnase, methyleenblauw. Om overbodige uitgaven te vermijden kan de leraar biologie nagaan of minder courant gebruikte toestellen en voorwerpen (zoals bv. chronometers, kleurfilters voor fotosyntheseproeven, colorimeter, warmwaterbad, kompassen…) aanwezig zijn in andere laboratoria van de school. Gemeenschappelijke aankoop en gebruik van dergelijk materiaal kan het best gecoördineerd worden op niveau van de vakgroep wetenschappen. Integratie van ICT Het lokaal is voorzien van ten minste één goed uitgeruste multimediacomputer met printer, uitgerust voor projecties en met liefst een internetaansluiting. Veiligheid Om aan de nodige veiligheidsvoorschriften te voldoen dienen o.a. aanwezig te zijn: veiligheidskast voor de opslag van gevaarlijke producten (voorzien van de overeenkomstige gevarensymbolen), blustoestel, emmer met zand, branddeken, metalen vuilnisbak, veiligheidsbrillen, oogdouche of oogwasfles, handschoenen Inzake veiligheid is de volgende wetgeving van toepassing: Codex ARAB AREI Vlarem. Deze wetgeving bevat de technische voorschriften die in acht moeten genomen worden m.b.t.: de uitrusting en inrichting van de lokalen; de aankoop en het gebruik van toestellen, materiaal en materieel. Ze schrijven voor dat: duidelijke Nederlandstalige handleidingen en een technisch dossier aanwezig moeten zijn; alle gebruikers de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften dienen te kennen en correct kunnen toepassen; de collectieve veiligheidsvoorschriften nooit mogen gemanipuleerd worden; de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig moeten zijn en gedragen worden, daar waar de wetgeving het vereist.


27

EVALUATIE Evaluatie kan beschouwd worden als een bespreking van het werk waarmee leraren en leerlingen samen bezig zijn. Steeds zal (moet) de leerling er iets uit leren (bv. Ken ik mijn leerstof voldoende?). Ook de leraar kan er zijn besluiten uit trekken (bv. Volg ik de goede methode?). Telkens weer is de evaluatie een uiting van wederzijdse interesse en vertrouwen, waarbij kwaliteitszorg wordt nagestreefd. Algemene schikkingen i.v.m. evaluatie zijn vastgelegd door de Vlaamse Regering en te raadplegen onder: www.ond.vlaanderen.be/secundair/. Netgebonden schikkingen worden door de inrichtende macht, in overleg met de betrokken scholen, uitgevaardigd. 1

Eigenschappen van een goede evaluatie

Door te evalueren wil men bij de leerlingen nagaan in hoeverre de doelstellingen die men met het leerproces wilde bereiken, bereikt zijn. De evaluatie moet daarom volgende kenmerken bezitten. Ze moet doeltreffend, betrouwbaar en efficiënt zijn. Doeltreffendheid: de mate waarin de toets of eindproef beantwoordt aan het doel waarvoor hij gebruikt wordt. Betrouwbaarheid: het uitschakelen van toevalsinvloeden en het aanwenden van objectieve meetmethoden. Efficiëntie: de tijd nodig voor het voorbereiden en het afnemen van de toets moet in verhouding staan tot het bekomen van relevante informatie, liefst in een minimum van tijd. Onvoldoende resultaten bij individuele leerlingen of bij gedeelten van de klasgroep, zullen de leerkracht ertoe aanzetten om remediërend in te grijpen. Een evaluatie kan een signaal geven om de lesdoelstellingen bij te sturen. Verder is de evaluatie een belangrijk gegeven bij de pedagogische begeleiding en bij de controle door de inspectie. Voor de leerling is het van belang om door de evaluatie te weten te komen hoe zijn evolutie is binnen het leerproces. Een evaluatiecijfer voor dagelijks werk zal dus noodzakelijkerwijze gesteund zijn op veelvuldige evaluatiemomenten en op zowel kennis, vaardigheden als attitudevorming. 2

Dagelijks werk

Het dagelijkse werk, een procesevaluatie, wordt permanent geëvalueerd. De leraar laat hierbij niet alleen cognitieve, maar ook affectieve en psychomotorische doelstellingen aan bod komen. De quotering voor "dagelijks werk" is gesteund op: notities van observaties in de klas; klassegesprekken; medewerking in de klas; gedrag in schoolsituaties; korte mondelinge of schriftelijke beurten (5-10 min.); prestaties aangaande laboratoriumwerk, praktische oefeningen, opdrachten; mate van het beheersen van de vaardigheden. Besteed aandacht aan de inzet, de vaardigheid, het resultaat, het verslag, de groepsgeest en de nauwkeurigheid waarmee een leerling werkt. Via de agenda worden de leerlingen en ook hun ouders geïnformeerd over de resultaten van evaluaties.


28

Examens

Voor het wetenschappelijk werk biologie is het niet verplicht om aparte examens af te nemen. De evaluatie zal vooral steunen op vaardigheden en attitudes van de leerlingen bij het uitvoeren van de zelfstandige opdrachten. Ook de verslagen die de leerlingen dienen te maken, zullen daarvoor in aanmerking komen. Als een examen wordt afgenomen, kan dit gebeuren in twee lestijden vóór de examenperiode. Het zal dan minstens een taak (of een gedeelte ervan) of een analoge opdracht omvatten, die reeds tijdens het schooljaar uitgevoerd werd. Elke leerling maakt een verslag. De examens worden afgenomen in de aanwezigheid van de vakleraar. Hij deelt de leerlingen, bij aan vang van de proef mee dat bijkomende vragen ter verduidelijking kunnen gesteld worden. Elke bij-komende toelichting wordt luidop gegeven, zodat alle leerlingen op een gelijke wijze worden behandeld. Een exemplaar van de gestelde vragen met aanduiding van de puntenverdeling wordt samen met de verbeterde examenkopijen in het archief bewaard. Dit exemplaar wordt tevens aangevuld met een nietabsolute modeloplossing (de leerling kan terecht een andere oplossingsmethode gebruiken) of met een opsomming van de aandachtspunten die aanwezig moeten zijn voor oplossingen van open vragen en taken. Na de proeven hebben de leerlingen het recht de modeloplossing in te zien. Ook hebben zij het recht, op hun vraag, om hun gecorrigeerd examen in te zien. Voor de examens worden met de leerlingen duidelijke afspraken gemaakt over het verloop van de examens. 4

Algemene richtlijnen

De vragen/opdrachten met aanduiding van de cijferverdeling op de modeloplossing en de aanwijzingen voor de oplossing van de open vragen, worden opgesteld en vooraf aan de directeur overhandigd. Om achteraf discussies te vermijden zorgt men ervoor dat de leerlingen beschikken over: - een duidelijk beeld van wat van hen verwacht wordt; - de vragen en opdrachten die reeds zijn voorgekomen gedurende het didactisch proces; - een geschreven mededeling waarin staat welke informatiebronnen en welk materiaal ze mogen/ moeten meebrengen op het examen; - een blad met vragen om overschrijffouten te vermijden. Indien in een klas leerlingen van verschillende opties of studierichtingen samen alle lessen of een deel van de lessen volgen, dan is binnen deze klas, differentiatie van vragen toegelaten. Bij eventueel herexamen zal men voor de leerling de leerstof voor dat herexamen zeer nauwkeurig schriftelijk bepalen. Objectieve correctienormen zijn vanzelfsprekend een noodzaak.


29

BIBLIOGRAFIE Pedagogisch-didactische naslagwerken ASPERGES, M., e.a., Didactiek van de Biologie, De Sikkel, Oostmalle, ISBN 90 260 4643 X BLIECK, A. e.a., Instrumentarium voor leraren en schoolteams, Vakoverschrijdende thema's in het secundair onderwijs: gezondheidsopvoeding, milieueducatie en relationele vorming, Uitgeverij Garant, Leuven-Apeldoorn, 1994 BUZAN, T., Gebruik je verstand met de beroemde Mind-Map-techniek, Uitgeverij. De Kern, ISBN 90 325 0530 0, 176 blz. BOEKAERTS, M., SIMONS, P., Leren en instructie, Psychologie van de leerling en het leerproces, Van Gorcum, Assen, 1995 CORNELIS, G.C., Zoeken naar oplossingen, Inleiding tot het probleemgericht denken, VUBPRESS, Brussel, 1999, ISBN 90 5487 240 3 / NUGI 619 GEERLINGS, T., VAN DER VEEN, T., Lesgeven. Interne differentiatie in de praktijk, Van Gorcum, Assen, 1995 HARGRAVES, A., e.a., International Handbook of Educational Change, Kluwer, 1998 HOOGEVEEN, P., WINKELS, J., Het didactisch werkvormenboek, Van Gorcum, Assen, 1996 MEDAER, C., Leren met projecten, Garant, Leuven, 2001 STANDAERT, R., TROCH, F., Leren en onderwijzen, Acco, Leuven TIELEMANS, J., Psychodidactiek, Uitg. Garant, Leuven, 1993, ISBN 90-5350-151-7 Naslagwerken biologie Online Biology Book, een zeer uitgebreid elektronisch handboek, met veel duidelijke afbeeldingen: http://gened.emc.maricopa.edu/bio/bio181/BIOBK/BioBookTOC.html AICHELE, D., Wat bloeit daar?, Thieme, Baarn NL, 1993 ANTROP, M., Het landschap meervoudig bekeken, Pelckmans De Nederlandsche Boekhandel. BANNINK, G.B., VAN RUITEN Th.M., BioData, Nijgh Versluys, Baarn, 1999, 1ste druk, (ISBN 90 425 1226 1), 240 blz., (figuren schema’s, tabellen, .) BACKX, F.J.G., BOL, E., VAN MECHELEN, W. (red), Epidemiologie van sport en gezondheid, Polygon, Antwerpen, 1997, 231 blz., BEF (ISBN 90-352-1705-5) BEKAERT, G., e.a., Handleiding voor de leerkracht bij Leerwerkbladen 3, De Sikkel, Oostmalle BEKAERT, G., e.a., Leerwerkbladen 3, De Sikkel, Oostmalle BEKAERT, G., e.a., Handleiding voor de leerkracht bij Leerwerkbladen 4, De Sikkel, Oostmalle BEKAERT, G., e.a., Leerwerkbladen 4, De Sikkel, Oostmalle BERCHEM, F., De "Fischer" geheugen cursus, ISBN 90-389-0563-7 BOSSIER, M., e.a., Moderne dierkunde, Van In, Lier, ISBN 90 306 1524 9 BROEK (VAN DE), J., Over sneeuwballen en glaasjes melk, ( 100 alledaagse onderwerpen chemisch ontmaskerd), Uitg. ten Hagen & Stam, Den Haag, 2000 CASTEELS, V., e.a., Macro/Micro in de biologie, Hoe kunnen organismen zich als soort in stand houden?, Uitgeverij Plantijn, Deurne-Antwerpen CHALMERS, A.F., Wat heet Wetenschap?, Boom, Amsterdam, 1994 COKELAERE, M., Gezondheidsleer: beter voorkomen dan genezen, Aurelia-reeks, St. Martens-Latem DECONINCK, W., De ongewervelde dieren, De Sikkel, Oostmalle DECAMBRAY, R. en DISCART, C., Biologie 2de jaar infoboek, Plantyn, Deurne


30

DECAMBRAY, R. en DISCART, C., Biologie 3de jaar infoboek, Plantyn, Deurne DEELSTRA, H., e.a., Bijzondere voeding”, Garant, 1999, ISBN 90-5350-900-3 DE FACQ, F., e.a., Biologie 3, De Sikkel, Oostmalle DE FACQ, F., e.a., Biologie 4, De Sikkel, Oostmalle DE FACQ, F., e.a., Exploratie- en experimentenschrift 3, De Sikkel, Oostmalle DE FACQ, F., e.a., Exploratie- en experimentenschrift 3 Plus, De Sikkel, Oostmalle DE FACQ, F., e.a., Exploratie- en experimentenschrift 4, De Sikkel, Oostmalle DE FACQ, F., e.a., Handleiding voor de leerkracht bij het Exploratie- en experimentenschrift 3, De Sikkel, Oostmalle DE FACQ, F., e.a., Handleiding voor de leerkracht bij het Exploratie- en experimentenschrift 4, De Sikkel, Oostmalle DEJAERE, R., Celmetabolism: basisfuncties, VUBPRESS, Brussel, 1999, ISBN 90 5487 237 3 DE LANGHE, J., e.a., Flora van België, het Groothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en de aangrenzende gebieden (Pteridofyten en Spermatofyten), Nationale plantentuin van België, Meise DE MUYNCK, B., Bezoekerscentra bij natuurgebieden in Vlaanderen, Stichting Leefmilieu, Kipdorp 11, 2000 Antwerpen (03-231 64 48) EISENREICH, W., De nieuwe dieren- en plantengids voor onderweg, Thieme, Baarn NL, 1994 FULLICK, A., Human Health and Disease, Heinemann Educational, Oxford, 1998 GARNWEIDNER, Paddestoelengids in kleur, Thieme, Baarn NL, 1992 GIEBENS, e.a., Cytologie en voortplanting, CBL-UIA-Wilrijk, 1988. GOUBAU P., VAN GOMPEL A., Wegwijzer in Microbiologie, editie 2000, Uitgeverij Garant, Leuven, ISBN 90-44441-1001-4, 383 blz. GREGOIRE, L., Functionele anatomie van de mens, Spruyt, Van Mantegem en De Boes b.v., Leiden, 1996 GUYTON, A.C., Textbook of medical physiology, W.B. Sauders Company, Philadelphia, London, Toronto, 1976. ISBN 0-7216-4393-0. HENS, L. e.a., Milieu en genetisch risico, De Nederlandse Boekhandel, Antwerpen/Amsterdam HOEKSTRA, W.P.M., Een wereld vol bacteriën, Nieuwezijds, Amsterdam,1999, (ISBN 9057120496) KAHLE W., LEONHARDT H. en PLATZER W., Sesam Atlas van de anatomie 1, 2 en 3, Westland, telkens ca. 400 blz. (ISBN 90-246-69-162, -170, -180) KANDEL, E. (Nobelprijswinnaar), Geheugen – Van moleculen tot geest, Wetenschappelijke Bibliotheek Natuur & Techniek, 2000 KEETON & Mc FADDEN (bewerkt door Dr. G.M.N. Verschuuren, Drs. H. de Bruin, M.W. Halsema): Grondslagen van de biologie, deel I en II, H. E. Stenfort Kroese B. V., Leiden/Antwerpen ISBN 90 207 1373 6 SISI 573 UDC 574.2 LAWALRÉE, A., Beschermde wilde planten in België, Nationale Plantentuin van België, Domein van Boechout, B-1860 Meise. LEWONTIN, R., Menselijke verscheidenheid, Wetenschappelijke Bibliotheek Natuur & Techniek, 1985, ISBN 90 70157 52 7 MASSART, D. L., e.a., Vreemde stoffen in onze voeding, Vol. 26 in de reeks Leefmilieu nu, Nederlandsche Boekhandel, Kapellen MEADOWS, J., Geschiedenis van de Wetenschap, Natuur & Techniek, Amsterdam, ISBN 90 68251 902 MORSEL, A., Het Geheugen, Edito-Service S.A., Genève, 1983, voor de Nederlandse vertaling, ISBN 28302-1246-0 NELISSEN, M., De bril van Darwin (Op zoek naar de wortels van ons gedrag), Uitgeverij Lannoo, , (ISBN 90-209 4116x – NUGI 822)


31

NÖLLERT, A en NÖLLERT, C, Amfibieëngids van Europa, uitg. Tirion, Baarn, 2001, 382 p., ISBN, 90 5210 4190 PIES, W., Biologie - Prüfungsliteratur zum GK 1, Mediscript Verlag, Bad Wörishofen, Duitsland (meerkeuzevragen over de cel en genetica) POLK, P., Biologie anders bekeken, VUBPRESS, Brussel, 2002, ISBN: 90-5487-306 X NUR 922 RIETJE C. E. (red.), Eten en weten, Wolters-Noordhoff Open Universiteit (Natuurwetenschappelijke reeks) ISBN 90-01-66013-4 NUGI 821 SCHELLEKENS, H., Bouwstenen van de erfelijkheid, Meulenhoff informatief, 1985. SILBERNAGL S. en DESPOPOULOS A., Sesam Atlas van de fysiologie, Westland, 336 blz. (ISBN 90246-7032-2) SIMMONS J., De Top-100 van wetenschappers, Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht, 1997, ISBN 90-2746185-6 SKELTON, P., Evolution. A biological and palaeontological approach, Addison-Wesley Publishing Company, 1993, 1064 blz. STRENGERS, P.F.W., e.a., Bloed - Van magie tot wetenschap, Wetenschappelijke bibliotheek van Natuur en Techniek, Amsterdam, 1994 STÖRIG, H. J., Geschiedenis van de Wetenschap, 3 delen, Prisma, Utrecht SUZANNE, C., Menselijke genetica, De Sikkel, Oostmalle, 1987. ISBN 90 260 3203 THEUNISSEN B. en VISSER R.P.W., De wettten van het leven. Historische grondslagen van de biologie 1750-1950, Ambo, 278 blz. (ISBN 90-263-1214-8) TJORDJMAN, G. e.a., Gezinsencyclopedie voor seksuele voorlichting, 17 tot 19 jaar, Zuid-Nederlandse uitgeverij, Antwerpen. VAN CAMPENHOUD, J., e.a., Biologie 3, Van In, Lier. VAN CRANENBURGH, B., Schema's fysiologie, De tijdstroom, Lochem-Poperinge, ISBN 90-6078-181-2 VAN DEN BERGHE H, e.a., Jongeren en erfelijkheid: hun beeldvorming over erfelijke ziekten, erfelijke risico's en genetische tests, Uitgeverij Garant Leuven-Apeldoorn, 1996, 133 blz. (ISBN 90-5350-531-8) WRIGHT, D., Human Biology, Heinemann Educational, Oxford ZEISS, F., Natuurlijke historiën - Geschiedenis van de biologie van Aristoteles tot Darwin, Uitg. Boom, Amsterdam, 272 blz., ISBN 90-5352-232-8 Brochures en repertoria Erfelijkheid in de kijker en Prenataal onderzoek in de kijker, gratis brochures, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, postbus 1365, 1000 Brussel Wel thuis - het voorkomen van vergiftigingen en Wie ons wil bellen, verliest beter geen tijd, gratis brochures, Antigifcentrum, p/a Militair Hospitaal Koningin Astrid, Bruynstraat 1120 Brussel, tel 02-264 96 36 - fax 02-264 9 46 Dr. Lic BERTELS, G., e.a., "Zoönosen - Ziekten en besmettingen die van dieren op mensen kunnen overgaan", gratis brochure, Provinciale Landbouwdienst, Herkenrodestraat 20, 3600 Genk Lesbladen Water en Lucht, Vlaamse Milieumaatschappij, Aalst Een educatief reservaat... een laboratorium in volle natuur, Werkdossier voor de leerkracht, Instituut voor Natuurbehoud, Brussel U gaat op reis naar een warm land of gaat er wonen (Praktische Gezondheidswenken), een uitgave van het Instituut voor Tropische geneeskunde te Antwerpen Hemofilie, Gids voor patiënten, gratis brochure, een uitgave van de Hemofilievereniging, Dekenijstraat 96, 1180 Brussel, tel. 02-346 02 61, [email protected] Multiple-choice-vragen o.a. over stofwisseling, genetica, zintuigen en zenuwstelsel: http://www.abi-tools.de/themen/biologie/biologie_b.htm


32

Tijdschriften Natuur & Techniek, natuurwetenschappelijk maandblad NL -1000 BM Amsterdam NVOX, Tijdschrift voor natuurwetenschappen op school, Uitgave van NVON, de Nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen, http://home.svm.nl/natwet/nvox/index.htm MENS (Milieu-Educatie, Natuur & Samenleving), driemaandelijks tijdschrift, Groeneborgerlaan 171, 2020 Antwerpen, www.2mens.com EOS-Magazine, Wetenschap en Technologie voor Mens en Maatschappij, Uitg. Cascade, www.eos.be Velewe, Vereniging Leraars Wetenschappen, Zichem "Bewegung in verschiedenen Lebensräumen", 60 bladz., Dimat, Hoge Kaart 293, 2930 Brasschaat Food biotechnology, Cambridge studies in biotechnologie 7 - Edited sir James Baddily bridge University Press, 1989. ISBN 0521 266319

e.a. - Cam-

Houdingen tegenover roken, alcohol, geneesmiddelen en illegale drugs, Centrum voor Nascholing Gemeenschapsonderwijs, Jette. Brieven aan jonge ouders. Uitgave van de bond van grote en jonge gezinnen, Troonstraat 125, 1050 Brussel MASSART, D. L., Farmaceutisch instituut, Vrije Universiteit Brussel, Nascholing voor leraren biologiescheikunde, 1994 POPPE, M. en BILMEYER, K., Zijn er grenzen aan de geneeskunde? Milieurama, jrg 1990, nr. 7/8 UITGAVEN "Cahiers Biowetenschappen en Maatschappij", Postbus 617, 2300 AP Leiden, NL.: Tijdschrift voor geneeskunde (o.a. Genetische aandoeningen: hun herhalingsrisico in theorie en praktijk) Jaarboeken van de Vereniging voor het onderwijs in de Biologie: De Sikkel, Oostmalle, ISSN 0250-7714. In de Dienst Medische Genetica van elk universitair ziekenhuis zijn brochures i.v.m. genetisch advies verkrijgbaar en kan gespecialiseerde literatuur geraadpleegd worden in de bibliotheek.

ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week) BIJLAGE: NUTTIGE ADRESSEN Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer, www.mina.be Koning Albert II-laan 20, 1000 Brussel Antigifcentrum (Tel. 070- 245 245), www.poisoncentre.be p/a Militair Hospitaal Koningin Astrid, Bruynstraat 1, 1120 Brussel Belgisch Federatie Tegen Kanker, www.kanker.be Leuvensesteenweg 479, 1030 Brussel Bijenteeltmuseum, www.kalmthout.be/bijent.htm Putsesteenweg 131, 2920 Kalmthout Bond Beter Leefmilieu, www.bondbeterleefmilieu.be Overwinningsstraat 26 b11, 1050 Brussel Centrum ter preventie van zelfmoord, http://home.tiscalinet.be/gorikdesamblanx/ Kasteleinplein 46, 1050 Brussel Centra voor Geboorteregeling en Seksuele Opvoeding, www.cgso.be Meersstraat 138 B, 9000 Gent Centrum voor Natuur- en milieueducatie, http://home2.planetinternet.be/pin29501/ Ommeganckstraat 20, 2018 Antwerpen De Dopinglijn, www.wvc.vlaanderen.be/dopinglijn Markiesstraat 1, 1000 Brussel Educatief Bosbouwcentrum Groenendaal, www.ebg.be Duboislaan 2, 1560 Hoeilaart Federatie van de Voedingsindustrie, www.fevia.be Kortenberglaan 172, 1000 Brussel Green vzw, http://www.greenbelgium.be/ Vanderstappenstraat 36, 1030 Brussel "Groene school" project, www.mina.vlaanderen.be/milieueducatie/groeneschool/ Koning Albert II-laan 20, 1000 Brussel Het Vlaamse Kruis, www.hvk.be Kronenburgstraat 41D, 2000 Antwerpen Hortus en Schoolmuseum Michel Thiery, www.gent.be/gent/vrijetij/feesten/pers623.htm Sint-Pietersplein 14, 9000 Gent

33

ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week) Instituut voor Natuurbehoud, www.instnat.be Kliniekstraat 25, 1070 Brussel Instituut voor Tropische Geneeskunde, www.itg.be Nationalestraat 155, 2000 Antwerpen Jeugd en Seksualiteit, www.jeugdwerknet.be/jeugd.en.seksualiteit Koningin Astridlaan 106, 2800 Mechelen Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, www.kbinirsnb.be Vautierstraat 29, 1040 Brussel Koördinatiekomitee Algemene Tabakspreventie (K.K.A.T.), www.ihe.be/epidemio/morbidat/NL/STYL/TABA10.htm G. Schildknechtstraat 9, 1020 Brussel Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde, www.zooantwerpen.be Koningin Astridplein 26, 2018 Antwerpen Leefsleutels voor jongeren, www.leefsleutels.be Leopoldstraat 95, 2800 Mechelen Marien Ecologisch Centrum, http://user.online.be/~mec-voc/noframes01.html Langestraat 99, 8400 Oostende Ministerie Vlaamse Gemeenschap, www.wvc.vlaanderen.be/welzijnengezondheid Markiesstraat 1, 1000 Brussel Museum voor Dierkunde, http://allserv.rug.ac.be/~dvscheld/ K.L. Ledeganckstraat 35, 9000 Gent Museum voor de Geschiedenis van de Wetenschap Krijgslaan 281, Gebouw S30, 9000 Gent Nationale Plantentuin, Educatieve dienst, http://www.br.fgov.be/ Nieuwelaan 38, 1860 Meise Natuur- en milieueducatieve centra, www.mina.vlaanderen.be/milieueducatie/centra Vlaanderen Natuurreservaten vzw, www.natuurreservaten.be Koninklijke St.-Mariastraat 105 , 1030 Brussel Natuur & Techniek, www.natutech.nl Postbus 3144, 4800 DC Breda

34

ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week) Nederlands Instituut voor Biologie, www.nibi.nl Nicolaas Beetsstraat 222, 3503 RP Utrecht Nutriënten België, www.nubel.com Esplanadegebouw, lokaal 11.04, 1010 Brussel Nutrition Information Center, www.nicevzw.be Treurenberg 16, 1000 Brussel Omtrent Gezondheid vzw Sans Soucistraat 65, 1050 Brussel Onderzoeks- en informatiecentrum van de Verbruikersorganisaties, www.oivo-crioc.org/ Riddersstraat 18, 1050 Brussel Openbare Vlaamse Afvalstoffen-Maatschappij, www.ovam.be K. De Deckerstraat 22-26, 2800 Mechelen Pedagogische Begeleidingsdienst van het Gemeenschapsonderwijs, www.rago.be/pbd/ J. de Lalaingstraat 28, 1040 Brussel Plantentuin van de Universiteit van Gent K.L. Ledeganckstraat 35, 9000 Gent Projekt Farmaka vzw, www.farmaka.be J. Vervaenestraat 14, 9050 Gent Provinciaal Instituut voor Hygiëne, www.provant.be/pih Kronenburgstraat 45, 2000 Antwerpen Provinciaal Instituut voor Milieu-Educatie (PIME), via: www.pienternet.be Mechelsesteenweg 365, 2500 Lier Provinciaal Natuurcentrum, www.limburg.be/provinciaalnatuurcentrum/ Het Groene Huis, Domein Bokrijk, 3600 Genk Provinciaal Natuureducatief Centrum ‘De Kaaihoeve’, www.oost-vlaanderen.be\milieu\educatie Oude Scheldestraat 16, 9630 Meilegem (Zwalm) Rode Kruis Vlaanderen (RKV), Dienst Gezondheidspromotie, www.redcross.be Vleurgatsesteenweg 98, 1050 Brussel Stichting Leefmilieu vzw, www.stichtingleefmilieu.be Kipdorp 11, 2000 Antwerpen

35

ASO – 2de graad – Complementair gedeelte AV Wetenschappelijk werk biologie (1ste leerjaar: 1 lestijd/week, 2de leerjaar: 1 lestijd/week) Teleac/NOT SchoolTV, www.teleacnot.nl Uitgeverij EPO, Lange Pastoorstraat 25-27, 2600 Berchem Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen, www.vad.be E. Tollenaerestraat 15, 1020 Brussel/ Laken Vereniging voor Bos in Vlaanderen, www.vbv.be Geraardbergsesteenweg 267, 9090 Melle Vereniging van Leraars Wetenschappen, www.fys.kuleuven.ac.be/velewe/index.html Mollenveldwijk 30, 3271 Zichem Vereniging voor het Onderwijs in de Biologie, de Milieuleer en de Gezondheidseducatie (VOB vzw) http://vob.homepage.com, Min. De Clercklaan 2, 8500 Kortrijk Vlaams Aidscoördinaat, www.ipac.be Marnixplaats 16/17, 2000 Antwerpen Vlaamse Diabetes Vereniging, www.diabetes-vdv.be Ottergemsesteenweg 456, 9000 Gent Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie, www.vig.be G. Schildknechtstraat 9, 1020 Brussel Vlaams Interuniversitair Instituut voor Biotechnologie, www.vib.be Rijvisschestraat 20, 9052 Gent (Zwijnaarde) Vlaamse Liga tegen Kanker, www.kanker.net Koningsstraat 217, 1210 Brussel Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening, www.vmw.be Belliardstraat 73, 1040 Brussel Vlaamse Milieumaatschappij, www.vmm.be Van de Maelestraat 96, 9320 Erembodegem (Aalst) Vlaamse Vereniging voor Respiratoire Gezondheidszorg & Tuberculosebestrijding (VRGT) Eendrachtstraat 56, 1050 Brussel Vlindertuin, www.knokke-heist.be/vlindert.htm Bronlaan 14, 8400 Knokke-Heist Wereld-Natuur-Fonds, www.wwf.be Waterloosteenweg 608, 1050 Brussel

36

week)

Recommend Documents