week)

TSO – 3de graad –Jeugd- en gehandicaptenzorg TV Opvoedkunde (1ste jaar: 10 lestijden/week, 2de jaar: 7 lestijden/ week)

1

INHOUD Visie ..........................................................................................................................................................2 Beginsituatie .............................................................................................................................................3 Algemene doelstellingen ..........................................................................................................................4 Leerplandoelstellingen / leerinhouden......................................................................................................5 Ortho(ped)agogiek……………………………………………………………………………………….. 5 Beroepsgerichte pedagogiek…………………………………………………………………………… 7 Beroepsgerichte psychologie…………………………………………………………………………… 8 (Ortho)(ped)agogische technieken…………………………………………………………………… 10 Organisatie en voorzieningen…………………………………………………………………………. 11 Communicatie en omgangskunde…………………………………………………………………… 13 Pedagogisch-didactische wenken en timing ..........................................................................................15 Ortho(ped)agogiek……………………………………………………………………………………… 16 Beroepsgerichte pedagogiek………………………………………………………………………… 17 Beroepsgerichte psychologie………………………………………………………………………… 18 Ortho(ped)agogische technieken………………………………………………………………………19 Organisatie en voorzieningen…………………………………………………………………………. 20 Communicatie en omgangskunde…………………………………………………………………… 21 Minimale materiële vereisten..................................................................................................................22 Evaluatie .................................................................................................................................................23 Bibliografie ..............................................................................................................................................24


2

VISIE Binnen het vak opvoedkunde komen aspecten aan bod van ortho(ped)agogiek, pedagogiek, psychologie en ontwikkelingspsychologie, sociale agogiek, psychopathologie, sociologie en filosofie. Zowel kennis als technieken zijn van belang. Er wordt in het vak opvoedkunde intens gewekt aan het ontwikkelen van een opvoeders/begeleiders attitude. Het middel bij uitstek van de opvoeder/begeleider in de beroepsuitoefening is zijn rijke en evenwichtige persoonlijkheid. Er wordt in het vak opvoedkunde grondige aandacht besteed aan communicatieve vaardigheden van de leerling. De opvoeder/begeleider stemt zich af op het niveau en de belevingswereld van de groep. Vertrekkend van een goed inzicht in de leef- en werksituatie moet je die zo kunnen organiseren dat ze voldoende structurerend, ontwikkelings- en welzijnsbevorderend wordt. De benadering vertrekt vanuit een respectvolle houding. Binnen deze groepswerking besteedt de opvoeder/begeleider voldoende aandacht aan het individu: de cliënt. De opvoeder/begeleider werkt vooral in een team. Ook samenwerken met ouders en het gezin komt aan bod. Het ontwikkelen van kritische zin , creatief denken en handelen krijgen veel gewicht. Zowel in de lessen als in de stages wordt een appèl gedaan op kritische (zelf)reflectie en actief omgaan met een gegeven of geschetste (probleem)situatie. We streven naar kwaliteitszorg. Mede daarom vinden wij vakbekwaamheid essentieel. Blijvende interesse en navorming zijn een noodzaak.


3

BEGINSITUATIE In het eerste leerjaar van de derde graad TSO kunnen leerlingen ingeschreven worden: - die met vrucht het tweede leerjaar van de tweede graad van het algemeen, technisch of kunstsecundair onderwijs gevolgd hebben (oriënteringsattest A of B, voor zover dit laatste niet voor deze studierichting clausuleert); - met vrucht een tweede leerjaar van de derde graad beroepssecundair onderwijs beëindigd te hebben en het getuigschrift van dat jaar (voor zover het voorzien is) behaald hebben; - de houders van het getuigschrift tweede graad van het secundair onderwijs, uitgereikt in het algemeen, het technisch of het kunstonderwijs door de examencommissie van de Vlaamse Gemeenschap, onder de volgende voorwaarde: gunstig advies van de toelatingsklassenraad over de keuze van de studierichting. De leerlingengroep Jeugd- en Gehandicaptenzorg is een behoorlijk heterogene groep. De leerlingen komen uit verschillende studierichtingen uit het tweede leerjaar van de tweede graad. Een klein aantal onder hen komt uit studierichtingen die een lichte aanzet en voorbereiding inhouden voor Jeugd- en Gehandicaptenzorg. Gezien een aantal overzitters uit andere richtingen van het eerste jaar, derde graad kan het leeftijdsverschil groot zijn. Daar er maar een beperkt aantal scholen de studierichting Jeugd- en Gehandicaptenzorg in hun vormingspakket aanbieden, komen de meeste leerlingen uit verschillende scholen, elk met hun eigen schoolklimaat en schoolwerkplan. De integratie in een nieuwe school, in een heterogene klasgroep, kan bij sommige leerlingen in de aanvangsfase voor een aantal aanpassingsmoeilijkheden zorgen. Bovendien stellen wij bij de leerlingen een verschil in ervaring en betrokkenheid met de sociale sector vast. Een aantal onder hen heeft vanuit het vrijwilligerswerk reeds heel wat ervaring in de sector van mensen met een handicap of in het algemene jeugdwerk. Sommigen zijn daarin zeer actief en hebben reeds cursussen gevolgd als monitor of leider betrokken bij kinderen of volwassenen in problematische opvoedingssituaties. Dit zijn alvast nuttige zij het niet noodzakelijke ervaringen. Door contacten met het werkveld en de geleidelijk geplande en degelijk begeleide stage-ervaringen worden alle leerlingen in de mogelijkheid gesteld hun eigen mogelijkheden en affiniteiten voor bepaalde segmenten van het werkveld te leren kennen.


4

ALGEMENE DOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen -

vertrekken vanuit respect voor de mens

-

een denkkader opbouwen omtrent de ortho(ped)agogische problematiek

-

een evenwichtige persoonlijkheid nastreven met belangstelling voor en gerichtheid op de medemens en cliënt

-

zichzelf kritisch bevragen in relatie met anderen en omgaan met kritiek

-

voldoende contactvaardig zijn

-

empathie, tolerantie, doorzetting en verantwoordelijkheid nastreven

-

overtuigd zijn van eigen groeikansen

-

zich voldoende weerbaar opstellen tegen uitdagingen en beïnvloedingen vanuit de maatschappij

-

de relatie met mensen in een moeilijke welzijnssituatie vorm en inhoud geven

-

een attitude ontwikkelen om zich in theoretische achtergronden te verdiepen en informatie naar de praktijk om te buigen

-

zich bewust zijn van eigen affiniteiten, attitudes en ervaringen als opvoeder/begeleider

-

een kind- en mensbeeld opbouwen dat het professionele handelen zinvol maakt.

TSO – 3de graad – Jeugd- en gehandicaptenzorg TV Opvoedkunde (1ste jaar: 10 lestijden/ week, 2de jaar: 7lestijden/ week)

5

LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN ORTHO(PED)AGOGIEK 1ste leerjaar: 2 lestijden/ week 2de leerjaar: 2 lestijden/ week Decr. nr.

LEERPLANDOELSTELLINGEN

LEERINHOUDEN

De leerlingen kunnen 1

Ortho(ped)agogiek situeren binnen de agogische wetenschappen.

2

Het werkterrein van de orthopedagogiek bepalen.

1

Verband tussen ortho(ped)agogiek en andere agogische wetenschappen 2 Werkterrein/ werkveld Info rond opvoeder/ begeleider zijn Info rond het werkterrein/ werkveld

3

Ortho(ped)agogische basisbegrippen hanteren.

3 Basisbegrippen Gebrek Invaliditeit Handicap POS ADL

4

de oorzaken en preventie van handicaps verwoorden

4 Oorzaken en preventie van handicaps: Begrippen prenataal, perinataal, postnataal (en op andere tijdstippen optredend) Chromosomale en genetische afwijkingen Primaire, secundaire en tertiaire preventie

5

De beeldvorming van en naar de persoon met een handicap toelichten.

5

Beeldvorming

Evolutie van de beeldvorming Zelfbeeld , verwerken en aanvaarden van een handicap Huidige houding van de maatschappij Gezin met een kind met een handicap

TSO – 3de graad – Jeugd- en gehandicaptenzorg TV Opvoedkunde (1ste jaar: 10 lestijden/ week, 2de jaar: 7lestijden/ week) Decr. nr.

6


LEERINHOUDEN


De verschillende handicaps herkennen en definiëren.

6 Verschillende handicaps Verstandelijke handicap Fysieke handicap U: Meervoudige handicap Emotionele- en gedragsproblemen bij kinderen Autismespectrumstoornissen ADHD U: en andere aandachtstekortstoornissen Leerstoornissen Epilepsie U: Sociale handicap (verwaarlozing, mishandeling) Auditieve handicap •

Visuele handicap


7

BEROEPSGERICHTE PEDAGOGIEK 1ste leerjaar: 1 lestijd/ week Decr. nr.


LEERINHOUDEN


De betekenis van de pedagogiek uitleggen.

2 2

1 Omschrijving van de pedagogiek Betekenis van het vak voor de opvoeder/ begeleider

Pedagogisch handelen.

2 Invloed op de ontwikkeling Opvoedingsstijlen Opvoedingsmiddelen Houding en positie van de opvoeder (Uitbreiding)

3

Spel actief en gepast gebruiken.

4

3 Spel en spelontwikkeling Belang van het spel

5

Soorten spelen

6

Met specifieke aandacht voor “new games’’ (Uitbreiding)


8

BEROEPSGERICHTE PSYCHOLOGIE 1ste jaar: 2 lestijden/ week 2de jaar: 1 lestijd/ week Decr. nr.


LEERINHOUDEN


Het begrip psychologie binnen de gedragswetenschappen omschrijven.

1

Het begrip psychologie

De psychologie tegenover de mensenkennis Wat is gedrag ? Wat zijn gedragswetenschappen ? 2

Het belang van de psychologische methoden binnen het ortho(ped)agogische handelen plaatsen.

2

De methoden binnen de psychologie.

De observatie De psychologische test Het interview (Uitbreiding) Het experiment (Uitbreiding) De enquête (Uitbreiding) 3

De psychische functies illustreren aan de hand van voorbeelden (U). 3 De psychische functies: (Uitbreiding) De waarneming Het denken en het leren De motivatie Gevoelens en emoties

4

De ontwikkeling van de conceptie tot de dood toelichten en illustreren.

4

Ontwikkelingspsychologie: Iedere ontwikkelingsfase heeft zijn eigen ontwikkelingskenmerken.

De lichamelijke ontwikkeling De cognitieve ontwikkeling De sociale ontwikkeling


9


LEERINHOUDEN

De leerlingen kunnen De emotionele ontwikkeling De morele ontwikkeling Spel en activiteiten 5

Psychische problemen en stoornissen benoemen en deze met eigen woorden onderscheiden naar kenmerken.

5

De psychische stoornis:

Antisociale persoonlijkheid (sociopathie) Andere persoonlijkheidsstoornissen (Uitbreiding) Depressie Andere stemmingsstoornissen (Uitbreiding) Angststoornissen Dementie Andere psycho-organische syndromen (Uitbreiding) Desadaptatie (Uitbreiding)


10

(ORTHO)(PED)AGOGISCHE TECHNIEKEN 1ste jaar: 2 lestijden/ week 2de jaar: 2 lestijden/ week Decr. nr.


LEERINHOUDEN


Verwoorden wat ortho(ped)agogische technieken omvatten.

1 Ortho(ped)agogische technieken Begripsverklaring (definitie AAMR) Zin en betekenis Deviantie Normalisatie Emancipatie Inclusie

2

Observeren, registreren en interpreteren.

2

Observatiemethoden en -technieken

3

Kinderen en jongeren in POS begeleiden.

3

Kinderen en jongeren in POS

4

De vraagstelling determineren als leidraad voor de strategiebepaling bij specifiek opvoeden.

4

Vraagstellingen

5

Arbeid en spel begeleiden en organiseren bij mensen met een handicap.

5

Arbeid en spel bij mensen met een handicap (Uitbreiding)

6

Personen met een motorische handicap begeleiden in ADL.

6

7

Omgaan met probleemgedrag/ vastgelopen mensen.

Begeleiden van personen met een motorische handicap in ADL 7 Probleemgedrag/ vastgelopen Gedragsanalyse ( Relationele ) aanpak

8

Specifieke begeleidingstechnieken toepassen.

9 10

Cliëntoverleg organiseren.

8

Specifieke begeleidingstechnieken

9

Psychotherapeutische verklaringsmodellen (Uitbreiding) Cliëntoverleg (Uitbreiding)

10


11

ORGANISATIE EN VOORZIENINGEN 1ste jaar: 1 lestijd/ week 2de jaar: 2 lestijden/ week Decr. nr.


LEERINHOUDEN


De sociale kaart gebruiken. Voorzieningen situeren. Concrete hulpvragen situeren binnen het welzijnswerk.

1

Sociale kaart

Kind en gezin Welzijnssector CLB Onderwijs voor kinderen en jongeren met een handicap Zorg voor personen met een handicap Bijzondere jeugdbijstand (Geestelijke) gezondheidszorg (Uitbreiding) Revalidatiecentra (Uitbreiding) 2

De werking en de voorzieningen van het Vlaams Fonds voor Sociale Integratie van personen met een Handicap binnen de welzijnssector situeren. Taken, vaardigheden en attitudes van de opvoeder/begeleider integreren.

2

Werking en voorzieningen van het Vlaams Fonds voor de Sociale Integratie van Personen met een Handicap

3

Taken, vaardigheden en attitudes van de opvoeder/ begeleider

4

De teamwerking van de voorziening / dienst illustreren.

4

Teamwerking in voorziening/ dienst

5

De bevoegdheden van de Federale Regering en de Vlaamse Regering binnen het werkveld van de opvoeder/begeleider situeren.

5

Bevoegdheden van de Federale Regering en de Vlaamse Regering

6

Werking en voorzieningen van de Bijzondere Jeugdbijstand binnen de welzijnssektor situeren.

6

De Bijzondere jeugdbijstand: comité bijzondere jeugdzorg, bemiddelingscommissie, jeugdrechtbank

7

Rechten van personen met een handicap en kinderen, jongeren in een POS verdedigen.

7

Rechten van personen met een handicap en van kinderen, jongeren in een POS

3


12


LEERINHOUDEN


De deontologische houding van de opvoeder/ begeleider aannemen.

9

De tegemoetkomingen voor personen met een handicap terugvinden. 9

Tegemoetkomingen voor personen met een handicap

10

De dagprijs voor het verblijf in een voorziening terugvinden.

10

De dagprijs voor een verblijf in een voorziening

11

Het loon van een opvoeder/begeleider berekenen (Uitbreiding).

11

Lonen van opvoeders/begeleiders (Uitbreiding).

12

Hun rechten binnen de sociale zekerheid illustreren (Uitbreiding).

12

De sociale zekerheid (Uitbreiding)

13

De specificiteit van adoptie en pleegzorg onderscheiden.

13

Adoptie en pleegzorg

8

Deontologie


13

COMMUNICATIE EN OMGANGSKUNDE 1ste jaar: 2 lestijden/ week LEERPLANDOELSTELLINGEN Decr. nr.

LEERINHOUDEN


Communicatie gepast en geïntegreerd gebruiken.

1 Communicatie Alle gedrag is communicatie Wederzijdse beïnvloeding Axenroos van Leary-Cuvelier Verhelderen en verduisteren van de interactie Gelaagdheid van beïnvloeding Axioma’s van Watzlawick (Uitbreiding) Metacommunicatie (Uitbreiding)

2

Communicatietechnieken toepassen.

2 Communicatietechnieken Actief luisteren Ik-boodschappen Kritiek geven en kritiek krijgen Non-verbale communicatie

Inzien wat groepsvorming is.

3 Groepsvorming Soorten groepen

Vergaderen en besluitvormen.

Groepsdynamiek

4

Vergaderen en besluitvormen.

4

Vergaderen en besluitvorming

5

Groepsgesprekken voeren.

5

Groepsgesprekken

6

Groepsgedrag in zijn algemeenheid doorgronden en illustreren.

6 Groepsgedrag Assertief gedrag

3

Rolgedrag (Uitbreiding)

TSO – 3de graad – Jeugd- en gehandicaptenzorg TV Opvoedkunde (1ste jaar: 10 lestijden/ week, 2de jaar: 7lestijden/ week) LEERPLANDOELSTELLINGEN Decr. nr.

14

LEERINHOUDEN

De leerlingen kunnen Territoriaal gedrag (Uitbreiding) Signalen van conflict (Uitbreiding) Maatschappelijke positie (Uitbreiding)

TSO – 3de graad – Jeugd- en gehandicaptenzorg TV Opvoedkunde (1ste jaar: 10lestijden/ week, 2de jaar: 7 lestijden/ week)

15

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN TIMING Bij het opstellen van dit leerplan was het de bekommernis een algeheel leerplan op te maken dat is opgesplitst in deelvakken, die geïntegreerd met elkaar aangeboden worden. Dus moeten de leden van de vakwerkgroep nauw samenwerken. Dit leerplan heeft niet de bedoeling een systematisch leerstofpakket te zijn. Het wil een leidraad bieden met mogelijkheid tot individuele aanpassing door de leerkracht naar omstandigheden, chronologische aanpak, stage- en bezoekverwerking, ervaringen en aanbreng van de leerlingen. Bij de invulling van de didactische wenken per leervak moet vooraf worden gewezen op het grote belang van de verkenning van het werkveld en de uitbreiding en aanknoping van de leerstof via bezoeken aan voorzieningen, spreekbeurten, gebruik van video-opnamen, krantenknipsels en niet in het minst de ervaringen van de leerlingen op stage. Vooral in deze studierichting is het van groot belang de leerlingen vooraf te informeren over hun toekomstig beroepenveld en hun motivatie inzake studiekeuze na te gaan, hun affiniteiten voor deelgebieden van het werkveld af te tasten. Naast kennis, inzicht en toepassing van bepaalde kennisinhouden is in deze studierichting de affectieve component onontbeerlijk. Heel dikwijls kunnen, door in te gaan op de ervaringswereld van de leerlingen, bepaalde inzichten verduidelijkt worden en gevoelens verwerkt. Het is aangewezen te starten vanuit concrete probleemsituaties en praktijkervaring. Gezien de aard van de leervakken is het gunstiger 2 uur na elkaar (blokuren) voor de lessen ter beschikking te hebben (voor leervakken van 1 uur kan 2 uur om de 14 dagen of semester-uren). Dit is o.m. vooral wenselijk met het oog op het organiseren van bezoeken, spreekbeurten en praktische oefeningen. Uit de lectuur van de geformuleerde wenken zal blijken dat het wenselijk is dat het lokaal Jeugd- en Gehandicaptenzorg op een school vrijwel permanent over een video-apparatuur beschikt. De leerkracht moet in staat zijn, de lessen regelmatig met videofragmenten te kunnen documenteren. Er zijn namelijk veel opnames voorhanden en men blijkt toch steeds boeiende T.V.-uitzendingen te maken over de onderwerpen die ons aanbelangen. Wel moet kritisch gewezen worden op de trend van sommige programmamakers om onder het mom van zogeheten ‘human interest’ de sensationele toer op te gaan. Vooraleer per vakonderdeel enkele vakmethodische wenken te vermelden, willen we nog verwijzen naar de uitgebreide bibliografie waarin heel wat werken weer te vinden zijn i.v.m. de verschillende leerstofonderdelen.


16

ORTHO(PED)AGOGIEK

Nr.

Pedagogisch-didactische wenken

Timing

1

De leerlingen vertrouwd maken met de basisbegrippen uit de agogische wetenschappen door te vertrekken vanuit hun belevings- en ervaringswereld.

2 LT

2

Parallel met het vak organisatie en voorzieningen wordt met behulp van de sociale kaart informatie rond de opvoeder/begeleider en het werkterrein en werkveld verzameld.

4 LT

De basisbegrippen binnen de ortho(ped)agogiek worden vanuit concrete probleemsituaties geanalyseerd.

4 LT

Via teksten en videomateriaal worden oorzaken van handicaps aangebracht. Concrete invulling kan gebeuren aan de hand van dossiers of gevalstudies.

4 LT

De evolutie van de beeldvorming van en naar personen met een handicap kan worden geschetst via een geschiedschrijving, gecombineerd met persoonlijke illustraties. ‘Kinderen van Gaia’ van A . Benton is hiervoor uitermate geschikt.

8 LT

3

De betekenis van een handicap voor de persoon zelf kan worden verduidelijkt via een gesprek met een persoon met een handicap ( individuele opdracht of als klassevoordracht). Verslaggeving door ouders van een kind met een handicap vormt een levendige weergave van hun verwerkings- en aanvaardingsproces. Selectief gekozen teksten, documentaires, foto’s, gebruik van internet, bezoeken aan tentoonstellingen, voorzieningen, documentatiecentra en bibliotheken kunnen de leerlingen een duidelijker beeld geven van de verschillende handicaps. Vanuit dit beeld kunnen ze de handicaps herkennen en zich in de leefwereld van de personen met een handicap inleven. De leerlingen kunnen hier ook een documentatiemap samenstellen.

28 LT 1ste jaar, t.e.m. gedrag sproble men; 50 LT 2de jaar


17

BEROEPSGERICHTE PEDAGOGIEK

Nr. 1

Pedagogisch-didactische wenken Vertrekken van eigen ervaringen.

Timing 4 LT

Gebruik maken van artikels e.a. documentatiemateriaal. 2

Gebruik maken van artikels e.a. documentatiemateriaal.

10 LT

Er kan worden gediscussieerd, gewerkt met rollenspelen,... 3

Zeer praktisch gericht werken. Er kan gedacht worden aan bezoeken van speelgoedwinkels, speelgoedbeurzen, speelgoedmuseum (Mechelen...), speel-o-theken,...

11 LT


18

BEROEPSGERICHTE PSYCHOLOGIE

Nr. 1

Pedagogisch-didactische wenken Bij dit onderdeel kan men uitgaan van de ervaringen van de leerlingen, hun belevingswereld, teksten uit tijdschriften, artikels, filmfragmenten, … ...

Timing 4 LT

Belangrijk is de leerlingen vertrouwd te maken met enkele basisbegrippen uit de psychologie. 2

Bij dit onderdeel worden de onderzoeksmethoden oppervlakkig beschreven. Men kan hier gebruik maken van voorbeelden van observatiemethoden, experimenten, psychologische testen, … …

4 LT

Hier wordt steeds uitgegaan van de ervaringen en voorbeelden van de leerlingen. Er kan ook beeldmateriaal aangeboden worden, hetzij illustraties uit boeken, hetzij videomateriaal. Ook kunnen er ook experimentjes uitgevoerd worden i.v.m. bijvoorbeeld de illusies, camouflagetechnieken, … …. Aan de hand van liedjesteksten, gedichtjes, filmfragmenten kan het thema van de gevoelens en de emoties benaderd worden. 3

Dit is het belangrijkste deel. Er kan uitgegaan worden van de ervaringen van de leerlingen, uit hun stage-ervaringen, hun belevingswereld, … … Er kan gebruik gemaakt worden van videomateriaal en artikels uit gespecialiseerde tijdschriften. Ook kunnen de leerlingen zelf een documentatiemap opstellen.

42 LT 1ste jaar, tot en met adolesc entie; 13 LT 2de jaar

4

Hier kunnen filmfragmenten, artikels de basis vormen van deze lessen. Getuigenissen van mensen met psychische stoornissen (Uilenspiegel) en familieleden ervan (Similes). Bezoeken aan PZ, PAAZ, CGG, VVGG, musea (Dr. Guislain, Gent)

12 LT


19

ORTHO(PED)AGOGISCHE TECHNIEKEN

Nr.

Pedagogisch-didactische wenken

Timing

1

Gebruiken van teksten e.a. documentatiemateriaal.

1ste jaar; 10 LT

2

Belangrijk hierbij zijn zeker oefeningen.

1ste jaar 12 LT

Praktische toepassingen b.v. in kleuterklassen, POI, ... Verband leggen met stage-opdrachten. 3

Uiterst belangrijk als basiskennis: herstel van het gewone leven, W. ter Horst Uitnodigen van deskundigen.

1ste jaar 24 LT

4

Men kan hiervoor steunen op de vraagstellingstypes van Kok, en van daaruit ook andere behandelingsmodellen introduceren.

5

Contacten met organisaties voor arbeidstrajectbegeleiding, vrije tijdsbesteding met mensen met een handicap, beschutte werkplaatsen, dagcentra,...

6

Ook dit deel is zeer praktisch gericht: voornamelijk oefenen dus.

2de jaar 8 LT

7

Voor vastgelopen mensen steunen wij op de inzichten van Jacques Heijkoop.

2de jaar 22 LT

Gentle Teaching kan zeker ook aan bod komen. 8

Hier kan aandacht besteed worden aan de inzichten van Reuven Feuerstein. Methodes zoals TEACCH kunnen aangebracht worden.

9

Gebruik maken van gastsprekers is hier aangewezen.

2de jaar 14 LT

2de jaar 10 LT


20

ORGANISATIE EN VOORZIENINGEN

Nr. 1

Pedagogisch-didactische wenken De sociale kaart van Vlaanderen op CD-ROM of de sociale kaart per regio zijn de werkinstrumenten om de welzijnssector in zijn uitgebreidheid te leren kennen en zich met concrete hulpvragen wegwijs te maken in deze sector.

Timing 1ste jaar, 4 LT

Bezoeken kunnen worden gepland of een spreker kan op school worden uitgenodigd 2

Adresboeken van het Vlaams Fonds voor Sociale Integratie van Personen met een Handicap, folders, brochures en de website van deze dienst, de sociale kaart bieden zinvolle mogelijkheden om de werking en de voorzieningen binnen het Vlaams Fonds op te zoeken en te hanteren.

1ste jaar, 12 LT

Bezoek aan een voorziening van het Vlaams Fonds of het uitnodigen van een spreker kan de realiteit van de werking sterker benadrukken. 3

Vanuit bezoeken, interviews, stage winnen de leerlingen informatie in met betrekking tot de taken de vaardigheden en de attitudes van de opvoeder/begeleider

1ste jaar, 6 LT

4

Vanuit bezoeken, interviews, stage winnen de leerlingen informatie in met betrekking tot de teamwerking in een voorziening of dienst.

1ste jaar, 3 LT

5

Gebruik van overzichten (eventueel met foto’s) van de ministers van de Federale en de Vlaamse Regering helpen de leerlingen om een beeld te krijgen van de bevoegdheden van deze ministers in functie van het werkveld van opvoeder/begeleider.

2de jaar, 4 LT

Deze gegevens kunnen door de leerlingen ook worden opgezocht op internet 6

De rechten van personen met een handicap en van kinderen en jongeren als uitgangspunt nemen om dit in concrete leefsituaties in het opvoeders/begeleiderswerk te verdedigen en te realiseren.

2de jaar, 10 LT

Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van gastsprekers, JAC’s, kinderrechtwinkels, Onze Nieuwe Toekomst,... 7

Adresboeken van de Bijzondere Jeugdbijstand, brochures en de website van deze dienst, de sociale kaart bieden zinvolle mogelijkheden om de werking en de voorzieningen binnen de Bijzondere Jeugdbijstand op te zoeken en te hanteren.

2de jaar, 14 LT

Een bezoek aan het comité, de jeugdrechtbank, een voorziening binnen de bijzondere jeugdzorg of het uitnodigen van een spreker kan vooral de realiteit sterker benadrukken 8

Vanuit concrete probleemsituaties uit het werkveld de deontologische houding van de opvoeder/begeleider illustreren in verband met beroepsgeheim, meldingsplicht en aansprakelijkheid.

2de jaar, 8 LT

9

Tijdens de stage binnen een voorziening voor personen met een handicap kunnen de leerlingen een concreet zicht krijgen op de tegemoetkomingen voor personen met een handicap.

2de jaar, 2 LT

10

tijdens de stage kunnen de leerlingen een concreet zicht krijgen op de dagprijs voor het 2de jaar, verblijf in een voorziening. 2 LT

11

Uitbreiding: de loonschalen in euro bieden de leerlingen de mogelijkheid om het loon van de opvoeder/begeleider klasse 2A en I te berekenen en te vergelijken.

12

Uitbreiding: via de website van de VDAB kunnen de leerlingen wegwijs raken in hun rechten binnen de sociale zekerheid.

13

Via teksten, documentaires, interviews, bezoeken aan diensten kunnen de leerlingen de 2de jaar, specificiteit van adoptie en pleegzorg onderscheiden. 10 LT


21

COMMUNICATIE EN OMGANGSKUNDE

Nr. 1

Pedagogisch-didactische wenken Mengeling van theorie en praktisch ervaren; ook rollenspel kan hier gebruikt worden.

Timing 10LT

Men kan ook voorbeelden halen bij kleuterklassen, van hoe de axenroos toegepast wordt. 2

Oefenen: rollenspelen.

10 LT

Ook toepassen op stage. 3

Uitgaan van eigen ervaringen.

5 LT

4

Dit kan worden toegepast in opdrachten; bijvoorbeeld in de leerlingenraad,...

12 LT

Ook op stage kan dit ervaren worden: teamvergaderingen bijvoorbeeld 5

Oefenen.

8 LT

6

Oefenen, met situatieschetsen; rollenspelen,...

5 LT

Men kan ook assertiviteitsschalen gebruiken.


22

MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN De uitrusting en de inrichting van de lokalen dienen te voldoen aan de technische voorschriften inzake arbeidsveiligheid. Inzake veiligheid is de volgende wetgeving van toepassing: Codex, ARAB AREI, Vlarem. Deze wetgeving bevat de technische voorschriften die in acht moeten genomen worden met betrekking tot de uitrusting en inrichting van de lokalen en de aankoop en het gebruik van toestellen, materiaal en materieel. Zij schrijven voor dat: duidelijke Nederlandstalige handleidingen en een technisch dossier aanwezig moeten zijn; alle gebruikers de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften dienen te kennen en correct kunnen toepassen; de collectieve veiligheidsvoorschriften nooit mogen gemanipuleerd worden; de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig moeten zijn en gedragen worden, daar waar de wetgeving het vereist. Lokaal TV Opvoedkunde -

ruim klaslokaal

-

1PC, liefst met een internetaansluiting

-

Software pakketten

-

Diaprojector

-

Overheadprojector

-

Projectiescherm

-

Televisietoestel

-

Videorecorder

-

Opbergruimte voor didactisch materieel

-

Actuele bibliotheek met vakliteratuur, sociale kaart

Het lokaal moet aangekleed worden met posters, teksten, wandplaten… Een prikbord kan gebruikt worden om projecten, uitstappen, bezoeken e.a. aan te kondigen, om resultaten van realisaties van leerlingen bekend te maken. Indien mogelijk, werkt men best met verschillende hoeken, die elk hun eigen functie hebben en elk een specifieke sfeer uitstralen, bij voorbeeld: -

een hoek voor vakliteratuur en documentatie;

-

een hoek met de PC;

-

een hoek voor 'les';

-

een hoek voor werken in een kleine groep…


23

EVALUATIE Onderscheid moet gemaakt worden tussen de evaluatie van het leerproces en de evaluatie van het eindproduct. Bij de procesevaluatie wordt doorlopend gepeild naar de verwerking van het leerproces, met de bedoeling dit proces zo nodig bij te sturen, zodat elke leerling op de meest effectieve manier kan leren. De klemtoon ligt hierbij duidelijk op het optimaal functioneren van de leerling. Het verloop van het proces wordt, vooraf, door de leraar uitgetekend. Zij/hij bepaalt welke de verschillende stappen zijn; welke fouten op elk moment ontoelaatbaar zijn; welke fouten kunnen gemaakt worden. Afhankelijk van het resultaat van feedback-momenten (kleine toetsen, gesprekken, volgsystemen, …) wordt het proces verder gezet of zo nodig bijgestuurd. Om de leerling te motiveren gebeurt dit in een constructieve, positieve sfeer. Productevaluatie gebeurt op het einde van het leerproces (bijvoorbeeld na een hoofdstuk, een opdrachtenreeks, een project, een trimester..). Hierbij wordt nagegaan in hoeverre de leerling de basisdoelstellingen bereikt heeft. Iedere evaluatie gebeurt in 3 stappen Registreren (veelvuldig afnemen van proeven, oefeningen, opdrachten, kleine toetsen, …). Interpreteren (de gegevens toetsten aan de criteria of normen die de vakwerkgroep vooraf duidelijk heeft bepaald). Rapporteren (de leerling en de ouders krijgen op een duidelijke wijze een beeld van de vorderingen van de leerling door geregelde momenten van feedback voor de leerling en door een schriftelijke rapportering door middel van agenda, rapport...).


24

BIBLIOGRAFIE Orthopedagogiek ADRIAENSSENS, P.; In vertrouwen genomen. Voor iedereen die met kinderen omgaat, Lannoo, Tielt, 1998. AMERICAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION, Beknopte handleiding bij de Diagnostische Criteria van de DSM-IV. Swets en Zeitlinger, Lisse, 1997. BARCKLEY, R.A., Druktemakers. In acht stappen naar beter gedrag van uw kind met ADHD, Swets en Zeitlinger, Lisse, 2000. BARKLEY, R.A., Diagnose ADHD: Gids voor ouders en hulpverleners, Swets en Zeitlinger, Lisse, 1997. BERNLEF, J., Hersenschimmen BLINDENZORG LICHT EN LIEFDE, Oudenburgweg 34 a, 8490 Varsenare. BROEKAERT, E. ea., Handboek Bijzondere Orthopedagogiek, Garant, Leuven, 2000. BROESTERHUIZEN, M., De sociaal-emotionele ontwikkeling van dove kinderen, Sint Michielsgestel: Instituut voor doven, 1992. BUURMAN, G., Aan hartstocht geen gebrek: handicap, erotiek en lichaamsbeleving. COËLHO, Zakwoordenboek der geneeskunde, Elsevier, Arnhem, 1995. COKELAERE, M., CRAEYNEST, P., De mens en zijn genen. Inleiding in de erfelijkheidsleer, Aurelia Books, Sint-Martens-Latem, 1996. COKELAERE, M.; CRAEYNEST,P.; Onze genen. Handboek menselijke erfelijkheid, Acco. Leuven. 1998. COMPERNOLLE, T., Zit stil! Handleiding voor het opvoeden van overbeweeglijke kinderen, Lannoo, Tielt, 1999. DE MAN L., JANSSENS G., Psychologie deel 1 en 2, De Sikkel, Oostmalle, 1999 DIDDEN R., e.a., Gedragsproblemen bij jonge gehandicapte kinderen. SWP, Utrecht,1998 FEDERATIE VAN VLAAMSE DOVENVERENIGINGEN ( FEVLADO), Jules Destréelaan 67, 9050 Gentbrugge. GEHANDICAPTENRAAD , Je moet er wel wat voor doen. Handicap en seksualiteit bij personen met een lichamelijke handicap, 1993. GERLAND, G., Een echt mens, Houtekiet, Antwerpen, 1998. GHESQUIÈRE, P. EN MAES, B., Kinderen met problemen, Garant, Leuven, 1998. GHESQUIÈRE, P. EN RUIJSSENAARS, W., Ernstige leer- en gedragsprboblemen op school: bijdragen uit onderzoek en praktijk, Acco, Leuven, 1996 HELLINCKX, W. EN GHESQUIÈRE, P. Als leren pijn doet: opvoeden van kinderen met leerstoornissen, Acco, Leuven, 1999 KARS H, ZWETS J, Problemen met het gedrag van mensen met een verstandelijke handicap, Bohn Stafleu Van Loghum, Houten/ Diegem, 1998


25

KLIK, Tijdschriften en infomappen. Utrecht. KONING BOUDEWIJNSTICHTING, Autisme . Verslag over de problematiek van Autisme in België, 1997 MEIRE, F.M., Kinderen met een visuele handicap, Acco, Leuven, 1995. MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP, Erfelijkheid in de kijker, Algemene informatie en voorlichting rond erfelijkheid en aangeboren aandoeningen, 1998. SANDERS-WOUDSTRA J.A.R. ea., Kinder- en Jeudpsychiatrie, Psychopathologie en Behandeling. Van Gorcum, Assen, 1996. SMIS, W. , Tussen één en allen. Residentiële behandeling van het moeilijk opvoedbare kind, Garant, Leuven, 1997. TIMMERS- HUIGENS, D., Opvoeden praktisch bekeken, Van Loghum Slaterus, Amsterdam, 1994. TOREN, H., ea., Niet alle kinderen gaan naar de basisschool, Intro, Baarn, 1995. UNRUH J., De zorg voor kinderen met Downsyndroom. Acco,Leuven,1999 VAN BERCKELAER- ONNES, I.A., Leven naar de letter, Wolters- Noordhoff, Groningen, 1992. VAN DER PLOEG, J.D., Gedragsproblemen. Ontwikkelingen en risico’s, Lemniscaat, Rotterdam, 1997. VAN HERREWEGHE, M., EN VERMEERBERGEN, M., Thuishoren in een wereld van gebaren, Academia press,Gent,1998. VAN HOVE, G., Wij vragen het woord, Congresboek. 1995. VAN SPRANG, A., Orthopedagogiek: een eerste oriëntatie, Nelissen, Baarn, 1995 VERHOEF A.C., Ontwikkeling en opvoeding, Nygh Versluys, Baarn, 1997 VERMEULEN, P., Een gesloten boek. Autisme en emoties, Acco, Leuven, 2000. VERMEULEN, P., Brein bedriegt - Als autisme niet op autisme lijkt, Vlaamse Dienst voor Autisme, 1997. VERMEULEN, P., Over autistisch denken, Vlaamse Dienst voor Autisme, 1998. VERSLAGBOEK VIBEG , Omtrent seks en andere handicaps. 1986. VLAAMSE VERENIGING VOOR OUDERS VAN NORMAAL BEGAAFDE KINDEREN MET LEERMOEILIJKHEDEN, Leerproblemen bij je kind: zoek een oplossing tot je er één vindt, Sprankel, Antwerpen, 1994 WUYTS,B., Anders maar niet minder. Leven met een handicap, Davidfonds, Leuven, 1996. Beroepsgerichte pedagogiek ADRIAENSSENS, P., In vertrouwen genomen. Voor iedereen die met kinderen omgaat, Lannoo, Tielt, 1998. ADRIAENSSENS, P., Mijn kind is bang ( en ik ook). Opvoeden tot weerbaarheid, Lannoo, Tielt, 1997. ADRIAENSSENS, P., Opvoeden is een groeiproces. Wegwijzer voor vader en moeder, Lannoo,Tielt, 1996. COMPERNOLLE, T., Alles went, ook een adolescent, Lannoo, Tielt, 1998.


26

DRIESEN, L., Straffen, Garant, Leuven, 1996. GLORIEUX, P., Gevraagd superouders. Als opvoeden net niet loopt zoals je het wenst, Lannoo, Tielt, 1998. PEETERS, J., Moeilijke adolescenten, Garant, Leuven, 1996. SULLOWAY, F., De rebel van de familie. De invloed van de plaats in het gezin op de levensloop, Prometheus, Amsterdam, 1998. UITENBOGAARD, B., Opvoeding. Stap voor stap. Een stappenplan om ouders met jonge kinderen te begeleiden bij opvoedingsvragen, SWP, Utrecht, 1996. Beroepsgerichte psychologie AMERICAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION, Beknopte handleiding bij de diagnostische criteria van de DSM IV, Swets en Zeitlinger, Lisse, 1998. COMPERNOLLE, T., Alles went , ook een adolescent. Wegwijzer bij het opvoeden van jongeren, Lannoo, Tielt, 1998. CRAEYNEST, P., De levensloop van de mens, Acco, Leuven, 1996. CUYVERS, G., Psychopathologie, Wolters, Leuven, 1994. DE COCK, L., Antwoorden op al uw vragen over dementie, Davisfonds , Leuven, 1997. DE MAN, L., JANSSENS, G., Psychologie deel 1, De Sikkel, Oostmalle, 1998. DE MAN, L., JANSSENS, G., Psychologie deel 2, De Sikkel, Oostmalle, 1999. DELFOS, M., Ontwikkeling in vogelvlucht, Swets en Zeitlinger, Lisse, 1999. DODDEMA, M., Idioticon van de persoonlijkheid. Het karakteristieke vocabulaire van het spreken over mensen, Nieuwegids, Amsterdam, 1997. FRANCES , A., FIRST, M., Stemming en stoornis. Een gids voor iedereen die meer wil weten over kenmerken en diagnose van psychische stoornissen, De publieksuitgave van de DSM- IV, het handboek van de psychiater, Nieuwezijds, Amsterdam, 1999. KOHNSTAMM, R., Kleine ontwikkelingspsychologie. Deel I Het jonge kind. Deel II Schoolleeftijd. Deel III Adolescentie, Bohn Stafleu- Van Loghum, Houten – Zaventem, 1993. LENS, W., VAN AVERMAET, E., EELEN, P., Inleiding tot de psychologie, Universitaire Pers, Leuven, 1996. MIETZEL, G., OUDKERK, T.,Wegwijs in de ontwikkelingspsychologie, Thieme, Zutphen, 1992. MÖNKS, F.J.,. Ontwikkelingspsychologie. Inleiding tot de verschillende deelgebieden, Assen, 1997 ROEDIGER, Psychologie. Een inleiding. Academia Press, Story Scientia, Gent, 1996. ROEDIGER, Psychologie. Een inleiding: oefenboek, Academia Press, Story Scientia, Gent, 1997. ROOIJENDIJK, L., De mens in thema’s. Een thematische behandeling van de menselijke levensloop, Nelissen, Baarn, 1998. SANDERS-WOUDSTRA, J.A.R., Kinder- en jeugspsychiatrie. Psychopathologie en behandeling, Van Gorcum, Assen, 1996. SCHUTTER, J., Met elkaar I en II, Zutphen: Thieme, 1987


27

VAN AELST, G., Psychopathologie, Garant, Leuven, 1997. VAN DE VEN, L., Voortdurend mis ik schakels. De begeleiding van demente mensen en hun familie, Acco, Leuven, 1993, VANDEREYCKEN, W., Handboek Psychopathologie. Deel 1: basisbegrippen. Deel 2: ontwikkelingen. Deel 3: praktijk, Bohn Stafleu Van Loghum, 1998. VERHOEF, A.C., Ontwikkeling en opvoeding, Nygh & Van Ditmar Educatief, Rijswijk, 1994. VERHOFSTADT- DENEVE, L., Adolescentiepsychologie, Garant, Leuven, 1998. VLAAMSE VERENIGING VOOR GEESTELIJKE GEZONDHEIDSZORG. Hoe anders is anders. Een verkenning door de wereld van de Geestelijke Gezondheid, Gent. Orthopedagogische technieken BISSCHOP , M.; Je kind kan het zelf, Een vlotte en plezierige methode voor het aanleren van zelfredzaamheid. Elsevier. Brussel. 1981. FRÖHLICH, A.; Basale stimulatie, Garant, Leuven, 1995. HELLINCKX, W., Opvoeding. Pedagogische thuishulp in problematische opvoedingssituaties, Garant, Leuven, 1998. HEIJKOOP, J.; Vastgelopen. Anders kijken naar begeleiding van mensen met een verstandelijke handicap met ernstige gedragsproblemen, Nelissen, Baarn, 1996. KEIRSE, M., Helpen bij verlies en verdriet. Een gids voor het gezin en de hulpverlener, Lannoo, Tielt, 1998. KOK, J.F.W.; Opvoeden als beroep. Een inleiding voor groepsopvoeders en leraren, Nelissen.Baarn. 1998. KOK, J.F.W.; Specifiek opvoeden. Orthopedagogische theorie en praktijk, De Tijdsstroom, Utrecht, 1991. LONKE, F.; Nys, M.; SMOG: Spreken met ondersteuning van gebaren, Garant, Leuven, 1997. NAKKEN, H.; REYNDERS, K.; Behandelingsvormen voor ernstig meervoudig gehandicapten. Een wegwijzer, Lemniscaat, Rotterdam, 1998. SMIS, W.; Gewoon en ongewoon. Kleine orthopedagogiek van het moeilijk opvoedbare kind, Van Loghum Slaterus, Deventer, 1980. SMIS, W.; Tussen één en allen. Residentiële behandeling van het moeilijk opvoedbare kind, Garant, Leuven, 1997. STEERNEMAN, P., Leren denken over denken en leren begrijpen van emoties. Groepsbehandeling van emoties, Garant, Leuven, 1998. TER HORST, W.; Herstel van het gewone leven, Wolters, Groningen, 2000. UITENBOGARD, B.; Opvoeding stap voor stap. Een stappenplan om ouders met jonge kinderen te begeleiden bij opvoedingsvragen, SWP, Utrecht, 1996. VAN BALKOM, H., Keuze voor communicatie. Een handboek over communicatie van mensen met een motorische of meervoudige handicap, Intro, Nijkerk, 1994. VAN DER MAET, S., Communicatie tussen personen met een diep mentale handicap en hun opvoeders, Garant, Leuven, 1998.


28

VAN HETEREN, M. Orthopedagogiek: antwoorden op vraagstellingen, SWP, Amsterdam, 2000. VERDULT, Contact in nabijheid. Snoezelen met ernstig demente mensen, Acco, Leuven, 1997. VOS, D.; Agogisch omgaan met probleemgedrag, Garant, Leuven, 1999. Organisatie en voorzieningen BIJZONDERE JEUGDBIJSTAND IN VLAANDEREN, Administratie Gezin en Maatschappelijk Welzijn, Bestuur Bijzondere Jeugdzorg, Markiesstraat 1, 1000 Brussel, http://www.vlaanderen.be/welzijn BROEKAERT, E.: ea; Orthopedagogische werkvelden in kaart gebracht, Garant, Leuven, 1996. Dienst Pleegzorg EBSKAMP, J.; KROON, H.; Ethisch leren denken. Beroepsethiek voor de hulpverlening, verzorging en sociale dienstverlening, Intro, Nijkerk, 1995. FRANCK, J., Deontologie in de opvoedingshulp, Acco, Leuven, 1989. GEZIN EN MAATSCHAPPELIJK WELZIJN. Abonnement Lieve Vercammen, Portbeekstraat 4, bus 4, 1702 Groot Bijgaarden, tel. 02:481.78.60; e-mail [email protected]. HANDINFO 2001. Handige Informatie voor personen met een handicap, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap , Administratie Gezin en Maatschappelijk Welzijn, Afdeling Algemeen Welzijnsbeleid, Markiesstraat 1, 1000 Brussel, http://www.vlaanderen.be/welzijn JACOBS, M.; De rechten van kinderen en jongeren. Duidelijke antwoorden op uw vragen, In Petto Jeugddienst JANSSEN, H.G.J.; De nieuwe code gedecodeerd. Maatschappelijk Werk en Beroepsethiek, Intro, Baarn, 1999. KLASSE. Maandblad voor Onderwijs in Vlaanderen, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap departement Onderwijs. Koning Albert II-laan 15, 1210 Brussel. ONZE NIEUWE TOEKOMST. Brochure met congresbesluiten van het Tweede Vlaams Congres Het Is Ons Goed Recht. Onze Nieuwe Toekomst. Groot Begijnhof 10, 9040, Sint -Amandsberg. 2000. SENAEVE, P.; Compendium van het Jeugdbeschermingsrecht, Acco. Leuven. SOCIALE KAART . Per regio uitgegeven door OCMW of gemeentebestuur. SOKA Sociale kaart van Vlaanderen. CD-ROM. http://www.kluwer.be UNICEF. Kinderrechten: een taak voor iedereen, Vormingsmap over de rechten van het kind. VAN DAMME, D.; Cursus Ethiek en Deontologie van het Educatieve Handelen, Vakgroep Onderwijskunde, Universiteit Gent. VAN VEEN, G., De beginnende groepsleider. Inleiding op het praktijkgericht werken met groepen, Nelissen, Baarn, 1991. VIAENE, R.; WIELOCK, L.; Opvoedster worden, zijn en blijven, Garant, Leuven, 1994. VICCA, C.; SCHALENBOURG, B.; ea. Sociale Landkaart. Informatiewijzer federale en Vlaamse voorzieningen, Vanden Broele, Brugge, 2001. VLAAMS FONDS VOOR SOCIALE INTEGRATIE VAN PERSONEN MET EEN HANDICAP, Sterrenkundelaan 30, 1210 Brussel, http://www.vlafo.be


29

WELISWAAR. Welzijnsmagazine voor Vlaanderen. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie voor Administratie voor Gezin en maatschappelijk Welzijn. Abonnement Lieve Vercammen, Portbeekstraat 4, bus 4, 1702 Groot Bijgaarden, tel. 02:481.78.60; e-mail [email protected]. Bibliografie omgangskunde en communicatie CUVELIER, F., De stad van axen, Gids bij menselijke relaties. Pelckmans, Kapellen, 1998. FRIES, G., Effectief helpen, Wolters, Groningen, 1985. GOOVAERTS, L.,Omgangskunde-2, Acco, Leuven, 1996. GORDON, T., Luisteren naar elkaar, Nederlandse Boekhandel, Antwerpen, 1982. GROOTHUIS, R., Training van sociale vaardigheden, Lemma, Utrecht, 1993. HEYSTERS, H.; Tot een beter begrip. Communicatie en communicatieproblemen bij hulpverleners, De Tijdstroom, Lochem, 1990. KLUYTMANS, F., Ik en de ander. Leer- en oefenboek voor gespreksvoering, Van Loghum- Slaterus, 1982. LEWIS, D., Kindertaal zonder woorden. Wat een kind met lichaamstaal wil zeggen, Elsevier, Amsterdam, 1979. NYSSEN, A., Lichaamstaal in zorg en hulpverlening. Vaardig in non-verbale communicatie,. Nelissen , Baarn, 1998. PEETERS, M.T., Opvoedkunde- omgangskunde. Deel I: Sociale vaardigheden. Partners in het zorgproces, Acco, Leuven, 1995. SPOLER- VAN DEN HEMBERGH, R.H.M., Sociaal agogische vaardigheden, Nijgh Versluys, Baarn, 1997. VAN CRAEN, W., Omgaan met anderen. Een communicatiekunst, Acco, Leuven, 1990. VERHOEF, A., VISSER, L., Omgangskunde 1 & 2, Nijgh & Ditmar, 1995. VERLIEFDE, SOCIAAL VAARDIG, Handleiding voor jongerenbegeleiding. Acco, Leuven.

week)

Recommend Documents