week. CW - a

BSO

EERSTE GRAAD 1B - BVL

VAK

Geschiedenis

1B: 1u/week - BVL: 1u/week CW - a

1 LESSENTABEL 1B: 1u/week BVL: 1u/week

2 SPECIFIEKE VISIE OP HET VAK IN DE GRAAD De leerlingen leren zichzelf ontdekken als deel van een groep. Als individu en als groep worden zij bepaald door tijd en plaats. Dit is onderhevig aan veranderingen en daarin zit een evolutie. Inderdaad, de groep kan vele vormen aannemen en constant wijzigen. Binnen die groep gelden normen en waarden die ook constant evolueren. Die evoluties maken deel uit van één grote beweging die in het verleden begon en de studie ervan heet geschiedenis. Geschiedenis is een dynamisch proces waarbinnen het individu zijn plaats kan vinden door tijd en ruimte te hanteren als determinanten. Daarbij blijft geschiedenis steeds een middel, en geen doel op zichzelf.

3SPECIFIEKE BEGINSITUATIE 3.1 Algemeen Toelatingsvoorwaarden voor 1B (zie BVE 13.03.91 - Deel VI Officieuze Codificatie van Onderwijswetgeving en -Reglementering) 1 Wettelijk kan elke leerling die op 31 december volgend op de aanvang van het schooljaar de leeftijd van 12 jaar bereikt, in het eerste leerjaar B toegelaten worden. Dit houdt in dat zowel leerlingen die een getuigschrift basisonderwijs verworven hebben als leerlingen die het zesde leerjaar niet beëindigd hebben, toegelaten worden. Kunnen eveneens toegelaten worden: regelmatige leerlingen uit het buitengewoon lager of secundair onderwijs (mits enkele adviezen en akkoord van de betrokken personen). Daarnaast is tot en met 15 januari de overgang mogelijk van het eerste leerjaar A naar het eerste leerjaar B, mits: - gunstig advies van de begeleidende klassenraad van 1A - akkoord van de betrokken personen.

1

2 Inhoudelijk: De leerlingen die in het eerste leerjaar B terechtkomen, vormen een zeer heterogene groep: *ofwel zijn ze houder van een getuigschrift van basisonderwijs en hebben ze de eindtermen voor het lager onderwijs bereikt, maar is er een richtinggevend advies van het PMS dat een overgang naar 1B verantwoordt; *ofwel hebben ze het 6de leerjaar van het lager onderwijs beëindigd, doch niet met vrucht, en hebben ze dus de eindtermen van dit lager onderwijs NIET bereikt; *ofwel hebben ze het 6de leerjaar van het lager onderwijs NIET beëindigd en hebben ze niet alleen de eindtermen van het lager onderwijs NIET bereikt, maar zijn ze niet eens in contact gekomen met een aantal begrippen, relaties, structuren, procedures, strategieën en probleemoplossende vaardigheden uit de sfeer van de "wereldoriëntatie". Aangezien het behalen van de eindtermen van het lager onderwijs dus geen voorwaarde vormt voor een toelating tot het 1ste leerjaar B, moet in de beginsituatie duidelijk rekening gehouden worden met een grote divergentie qua bereikt didactisch niveau. Al deze leerlingen hebben evenwel gemeen dat zij *het normale curriculum van het lager onderwijs niet op een onverdeeld succesvolle manier hebben doorlopen; *nog niet klaar zijn voor een rechtstreekse overstap naar het secundair onderwijs; *vaak een negatieve schoolloopbaan achter de rug hebben; *nieuwe verwachtingen koesteren na de overstap naar het secundair onderwijs. Het is dus duidelijk dat hier een gedifferentieerde aanpak, vooral gericht op succeservaring , een absolute noodzaak is, en dit zowel op individueel niveau, als naar de groep toe. Hierbij zal de *leraar (m/v) voor elke leerling zo nauwkeurig mogelijk het startniveau inschatten. Toelatingsvoorwaarden voor BVL (zie BVE 13.03.91) 3 Wettelijk kan elke leerling worden toegelaten die het eerste leerjaar A of B als regelmatige leerling heeft beëindigd. Kunnen eveneens toegelaten worden: regelmatige leerlingen uit het buitengewoon secundair onderwijs, onder bepaalde voorwaarden. Daarnaast is tot en met 15 januari de overgang mogelijk vanuit het tweede leerjaar A. 4 Inhoudelijk BVL: Aansluitend bij wat voorafgaat en in het verlengde van het feit dat de overgang naar het beroepsvoorbereidend leerjaar niet gekoppeld is aan het "met vrucht" beëindigen van het eerste leerjaar (A of B) kan gesteld worden dat ook hier bij de beginsituatie rekening moet worden gehouden met een grote diversiteit qua bereikt didactisch niveau.

*

In de verdere tekst wordt met leraar steeds m/v bedoeld.

2

3.2 Specifiek 1B 1 Sommige leerlingen kunnen zeer moeilijk schrijven en overschrijven of overnemen van het bord - meestal bij gebrek aan aandacht. 2 Sommige leerlingen hebben een zeer negatief zelfbeeld. Steeds waren zij te dom of te traag in een groep die hen daarom soms ook uitstootte. 3 Sommige leerlingen staan zeer wantrouwend tegenover de school, omdat zij meestal erg negatieve ervaringen hebben opgelopen. 4 Sommige allochtone leerlingen, zelfs met een hoger IQ, komen in deze afdeling terecht, hetzij door (taal)achterstand en/of door de achterstand van gezin of milieu. 5 Vele leerlingen, zowel Vlaamse als allochtone, zijn niet taalvaardig genoeg om met succes te kunnen deelnemen aan het onderwijs. Dit gebrek aan schoolse taalvaardigheid maakt dat ze in deze afdeling terecht- komen. 6 Deze leerlingen hopen wel op dezelfde manier behandeld te worden als 1Aleerlingen, en wensen zelfs te slagen. 7De (schijnbare) apathie van deze leerlingen kan worden doorbroken door te vertrekken van hun eigen belevingswereld en door voort te bouwen op de reeds aanwezige kennis, het reeds aanwezige potentieel aan vaardigheden en motivaties. 8Specifiek voor het vak geschiedenis: er mag niet worden uitgegaan van voorkennis van feiten, noch inzicht in toestanden voor het heden. Zij weten wel dat geschiedenis vooral over vroeger gaat. Zij herinneren zich meestal alleen de spectaculaire onderwerpen. De weinige gegevens die zij kennen, kunnen zij meestal niet plaatsen, noch in ruimte, noch in tijd. BVL 1Leerlingen kunnen meestal beter situeren op een tijdsband, dan op een kaart. 2Zij kunnen een onderscheid maken tussen historische en aardrijkskundige kaarten. 3Zij kunnen België en Europa situeren op een gewone kaart, maar moeilijk op een blinde kaart. 4Zij weten hoe en waar zij documentatie kunnen verzamelen. 5Zij kunnen feiten uit het verleden opnoemen, doch zij kunnen ze niet determineren.

3.3 Profiel van de leerling Heterogene klassen In de B-stroom vertonen de leerlingen een grote verscheidenheid op gebied van motivatie en studiepeil Psychologische kenmerken Heel wat van die leerlingen hebben een negatief zelfbeeld en weinig zelfvertrouwen. Dit is dikwijls te wijten aan vroegere mislukkingen op school, en aan moeilijke gezinssituaties. Ze voelen zich benadeeld tegenover jongeren uit andere onderwijsvormen. Dit leidt soms tot schoolmoeheid en agressief gedrag. Die leerlingen hebben nood aan zelfbevestiging en aanmoediging. Aan de leraar die hun vertrouwen weet te winnen, geven ze blijk van een grote dankbaarheid. Veel leerlingen vertonen twee gezichten. Typisch is hun gedrag in groep dat lijnrecht staat tegenover hun houding van mens tot mens. Vandaar de noodzaak tot individualiseren! Waarschijnlijk steunt die houding op een dieperliggende onzekerheid tegenover alles wat en iedereen die hun vreemd is. Velen onder hen hebben nood aan menselijke warmte en respect voor hun kunnen. Sociale kenmerken Sommige jongeren komen uit kansarme milieus en leven thuis in moeilijke omstandigheden. Hun thuismilieu is niet altijd even schoolsgezind. Ze worden sterk beïnvloed door specifieke jongerenculturen.

3

Taalgebruik Meestal is er een kloof tussen de school- en thuistaal; de leerlingen hebben een echt gebrek aan schoolse taalvaardigheid. Ze maken gebruik van non-verbale uitingsvormen en zijn sterk gebonden aan het dialect. Hun woordenschat is meestal beperkt en radicaal. Ze reageren spontaan en rechtuit. Gericht op het concrete Leerlingen uit de B-stroom leven vooral in het hier en nu en hebben doorgaans alleen belangstelling voor het onmiddellijk bruikbare. Ze beoordelen vakken op hun praktisch nut. Een wereldvreemde en te theoretische benadering van de algemene vakken dooft de motivatie. Voor abstracte uiteenzettingen hebben ze weinig belangstelling. Er is wel een potentieel aan praktische intelligentie aanwezig. Ook in de algemene vakken willen ze actief bezig zijn. Ze worden aangetrokken door het actuele en door aspecten van hun later beroepsleven. Het individu en de groep Deze leerlingen zijn dikwijls erg op zichzelf gericht. Hun eigenwaarde is meestal negatief. Vandaar dat de groep erg belangrijk voor hen is: de groep als spiegel om hun zelfbeeld te toetsen en te corrigeren. De leerling leert zichzelf beter begrijpen in de ontmoeting met de andere. Op die ontmoeting moet het onderwijs voor B-leerlingen gericht zijn. Binnen de groep gelden vaak elementaire zwart-wit normen met evenwel een nood aan een rechtvaardige behandeling. Meestal is het zo dat de groep zich negatief ervaart binnen de school. Dit is een fundamenteel probleem dat opgelost moet worden door leraars en directie, dit met behulp van de andere leerlingen.

4

4 DOELSTELLINGEN 4.1 Algemene doelstellingen De leerlingen leren 1door het situeren in tijd en ruimte hun basisvaardigheden verruimen 2zichzelf als deel van een maatschappij ervaren en zich te situeren in het hier en nu. 3hun visie op die maatschappij uitdiepen naar de 3 dimensies: heden - verleden - toekomst, maar ook verruimen naar het hier, de onmiddellijke omgeving en de wereld toe. 4zich bewust worden van hun eigenwaarde in relatie tot anderen en het andere: een mens in en van de wereld worden. 5 beseffen dat er nog andere werelden en culturen bestaan dan degene die ze dagelijks ervaren, en de multiculturele samenleving beleven als positief en verrijkend. 6zichzelf goed voelen in de groep en goed functioneren binnen deze groep.

5

4.2 Leerplandoelstellingen 4.2.1

Vakgebonden ontwikkelingsdoelen (G)

**

Geschiedenis en aardrijkskunde 1Dimensie maatschappij De leerlingen 1kennen hun rechten en plichten in de school-en leefomgeving. 2leren hun eigen leefomgeving onbevooroordeeld observeren. 3leren respectvol omgaan met verschillende groepen in onze multiculturele samenleving. 4leren opkomen voor de eerbiediging van de rechten en het maatschappelijk gebeuren. 5leren kritisch zijn tegenover zichzelf, de medeleerlingen en het maatschappelijk gebeuren. 6leren besef hebben van verschillende rolverwachtingen jongens-meisjes en zich daar weerbaar tegenover op te stellen. 7leren rekening houden met andere opvattingen en hoeden zich voor voor-oordelen. 2Dimensie tijd De leerlingen 8kunnen in een kleine groep voor een welomschreven opdracht een taakverdeling en planning in de tijd opmaken. 9kunnen tijdsaanduidingen op uitnodigingen en openings- en sluitingstijden correct interpreteren. 10kunnen een kalender hanteren om gebeurtenissen uit hun eigen leven in de tijd te situeren en om de tijd tussen deze gebeurtenissen correct te bepalen. 11kunnen de begrippen tijdstip, tijdsduur, vroeger, nu, later, dag, week, maand, jaar, generatie en eeuw in verband met tijd hanteren. 12kunnen belangrijke figuren of gebeurtenissen, die in de lessen aan bod komen, op een tijdsband situeren. 13kunnen eenvoudige bronnen en levende getuigen raadplegen. 14illustreren verschillen in tijdsbesteding tussen vroeger en nu, hier en elders. 15kunnen aan de hand van eenvoudig bronnenmateriaal het dagelijks leven van mensen in een andere tijd vergelijken met hun eigen leven. 16ontwikkelen kritische zin bij het omgaan met historische informatie. 3Dimensie ruimte (zie leerplan aardrijkskunde - 1ste graad - 1B en BVL) De leerlingen kunnen 17de begrippen wijk, gehucht, dorp, deelgemeente, fusiegemeente, stad, provincie, regio, land, continent en zee in verband met ruimte hanteren. 18aan de hand van concrete inrichtingselementen een landelijk, stedelijk, toeristisch en industrieel landschap van elkaar onderscheiden. 19op een kaart van Vlaanderen of België en op een kaart van andere bestudeerde gebieden, belangrijke plaatsen situeren. 20zich aan de hand van een plattegrond of een kaart oriënteren. 21informatie halen uit wegwijzers, pictogrammen en informatieborden. 4Thema "de school en haar omgeving" (zie leerplan aardrijkskunde 1ste graad - 1B en BVL) De leerlingen 22herkennen door gericht waarnemen of na onderzoek een aantal landschappen in de eigen omgeving. 23kunnen de verschillende nationaliteiten binnen de school of leefomgeving **

zie decretale nummering

6

bepalen, in grafiek zetten en op de wereldkaart plaatsen. 24kunnen het stratenplan van de gemeente gebruiken. 25kunnen de gemeente situeren in een ruimere omgeving. 26kunnen de gevaarlijkste punten in de buurt van de school aanduiden en weten hoe ze hun gedrag moeten aanpassen aan die gevaarsituaties. 5Thema "de woning" (zie leerplan aardrijkskunde 1ste graad - 1B en BVL) De leerlingen kunnen 27verschillende woonvormen in tijd en ruimte situeren. 28het wonen in functie van het klimaat, het bouwmateriaal, het landschap, de samenlevingsvorm, de levensstijl en de beroepsactiviteit verklaren. 6Thema "de stad in verleden en heden" De leerlingen 29kunnen factoren opnoemen die het ontstaan van een stad verklaren. 30herkennen en verklaren in een stad sporen uit het verleden. 31hebben inzicht in de functies van een stad en kunnen de voor- en de nadelen van het stadsleven verduidelijken. 7Thema "de vrijetijdsbesteding" (zie leerplan aardrijkskunde 1ste graad - 1B en BVL) De leerlingen 32kennen verschillende vormen van vrijetijdsbesteding aansluitend bij hun eigen leefwereld. 33kennen de infrastructuur en mogelijkheden in verband met vrijetijdsbesteding in hun woonomgeving. 34kunnen met geld omgaan. 8Thema "actualiteit" De leerlingen kunnen 35 informatie verzamelen over een actuele gebeurtenis. 36 een actuele gebeurtenis situeren in tijd en ruimte. 37 hun eigen mening over een actuele gebeurtenis verduidelijken.

7

4.2.2

Vakoverschrijdende ontwikkelingsdoelen

***

I Leren leren (VL) De leerlingen kunnen 1.4bij het instuderen van een behandelde leerinhoud de noodzakelijke voorkennis opnieuw opzoeken in leerboek, werkboek of notities. 1.7informatiebronnen onder begeleiding raadplegen: - inhoudstafel en register gebruiken; - elementen uit audiovisuele en geschreven media gebruiken; - een documentatiecentrum of een bibliotheek raadplegen. 2.9zichzelf sturen met behulp van een antwoordblad, een correctiesleutel of de aanwijzingen van de leraar. IISociale vaardigheden (VS) De leerlingen kunnen 1.1zich als persoon present stellen: uitkomen voor een eigen mening en respect opeisen voor de eigen lichamelijke en seksuele ontwikkeling. 1.2respect en waardering voor anderen opbrengen: de eigenheid van me-deleerlingen accepteren en waarderen. 1.5in groepsverband meewerken en een toegewezen opdracht uitvoeren. 2.12elementen van het communicatieve handelen beheersen: - actief luisteren en weergeven wat de andere inbrengt; - toegankelijk zijn en feed-back geven over eigen gevoel; - verduidelijken waarom zij voor een bepaald gedrag gekozen hebben; - assertief zijn en opkomen voor de rol die zij op zich nemen in een groepsopdracht; - effectbesef hebben over hun eigen gedrag; - anderen de kans geven om te reageren. 3.1.13contact leggen met anderen binnen de groep en open staan voor contact met anderen buiten de groep. 3.4.16uit aangeboden informatie leef- en omgangsgewoonten binnen gezinnen of culturen weergeven en hun eigen gedrag daartegenover verwoorden en bespreekbaar stellen. IIIOpvoeden tot burgerzin (VB) 1 De klas en de school De leerlingen 1kunnen aan de hand van het schoolreglement hun rechten en plichten concreet illustreren. 2kennen de functies en verantwoordelijkheden van al wie bij de school betrokken is en kunnen gebruik maken van de middelen die er bestaan om hun vragen, problemen, ideeën of meningen kenbaar te maken. 3kunnen voor conflicten in de omgang met leeftijdgenoten oplossingen bedenken en zijn bereid om ze uit te voeren. 4zijn bereid zich in te zetten voor solidariteits- en andere acties in de klas of op school. 5kunnen op een verdraagzame manier omgaan met verschillen in sekse, huidskleur en etniciteit. 2Gezinsvormen en eigen leefkring De leerlingen 8kunnen zich een beeld vormen van het gedrag van mannen en vrouwen in de maatschappij in het algemeen en het gezin in het bijzonder en dit toetsen in de eigen leefkring.

***

Uiteraard betreft het hier een keuze uit de vakoverschrijdende ontwikkelingsdoelen waarbij de decretale tekst en de bijhorende nummering werden overgenomen.

8

3Media De leerlingen 9kunnen de invloed van de media op hun eigen denken en handelen illustreren en kennen de mogelijkheden van het gebruik ervan ten voordele van de eigen vorming. 10kunnen een kritische houding aannemen ten aanzien van allerlei vormen van berichtgeving. 4Democratische vormen van bestuur De leerlingen kunnen 11de basiselementen (verkiezingen, groeperingen, overleg en compromissen, meerderheid en oppositie) van het functioneren van ons democratisch bestel op een eenvoudige wijze uitleggen: - op schoolniveau, - op politiek niveau. 12met voorbeelden uitleggen hoe een overheid haar inkomsten verwerft en hoe zij die inkomsten aanwendt. IVGezondheidseducatie (VG) De leerlingen 4.9kunnen enkele veilige en onveilige situaties in hun eigen leefomgeving identificeren en kunnen voorbeelden geven van preventieve maatregelen. VMilieu-educatie (VM) De leerlingen 4.11kunnen uitleggen op welke manier het afval in de eigen gemeente wordt verwerkt.

9

4.2.3 Uitbreidingsontwikkelingsdoelen (U) (niet verplicht, maar bedoeld voor de meer gevorderde leerling: individualisatie, differentiatie) De leerlingen leren 1efficiënt werken. 2 doorzetten in een bepaalde materie. 3fouten opsporen en de aanzet geven tot verbetering ervan. 4na kaartwerk, zelf een kaart tekenen. 5spreken met andere mensen over het verleden. 6acties opzetten voor medeleerlingen of voor mensen buiten de school. 7zelfvertrouwen aankweken en zichzelf positief benaderen. 8een verslag lezen over een gebeurtenis in hun gemeente. 9een historisch verhaal lezen. 10zelf eens een krant kopen en lezen. 11artikels lezen over andere onderwerpen dan sport en ontspanning. 12een volledige nieuwsuitzending op radio of tv volgen. 13hun drempelvrees tegenover officiële instanties overwinnen. 14een bezoek brengen aan stadsdiensten. 15de waarde inzien van oude gebouwen. 16besef krijgen van hun eigen nietigheid in die grote wereld en van hun eigen waardigheid in hun eigen kleine wereld: ruimtelijk en in de tijd. 17zichzelf selectiecriteria opleggen.

10

5 LEERINHOUDEN 5.1 Overzicht 1B I Dimensie tijd A Mijn leven Ik leef in een gezin Het gezin als mini-maatschappij Taken, verschillen Gebeurtenissen uit mijn leven Mijn taken en verplichtingen: nu later B Het leven van mijn grootouders Grootouders en familieleden Verhalen uit hun jeugd Gebeurtenissen uit hun leven Geschiedenisfeiten (oorlogen, rampen, evenementen...) Actualiseren van die feiten Synthese: vermelde data uit A en B op een tijdsband aanbrengen C Werken met tijd De tijdsband Verschil geschiedenis - voorgeschiedenis Vaste aanduidingen: ontstaan van de mens, geboorte van Christus, nu Afbakening van de grote perioden (scharnierdata) Toepassingen op de tijdsband Van jaar naar eeuw Van eeuw naar jaar Voor en na Christus Eeuwen aanduiden Jaartallen aanbrengen Periodiseren Rekenen met jaartallen .../...

11

1B II Thema: de stad in verleden en heden A Mijn (een) stad (gemeente) in het heden Een stad (gemeente)voor mij diensten van de stad werking van het bestuur lasten van de stad( bv. reinigingsdienst, OCMW,verkeer ...) ontspanningsmogelijkheden infrastructuur vanuit mijn stad naar de wereld Situering van mijn stad (gemeente) aardrijkskundige ligging belang van verbindingswegen waarvoor is mijn stad (gemeente) beroemd of berucht... De mensen die in mijn stad (gemeente) wonen en werken verschillende bevolkingsgroepen, verschillende wijken nijverheden en dienstensector verschillende nationaliteiten mensen in problemen Problemen in mijn stad (gemeente) milieu verkeer huisvesting migranten veiligheid B Mijn (een) stad (gemeente) in het verleden Het ontstaan van mijn stad (gemeente) Een verkenning van mijn stad oude gebouwen stratenplan pleinen en wijken overblijfselen van vroeger functies van de stad vroeger De mensen die in mijn stad (gemeente) woonden en werkten nijverheden gilden en ambachten oorlogen, vreemde bezetting en bevrijding invloeden van kerken en kloosters; grootgrondbezitters C Synthese: overeenkomsten en verschillen vroeger en nu opzoeken

12

2 BVL Inleiding herhaling tijdsband I Dimensie de maatschappij A De school als minimaatschappij Taken van de school Ik midden andere mensen op school Omgang met andere leerlingen Organisatie van mijn school Bestuur Noodzaak van een schoolreglement en mijn verplichtingen Schoolproblemen B De wereld buiten de school Van kind naar leerling Van leerling naar burger Van school naar maatschappij, de wereld als dorp Van burger naar wereldburger De rol van de televisie en de media (actualiteit) C Onze maatschappij heeft veel gezichten Sociale aspecten verschillen en gelijkwaardigheid sociale bescherming welvaart en welzijn sociale problemen migranten rol van het kind Synthese: bespreking verzamelde documentatie Economische aspecten de kapitalistische samenleving de industriële samenleving de rol van de staat Synthese: bespreking verzamelde documentatie Politieke aspecten enkele bestuursvormen onze democratie België als federale staat België als lid van internationale organisaties Synthese: bespreking verzamelde documentatie Culturele aspecten enkele cultuurverschijnselen de massacultuur de jongerencultuur Synthese: bespreking verzamelde documentatie D Synthese Data op één tijdsband plaatsen

2 BVL II Thema: actualiteit Zelfwerkzaamheid Een map aanleggen met documentatie rond één item uit een door de leerling gekozen actualiteit met vermelding van bron en datum.

5.2 Synthesetabel Onderstaande tabellen gelden slechts als voorbeeld. Het staat de leraar volkomen vrij te bepalen welke doelen hij met een concrete leerstof wenst na te streven. Uiteraard zal de aard van de stof de keuze van de doelen mee bepalen. De keuze dient pedagogisch- didactisch verantwoord te zijn. .../...

13

Synthesetabel 1B Ontwikkelingsdoelen*

Vakgebonden*

Vakoverschrijdend*

Leerinhouden

Aantal lestijden **

Uitbreiding(s)*

I Dimensie tijd A Mijn leven G1.2

VS1.1

Ik leef in een gezin Het gezin als mini-maatschappij Taken, verschillen Gebeurtenissen uit mijn leven Mijn taken en verplichtingen: nu later

VB2.8 G2.10 VS1.2/VS1.5 G2.11 G2.12/14 G2.13 G2.16 G2.15 G2.12

U5

B Het leven van mijn grootouders

U9

Grootouders en familieleden Verhalen uit hun jeugd Gebeurtenissen uit hun leven Geschiedenisfeiten (oorlogen, rampen, evenementen...) Actualiseren van die feiten Synthese: vermelde data uit A en B op een tijdsband aanbrengen

VB2.8 VS2.12 VS3.4.16 U1

14

3

3

Vakgebonden*

Vakoverschrijdend*

Uitbreiding(s)*

Leerinhouden

Aantal lestijden **

C Werken met tijd De tijdsband Verschil geschiedenis - voorgeschiedenis Vaste aanduidingen: ontstaan van de mens, geboorte van Christus, nu G2.12 G2.12

U 1

Afbakening van de grote perioden (scharnierdata)

VL2.9

Toepassingen op de tijdsband Van jaar naar eeuw Van eeuw naar jaar Voor en na Christus Eeuwen aanduiden Jaartallen aanbrengen Periodiseren Rekenen met jaartallen

U 16

** Zie pedagogisch-didactische wenken en didactische middelen. * Ontwikkelingsdoelen: zie 4.2, pag. 6 * Vakgebonden ontwikkelingsdoelen G = Geschiedenis, A = Aardrijkskunde * Vakoverschrijdende ontwikkelingsdoelen VL = Leren leren VS = Sociale vaardigheden VB = Opvoeden tot burgerzin VG = Gezondheidseducatie VM = Milieu-educatie * Uitbreidingsontwikkelingsdoelen (niet verplicht, maar bedoeld voor de meer gevorderde leerling: individualisatie, differentiatie)= U

15

3

1B Ontwikkelingsdoelen*

Vakgebonden*

Vakoverschrijdend*

Leerinhouden

Aantal lestijden **

Uitbreiding(s)*

II Thema: de stad in verleden en heden A Mijn (een) stad (gemeente) in het heden G6.31 VS3.1.13

G6.29

A3.17

U13/U14

U 4

VS1.2

VB1.4

16

Een stad (gemeente)voor mij diensten van de stad werking van het bestuur lasten van de stad( bv. reinigingsdienst, OCMW,verkeer ...) ontspanningsmogelijkheden infrastructuur vanuit mijn stad naar de wereld

2

Situering van mijn stad (gemeente) aardrijkskundige ligging belang van verbindingswegen waarvoor is mijn stad (gemeente) beroemd of berucht...

1

De mensen die in mijn stad (gemeente) wonen en werken verschillende bevolkingsgroepen, verschillende wijken nijverheden en dienstensector verschillende nationaliteiten mensen in problemen

1

Vakgebonden*

Vakoverschrijdend*

G6.31

Uitbreiding(s)*

U8/U10 VM4.11 VG4.9 VB1.5

Leerinhouden

Aantal lestijden **

Problemen in mijn stad (gemeente) milieu verkeer huisvesting migranten veiligheid

2

B Mijn (een) stad (gemeente) in het verleden

1

Het ontstaan van mijn stad (gemeente) Een verkenning van mijn stad

G6.30 G6.30

U15

oude gebouwen stratenplan pleinen en wijken overblijfselen van vroeger functies van de stad vroeger

VL1.7

G6.29 G6.29 G6.29 VL1.4/VL2.9

U 1

De mensen die in mijn stad (gemeente) woonden en werkten nijverheden gilden en ambachten, of andere verenigingen oorlogen, vreemde bezetting en bevrijding invloeden van kerken en kloosters; grootgrondbezitters

2

C Synthese: overeenkomsten en verschillen vroeger en nu op zoeken

1

** Zie pedagogisch-didactische wenken en didactische middelen. * Ontwikkelingsdoelen: zie 4.2, pag. 6 * Vakgebonden ontwikkelingsdoelen G = Geschiedenis, A = Aardrijkskunde * Vakoverschrijdende ontwikkelingsdoelen VL = Leren leren VS = Sociale vaardigheden VB = Opvoeden tot burgerzin

17

1

VG = Gezondheidseducatie VM = Milieu-educatie * Uitbreidingsontwikkelingsdoelen (niet verplicht, maar bedoeld voor de meer gevorderde leerling: individualisatie, differentiatie) = U

2 BVL Ontwikkelingsdoelen*

Vakgebonden*

G2.12

Vakoverschrijdend*

VL1.4

Leerinhouden

Aantal lestijden **

Uitbreiding(s)*

U 1

Inleiding herhaling tijdsband

1

I Dimensie de maatschappij A De school als minimaatschappij

VB1.5

G1.6 G1.6 G2.9 G1.1 G1.2

Taken van de school Ik midden andere mensen op school Omgang met andere leerlingen Organisatie van mijn school Bestuur Noodzaak van een schoolreglement en mijn verplichtingen Schoolproblemen

VS1.1 VB1.2 VB1.1 VB1.3

3

B De wereld buiten de school G1.7 G1.3 G1.5 VB3.10

Van kind naar leerling Van leerling naar burger Van school naar maatschappij, de wereld als dorp Van burger naar wereldburger De rol van de televisie en de media (actualiteit)

U16 U12

18

3

G1.4 G1.3

VS3.1.13

G8.36/G8.37

Vakgebonden*

U12

C Onze maatschappij heeft veel gezichten

U6 U7

Sociale aspecten verschillen en gelijkwaardigheid sociale bescherming welvaart en welzijn sociale problemen migranten rol van het kind Synthese: bespreking verzamelde documentatie

U8/U10/U17

Vakoverschrijdend*

G1.5

Uitbreiding(s)*

U16 VB4.12

G8.36/G8.37

U8/U10/U17

G1.7 U13 VB4.11 G8.36/G8.37

U8/U10/U17

G1.5

U 11

Leerinhouden

3

Politieke aspecten enkele bestuursvormen onze democratie België als federale staat België als lid van internationale organisaties Synthese: bespreking verzamelde documentatie

3

3

2

G8.36/G8.37

U8/U10/U17

G8.36/G8.37

U1

D Synthese Data op één tijdsband plaatsen

19

Aantal lestijden **

Economische aspecten de kapitalistische samenleving de industriële samenleving de rol van de staat Synthese: bespreking verzamelde documentatie

Culturele aspecten enkele cultuurverschijnselen de massacultuur de jongerencultuur Synthese: bespreking verzamelde documentatie

VB3.9

3

** Zie pedagogisch-didactische wenken en didactische middelen. * Ontwikkelingsdoelen: zie 4.2, pag. 6 * Vakgebonden ontwikkelingsdoelen G = Geschiedenis, A = Aardrijkskunde * Vakoverschrijdende ontwikkelingsdoelen VL = Leren leren VS = Sociale vaardigheden VB = Opvoeden tot burgerzin VG = Gezondheidseducatie VM = Milieu-educatie * Uitbreidingsontwikkelingsdoelen (niet verplicht, maar bedoeld voor de meer gevorderde leerling: individualisatie, differentiatie) = U

2 BVL Ontwikkelingsdoelen*

Vakgebonden*

G2.8/G8.35

Vakoverschrijdend*

VL1.7

Leerinhouden

Uitbreiding(s)*

II Thema: actualiteit Zelfwerkzaamheid

U2/U3

Een map aanleggen met documentatie rond één item uit een door de leerling gekozen actualiteit met vermelding van bron en datum.

* Ontwikkelingsdoelen: zie 4.2, pag. 6 * Vakgebonden ontwikkelingsdoelen G = Geschiedenis, A = Aardrijkskunde

20

Aantal lestijden **

* Vakoverschrijdende ontwikkelingsdoelen = Leren leren = Sociale vaardigheden = Opvoeden tot burgerzin = Gezondheidseducatie = Milieu-educatie * Uitbreidingsontwikkelingsdoelen (niet verplicht, maar bedoeld voor de meer gevorderde leerling: individualisatie, differentiatie) = U VL VS VB VG VM

21

6 MINIMALE MATERIELE VEREISTEN 6.1 Vaklokaal: - een geschikt vaklokaal: in een B-afdeling eerder een werklokaal - schoolbord - opbergmeubel voor documentatiemateriaal - prikbord: eventueel door leerlingen opgevuld

6.2 Leermiddelen: - wereldbol - wandkaarten = recente wereldkaart / kaart van Europa - blinde kaarten - een stel geschikte historische atlassen - tijdsband

7

PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN

7.1 Organisatorische uitgangspunten 7.1.1 Teamwerking - Het belang van teamwerking Vormend geschiedenisonderwijs kan slechts het resultaat zijn van doelgericht teamwork. De leraar geschiedenis is lid van meerdere teams in de school die, elk met een specifieke taak gestalte geven aan de realisering van het schoolwerkplan : 1 het schoolteam: de leraar geschiedenis maakt deel uit van het schoolteam. Hij vertolkt er samen met zijn collega's het vakgebied geschiedenis. 2 de klassenraadteams: de leraar geschiedenis is lid van de klassenraden van de klassen waarin hij fungeert. Hij brengt er verslag uit over de studievorderingen, vaardigheden en attitudes van de leerlingen (begeleidingsklassenraden) en neemt er deel aan de besluitvorming tot sanctionering van de studies (eindbeslissingsklassenraden). 3 de vakwerkgroep: de leraren geschiedenis maken deel uit van een vakwerkgroep. In die vakwerkgroep wordt, na studie van alle standpunten, een gemeenschappelijke visie ontwikkeld op de aanpak en het onderwijs van het vak geschiedenis. De leden van de vakwerkgroep dienen zich te houden aan de afspraken die in de vakwerkgroep werden gemaakt.

22

De vakwerkgroep geschiedenis De vakwerkgroep geschiedenis is van fundamenteel belang voor het realiseren van een vormend en doelgericht geschiedenisonderwijs. Ze vergadert geregeld over een concrete agenda en notuleert de gemaakte afspraken. Ze stelt het instellingshoofd in kennis van die afspraken. Bij wijze van voorbeeld en dus niet limitatief, kan de vakwerkgroep zich beraden over : a) verticale en horizontale vakcoördinatie: - verticaal: beginsituatie L.O.-S.O, 1ste-2de graad, 2de-3de graad; - horizontaal: interdisciplinaire coördinatie o.a. inzake leerstofin houden (aanvullingen, overlappingen,...), projectonderwijs, didac tische uitstappen, schoolwerkplanimplementatie; b) vakoverschrijdende coördinatie ook met de collega's van technische en praktische vakken. c) algemene methodologie voor het geschiedenisonderwijs; d) didactische coördinatie; e) evaluatie-aanpak; f) schoolleerplan geschiedenis : specifieke accenten voor het geschiedenisonderwijs op school; g) didactische uitstappen voor het vak geschiedenis; h)aanleggen van een historische informatiebank op school; ...

7.1.2 Gebruik van leerboeken en cursussen 1. Leerlingencursus De geschiedenislessen resulteren in het aanleggen van een leerlingencursus die de doe-activiteiten en de leerstof bevat. De leerlingencursus kan de vorm aannemen van een schrift of een docu-map of een combinatie van beide. De beperkte lestijd is erop gericht om ontwikkelingsdoelen optimaal na te streven. Om dat te kunnen, dient het schrijfwerk van leerlingen steeds functioneel te blijven. Het opbouwen van de leerlingencursus geschiedt steeds onder leiding en toezicht van de leraar geschiedenis. a) onder zijn leiding wordt per leseenheid de cursus aangelegd (notities, documentatie,...); deze cursus is uiteraard de weerspiegeling van het leerplan; b) geregeld wordt de leerlingencursus door de leraar gecontroleerd. Het is wenselijk aan die controle een evaluatie te koppelen. In de opbouw van de leerlingencursus dient een duidelijk structureel onderscheid gemaakt te worden tussen leerstof, doe-activiteiten en documentatiemateriaal. 2. Leerboek Het juist gebruik van een historisch leerboek kan fundamenteel het onderwijs van het leervak geschiedenis verrijken.

7.1.3 Aan te bevelen tijdsgebruik

23

De aangeduide lestijden na ieder thema, item of onderwerp zijn louter indicatief (zie 5.2, pag. 15, synthesetabel). Er kan, wanneer dit pedagogischdidactisch verantwoord is, van worden afgeweken.

7.1.4 Jaartiming - Jaar(vorderings)plan

****

7.1.4.1 Algemeen Het jaarplan is een werkdocument om de leerstof op een pedagogisch-didactische wijze te verdelen over het beschikbaar aantal lestijden. Dit vereist een grondige analyse van het leerplan, los van elk leerboek. Daarnaast houdt de leerkracht rekening met alle elementen die een invloed hebben op de jaarkalender van het vak geschiedenis : herhalingstoetsen, examens, didactische uitstappen,... Het jaarplan is een persoonlijk werkdocument, dat geregeld dient bijgewerkt en aangepast te worden. Geactualiseerde kopieën worden op school bewaard. .../...

****

zie document "Vademecum Pedagogische Begeleidingsdienst"

24

Jaar(vorderings)plan School: Schooljaar: Onderwijsvorm-Graad-Klas:Studierichting:Vak: Vakcomponent:Titularis:Lestijden/week: PERIODE (1)

VERWIJZING (2)

Leerplan (code):

LEERINHOUDEN VOLGENS LEERPLAN EN ONDERWERPEN (3)

25

VORDERING (data aangeven) (4)

OPMERKINGEN - AANPASSINGEN (5)

7.1.4.2 Model en toelichting bij de rubrieken (zie pag. 25)

1e kolom - PERIODE De periode van het schooljaar waarin de leerstofonderdelen zullen worden behandeld. De aanduidingen van data en perioden inzake rapporten, proeven, verloven en vakantieperioden kunnen het overzicht helpen bepalen. Door gebruik te maken van verschillende kleuren kan het totaaloverzicht nog worden verduidelijkt.

2e kolom - VERWIJZING Verwijzing naar de punten in het leerplan

3e kolom - LEERINHOUDEN VOLGENS LEERPLAN EN ONDERWERPEN In het jaarplan worden geen leerplandoelstellingen opgenomen.

4e kolom - VORDERING De reëel behandelde leerstof (vordering) wordt aangeduid ter hoogte van hetzelfde punt in de vorige 3 kolommen door een X-teken en men vermeldt de datum waarop het bedoelde leerplanonderdeel werd afgewerkt.

5e kolom - OPMERKINGEN - AANPASSINGEN Aanpassingen die men in de toekomst aan de periode en/of planning wil aanbrengen, kunnen hier op gelijk welk ogenblik worden opgetekend. Aanmerkingen in verband met vervangingen, afwezigheden, vakoverschrijdende verwijzingen, klasgemiddelden enz... kunnen belangrijke inlichtingen inhouden. Het gebruik van het onderhavig jaarvorderingsplan is niet verplicht. Het is de voorstelling van een modeldocument dat een duidelijk beeld wil geven van de te behandelen en behandelde leerstof op jaarbasis. De school is uiteraard vrij om een eigen model van jaarvorderingsplan te gebruiken.

26

7.2

Pedagogisch-didactische wenken

7.2.1Algemeen Lesvoorbereiding Elke lestijd wordt schriftelijk voorbereid. Het spreekt vanzelf dat de ervaringen uit de klassenpraktijk geregeld aanleiding geven tot bijwerking, aanpassing en verbetering van de didactische voorbereiding van de lessen. De lesvoorbereiding is een persoonlijk werkstuk dat minimaal volgende elementen omvat : -

lesonderwerp lesdoelen gebruikte leermiddelen gebruikte werkvormen (doe-activiteiten) schema van de les bordplan en leerlingennotitie evaluatie

Leerlingactiverende werkvormen : Het leervak geschiedenis laat het gebruik van talrijke werkvormen toe. Alle werkvormen zijn in de regel verantwoord...als men er op verantwoorde wijze van gebruik maakt. Hoewel elke werkvorm dus zijn specifieke waarde heeft, kan het gebruik van leerlingactiverende werkvormen (pupil centered), die leerlingen bij de opbouw van de les geschiedenis betrekken, niet genoeg worden benadrukt. Leermiddelen Geschiedenisonderwijs steunt op het gebruik van leermiddelen. Volgende leermiddelen kunnen in de lessen geschiedenis van het secundair onderwijs gebruikt worden : 1 2 3 4 5 6

tekstbronnen, zowel actuele als historische, beeldbronnen, gekwantificeerde bronnen: statistiek, grafiek, diagram audiovisuele bronnen, geluidsbronnen, facultatieve bronnen: historische voorwerpen, zoals munten, een document,

27

Vakoverschrijdende ontwikkelingsdoelen Tal van vakoverschrijdende ontwikkelingsdoelen kunnen worden geïntegreerd in het geschiedenisonderwijs. Zie hiervoor pag. 8. De niet-vermelde vakoverschrijdende ontwikkelingsdoelen kunnen worden nagestreefd door interdisciplinaire samenwerking o.a. in het kader van projectwerk en andere pedagogische activiteiten. Onderwijsstijl De onderwijsstijl van een lesgever hangt vanzelfsprekend samen met zijn persoonlijkheid. Belangrijk is dat het optreden van de leraar een spontane en natuurlijke vorm van ontzag en gezag doet groeien. Dat is een proces van enige duur dat zeker kan worden op gang gebracht en bevorderd door : 1een

positieve benadering van de leerlingen door zowel begeleider als leraar te zijn; 2het openstaan voor noden en problemen (sociale, gedrags- en relatieproblemen, studieproblemen) van leerlingen; 3een rechtlijnige en correcte omgang met alle leerlingen; 4blijk te geven van deskundige inzet ten behoeve van leerlingen, leervak en school; 5op een bezielende wijze geschiedenis te onderwijzen. Positieve uitstraling van de leraar geschiedenis De leraar geschiedenis heeft een belangrijke pedagogische opdracht: samen met de vakteamleden op school vorm en inhoud geven aan het geschiedenisonderwijs. De deskundigheid en de inzet waarmee het vakteam dit doet, is van ongemeen groot belang voor de geschiedenis als schoolvak en als wetenschap. Goed en bezielend geschiedenisonderwijs voedt de jongeren op tot een positieve attitude t.a.v. de geschiedenis en het actuele gebeuren. Door een leerlingbetrokken aanpak weten zij zich meer geëngageerd in de wereld waarin zij nu leven en waarin zij later zullen functioneren.

7.2.2 Specifieke benadering 1B/BVL Het leerplan vertrekt steeds vanuit de leerling. Hij staat centraal, niet de leerstof. Omdat de groep zo heterogeen is, MOET de leerkracht de mogelijkheid aangrijpen om dit leerplan creatief te interpreteren en concreet in te vullen, rekening houdend met de mogelijkheden van zijn leerlingen in een school. Daar waar hij respons ervaart, moet hij dieper op het onderwerp ingaan en kan hij dit uitbreiden. Regelmatig en vooral bij het begin van het schooljaar zou de leraar aan de leerlingen moeten uitleggen wat de zin is van de les en/of het vak. Dit is heel dikwijls het middel om te sensibiliseren. Het leerplan laat voldoende ruimte om door de leerkracht zo concreet en creatief mogelijk naar de leerlingen toe te worden uitgewerkt. Hierbij moet uitgegaan worden van een realistisch minimum aan doelstellingen; al wat men meer bereikt is een duidelijke winst. Herhalingen, tenzij noodzakelijk, en overlappingen werken heel dikwijls remmend. Afspraken maken met de collega's van andere vakdisciplines is bijgevolg aangewezen. Individualiseren: leerlingen zijn vaak zo 'verwaarloosd' op velerlei gebieden dat zij zichzelf eigenlijk pas leren ontdekken in de positieve ontmoeting met de andere. Concretiseren: specifiek naar hen toe moet de leraar telkens zin en nut van een les verklaren. Leerlingen moeten merken dat ze de leerstof in hun leefwereld kunnen gebruiken. Actualiseren: dit is een absolute voorwaarde, opdat een les geschiedenis kans maakt op slagen. Geschiedenis om de geschiedenis is zinloos. Steeds

28

kijkt men vanuit het heden naar het verleden en heeft maar nut als de leerlingen daardoor hun eigen Dit vraagt van de leerkracht een steeds hernieuwde zal de leraar op eigen creativiteit en inventiviteit

omgekeerd. Geschiedenis wereld beter begrijpen. aanpak en telkens weer beroep moeten doen.

Afwisselen: vermits de leerlingen weinig op concentratie zijn ingesteld, moet een les steunen op afwisseling, zowel in werkvormen, als in didactisch materiaal, als in onderwerpen. Doen: omwille van het wisselend concentratievermogen van heel wat leerlingen, moet de klemtoon liggen op DOEN. Leerlingen moeten steeds met een opdracht (gegeven of gekozen) "bezig zijn". In de geschiedenisles "doen" zij iets met geschiedenis. Hier moet worden gewezen op elementen die steeds terugkeren: - vast patroon van de les (goed voor de leerlingen), - herkenningspunten op een kaart om zich te oriënteren, - vaste gegevens op de tijdsband. Concentreren: in iedere les dient een moment van geconcentreerde aandacht voor te komen, bv. - bij het noteren van een korte bordtekst, - bij het beluisteren van een verhaal (durf eens ver tellen!!). Vermits de leerlingen erg gevoelig zijn voor een individuele aanpak, moet het kunnen dat de leerkracht in iedere les, tijdens een van die ogenblikken van concentratie, zich richt tot één persoon (bv. bij het invullen van een schrijfopdracht). Controleren: controleer steeds de leerlingen. Hoe klein de opdracht ook is (bv. het invullen van de agenda), de leerlingen zullen deze controle waarderen, er zelfs om vragen. Coördineren: Omwille van de concrete, praktijkgerichte invulling van de lessen en de gebondenheid met de actualiteit, is coördinatie met de collega's van andere vakdisciplines ten zeerste aangewezen.

29

7.3 Didactische middelen Het succesvol onderwijzen van het leervak geschiedenis wordt bevorderd door een aantal bijkomende factoren: 1 Leslokaal Het vak geschiedenis wordt onderwezen in een vast lokaal, d.i. een lokaal dat blijvend voor het onderwijs van geschiedenis wordt gebruikt. In geval van gebrek aan voldoende lokalen kan het vaklokaal geschiedenis worden gedeeld met een ander vak (bv. een taalvak Nederlands, Frans, Engels, Oude Talen). a) het leslokaal geschiedenis dient een historisch karakter te hebben en kan daartoe aangekleed worden met historische elementen. De creativiteit van de vak-werkgroep geschiedenis staat borg voor een passende oplossing. b) het leslokaal geschiedenis : - biedt mogelijkheid voor projectie (verduisterbaar, projectiescherm); - beschikt over degelijk, d.i. een goed beschrijfbaar en afleesbaar school bord (bij voorkeur een vleugelbord in de hoogte verstelbaar); - beschikt over voldoende opbergmeubelen voor leermateriaal en boeken; - beschikt over minimum een wandkaartenhouder; - beschikt over een prikbord. 2 Leermiddelen Het verdient aanbeveling de leslokalen geschiedenis bijkomend uit te rusten met audio-visuele media met bijhorende leermiddelen (diaprojector, overheadprojector, videoapparatuur). Een bijkomende 'tweede atlas'( rijker gestoffeerd, hoger niveau,..) betekent een didactische meerwaarde. Een goed voorziene historische klassenbibliotheek verrijkt het geschiedenisonderwijs en is een stevige steun om de basisdoelstellingen van het geschiedenisonderwijs in de secundaire school te helpen realiseren. Aan te raden zijn: historische/aardrijkskundige atlassen, kijkboeken, spelmateriaal en materiaal voor doe-activiteiten.

30

7.4 Praktische tips 1Maak duidelijke en concrete afspraken: -wat verwacht de leraar van de leerlingen (lesverloop, gedrag, omgang met elkaar, taalgebruik)? -wat kunnen de leerlingen van de leerkracht verwachten? (voorbeeldfunc-tie, correct en consequent optreden, evaluatie naar inzet en mogelijk-heden). 2Tracht je in te leven in de leefwereld van de leerlingen, bv. sociale context herkennen, jongerencultuur aanvaarden, hun persoonlijke problemen begrijpen. 3Benader de leerling steeds positief: - toon belangstelling voor wat ze reeds kunnen (bv. Bezoek eens een les praktijk.) - blijf hen voortdurend motiveren, aanmoedigen en sensibiliseren (Een schouderklopje doet wonderen.) -toon interesse voor hun persoon (bv. informeren naar hun familie, vrienden, vrijetijdsbesteding ...) 4Herken problemen achter agressief gedrag. 5Gebruik een eenvoudige en correcte taal. 6Let erop dat geschiedkundige termen duidelijk begrepen worden. Verfijn en verruim geleidelijk het begrippenkader. 7Wees creatief bij de opbouw van je eigen documentatiemateriaal (zie 7.5)

7.5 Eigen documentatiemateriaal De bibliografie, verder vermeld onder punt 9, pag. 36, geeft een waardevol overzicht van een aantal recente en nog beschikbare werken voor de leerkracht geschiedenis. Daarnaast is het ook nuttig dat de leraar beschikt over documentatie en lesmateriaal dat aangepast is aan de wijze van lesgeven en aanzet tot leerlingenactiviteit. We willen aantonen dat de leerkracht zelf op een eenvoudige wijze een schat aan eigentijdse leermiddelen kan verwerven. -Audiovisueel materiaal: er bestaat een uitgebreid assortiment aan lesvideo's. In steden en grotere gemeenten zijn de openbare bibliotheken ook uitgegroeid tot echte videotheken. -Meer en meer organisaties (jeugdorganisaties, multualiteit, ...) verspreiden actuele informatie op diskettes. -Ook op cd-rom en cd-i wordt meer en meer geschiedkundige informatie (zelfs op interactieve wijze) aangeboden. Ze bevatten een schat aan informatie. De presentatie is zeer gebruiksvriendelijk (oude culturen, kunststromingen, landen...). In 'de betere boekhandel' krijgt u gratis catalogi. -Musea geven vaak lesmappen uit ter gelegenheid van een tentoonstelling. Deze mappen zijn vaak nog jaren verkrijgbaar en blijven -eventueel bijgewerkt- hun waarde behouden. In de Museumgids vind je de lijst van alle musea in België. Vele musea hebben bovendien een educatieve dienst. -Informatieve spelen (als doe-activiteiten) zijn geschikt voor het verwerven van vaardigheden en attitudes. -VLOR-project Diversificatie van de studiekeuze van meisjes - Module Algemene Vakken, 1994 (in opbergmap): materialen voor leerkrachten en leerlingen van de eerste graad SO. Besteladres: tel. (02)219 42 99 - fax. (02)219 81 18 - 150 BEF + verzendingskosten. -Het tijdschrift Klasse brengt regelmatig een uitgebreid informatie-aanbod. Naast het onderwijsniveau, vind je vaak een korte beschrijving van de inhoud van de aangeboden informatie. Uiteindelijk kan elke leraar, in de loop van enkele jaren, een schat aan audiovisueel materiaal verzamelen. Brochures en folders, lesmappen, diskettes, kranten, tijdschriften,... worden vaak gratis of tegen een spotprijs verspreid.

31

Het is aan de leerkracht om attent te zijn en in te spelen op dit aanbod!!

7.6 Extra-murosactiviteiten Zoals reeds hoger vermeld zijn leerlingen uit de B-klassen doe-leerlingen. Zij zijn sowieso meer praktijkgericht, m.a.w. zij zijn bereid om te leren wanneer zij de werkelijkheid zoveel mogelijk zelf kunnen benaderen en voelen dus bitter weinig voor een zuiver theoretische omschrijving ervan. Het ligt dan ook voor de hand dat deze leerlingen een degelijk voorbereide extra-murosactiviteit erg zullen appreciëren en dat zij er heel wat kunnen bij leren. Dat 'leren buiten de klas' kan pas optimaal verlopen wanneer enkele voorwaarden vervuld zijn: -De relatie van de leerkracht met zijn leerlingen en de werksfeer in de klas moeten zodanig zijn dat concrete afspraken als vanzelfsprekend door de leerlingen worden aanvaard en nageleefd. -De geplande buitenschoolse activiteiten moeten kaderen in de normale lesactiviteiten (cf. jaar(vorderings)plan). -De extra-murosactiviteit is geen schooluitstap, maar is studiegericht en neemt dus, zo mogelijk, niet meer dan een halve dag in beslag. -De activiteit is degelijk voorbereid (werkbladen, doe-activiteiten). -Er volgt een nabespreking met evaluatie van de extra-murosactiviteit. Voorbeelden van dergelijke activiteiten (liefst in samenspraak met de andere leerkrachten, zodat de opdrachten vakoverschrijdend kunnen opgegeven worden)

1B -sensibilisering De leerlingen leren de omgeving van de school kennen (straat, laan, plein, wijk, park, ligging t.o.v. centrum, openbaar vervoer, verkeer, openbare gebouwen: post, brandweer, ziekenhuis, RTT,...). - gemeentelijke (stads-)diensten Kennismaking met politie, dienst bevolking, plantsoendienst, reinigingsdienst, volksgezondheid, toerisme, ... -einde schooljaar Historische wandeling met doe-activiteiten: 'Mijn (een) stad (gemeente) in het verleden' (op te vatten als synthese of uitgangspunt). -musea (volgens onderwerp, en daarbij een keuze maken, bv. slechts enkele schilderijen bekijken, bespreken), -historische gebouwen, sites, ruïnes, -historische figuren (geboortehuis, werkterrein, standbeeld), -industriële archeologie, ...

BVL - Bezoek aan: -een krant (redactie, drukkerij) nieuwsgaring, journalistiek, opmaak krant, reclame ... -een regionale tv-zender nieuws- en sportgaring, keuzes, redactie, nieuwslezer, cameraploeg, sponsoring, reclame... -een plaatselijk radiostation taak, informatie (snelheid), plaatselijke items, ontspanning, concurrentie, reclame -rondreizende tentoonstellingen, veelal in culturele centra, bv. 'De wereld van Anna Frank'... -Bijwonen van een zitting van de gemeenteraad -agendapunt(en) bv. de bouw van een zwembad, een jeudhuis, een sportcomplex, milieuproblematiek

32

-Breendonk getuigt (collectief historisch geheugen) -na degelijke voorbereiding in de klas: - doe-opdrachten in het kamp - de leerkracht zelf gidst ...

33

8 EVALUATIE 8.1 Doel De evaluatie vormt het sluitstuk van het onderwijsproces. De evaluatie verschaft informatie over: a) de leervorderingen van de leerlingen; b) de efficiëntie en het resultaat van het onderwijsleerproces zoals het werd georganiseerd door de leraar geschiedenis.

8.2 Algemeen Uiteraard zal elke leraar grote zorg besteden aan de evaluatie van het vak geschiedenis; die zorg omvat de volgende elementen: a) de vakevaluatie beoogt het beoordelen van de leervorderingen maar spitst zich daarnaast ook toe op attitudinale vaardigheden, als inzet, werklust, concentratie ... b) de evaluatie vertrekt van: permanente observatie van de leerlingen (taakaanvaarding, doorzetting, sociale vaardigheid, evolutie in het leergedrag, mondelinge toetsen en doe-activiteiten).

8.3 Specifieke benadering 1B/BVL 8.3.1 Dagelijks werk -houd vooral rekening met de specifieke mogelijkheden van elke leerling. (Zie profiel van de leerling) -durf gedifferentieerd evalueren voor dagelijks werk, maar blijf rechtvaardig! Het verdient aanbeveling de modaliteiten van gedifferentieerd evalueren met de leerlingen af te spreken. -positieve evaluatie: cijfer en commentaar zijn een aanmoediging tot meer inzet. De positieve elementen, hoe klein ook, die de leerling in zijn leergedrag manifesteert, worden beloond. Al wat hij positief doet, is winst en moet als dusdanig geëvalueerd worden. Steun de leerling bij de remediring. -leerlingen zijn erg gevoelig voor positieve en concrete commentaar. -help de leerling naar succeservaring met concrete en haalbare remediring. -evaluatie moet zich vooral toespitsen op inzet, werklust, concentratie, sociaal gedrag, taakaanvaarding, zorg en stiptheid. -geen schriftelijke herhalings- of andere toetsen, wel doe-toetsen. -goed is de evaluatie op het einde van de les te plannen.

8.3.2 Examen Geen klassiek examen, wel een doe-examen: alsof het een les was, waarin de

34

leerlingen nu zelfstandig de opdrachten uitvoeren (de inbreng van de leraar wordt nu tot een minimum beperkt). Soms kan hij even bijsturen!

8.3.3 Proces- en productevaluatie Voeg na elke lessenreeks commentaar bij het jaar(vorderings)plan om er volgend schooljaar rekening mee te houden.

35

9 BIBLIOGRAFIE 9.1 Algemene bibliografie -Algemene

Geschiedenis

der

Nederlanden,

15

dln.

Fibula

Van

Dishoeck,

1981-1982. -Encyclopedie van de wereldgeschiedenis, 6 dln. Sesam, 1992. -

Handboek van de Tweede Wereldoorlog, 3 dln. Spectrum, Antwerpen 1980.

-

Jaarboeken: Keesing Historisch Archief Spectrum Jaarboek Winkler Prins Jaarboek

-

Kroniek van België, Antwerpen, Standaarduitgeverij, 1987.

-Kroniek

van

de

20

ste

eeuw,

Amsterdam

-

Brussel,

Standaarduitgeverij,

1985. -

Rechten

van

de

mens

in

mondiaal

en

Europees

perspectief,

Nijmegen,

resoluties,

Maarssen,

1986. -Rechten

van

de

mens

in

verdragen,

verklaringen,

1989, 3de ed. -Reeks Time Life Wereldgeschiedenis, Amsterdam 1990. -Standaard

Wereldgeschiedenis

Standaard -

van

de

20ste

eeuw:

1900-1965,

Antwerpen,

Uitgeverij, (N.V. Scriptoria), 1980.

Ph. ARIES en G. DUBUY, (red.) Geschiedenis van het persoonlijk leven. 5 dln. Amsterdam, Agon, 1988 - 1990.

-

A. BAART, J. LOUAGE, (red.)

Culturele geschiedenis van Vlaanderen,

(10 dln.) Deurne, Baart, 1983. -W.

BLOCKMANS,

(red.)

5000

jaar

Europa:

landschap,

steden,

handel,

politiek. Utrecht, Kosmos, 1994. -J. GULDENTOPS, Internet en Geschiedenis, Leuven, Acco, 1996. -P. JANSEN, H. DE SCHEPPER, De gouden Delta, 20ste eeuw, Beschaving tussen Seine en Rijn, Antwerpen, Mercator fonds, 1996. -België in de Tweede Wereldoorlog, 9 dln. Kapellen, Nederlandse Boekhandel, 1990. -Reeks Onze jaren: 1945-1970. Amsterdam, Spectrum, 1972 - 1975. -Op internet 700 diareeksen en video's, - WWW. NGONET. BE. - van COCOS, documentatiecentra Derde Wereld, NGO's.

36

9.2

Audiovisueel materiaal

De beschikbaarheid van de video's die hieronder worden vermeld kan moeilijkheden

opleveren.

Ze

kunnen

wellicht

wel

worden

ontleend

in

openbare bibliotheken.

Documentaires op video Algemeen Het leven van de kleine man, 13 dln.

BRT.

Boulevard-reeks.

BRT.

Keerpunten.

Teleac. Prehistorie/Oudheid

Verleden/ Prehistorie/ Kelten.

BRT.

Romeinen in Numidia/ Marokko/ Limes.

BRT.

Middeleeuwen De fascinerende Middeleeuwen.

Teleac.

In het spoor van de kruisvaarders.

Teleac.

Moderne tijden 500 jaar Latijns-Amerika.

BRT.

Mexico

BRT. Hedendaagse tijd

People's Century.

BBC.

150 jaar leven der Belgen. 12 dln.

BRT.

De Nieuwe Orde.

BRT.

De Eerste Wereldoorlog. 4 dln.

NOT.

(nu TELEAC) Nationaal-socialisme in Duitsland. 1918-1945.

NOT

(nu TELEAC) De geschiedenis van Duitsland. (1871-1990).

NOT.

(nu TELEAC) De staatshervorming in beeld.

Federale Voorlichtingsdienst.

De geschiedenis van de Europese integratie. 2 dln. SHOAH. 3dln.

37

BRT.

grotere

Soldaten van steen. Passendale.

BRT.

Unser Vaterland muss grosser sein.

BRT.

De Supermachten: de VSA. 9 dln.

BRT.

Rusland en de Sovjet-Unie. 11 dln.

BRT.

Hitler. 6dln.

BRT.

Wereldoorlog II. 5 dln.

BRT.

Monarchie en macht. 5 dln.

BRT.

De Franse Revolutie. 3 dln.

BRT.

De Oostenrijkse Nederlanden.

BRT.

Armoede in België. 4 dln.

BRT.

In naam van de Führer.

BRT.

België en Kongo. 9 dln.

BRT.

Onze politieke instellingen: de knikkers en het spel.BRT. Het einde van het Brits Imperium. ( Rhodesië, India)

BBC.

De slag bij de Somme.

BBC.

The past at work.

BBC.

cd-roms Algemeen 500 Nations (Indianenproblematiek).

Windows.

Clothes we wore.

Windows.

Eyewitness History of the world.

DK.

History of Medecine.

Windows.

Paris, history & splendour. CD - ROM

Hybride.

Total History.

BUR.

De grote musea van Europa. Vol. 1 en 2.

Windows.

Encyclopédie de la musique.

Windows.

Le Grand Louvre.

Windows. Louvre, palace

and

the its

paintings.Hybri de. Microsoft Art Gallery.

Windows/

Musée d'Orsay.

Windows.

Our secret century. Vol. 1,2,3,4.

Hybride.

The Vatican paintings gallery. Trésors de la Russie.

Windows/ mac. Windows.

Uffizi.

Windows.

Uffizi museum.

Windows.

History Through Art. 800 b.C. - A.D. 1550.

38

ZCI.

mac.

History Through Art. A.D. 1545 - 1900.

ZCI. Great Artists -

in

association with National Gallery.ATT.

Prehistorie en Oudheid Homo Sapiens.

Windows.

Musée de l'Homme.

Hybride.

Introduction to archaeology.

Hybride.

Ancient Civilisations of the Mediterranean.

Windows/Mac.

Exploring Ancient Cities.

Hybride.

Exploring Ancient Architecture.

Windows. Middeleeuwen

MindQuest: Medieval France.

BLUm.

Jeanne d'Arc et la vie quotidienne au Moyen-AgeDesclée-de Brouwer Moderne Tijden Explorers of the New World.Windows. Medici: Great moments of history.

Windows.

Renaissance of Florence.

Windows.

Eeuw van Van Eyck.

Hybride.

Eeuw van Brueghel.

Hybride.

Eeuw van Rembrandt.

Hybride.

Eeuw van Rubens.

Hybride.

Eeuw van Vermeer.

Hybride.

Leonardo da Vinci: the paintings.

Windows.

Leonardo the Inventor.

INTp.

Michelangelo.

Windows.

Michelangelo sculptures et peintures.

Hybrides.

The Sixtine chapel.

Windows.

Hedendaagse Tijd Napoleon.

Windows.

Napoleontisch Europa en het keizerrijk.

Mac.

39

the

World History. The Napoleonic Era.Hybride. World History. The scientific revolution.

Hybride.

Civil War.

Windows.

World War 1.

Windows.

World War 2.

Windows.

World War 2: Global Conflict.

Windows.

World War 2: Sources & Analysis.

Windows.

World War II Archives.

Windows.

World War II Encyclopedia.

SOFk.

Atomic Age.

Hybride.

The War in the Pacific.

Windows.

D- Day: 100 days of destiny & Normandy.

Hybride.

The Holocaust.

QUA.

Events that changed the world.

Hybride.

Gandhi, apostle of peace and nonviolence.Windows. World History. The Russian Revolution.Hybride. The New Russia and her neighbours.RTA. Greatest Moments of the 20th Century.Windows. Histoire au jour le jour.

Dos.

Inside the White House.

Windows.

Time Almanac of the 20th Century.

Windows/Mac.

Makers of the 20th Century.Windows. Vietnam.

Windows.

Salt of the earth (arbeidsverhoudingen, discriminatie).

Hybride.

Paul Cézanne.

Hybride.

Paul Cézanne, Portrait of my world.

Windows.

Rodin.

Windows.

Van Gogh: Starry Night.Hybride. Van Gogh: Life and Works.

Windows.

An interactive adventure in Art. Matisse, Aragon,

TUR.

Prokofiev. Exploring Modern Art.

ATT.

Une promenade dans l'Art du XXème siècle.HACh. Mondrian.

ILP.

The Impressionist Revolution. - Monet, Verlaine, Debussy.

TUR.

Internet 700 diareeksen en video's : WWW.NGONET.BE. van COCOS, documentatiecentrum Derde Wereld NGO'S.

Lijst van de bruikbare cd-i

40

Algemeen Standaard Interactieve Encyclopedie.Philips. Compton's Interactive Encyclopedia.

Philips.

Kings and Queens of England.

CMM.

De kunstschatten van Rusland, St. Petersburg en de Philips. collectie van de Hermitage. Prehistorie en Oudheid Pompeï.Philips. Middeleeuwen L'Architecture cistercienne.

Philips. Moderne Tijden

Rembrandt.

Philips.

The Renaissance Gallery.

Philips.

De Renaissance van Florence.

Philips.

De Hollandse meesters.

Philips.

Hedendaagse Tijd

Oogst van de zon. Leven en kunst van Vincent Van Gogh. Philips. Prelude. Voorlopers van de moderne kunst en muziek.

Philips.

De Franse impressionisten.

Philips.

The world of impressionism.

Philips.

Paris de la belle époque.

Philips.

Dit was 1994. Wereldnieuws

overzicht.

Dit was 1995. Wereldnieuws

overzicht.

Daens.

Philips. Roularta. Philips.

The War Years: Europe in Flames. 1938-1940.

Philips.

The War Years: The Years of Victory. 1941-1945.

Philips.

D-Day: the official story.

Philips.

Robert E. Lee.

Philips.

The American Civil War.

Philips.

The battle for Arnhem.

Philips

Lijst van bruikbare films

41

Prehistorie en Oudheid Quest for fire. Middeleeuwen Bravehart. Moderne Tijden Cromwell. 1492. Conquest of paradise. A man for all seasons. La prise de pouvoir de Louis XIV. Hedendaagse Tijd Ragtime. Una giornata particolare. Hope and glory. All quiet on the western front. Ghandi. Novecento. Nicolas and Alexandra. The killing fields. The longest day. Daens. The last emperor. Revolution Lawrence of Arabia. Schindler's List.

9.3

Per periode Prehistorie

-G. BIBBY, Opgegraven verleden, de archeologische ontdekkingen in prehistorisch Europa, Amsterdam, 1979. -J.H.F. BLOEMERS, T. VAN DORP, Pre-en protohistorie van de Lage landen, Hilversum, 1991. -

J. BRONOWSKI, De mens in wording, Amerongen,

-

CAPENBERGHS, Gisteren Voorbij, Garant. 19

42

1978.

-

S.J. DE LAET,

Prehistorische culturen in het zuiden der Lage Landen.

2de uitg., Wetteren, 1979. -L.P. LOUWE KOOYMANS, Voltooid Verleden tijd? de prehistorie.

Een hedendaagse kijk op

Amsterdam, 1980.

-R.E. LEAKEY, Op het spoor van de mens, Utrecht/Antwerpen, 1981. Oudheid

Nabije en Midden-Oosten -P. AMIET e.a, Ontstaan en ontwikkeling van het schrift, Brussel (Generale Bankmaatschappij), 1985. -

B. BEGELSBACHER, Kunst en beschaving, Egypte, Brussel, 1987.

-P.

CLAYTON,

Kroniek

van

de

farao's,

Een

compleet

overzicht

van

de

heersers en dynastieën van het Oude Egypte, Becht, 1995. -A. EGGEBRECHT, Het Oude Egypte, 3000 jaar geschiedenis en cultuur van het rijk der farao's, Houtem, 1986. -Time -Life (ed) De vroegste beschavingen, dl. 1, Doorbraak in Sumerië. Heerschappij der farao's,

Het Kretenzische Rijk,

Ontwikkeling in Azië,

Amsterdam,1987. -

R. J. UNSTEAD,

Egypte en Mesopotamië, Amsterdam, 1979.

-P. MONTET, Zo leefden de Egyptenaren in de Oudheid, Baarn, 1978. -J. VERGOTE, De godsdienst van het Oude Egypte, Leuven, 1987. -L. LAROCHE, Mesopotamië, Alphen a/d Rijn, 1981.

Griekse Wereld -G.

BARTELINK,

Rome - Christendom - Byzantium

M.A.

BEEK,

A.

VAN

DEN

BORN,

Woordenboek

en

antieke

der

Oudheid.

Roermond, 1965-1985. -G.

BARTELINK,

Het

vroege

christendom

de

cultuur,

Muider-

berg, 1986. -H. BENGTSON, Geschiedenis van de Oude Wereld, Nijmegen, Het Spectrum, 1994. -P.

BRIANT,

De

wereld

van

Alexander

de

Grote,

Antwerpen,

Standaard

uitgeverij, 1991. -G. BURENHULT, Mens en samenleving in de Oude Wereld, Utrecht, Kosmos, 1995. -H.

CHADWICK

en

G.

EVANS,

Atlas

van

het

Christendom.

Antwerpen,

leven

in

het

oude

Antwerpen,

Standaarduitgeverij, 1988. -J.CARCOPINO,

Het

dagelijks

Rome,

Standaarduitgeverij, 1987. -

L. De BLOIS, R.J. VAN DER SPEK, Een kennismaking met de Oude Wereld, Muidenberg, 1983.

-L. DE BLOIS e.a., De Romeinse wereld, Leven en werken in het Romeinse rijk in het begin van onze jaartelling, Zutphen, 1983.

43

-P. DE MEYERE, Romeins recht, Een praktische inleiding voor classici en historici, VLG, 1992. -

E.

EYBEN,

De

onstuimigen,

Geschiedenis

van

de

Romeinse

jeugd.

Antwerpen, Pelckmans, 1987. -M.I. FINLEY, De Oude Grieken, Leuven, 1996. -S. LAUFER, De klassieke geschiedenis in jaartallen, Nijmegen, Aula, 1969. -G. KOOLSCHIJN, Plato, De strijd tegen het democratische beest, Amsterdam, Ooievaar, tweede dr. 1996. -P. LEVI, Atlas van het Oude Griekenland, Brussel, 1982. -

F.G. MAEREBOUT, De Oudheid, Grieken en Romeinen in de context van de wereldgeschiedenis, Baarn, Ambo, 1995.

-G. MEHRTENS,

De nieuwe Romeinen, Antwerpen, Spectrum, 1987. Vergelijking

Rome met VSA. -

H. PLEKET, H.W. SINGOR, H. VERSNEL,

Korte maatschappijgeschiedenis van

de antieke wereld, Groningen, 1983. -

A. PROVOOST, De Atheense politieke idealen in beeld, Leuven-Amersfoort, 1986.

-

P.J. REIMER, Prisma woordenboek der Klassieke Oudheid, Wijnegem, 1984.

-

R. RENSON, Geschiedenis van de sport in de Oudheid, Leuven, 1981.

-

H. D. STOVER,

De Romeinen, De geschiedenis van een machtig wereldrijk.

Baarn, Tirion, 1992. -M.

VERCRUYSSE,

H.

VERBRUGGEN,

B.

VERMEERSCH,

De

eeuw

van

Pericles.

Brussel, 1986. -

M.

VONCKERS,

H.

HERMANN,

De

Romeinse

en

Perzische

wereldrijken.

Brussel 1987. -

S. VRONIS, Byzantium en Europa, Amsterdam, 1989. Middeleeuwen

-W.

BLOCKMANS,

Een

middeleeuwse

vendetta,

Antwerpen,

Het

Spectrum,

1987. (Beeld van middeleeuwse stad rond 1300) -W.

BLOCKMANS,

port,

(red.)

oorlogen,

Europa

sporten,

door

de

eeuwen

spel,

gezondheid

Zeven

eeuwen

en

heen:

wetenschap,

kunst,

trans-

Utrecht,

Kosmos,

de

Landen,

1994. -J.

BUISMAN,

Bar

Baarn, Ambo, -

en

boos,

winterweer

in

Lage

1984.

J. BUMKE, Hoofse cultuur, 2 dln., Utrecht-Antwerpen, Spectrum, 1987.

-G.J.M.

BARTELINK,

De

geboorte

van

Europa,

Van

het

laat-

Romeins

imperium naar de vroege Middeleeuwen, Muiderberg, Dick Coutinho, 1989. -R. BAUER, De twaalfde eeuw, Een breuklijn in onze beschaving, Antwerpen, DNB, 1984. -

H. BREDERO, Christenheid en christendom in de Middeleeuwen. Over de verhouding van godsdienst, kerk, en samenleving, Kapellen, DNB, 1986.

-

J. BOSWELL, Overgeleverd aan vreemden,

44

Het verlaten van kinderen in

de Oudheid en Middeleeuwen, Leuven, 1990. -

J. BRONSTED, Zo leefden de Vikingen ten tijde van de invasies tussen 800 en 1100, Baarn, Hollandia, 1986.

-L. DE MECHELEER, De armoede in onze gewesten van de Middeleeuwen,

tot

nu, Brussel, (ARA Brussel, Educatieve dienst, Dossiers, Tweede Reeks

6)

1991. -R.

DE

BOER,

J.

VAN

HERWAARDEN

en

J.

SCHEURKOGEL,

Middeleeeuwen.

Groningen, Wolters- Noordhoff, 1989. (mooiste synthese late Middeleeuwen) -A.

D'HAENENS,

De

wereld

van

de

Hanze,

Antwerpen,

Mercatorfonds,

1984. -G. DUBY, De drie orden, Het zelfbeeld van de feodale maatschappij, 10251225, Amsterdam - Brussel, Elsevier, 1985. -G.

DUBY,

De

Kathedraalbouwers,

Portret

van

de

middeleeuwse

maatschap-

pij, 900-1420, Amsterdam - Brussel, Elsevier, 2de druk, 1989. -

U. ECO,

-L.

Kunst en schoonheid in de Middeleeuwen, Baarn, Kluwer, 1989.

GENICOT,

Spectrum,

Cultuurgeschiedenis

der

Middeleeuwen,

1983.

-M. HUIG, De vijftiende eeuw, Utrecht, Spectrum, -E. JAMES, De Franken, Baarn, Ambo, -J.

Utrecht-Antwerpen,

JANSEN,

Geschiedenis

van

1995.

1988.

de

Middeleeuwen,

7de

uitg.,

Utrecht-

Antwerpen, Spectrum, Aula 620, 1988. -E.

JUNG,

De

Germanen,

bloei

en

neergang

van

de

bedwingers

van

het

Romeinse rijk, Baarn, Tirion, 1993. -

F. KLOEK,

-

J.P. LECAT, De Bourgondische Uitdaging, Brussel, Elsevier, 1985.

-J.

LE

De pauselijke banvloek, Amsterdam, Aramith, 1987.

GOFF,

De

cultuur

van

middeleeuws

Europa,

2de

druk,

Amsterdam,

Wereldbibliotheek, 1987. -J. LE GOFF, De woekeraar en de hel, Economie en religie in de Middeleeuwen, Kapellen, Pelckmans, 1989. -

E. LE ROY LADURIE,

-LINDEMANS,

Montaillou, Amsterdam, Bakker, 1984.

Geschiedenis

van

de

landbouw,

2

dln.

Genootschap

voor

geschiedenis en volkskunde. -A.

MAALOUF,

Rovers,

Christenhonden,

vrouwenschenners,

De

kruistochten

in de Arabische kronieken, Utrecht, Kosmos, 1988. -R.

MARSHALL,

Opkomst

en

ondergang

van

het

Mongoolse

keizerrijk:

van

Djenghis Khan tot Koebilai Khan, Baarn en Stichting Teleac, Utrecht, 1993. -

L. MILIS, De Heidense Middeleeuwen, Turnhout, Brepols, 2de druk, 1992.

-

R. PERNOUD, Vrouwen in de Middeleeeuwen, Baarn, Kluwer, 1986.

-C. PLATT, Panorama van de Middeleeuwen, Utrecht, Bruna, 1988. -W. PREVENIER, W. BLOCKMANS, De Bourgondische Nederlanden, Antwer-

pen,

Mercatorfonds, 1986. -B.

TUCHMAN,

De

waanzinnige

14de

eeuw,

1980.

45

Amsterdam-

Brussel,

Elsevier,

-

J.

M.

VAN

WINTER,

Ridderschap,

ideaal

en

werkelijkheid,

3de

uitg.

Haarlem, Fibula-Van Dishoeck, 1981. -

A. VERRYCKEN, De Middeleeuwse wereldverkenning, Leuven, Acco, 1990. Moderne tijden

-C.

BAUDEZ,

S.

PICASSO,

De

verloren

steden

van

de

Maya's,

Standaard

Ontdekkingen, Antwerpen, Standaarduitgeverij, 1992. -

M.

BELIEN,

e.a.,

Een

geschiedenis

van

Europa

1550-1815.

Historisch

overzicht, Haarlem, Gottmer Educatief, 1983. -M.

BEAUD,

Geschiedenis

van

het

kapitalisme,

van

1500

van

de

tot

heden.

Utrecht, Aula, 1994. -D.

BOORTSIN,

De

ontdekkers,

(geschiedenis

wetenschap),

Amsterdam, Agon, 1992. -

F. BRAUDEL, Beschaving, economie en kapitalisme (15de -18de eeuw), 2 dln. Amsterdam, Contact,

-

1989-1990.

P. BURKE, De Italiaanse Renaissance, Amsterdam, Agon, 1988.

-B. DE LAS CASAS, De verwoesting van de West-Indische landen, Vertaling van Brevissima relacion de la destruccion de las Indias, 1552 door M. Van Nieuwstadt, Leuven, Kritak, 1992. -F.

DE

NAVE

en

L.

VOET,

Museum

Plantin-Moretus,

Brussel,

Gemeen-

tekrediet, 1989. -

L. DE VOS, Veldslagen in de Lage landen, Leuven, Davidsfonds, 1995.

-H.A.

DIEDERIKS,

modernisatie

Van

van

agrarische West-Europa

samenleving sinds

de

naar

verzorgingsstaat,

vijftiende

eeuw,

De

Groningen,

Wolters-Noordhoff, 1987. -M.

DOMINGO,

Over

onbekende

zeeën,

De

ontdekkingstochten

van

de

Feniciërs tot J. Cook, Leuven, Davidsfonds, 1994. -A. KASPI, Geschiedenis van de VSA, dl. 1, 1607-1945. Utrecht, Aula, 1988. -P.

KENNEDY,

opkomst

en

De

wisselkoers

neergang

van

van de

de

macht,

grote

De

economische

mogendheden

tussen

en

militaire

1500

en

2000.

Utrecht / Antwerpen, Bruna, 1989. -R. LEMM, Ochtend van Amerika, De Indiaanse wereld van voor Columbus de

Spaanse

veroveringen

van

de

zestiende

eeuw,

Kapellen,

en

Pelckmans,

1989. -

E. LE ROY LADURIE,

Geld, liefde en dood in de Pays d'Oc. Baarn,

Kluwer, 1989. -

C. LIS, H. SOLY en D. VAN DAMME, Op vrije voeten? Sociale politiek in West-Europa (1450-1914) Leuven, Kritak, 1985.

-D.J. ROORDA, Overzicht van de nieuwe geschiedenis, de algemene geschiedenis van het einde der Middeleeuwen tot 1870, Wolters-Noordhoff, Groningen, 1987. -P.

SPIERENBURG,

De

verbroken

betovering,

46

Mentaliteitsgeschiedenis

van

preïndustrieel Europa, Hilversum, 1988. -Ch. TILLY, -B.W.

Europese revoluties, 1492-1992, Amsterdam, Agon, 1993.

TUCHMANN,

Het

eerste

saluutschot,

(Amerikaanse

onafhankelijk-

heidsstrijd) Antwerpen, Standaarduitgeverij, 1988. -S.

VAN

DEN

ABEELE,

(red.)

Ontdekking

of

verovering?

500

jaar

Amerika herdenken, NCOS, Brussel,1992. -M. VAN OS, Kennismaking met de geschiedenis van de moderne tijd, Muiderberg, 1984. -

H.P. VOGEL, Geschiedenis van Latijns-Amerika, Antwerpen, Spectrum, 1984.

-

I. WALLERSTEIN, dl. 1,

Het moderne wereldsysteem.

Europese

wereldeconomie

in

de

zestiende

eeuw,

Heureka,

Nieuwkoop Holland, 1978. dl. 2, Mercantilisme

en

de

consolidatie

van

de

Europese

wereld

economie, 1600-1750, Heureka, Nieuwkoop Holland, 1983. Hedendaagse tijd BELGIE -België in de Tweede Wereldoorlog, 10-delige reeks, Kapellen, 1985-1991. -H. BALTHAZAR e.a., Honderd jaar socialisme, 1885-1985? Leuven, Kritak, 1985. -

H. BALTHAZAR, J. COGNIAUX, e.a.

1940-1945, Het dagelijks leven in

België. Brussel, ASLK., 1984. -

A. CAHEN, e.a., Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel, Gemeentekrediet, 1989. ( Overzicht van de mooiste stukken).

-

J. DHONDT, e.a., Geschiedenis van de Socialistische arbeidersbeweging in België. Antwerpen, Ontwikkeling, 1960.

-A.M.

DELATHUY,

De

geheime

documentatie

van

de

onderzoekscommissie

in

de Kongostaat, Berchem, Epo, 1989. -K. De Meulemeester, Voor een goed gezag, Roeselare, 1993. Glossarium van 296 trefwoorden over de staatshervorming vanaf 1970 tot het St.-Michielsakkoord. -P.

DE

MEYERE,

E.

FRANCKX,

(red.)

Oost-Europa

in

Europa,

Brussel,

de

Ardennen,

Leuven,

VUBpress, 1996. -

L. DE VOS e.a., Ik was 20 in '45, Gent, 1995.

-

L.

De

VOS,

De

bevrijding,

Van

Normandië

tot

Davidsfonds, 1994. -

L. DE VOS, De Eerste Wereldoorlog,

-W.

DEWACHTER

e.a.,

Tussen

staat

Leuven, Davidsfonds, 1996. en

maatschappij,

christen-democratie

in België, 1945-1995. Tielt, Lannoo, 1995. -B. DE WEVER, Greep naar de macht, Vlaams Nationalisme en Nieuwe Orde, Het V.N.V. 1933-1945, Tielt, Lannoo, 1994.

47

-R.

FALTER,

Tweedracht

maakt

macht,

Wegwijs

in

het

federale

België,

Tielt, Lannoo, 1994. -V.

FOUTRY

en

J.

NECKERS,

Kongo

1885-1960,

Brussel,

B.R.T.uitgave,

1986. -

H. GAUS, Politieke en sociale geschiedenis van België, Leuven, Garant, 1992.

-

H. GAUS, De Fifties in België, Brussel, ASLK., 1989.

-

E. GERARD, De christelijke arbeidersbeweging in België, 2 dln. Leuven, Universitaire Pers, 1991.

-R.

GOBIJN,

e.a.,

De

massa

in

verleiding,

de

jaren

'30

in

België,

Brussel, ASLK., 1994. -M.

GOOSSENS,

Ontstaan

en

groei

van

het

Vlaams

Parlement

1970-1995,

Kapellen, Pelckmans, 1995. -

H. HASQUIN, e.a., Oostenrijks België, Brussel, Gemeentekrediet, 1987.

-

L. HUYSE e.a., Onverwerkt verleden, Collaboratie en repressie in België, 1942-1952, Leuven, Insituut Recht en Samenleving, 1991.

-L.

HUYSE

en

K.

HOFLACK,

(red.)

De

democratie

heruitgevonden,

Oud

en

Nederland

en

nieuw in politiek België, 1944-1950. Leuven, Halewyck, 1995. -E.

H.

KOSSMANN,

De

Lage

Landen

1780-1980,

Twee

eeuwen

België, Amsterdam- Brussel, 1986. -Th. LUYKX en M. PLATEL, Politieke geschiedenis van België, 2 dln. Antwerpen, Elsevier, 1985. -D.

LUYTEN,

collaboratie

Burgers in

boven

België

na

elke de

verdenking?

Tweede

Vervolging

Wereldoorlog,

economische

Brussel,

VUBpress,

1996. -A. MORELLI, De grote mythen uit de geschiedenis van België, Vlaanderen en Wallonië, Berchem , Epo, 1996. -

M. PLATEL, Het nieuwe België, Knokke- Heist, Creart, 1993.

-L.

SCHEPENS,

Brugge

bezet,

1914-1918,

1940-1944,

Het

leven

in

een

bezette Stad, Tielt, Lannoo, 1985. -L.

SCHEPENS,

Koning

Albert,

Charles

de

Broqueville

en

de

Vlaamse

Beweging tijdens de Eerste Wereldoorlog, Tielt, Lannoo, 1982. -P.

SCHOLLIERS,

Arm

en

rijk

aan

tafel,

tweehonderd

jaar

eetcultuur

in

België. Berchem, EPO, 1993. -J.

STENGERS,

De

koningen

der

Belgen, Macht en invloed van 1831 tot

nu. Leuven, Davidsfonds, 1992. -

G. TACK e.a., Bossen van Vlaanderen, een historische ecologie, Leuven, Davidsfonds, 1993.

-

J. VAN BILSEN, Kongo 1945-1965, Het einde van een kolonie, Leuven, 1993.

-

D. VANGROENWEGHE, Rood rubber, Leopold II en zijn Kongo, Brussel, 1985.

-A. VERHULST en H. HASQUIN, Het liberalisme in België, Tweehonderd jaar geschiedenis, Brussel, VUBpress, 1989.

48

-

L. WILS, Honderd jaar Vlaamse Beweging, 3 dln. Leuven, 1977-1989.

-

E.

WITTE

e.a.,

Tussen

restauratie

en

vernieuwing,

Aspecten

van

de

naoorlogse Belgische politiek (1944-1950), Brussel, 1989. -

E. WITTE e.a., Politieke geschiedenis van België van 1830 tot heden, Antwerpen, Standaarduitgeverij, 1990.

ANDERE LANDEN -

M. ARNOLD - FOSTER, De wereld in oorlog, Amsterdam, 1985.

-T. G. ASH, In naam van Europa, Duitsland en het gespleten continent, Leuven, Kritak, 1993. -

B. BENSON,

Het vredesboek, Leuven, Kritak, 1981.

-E. BIET en J. TOEBES, (red) Een samenleving op de rails: De Verenigde Staten tussen 1776 en 1917, Nijmegen, Sun, 1995. -C.

BRUNEEEL

e.a.,

De

erfenis

van

de

Franse

Revolutie,

1794-1814.

Brussel, ASLK, 1989. -H.

BRUYNINCKX,

De

Amerikaanse

Verkiezingen,

Leuven,

Davidsfonds,

1992. -

A. BULLOCK, Hitler en Stalin, Amsterdam, Agon, 1991.

-P.A.J.

CALJE,

J.C.

den

HOLLANDER,

De

nieuwste

geschiedenis

vanaf

1870

tot heden, Antwerpen, Het Spectrum, 1990. -

L. CATHERINE e.a., De Palestijnen, een volk teveel? Berchem, Epo, 1989.

-D.

CONINCKX,

J.

NECKERS,

Amerika, Brussel, -

P. CROME,

-

A. DE BAETS,

-L.

DE

(red.)

Supermachten

1,

Verenigde

Staten

van

BRT. I.O., 1985.

Hirohito, Keizer tussen hemel en aarde, Baarn, Kluwer, 1989.

VOS,

De figuranten van de geschiedenis, Berchem, EPO, 1994.

De

Koude

Vrede,

Koude

oorlog

en

dekolonisatie,

Lannnoo,

Tielt, 1988. -F.

DE

PAUW,

Volken

zonder

vaderland,

Centraal

en

Oost-Europa,

Davids-

fonds, Leuven, 1992. -H. DETHIER, Geschiedenis en problematiek van de film, 3 dln. Brussel, VUBpress, 1990 . -H.A.

DIEDERIKS

e.a.,

Van

agrarische

samenleving

naar

verzorgingsstaat,

Groningen, 1987. -

Z. DITTRICH, Uitgestelde bevrijding, Volkeren van Oostelijk Europa na de Tweede Wereldoorlog, Utrecht, Spectrum, 1991.

-Z. DITTRICH, e.a., De geschiedenis van de S.U. 's Gravenhage, -R.

DOOM,

Derde

Wereld

handboek,

Dl.

1,

Noord-Zuid

en

1991. Zuid-Zuid

in

politiek perspectief, Dl. 2, Stucturele problemen en politieke leerstelsels, Brussel/ Den Haag, NCOS/NOVIB, 1992. -R.

DOOM

en

G.

NONNEMAN

(red.)

Het

Midden-Oosten

hertekend.

Brussel, VUBpress, 1996. -J.E.

DUBBELMAN,

Vreemd

gespuis,

Amsterdam,

1987.

49

Anne

Frank

Stichting,

Overzicht

vanaf

de

16de

eeuw,

Zuidnederlandse

immigranten

te

Amster-

dam tot beeldvorming actuele Turkse gastarbeiders. -

J.C. FEST, Hitler, Een biografie, Uitgeverij Anthos, 1989.

-N.FREI,

De

Führerstaat,

De

Nationaal-socialistische

heerschappij,

1933-

1945, Utrecht, Spectrum, 1995. -F.

FURET,

Het

Verleden

van

een

eeuw, Amsterdam, Meulenhof -

Illusie,

Het

communisme

in

de

20ste

Kritak, 1996.

-

J.K. GALBRAITH, De crash van '29, Westland, 1989.

-

A. GROMYKO, 50jaar wereldpolitiek, Antwerpen, Standaarduitgeverij, 1988.

-M.

HEIRMAN,

De

Waanzinnige

Twintigste

eeuw,

Oorlog

en

Vrede

van

1914

tot 1994. Antwerpen, Hadewijch, 1995. -S. HERMANS, Europa 1993, Wat verandert er voor mij? Leuven, Davidsfonds, 1992. -J.

HESS

en

F.

WIELENGA,

Duitsland

en

de

democratie

1871-1990.

Amsterdam, Boom,1992. -R.

HILBERG,

Daders,

slachtoffers,

omstaanders:

de

joodse

catastrofe,

1933-1945, Haarlem, 1992. -E. J. HOHSBAWN, Een eeuw van uitersten: de twintigste eeuw, 1914-1991, Utrecht, Spectrum, 1995. -A.

HOURANE,

Spectrum, -M.

JANSSEN

Een

geschiedenis

van

de

Arabische

volkeren,

Antwerpen,

1993. PERIO,

Vrijheid,

gelijkheid

en

broederschap

van

Kaïn

en

Abel. Amsterdam, Baarn, Ambo, 1989. -A.

KASPI,

Geschiedenis

van

de

Verenigde

Staten

van

Amerika,

2

dln.

Spectrum (Aula), Utrecht, 1988, 1990. -J.G.

KIKKERT,

Geschiedenis

van

Afrika,

Antwerpen,

Standaarduitgeverij,

1990. -W.MARKOV, Napoleons Keizerrijk, de Walburgs Pers, Leipzig,

1989.

-R. MASSIE, Nicolaas en Alexandra, Brussel, 1985. ( Laatste jaren tsaristisch Rusland.) -F. en W. MELCHING, De Duitse Phoenix, De geschiedenis van Duitsland in de 20ste eeuw, Amsterdam, Bert Bakker, 1996. -F.C. MEYER, W.A. KNOOPS, De Franse Revolutie, Amsterdam, 1989. -F. MICKLINGHOFF, Europa nu, Verhaal van de Europese eenwording, Deurne, 1984. -P. MORREN, De Vredesgedachte in de loop van de eeuwen, Oostmalle, De Sikkel, 1995. -J.W. OERLEMANS, P.A. DAS, De wereld sinds 1870, Een historisch overzicht, Groningen, 1984. -M. OZOUF, Het feest van de revolutie, De Franse Revolutie, de vernieuwing van het openbaar leven en het ontstaan van de moderne maatschappelijke waarden, Amsterdam, Bart Bakker, 1989. -M.

PIETERSON,

Het

technisch

labyrint,

een

maatschappijgeschiedenis

drie industriële revoluties, Amsterdam, Meppel, Boom, 1981.

50

van

-R. POIDEVIN,

Geschiedenis van Duitsland, Utrecht, Spectrum, 1996.

-K. POMIAN, Europa en de Europese naties, Amsterdam, Wereldbibliotheek, 1993. Overzicht van eenheidspogingen vanaf het oude Rome tot Wereldoorlog II. -S.

SCHAMA,

Burgers,

Een

kroniek

van

de

Franse

Revolutie,

Baarn,

Kluwer, 1989. -J.

W.

SCHULTE

NORDHOLT,

Triomf

en

tragiek

van

de

vrijheid,

(VSA)

Amsterdam, Meulenhof, 1985. -A. SOBOUL, Korte geschiedenis van de Franse revolutie, Doetinchem,

1988.

-J. SPENCE, Op zoek naar het moderne China, 1600-1989. Agon, Amsterdam, 1991. -F.

STERN,

Goud

en

IJzer,

Bismarck,

Bleichröder

en

het

ontstaan

van het Duitse Rijk, Agon, Amsterdam, 1992. -D.M.G. SUTHERLAND, Revolutie en contrarevolutie in Frankrijk, 1789-1815. Amsterdam, Bert Bakker, 1989. -N.

SYBESMA

-

KNOL,

H.

FAYAT,

Op

zoek

naar

de

vrede,

De

structuren

van de internationale samenwerking, Brussel, VUBpress, 1993. -B. TROMP, D. FOKKER, China op het breukvlak, (Geschiedenis van de Volksrepubliek) Arbeiderspers, 1981. -

B. TUCHMAN,

De trotse toren, Brussel, Elsevier, 1985,( Geschiedenis van

het einde van de 19de eeuw, begin 20ste eeuw.) -B.

TUCHMAN,

De

kanonnen

van

Augustus,

4de

druk,

Brussel,

Elsevier,

1987. ( Wereldoorlog I.) -

P. VAN DE MEERSSCHE, Internationale Politiek 1815--1945, 2 dln. Leuven,

-

G. VAN DEN BERGHE, Met de dood voor de ogen, Berchem, EPO. 1987.

-

Y. VAN DEN BERGHE,

Acco, 1987. 70 Jaar Koude Oorlog. 1917-1987, Leuven,

1987. -H.

VAN

DE

VOORDE,

e.a.,

Bastille,

Boerenkrijg

en

Tricolore,

Leuven,

Davidsfonds, 1989. -M.

VAN

DE

WIJNGAERT,

H.

DE

PRINS,

Van

Koude

Oorlog

tot

Nieuwe

de

Tweede

Wereldorde, Leuven, Garant, 1995. -B.

VAN

HOUTEN

(red.),

De

Getuigen,

De

geschiedenis

van

Wereldoorlog in egodocumenten, Baarn, Anthos, 1995. -D. VOLKOGONOV, Triomf en tragedie, een politiek portret van J. Stalin. Antwerpen, Standaarduitgeverij, 1990. -

H.L. WESSELING, Verdeel en Heers, De deling van Afrika, 1880-1914. Amsterdam, Bert Bakker, 1991.

-

E. WITTE,

Politiek en democratie, Brussel, VUBpress, 1996.

GESCHIEDENIS EN GESCHIEDENISDIDACTIEK F.R. ANKERSMIT, Denken over Geschiedenis, Een overzicht van moderne geschiedfilosofische opvattingen, Groningen, 1984.

51

F.R. ANKERSMIT, De navel van de geschiedenis, Over interpretatie, representatie en historische realiteit, Groningen, 1990. H. BELIEN, G.J. VAN SETTEN (e.d.), Discussie zonder eind, Geschiedschrijving in de twintigste eeuw, Amsterdam,

1991.

L. DALHUISEN, e.a. (e.d.), Geschiedenis op school, 2 dln. Groningen, 19821983. F. DIJKSTRA,

De didactiek van de geschiedenis,

Leiden, 1988.

J. GULDENTOPS, Internet en geschiedenis, ACCO, 1996. C. LORENZ,

De constructie van het verleden, Een inleiding in de theorie van

de geschiedenis, Meppel/Amsterdam, W.

PREVENIER,

Uit

goede

bron,

tweede uitg. 1990. Introductie

tot

de

historische

kritiek,

Leuven/Apeldoorn, 1992. W. SCHUERMANS, Geschiedenisonderwijs, Een praktische handleiding voor de leraar geschiedenis, Malle, 1997. TIJDSCHRIFTEN DIGO, Nederlandsche boekhandel, (verschijnt niet langer) IMAGO, Helios, eigen beheer (verschijnt niet langer) Geschiedenis in de Klas (Nederland) Kleio (Nederland) VLG-nieuwsbrief ( Vereniging leraren geschiedenis - Katholiek Onderwijs) VLGM-tijdingen (Vereniging leraren geschiedenis en maatschappijleer, Officieel Onderwijs) Berichten van het

Navorsings-en studiecentrum voor de Geschiedenis van de

Tweede Wereldoorlog. Bijdragen tot de eigentijdse geschiedenis, Geïllustreerd tijdschrift voor hedendaagse geschiedenis, Residence Palace, Wetstraat 155/bus 2, Brussel, (tweetalig). De Keyser e.a. Historische-bibliografische wegwijzer, dl. 1, Geschiedenis in onderzoek, onderwijs, samenleving. J. ULENS, Geschiedenis van de Nederlanden, Leuven, Apeldoorn Garant 1991.

52

10

INHOUDSTAFEL

1

Lessentabel

1

2

Specifieke visie op het vak in de graad

1

3

Specifieke beginsituatie

1

3.1

Algemeen

1

3.2

Specifiek

3

3.3

Profiel van de leerling

4

4

doelstellingen

5

4.1 Algemene doelstellingen

5

4.2 Leerplandoelstellingen:

6

5

6

7

4.2.1 vakgebonden ontwikkelingsdoelen

6

4.2.2 vakoverschrijdende ontwikkelingsdoelen

8

4.2.3 uitbreidingsontwikkelingsdoelen

10

Leerinhouden

11

5.1 Overzicht

11

5.2 Synthesetabel

14

Minimale materiële vereisten

22

6.1 Vaklokaal

22

6.2 Leermiddelen

22

Pedagogisch - didactische wenken en didactische middelen

22

7.1 Organisatorische uitgangspunten

22

7.1.1 Teamwerking

22

7.1.2 Gebruik van leerboeken en cursussen

23

7.1.3 Aan te bevelen tijdsgebruik

24

7.1.4 Jaar(vorderings)plan

24

7.2 Pedagogisch - didactische wenken

27

7.2.1 Algemeen

27

7.2.2 Specifieke benadering 1B/BVL

28

7.3 Didactische middelen

30

7.4 Praktische tips

31

7.5 Eigen documentatiemateriaal

31

7.6 Extra-murosactiviteiten

32

Evaluatie

34

8.1 Doel

34

8.2 Algemeen

34

8.3 Specifieke benadering 1B/BVL

34

9

Bibliografie

36

10

Inhoudstafel

53

8

53