Waterrijk Moerdijk Ontwikkelingsplan voor versterking toeristische band met het water

Eindrapport Herziene versie In opdracht van de gemeente Moerdijk Projectbureau Vrolijks i.s.m. Versteegen Support & Promotions 16 september 2010

Waterrijk Moerdijk Ontwikkelingsplan voor versterking toeristische band met het water

www.vrolijks.nl

16 september 2010, Projectbureau Vrolijks, Breda

Uitgangspunten voor ontwikkelingsplan Situatie De gemeente Moerdijk wordt omgeven door water; aan de noordzijde het Hollandsch Diep, aan de westzijde het Volkerak en aan de zuidzijde de Mark en Dintel. Vijf kernen van de gemeente hebben aansluiting tot het water en beschikken over een al dan niet optimaal ontwikkelde haven. Toch overheerst het gevoel dat Moerdijk meer kansen heeft om te profiteren van de toeristische band met het water.

Vooraf

Dat past in een regionaal kader: De provincie Noord-Brabant heeft de ontwikkeling van toervaart geagendeerd in het Streekplan en in het toeristisch beleidsprogramma (ont)spannend Brabant; In de gebiedsvisie Brabantse Delta worden de koppelingen tussen land en water als kans voor gebiedsontwikkeling erkend; Het SES werkt binnen het project Brabant aan Zee aan verdere ontwikkeling van de regio in samenhang aan het water; De gemeente Moerdijk is lid van de Vereniging Vaarroute West-Brabant; Het rijk wil de ontwikkeling van economische kansen stimuleren met het subsidieprogramma Pieken in de Delta; In de Strategische Agenda West-Brabant wordt de verbetering van watersportvoorzieningen en walvoorzieningen benoemd als economischedoelstelling.

Doelen De gemeente heeft als opgave ‘het versterken van de toeristische band met water’ geformuleerd. Welke kwaliteiten aan de waterkant dienen ingezet te worden om meer toeristen en recreanten aan te trekken en hen langer in het gebied vast te houden. Hoofddoelstelling is economische spin-off creëren en het leefklimaat verbeteren. Er is gekozen voor de titel Waterrijk Moerdijk. Het plan geeft de kracht van het water weer voor de toeristische ontwikkeling van het gebied. Werkwijze Vanuit diverse invalshoeken zijn inventarisaties en analyses gemaakt, waaronder het huidige beleid, de markt, de doelgroepen, het aanbod en het Moerdijkse ‘veld’ met haar ondernemers. Deze laatste groep werd gehoord in een drietal werksessies. Daarnaast zijn trends en ontwikkelingen geïnterpreteerd voor Moerdijk. Uiteindelijk is een reeks aan mogelijke productmarkt combinaties geformuleerd, die kansrijk zijn voor het gebied. Echter, niet alle ontwikkelingen leveren een even grote bijdrage aan de gewenste doelstellingen van de opgave. Er wordt in het plan gekozen voor de mogelijkheden die in samenhang de meeste meerwaarde voor het gebied opleveren. Het rapport geeft de gemeente tevens een instrumentarium om initiatieven van derden te toetsen, om initiatieven te nemen en om richting te geven in andere beleidsvelden.


2

Moerdijk op kaart


3

Positie voor watertoerisme

Perspectief

Knooppunt tussen vaargebieden De kern Willemstad ligt op de meest centrale positie in de Delta. Op korte afstand liggen de Grevelingen, het Haringvliet en de Biesbosch als belangrijke toeristische vaargebieden en als omvangrijke brongebieden met veel ligplaatsen. De routes tussen deze gebieden lopen allemaal langs Willemstad. De Volkeraksluis en de Haringvlietbrug geven de toegang tot andere gebieden, waarmee Willemstad een logische stopplaats in een etappe wordt. Ook de route van noord naar zuid, vanuit de Hollandse plassen richting Delta, komt bij Willemstad voorbij. Natura 2000 Wanneer er in het kader van Natura 2000 en de ecologische verbindingszones het gebied zich ontwikkelt, dan zal telkens bekeken kunnen wor-

den of hier toeristische en/of watersport voorzieningen gekoppeld kunnen worden om het gebied verder te versterken. Uitgestrekt toervaartnetwerk De toervaart, met name met motorboten, ontwikkelde zich de laatste jaren sterk. Daarbij is de ligging in een aantrekkelijk en gevarieerd netwerk essentieel. De Brabantse binnenwateren zijn via het water gekoppeld aan toervaartroutes door Limburg en Vlaanderen. Deze grensoverschrijdende route werd de laatste jaren verder ontwikkeld en vormt steeds vaker de bestemming voor een vaarvakantie. Karakter van het gebied is de afwisseling tussen grote en kleine rivieren en kanalen in combinatie met een groot aantal stadjes en dorpjes die bereikbaar zijn vanaf het water. Ook de gemeente Moerdijk is een onderdeel van dit vaargebied.


4

Positie voor dagtoerisme Bevolkingsconcentraties dichtbij Voor dagrecreatie is de nabijheid van een groot marktpotentieel belangrijk. De gemeente Moerdijk ligt als het ware ingeklemd tussen de stedelijke zones. Aan de noordzijde vormt de stedenband van Vlaardingen tot aan Dordrecht een enorm brongebied, aan de zuidzijde loopt een stedenband van Bergen op Zoom tot Geertruidenberg.

Bereikbaarheid per auto Voor dagrecreatie bestaat er een sterk verband tussen reistijd en verblijfstijd. Voor kleinere toeristische bestemmingen, met een verblijfstijd van enkele uren, mag de reistijd daarom niet veel langer dan een half uur zijn. De gemeente Moerdijk is uitstekend ontsloten over de weg. Via de A29, A17 en A16 lopen er directe snelwegen door en naar het gebied. Binnen 30 autominuten is het gehele stedelijke verzorgingsgebied in de kernen van de gemeente Moerdijk bereikbaar.

Perspectief


5

Kenschets van het aanbod aan de waterkant

Aanbod

Water Het water rond de gemeente Moerdijk is verschillend qua karakter. Aan de Noordzijde, het Hollandsch Diep, is een ruim vaarwater voor zeilen, een belangrijk verbindingswater voor motorbootvaren en een drukke beroepsvaartroute. Aan de westzijde, het Volkerak, heeft een soortgelijk profiel, hoewel dit minder als toeristisch vaarwater en meer als doorgangswater wordt gebruikt. De zuidgrens van de gemeente wordt gevormd door de rivier Mark en Dintel, een traag meanderende rivier met begroeide oevers, aantrekkelijk voor motorbootvaart. Havens Moerdijk kent drie complete marina’s, inclusief winterstalling, service, reparatie en bootverkoop (Willemstad-de Batterij, Noordschans en Dintelmond). Daarnaast zijn er enkele kleinere thuishavens (aanlegplaatsen Zevenbergen, jachthaven Willemstad, jachthaven Standdaarbuiten en jachthaven Nolleke Sas). Deze havens zijn gericht op het plezierig accommoderen van vaste ligplaatsen, zonder veel ondersteunende voorzieningen. De gemeente kent momenteel maar één echte bestemmingshaven (haven die als zelfstandige bestemming voor verblijf wordt gekozen), de stadshaven van Willemstad. Deze is geschikt voor de ontvangst van passanten die met de boot komen. Willemstad is ook een bestemming voor riviercruises. De veelheid aan pleziervaart en andere schepen die Willemstad willen aandoen of willen gebruiken als vertrekhaven is te groot voor de huidige omvang en indeling van de haven. Daardoor bestaat er in de zomer regelmatig een gebrek aan capaciteit in de haven.

Potentiële locaties De haven van Moerdijk dorp kent op dit moment geen toeristische functie, maar kan deze voor de toekomst wel krijgen. Op enkele plaatsen liggen forten direct aan het water (Bovensluis, Sabina). Juist deze plekken bieden, in combinatie met de vestingstadjes, een sterk onderscheidend vermogen. Het aansluiten van deze voorzieningen op het water of het ontsluiten voor de watersporters biedt kansen voor een onderscheidende ontwikkeling. Land Het aanbod aan land is geschikt voor toeristisch gebruik en voor gebruik door de bewoners zelf. Voor de bewoners van de gemeente Moerdijk zelf, en de directe omgeving, vormen het fietsen wandelnetwerk, de kernen van Willemstad en Zevenbergen en de het landschap de belangrijkste recreatieve infrastructuur. Op diverse plaatsen langs het water zijn visstoepen en vissteigers aanwezig. Drie campings, voornamelijk gericht op vaste standplaatsen en chalets, bieden naast enkele voornamelijk zakelijke hotels verblijfsmogelijkheden aan. Kleinschalig verblijf is zeer beperkt aanwezig. Willemstad is als enige locatie ook een bestemming voor dagjesmensen. Vanuit de stedelijke regio’s aan de zuidzijde en noordzijde van Willemstad komen veel mensen een dagje naar Willemstad voor een terrasje, bootjes kijken en een wandeling door de vesting en langs de haven. Het horeca-aanbod van Willemstad is gevarieerd en kwalitatief goed, het winkelaanbod is schraal en neemt steeds verder af en parkeren is op piektijden een knelpunt. Zevenbergen kent wel een gevarieerd en compleet winkelaanbod, maar ligt verder van het water. 16 september 2010, Projectbureau Vrolijks, Breda

6

Beleidsprogramma’s lokaal Structuurvisie Plus De richting voor het lokaal ruimtelijk beleid is vastgelegd in een structuurvisie Plus (1998). Daarbij worden doelstellingen en beleidsmaatregelen uitgewerkt: Intensivering van brede landschapszorg (waarbij water een richtinggevend element is) Versterken van het economisch draagvlak (waarbij stimulering toerisme wordt genoemd) Behouden en versterken van de leefbaarheid van kleine kernen (met toerisme en recreatie als onderdeel van beleid).

Beleid

Waterplan In het gemeentelijk Waterplan wordt de inzet van water als structurerend ruimtelijk beleidselement vastgelegd. Belangrijk is de geformuleerde opgave om daar waar maatregelen worden genomen voor waterberging en waterbeheersing, de kansen voor toeristische productontwikkeling aan te haken. Beleidsplan Toerisme en Recreatie In dit beleidsplan wordt versterking van de toeristische band met water als opgave genoemd. Dit ontwikkelingsplan is daarvan een uitwerking.

Moerdijk Meer Mogelijk In het kader van een grootschalige industrieontwikkeling nabij de kern Moerdijk heeft de gemeente haar wensen neergelegd in een business case. Onder de titel Moerdijk Meer Mogelijk worden 9 projecten gepresenteerd die de gemeente gerealiseerd wil zien in combinatie met de ontwikkeling van grootschalige bedrijventerreinen. Waterfront Moerdijk Binnen het project Waterfront Moerdijk worden voorstellen gedaan voor de herontwikkeling van de haven tot woon-, werken recreatiegebied. Er is voorzien in een jachthaven, woningen met ligplaatsen, een nieuwe monding van de Roode Vaart en natuurontwikkeling met een strandje. De binding tussen dorp en haven wordt in ere hersteld. Zevenbergen Zuid Een ander onderdeel is de verplaatsing van een transportbedrijf aan de Huizersdijk ten zuiden van Zevenbergen. Deze locatie, direct gelegen tegen het jachthaventje Nolleke Sas, wordt gezien als mogelijk recreatiegebied voor de toekomst.

Water door Zevenbergen Fiets- en wandelnetwerk Het recent opgestelde plan voor versterking van de routestructuren erkent de kansen van het water. Diverse voorstellen voor nieuwe routes of nieuwe verbindingen ontsluiten het water. Ontwikkelingsplan Sabina-Henricapolder

Dit plan schetst de mogelijke ontwikkeling van de toeristische functies voor Fort Sabina en omgeving. Er zijn voorstellen opgenomen voor ontwikkeling van het fort zelf, een aanlegplaats nabij het fort voor rondvaarten en toervaarders en verdere ontsluiting van het gebied. Er loopt een haalbaarheidsonderzoek om fort Sabina-Henrica met een toeristisch-recreatieve functie in de markt te zetten.

Het college streeft naar versterking van de centrumfunctie van Zevenbergen. Dit voornemen is onlosmakelijk verbonden met de watergerelateerde ontwikkelingen. Belangrijke drager van de ontwikkeling kan zijn de realisatie van een alternatieve zoetwatervoorziening voor West-Brabant en delen van Zeeland, die nodig is als het Krammer-Volkerak opnieuw zout water zou worden. De Roode Vaart heeft hierin een cruciale rol toebedeeld gekregen, hetgeen de heropening van de Roode Vaart in Zevenbergen dichterbij kan brengen. De vraag is hoe dit uitgevoerd kan worden en welke impulsen dit kan geven aan de revitalisering van het centrum van Zevenbergen en de bereikbaarheid van Zevenbergen via het water. Een visie op onder andere dit aspect is vastgesteld. 16 september 2010, Projectbureau Vrolijks, Breda

7

Regionale beleidsprogramma’s

Beleid

Brabant aan Zee Binnen het project Waterrand, van het SES (Sociaal Economische Samenwerking) WestBrabant is concept geformuleerd onder de titel Brabant aan Zee. Dit concept beoogt eenheid te brengen in het aanbod en de lopende en nieuwe initiatieven in de regio West-Brabant. Uitgangspunt daarbij is dat West-Brabant op een snijpunt van vaarroutes ligt, centraal tussen belangrijke watersportgebieden en met meerdere soorten vaarwater binnen de regio zelf. Het achterland en de variatie daarvan wordt gezien als belangrijkste onderscheidende kwaliteit. Om het concept vorm te geven wordt de parallel getrokken met een attractiepark, dat verschillende ’landen en sferen’ verbindt binnen één totaalconcept. Routing, informatie en verwijzing zijn daarbij de essentiële voorwaarden. De onderscheiden ‘rijken’ binnen het park zijn: Biesbosch Regio, Lint van Nassau en Brabantse Zeearmen. Binnen deze thema’s worden bestaande en nieuwe initiatieven gebundeld en met elkaar in verband gebracht. Uitvoering van de individuele en veelal gemeentelijke plannen kennen ieder hun eigen dynamiek en tempo, door Brabant aan Zee worden zij versterkt. Buurgemeenten De aangrenzende waterrandgemeenten hebben hun ambitie al neergelegd. Steenbergen zet ambitieus in op intensivering van watertoerisme in combinatie met stadsontwikkeling en wil haar havenvoorzieningen aanzienlijk verbeteren en uitbreiden. Drimmelen kiest voor uitbouw van de havenlocaties in Lage Zwaluwe en Drimmelen, waarbij met name Drimmelen een concentratiepunt moet worden van droge en natte recreatie. Mark-Dintel-Vliet De gemeenten Halderberge, Steenbergen en

Moerdijk en het waterschap hebben in het kader van de 'integrale projecten' uit het Gebieds Meerjarenprogramma 2009-2013 een samenwerking opgestart voor een optimalere afstemming en mogelijke versterking en versnellen van de verschillende initiatieven die in het plangebied lopen zoals bijvoorbeeld: het project Brabant aan Zee, de aanleg van ecologische verbindingszones maar ook de recreatief en toeristische ontsluiting van het systeem en de aanwezige cultuurhistorische elementen. Er wordt gewerkt aan een plan van aanpak voor de kleine watersport. Zuiderfrontier Onder de noemer Zuiderfrontier worden de vestingen en forten uit het verleden in onderling verband gebracht en in samenhang ontwikkeld. Willemstad, Fort Sabina en Fort Bovensluis liggen direct aan het water en kunnen vanuit de invalshoek cultuurhistorie verder uitgebouwd worden. Dit kadert in een provinciale aanpak om de forten in hun ruimtelijke positie te versterken en de beleving van de militaire geschiedenis van de waterlinies te vergroten. Vereniging Nederlandse Vestingsteden Hoewel geen regionale groep of beleidsproduct verdient de landelijke samenwerking van Vestingsteden een belangrijke eigen positie. De samenwerking richt zich voornamelijk op promotie, naast enkele themabijeenkomsten over specifieke onderwerpen. De vereniging kan voor de verankering van promotie een belangrijke rol spelen. Vereniging Varen in Brabant Deze vereniging, voorheen Vaarroute WestBrabant, bundelt de kracht van gemeenten en bedrijven aan de midden- en westbrabantse wateren en zet in op productverbetering en promotie. 16 september 2010, Projectbureau Vrolijks, Breda

8

Marktontwikkelingen watertoerisme Wonen en water Op steeds meer plaatsen wordt wonen aan het water ontdekt en wordt stedelijke ontwikkeling gecombineerd met functies op het water. Dit vormt een kans voor de ontwikkeling van kleine havenlocaties in de bebouwde kom.

Markt

Pleziervloot De pleziervloot in Nederland groeit. Exacte gegevens ontbreken, omdat de boot geen registergoed is. Niettemin is in 2004 een gedegen onderzoek gedaan naar de omvang van de Nederlandse Vloot. Het totaal aantal schepen in het water (in en buiten jachthavens) wordt berekend op 198.000 stuks. De verwachting is dat de vloot blijft groeien met circa 1% per jaar. Grotere boten Daarnaast worden boten steeds groter. Jachtwerven en makelaars geven aan dat de gemiddelde bootlengte toeneemt. Daardoor wordt de fysieke ruimte per boot groter (zowel voor ligplaats als voor uitdraairuimte). Bij gelijkblijvende ruimte voor jachthavens neemt het aantal ligplaatsen af. De grotere boten vragen om groter vaarwater. Hierdoor zal de belangstelling voor Haringvliet en Hollandsch Diep toe kunnen nemen. Meer motorboten Het aantal motorboten neemt in vergelijking tot het aantal zeilboten enigszins toe. Hoewel de zeilsport onder jonge mensen populair is, stappen door de vergrijzing steeds meer mensen op latere leeftijd over op een motorboot.

vloot steeds langer onderweg is (senioren) en dat dit zorgt voor compensatie van het dalend aantal vaardagen bij andere doelgroepen. Meer toervaart Vroeger was het varen een activiteit op zich. Nu wordt de boot steeds vaker gebruikt als middel om van A naar B te komen. De vaartijd per dag neemt af en de waltijd neemt toe. Mensen gaan met de boot op vakantie en doen onderweg een groot aantal bestemmingen aan. Zij besteden hun tijd met wandelen, fietsen, winkelen, horecabezoek, museumbezoek en dergelijke. Tekort aan ligplaatsen in Delta Er bestaat, zeker in het deltagebied, een tekort aan ligplaatsen. De exacte omvang van het tekort is niet te berekenen. Wachtlijsten bij Watersportverenigingen en bedrijven zijn over het algemeen lang, maar mensen staan op verschillende wachtlijsten. De bezettingsgraad van jachthavens nadert de 100%. Er lijkt een verplaatsing van markt te zijn vanuit Drimmelen richting de Delta, mede vanwege de beperkte doorvaarthoogte van de Moerdijkbrug. Lange termijn De doelgroep watersporters is langzaam aan het vergrijzen. Onduidelijk is of dit op de lange termijn de vraag naar watersport zal beperken. De watersportsector wil voorzien in jonge aanwas, en zet in op de ontwikkeling van watersport voor jonge mensen, door stimulering van zeilcursussen, bootverhuur, voorlichting en dergelijke.

Vaardagen Niet alleen het aantal schepen, maar zeker ook het aantal vaardagen is een belangrijke indicator. De verwachting is dat een kleiner gedeelte van de 16 september 2010, Projectbureau Vrolijks, Breda

9

Marktontwikkelingen dagtoerisme

Markt

Dagrecreatie is het verzamelbegrip van recreatieactiviteiten buitenshuis, zonder overnachting. Van dagtochten, langer dan 2 uur, zijn gegevens bekend. Belangrijk voor de kansen van Moerdijk in volgorde zijn: Recreatief winkelen Wandelen Uit eten gaan Fietsen Evenement bezoeken Bezienswaardigheden Toertochtjes met de auto Bezoek van een oude stad of dorp Vrije tijd De hoeveelheid vrije tijd neemt voor werkenden niet toe, maar eerder af. Door een steeds drukker bestaan en de verplichtingen die mensen zichzelf opleggen neemt de vrij in te vullen tijd voor veel mensen zelfs af. Anderzijds stijgt door de vergrijzing het aantal mensen met veel vrije tijd, die grotendeels naar eigen inzicht in te richten is. Zappende recreanten De scheiding tussen activiteiten vervaagt en vaker worden activiteiten in combinatie met elkaar gedaan. De zappende recreant springt van ervaring naar ervaring en probeert zoveel mogelijke variatie in zijn dagtochten te brengen. De hoofdactiviteit wordt veelal gecombineerd met andere activiteiten die zijn dagtocht compleet maken. Motief in plaats van activiteit Het motief is steeds meer bepalend voor het gedrag. De activiteit zelf is daaraan ondergeschikt. Het motief kan zijn gezelligheid of buiten zijn, de activiteit (wandelen, fietsen, stadje bezoeken) is dan minder relevant. Belangrijk is deze motieven

in combinatie met de activiteiten mee te wegen bij de keuze voor dagrecreatievoorzieningen. Motieven voor natuur en landschapsbeleving Een onderzoek van Alterra geeft wat inzicht in de motieven voor beleving van natuur en landschap. In het algemeen wordt gesteld dat goede bereikbaarheid, goed routenetwerk, bewegwijzering en afwisselend landschap randvoorwaarden zijn. Per motiefgroep stelt men bepaalde voorzieningen meer en minder op prijs. In het gebied dien je rekening te houden met deze verschillen. Categorieën waar Alterra onderscheidt in maakt: Gezelligen (27%). Vinden het minder belangrijk dat er een groot wandelnetwerk is, maar willen wel overal kunnen komen. Men stelt voorzieningen (picknick, BBQ, speeltoestellen) op prijs. Men wandelt, fietst, zont, speelt met kinderen en laat honden uit. Er tussen uit (34%). Stelt goed netwerk met niet verhard/half verharde routes op prijs. Willen rust, ruimte en niet teveel mensen tegenkomen. Overige voorzieningen zijn niet belangrijk. Willen horizonvervuiling en geluidsoverlast voorkomen. Interesse (14%). De groep zoekt een goed netwerk met verwijzingen naar natuur- en cultuurhistorische waarden. Men wandelt en fietst veel en vindt flora en fauna belangrijk. Ruige routes (van de paden af….) zijn interessant. Opgaan in wereld (15%) Zijn extremer dan geïnteresseerden. Zij zoeken ruige routes, vogelkijkhutten. Een netjes aangelegd park is minder aantrekkelijk. Uitdaging (9%). Geven om gezelligheid en stellen sportvoorzieningen op prijs. Houden van kanoën, skeeleren, paardrijden, joggen etc. 16 september 2010, Projectbureau Vrolijks, Breda

10

Onderscheid: Watertoeristen en landtoeristen De formulering van de hoofddoelgroepen die worden onderscheiden voor de gemeente Moerdijk: Watertoeristen: watersporters die de gemeente Moerdijk vanaf het water benaderen en beoordelen. Landtoeristen: mensen die de gemeente Moerdijk over land benaderen en beoordelen.

Doelgroepen

Watertoeristen Onder watertoeristen verstaan we met name bootbezitters, die vanuit een vaste ligplaats telkens met een ander motief onderweg zijn. Een dagtocht met vrienden, een ruige zeilwedstrijd of een lange vakantie met de familie. Voor de gemeente Moerdijk is de groep watertoeristen in drie categorieën onder te verdelen: Vaste ligplaatshouders, die een veilige plek voor hun boot zoeken met uitgebreide scheepvaartvoorzieningen. Daarnaast is een aantrekkelijke vaaromgeving van belang, met een divers geheel aan vaardoelen. Toervaarders (ook bootvissers), die op doortocht zijn over de grotere vaarwateren (noordzijde Moerdijk) en een locatie voor overnachten zoeken. Varend over de vaarwegen zoeken zij een bestemming die toeristisch aantrekkelijk is en waar men zijn dagelijkse boodschappen kan doen en horeca kan bezoeken. Toervaarders, varend over de binnenwateren (zuidzijde Moerdijk), genietend van het landschap en op zoek naar leuke aanlegplaatsen. Alhoewel men ‘alles’ aan boord heeft, zoekt men vertier op het land in de vorm van fietsen wandelmogelijkheden en winkels voor de dagelijkse boodschappen. Deze groep heeft vaak een fiets aan boord.

Landtoeristen Landtoeristen is de verzamelnaam voor zowel dag-, verblijftoeristen en recreanten. De belangrijkste segmenten die te onderscheiden zijn voor Moerdijk zijn: Dagjesmensen (individueel), aanzienlijk potentieel vanwege de centrale ligging tussen grote bevolkingsconcentraties. Deze grote groep komt met name voor het pittoreske Willemstad en zoekt daar vertier en recreatiemogelijkheden in het weekend. Ook groepen vormen een belangrijke markt voor de gemeente. Groepen zijn op zoek naar een complete daginvulling zonder lange tussenafstanden. Dit segment bezoekt Willemstad voor zijn cultuurhistorische waarden en de musea in de nabije omgeving worden aangedaan. Passagiers van de grote passagier- en charterschepen vallen min of meer ook onder deze categorie. Men verblijft en wordt vervoerd per boot, maar bezoekt de bezienswaardigheden in de omgeving per touringcar. Een specifieke groep zijn de fietsers en wandelaars, die vanuit de eigen woonomgeving op pad gaan. Een aantrekkelijk netwerk van paden langs stille binnenweggetjes met bezienswaardigheden is belangrijk bij de keuze van het gebied. De doelgroep kleine watersport valt in deze omschrijving ook onder de landtoeristen. Immers, zij benaderen het water via landszijde, zoals vissers aan de waterkant. Ook kanovaarders en strand/badgasten zijn op zoek naar plekken waar zij goed aan de waterkant kunnen komen en waar het water schoon is voor recreatief gebruik.


11

Willemstad als centrum van toeristisch Moerdijk

Visie

Samengevat richt de beleidsvisie en het actieplan zich op een vijftal pijlers, die elkaar over en weer versterken. Daarbij positioneren we de kern Willemstad als hart van het gebied. De strategische ligging van Willemstad als schakel tussen de landattracties en waterattracties en als bekende en aantrekkelijke plaats geven daartoe aanleiding. De satellieten (tweede pijler ) en andere kernen (derde pijler) versterken deze identiteit en maken deze compleet. De vierde pijler vormt de regionale verankering en inpassing in de visie Brabant aan Zee. De laatste pijler omschrijft de belangrijkste markten, waar de gemeente zich op moet richten om zich optimaal te ontwikkelen.

De vijf pijlers (zie kaart): A Willemstad, toeristische trekker; profileren en optimaliseren (rood) B Satellieten rondom Willemstad; verblijfstijd verlengen (blauw) C Overige dorpskernen en polders; bijdrage leveren aan de beleving waterkant (groen) D Regionale verankering en afstemming binnen Brabant aan Zee (grijs) E Markten en doelgroepen, water én land; Samenwerken en communiceren (oranje)


12

Toeristische ontwikkeling van binnen naar buiten

Visie

A Positionering Willemstad Vanwege de grote aantrekkingskracht van Willemstad en de centrale ligging voor water en land wordt dit vestingstadje gepositioneerd als hart van toeristisch Moerdijk. Willemstad en omgeving moet zich versterken om concurrerend te blijven met andere bestemmingen in de omgeving, zowel voor dagjesmensen als watersporters. Het cultuurhistorische karakter, de horecavoorzieningen en de mooie uitzichten over het water zijn de huidige redenen voor een dagtrip aan Willemstad. Het water en beschikbare faciliteiten rondom het water zal veel beter ingezet moeten worden om zich beter te kunnen proflieren in de toekomst. Dit dient tot uiting te komen in zowel ruimtelijk beleid als de beschikbare voorzieningen. B Satellieten, verlenging verblijfstijd Willemstad kan zijn landgasten ook veel langer vasthouden door meer toeristische voorzieningen rondom het thema water te creëren. Hierbij dient gebruik te worden gemaakt van de attractieve parels, zgn. satellieten rondom Willemstad, zoals bijvoorbeeld fort Sabina, fort de Hel, fort Bovensluis, de Volkeraksluizen en de natuur van de buitendijkse gorzen en ecologische verbindingszones. Door verbindingen met deze satellieten te creëren wordt een bezoek aan Willemstad steeds attractiever. Tegelijkertijd geven deze toeristische voorzieningen ook de watersporttoerist extra redenen voor een bezoek. Wanneer de genoemde satellieten vanaf het water te bereiken zijn door middel van passantensteiger (met of zonder overnachtingsmogelijkheden) krijgt het vaargebied er aantrekkelijke vaardoelen bij en krijgt het vaarwater een grotere aantrekkingkracht op toervaarders.

C Beleving waterkant De andere kernen binnen de gemeente maken de toeristische propositie compleet. Zij zijn anders en aanvullend en verlengen de verblijfstijd. Daar waar nieuwe projecten nieuwe mogelijkheden voor ontwikkeling zich voordoen, dienen aanlegen pleisterplaatsen gecreëerd te worden en fietsen wandelpaden te worden aangelegd .

D Regionale verankering Toeristen kennen geen gemeentegrenzen. In regionaal verband wordt West-Brabant gepositioneerd als een veelzijdig watersportgebied oder een gezamenlijke vlag. Deze verankering en afstemming van projecten vind plaats binnen het project Brabant aan Zee. Ook vanuit de kwaliteit als vestingstad en de forten als satelliet is het mogelijk om in de regio samen te werken. Er zijn diverse initiatieven rondom dit thema, die Moerdijk en de gehele regio op de kaart kunnen zetten. E Grote markt dichtbij Vanwege de centrale ligging langs zowel drukke vaar- en snelwegen, is de gemeente Moerdijk eenvoudig bereikbaar voor een grote groep mensen uit nabijgelegen bevolkingconcentraties. Belangrijk is dat de mogelijkheden bekend zijn in deze gebieden en de communicatie en promotie goed geregeld is. Mede vanwege de bereikbaarheid en de groeiende vraag naar ligplaatsen vanuit het stedelijk gebied zijn er kansen voor efficiënte havens (met scheepvaartfaciliteiten) voor vaste ligplaatshouders.


13

Visie verbeeld

Visie

Essentieel in de visie is de samenhang tussen het aanbod. Willemstad vormt het centrum en de centrale schakel tussen land en water. De satellieten en de kernen en kwaliteiten daaromheen zijn complementair. De markt van watersporters en bewoners in grote en kleine steden bevinden zich nabij rondom deze toeristische kwaliteiten.


14

Kiezen kansrijke projecten op basis van hun bijdrage Een plan zonder focus leidt zelden tot succes. Om de visie te vertalen naar projecten moet bekeken worden welke productmarkt combinaties het meeste meerwaarde bieden. Deze meerwaarde valt uiteen in: Verlenging verblijfstijd gemeente Moerdijk (focus rondom Willemstad) Bijdrage aan ‘beleving’ van water

Kiezen

Economische spin-off Op basis van onderstaande afweging zijn maatregelen en mogelijkheden gecombineerd in projecten. Deze vormen met elkaar een totaalpakket dat de kansen van Moerdijk aan de waterkant optimaal benut.

A. Versterken Willemstad Identiteit van de waterrijke gemeente benut ten en inhoud geven. Toeristen moeten water beter kunnen beleven of erop kunnen vanaf Willemstad. Ruimte creëren voor verblijf van passagierss chepen in Willemstad. Deze 'verblijfsgasten' zoveel mogelijk vertier aanbieden binnen gemeent egrenzen. Ruimte creëren voor aanleg van deze (bruine) chartervloot, zekerheden bieden bediening Haringvlietbrug. Passanten plaatsen uit breiden Willemstad Meer aanlegplaatsen in natuur of bes temmingen in Hollandsc h Diep en rondom Volkeraks luizen creëren. B. Satellieten rondom Willemstad Verblijf rondom Willemst ad verlengen door toeristische trekpleist ers in omgeving op te waarderen. Fiet sroutes met 'beleving water' om t rekpleisters rondom Willemstad bereik baar te mak en. C. Belevenissen aan het water Creëren van strandjes, vissteigers , kleine hellingen voor kano/vissersboot jes Upgraden huidige aanbod en faciliteit en havens toervaart binnenwater. Uitbreiding ligplaatsen in ef ficiënt e havens. (bv ontwikkelen Moerdijk). D. Regionale verankering Aanhaken regionale ontwikkelingen zoals, Brabant aan Zee en Vestingsteden E. Communiceren Commincatie doelgroep gericht toepassen

draagt bij verlengen aan verblijfsbelevenis tijd water

economische spin of f

t otaal

+++

+++

+++

+++

++

+

++

++

+ ++

++ +

++ +++

++ ++

++

+

+

+

+++

+++

+++

+++

++

+++

++

++/+++

++ ++ +

+++ ++ ++

++ ++ +++

++/+++ ++ ++

++

+

++

++

+/-

+/-

++

+


15

Organisatie en instrumenten In onderstaand schema zijn de instrumenten benoemd die per maatregel ingezet zouden moeten worden. De lijst van maatregelen en aanhaakkansen is niet uitputtend en vooral ook niet statisch. Belangrijk is dat de gemeente bij haar beleid de toeristische kansen van het water herkent en er direct rekening mee houdt of op inspeelt. Herontwikkelen aan de waterkant

Instrumenten Instrumenten De gemeente staat bij toeristische ontwikkeling een aantal instrumenten ter beschikking: Doen of maken, het actief door de gemeente uitwerken, ontwikkelen, realiseren en beheren van voorzieningen ten behoeve van recreatie en toerisme Toestaan, het scheppen van randvoorwaarden en het nemen van beleidsmaatregelen om initiatieven van derden te kunnen toestaan, te kunnen accommoderen of te kunnen organiseren Aanhaken, het zover voorbereiden van initiatieven en plannen dat deze aangehaakt of ingepast kunnen worden in andere uitvoeringsprojecten, zoals dijkverbetering, rivierverruiming, onderhoudswerkzaamheden, stedelijke ontwikkeling of landschapsverbetering. Uitwerken, projecten vragen om nadere uitwerking en detaillering, voordat besluiten over het ‘hoe’ genomen kunnen worden.

Maatregel

Voor nieuwe projecten aan de waterkant zou de volgende leidraad moeten gelden: De kade is openbaar De watersportfuncties dragen bij aan de beeldkwaliteit Ontwerp van kade en waterprogramma vormen één geheel De exploitatie van de watersportfuncties is ondergeschikt aan de gebiedsontwikkeling De financiering van de voorzieningen is onderdeel van de projectbegroting

Doen

Optimaliseren capaciteit haven Willemstad

X

Verwijzing Volkeraksluizen Route naar fort Sabina en fort de Hel Ontwikkelingsplan Fort Bovensluis Pontverbindingen Rondvaarten Routes langs het water Toegankelijkheid oever vakantiepark Moerdijk Toegankelijkheid oever camping Bovensluis Toegankelijkheid oever Fort Sabina Toegankelijkheid oever buitendijkse natuur

X X

Waterfront Moerdijk Herontwikkeling locatie transportbedrijf Huizersdijk Herontwikkeling haven Roode Vaart zuid Herstel waterverbinding door Zevenbergen Inspelen op (genoemde en nog niet bekende) gebiedsontwikkeling en het benutten van de toeristische kansen van het water binnen de projecten

X

Toestaan

Aanhaken

Uitwerken X

X X X

X

X X X X X X X X X X

X

X


16

Optimalisering capaciteit havens Willemstad

Projecten

Opgave De druk op de haven van Willemstad is groot, door de grote variatie aan watertoeristen die hier aan willen leggen. Daardoor is de capaciteit voor passanten en voor toeristische functies zoals rondvaartboten, veerpontjes etc. te beperkt. De regelmatige komst van riviercruises (ca 200 schepen per jaar) beperkt de mogelijkheden voor andere gebruikers. Langdurige aanwezigheid van (grotere) motorjachten in de stadshaven beperkt de capaciteit voor kort verblijf van toervaarders. De indeling en het beheer van de haven moet zo zijn dat deze voor de verschillende doelgroepen altijd beschikbaar is. Ruimte zoeken De fysieke grenzen van de havens zijn door de jaren heen bepaald. Per haven is op meerdere momenten gekeken naar een optimale indeling en verhouding tussen de verschillende gebruikers. Het capaciteitsprobleem van Willemstad speelt echter over de verschillende havens heen. De

komst van de Batterijhaven, eventuele capaciteit bij de watersportvereniging, herschikking van de kadefuncties en dergelijke kunnen allemaal en met elkaar bijdragen aan een vergroting van capaciteit en daarmee aan de mogelijkheid om meer gebruikers een plek te geven in de haven. Onderzoek Voorgesteld wordt deze capaciteitsvraag als geheel verder te onderzoeken. Daarbij moeten de exploitanten van de gemeentelijke haven, van de Batterij, diverse gebruikers en de watersportvereniging betrokken worden. Eerste stap is het bestaande en gewenste gebruik in kaart te brengen en deze gegevens te combineren met wenselijke omgevingsfactoren, voorzieningen op de kade, periode van gebruik en frequentie. Van daar uit kan bekeken worden of het ‘schuifpuzzeltje’ ruimte biedt om functies te verplaatsen, te combineren, opnieuw in te richten of te schrappen. Eventueel kan in dit onderzoek ook de vraag omtrent wenselijkheid van privatisering van de jachthavens worden opgenomen.


17

Versterking kwaliteit Willemstad en satellieten Vestingstadje Willemstad is de trekker voor zowel toeristen vanaf het water als voor toeristen vanaf het land. Het is wenselijk om Willemstad op een aantal punten te versterken, zodat gasten zich aangetrokken blijven voelen en gestimuleerd worden om langer te verblijven. Ook zijn er ten aanzien van het gastheerschap aanbevelingen.

Projecten

Om gasten vanaf de boot het achterland te laten ontdekken zijn verhuurfietsen kansrijk. Een planmatige aanpak met bijvoorbeeld het concept van Witte Fietsen is een optie om te onderzoeken.

Winkelaanbod De verblijfsduur van toeristen in Willemstad is relatief kort en de activiteiten beperken zich met name tot horecabezoek, een rondje wandelen in de vesting en langs de haven. Uit de vraaganalyse blijkt echter dat recreatief winkelen de belangrijkste vrijetijdsactiviteit buitenshuis is. Verbetering van het aanbod op dit terrein binnen de kern Willemstad is een sterke aanvulling op het toeristisch profiel. De mogelijkheden voor de gemeente zijn beperkt en vooral voorwaardenscheppend. Door ruimhartig vestigingsbeleid kan kleinschalig recreatief detailhandelsaanbod bevorderd worden. Seizoenspreiding Capaciteitsproblemen binnen de dagrecreatiesector zijn altijd erg geconcentreerd op enkele dagen per jaar en op enkele uren op de dag. De gelijktijdige capaciteit van Willemstad is beperkt, zodat parkeerplaatsen, toegangswegen en terrassen overvol zijn. Spreiden van bezoekers over meerdere dagen in het jaar verbreed het draagvlak voor de bedrijven en spreid de bezoekersdruk. De gemeentelijke mogelijkheden om hieraan een bijdrage te leveren zijn beperkt, mensen zijn vrij in hun moment– en bestemmingskeuze. Evenementen en promotie kunnen bijdragen aan een betere spreiding van dagjesmensen. Promotie/gastheerschap Om de verblijfsduur te verlengen van dagjesmen-

sen en passanten is ook op het gebied van voorlichting veel te winnen. De huidige locatie en openingstijden van het TAB zijn hiervoor niet toereikend. De juiste communicatie op het juiste tijdstip en plaats is een belangrijke stap voorwaarts. De gast die in Willemstad arriveert moet zich welkom voelen en bij aankomst op de hoogte worden gesteld van alle toeristische mogelijkheden in en rondom het vestingstadje. Informatieborden, plattegronden en flyers kunnen deze rol op eenvoudige wijze vervullen. Parkeerdruk De parkeerdruk in Willemstad is hoog. Met name op mooie weekenddagen is de overlast daardoor aanzienlijk. Het is noodzakelijk dat hier iets aan gedaan wordt. De gemeente erkent het probleem en heeft een parkeerstudie uitgevoerd. Op basis van deze studie is een voorkeurslocatie bepaald. Beperkte middelen en beperkte capaciteit nopen echter tot keuzes. Vanuit de verkenning van de toeristische kansen van water is het wenselijk dat dit knelpunt hoog op het prioriteitenlijstje komt te staan. Indien Willemstad vaker wordt gebruikt als opstapplaats voor charterschepen en riviercruises is lang parkeren eveneens een aandachtspunt Ruimtelijke spreiding Hoewel mensen komen voor de kern Willemstad willen zij mogelijk ook een bezoek brengen aan plekken in de directe omgeving die de moeite waard zijn. Deze ‘satellieten’ (zie volgende pagina) moeten bereikbaar zijn. Beschikbaarheid van huurfietsen voor de bezoekers per boot of per auto maken gecombineerd bezoek mogelijk. De fietsverhuur kan aangeboden worden door een plaatselijke onderneming. Sinds kort wordt ook het concept van OV-fiets toegepast binnen gemeentes. Dit abonnement systeem maakt het huren van een fiets voor een kortere periode zeer eenvoudig. 16 september 2010, Projectbureau Vrolijks, Breda

18

Bezoeksatellieten voor Willemstad Opgave De kern Willemstad is voor zowel de watertoeristen als de dagtoeristen de belangrijkste bestemming in Moerdijk. Deze bestemming is echter te beperkt. Doelstelling is om de verblijfstijd van dagtoeristen en watertoeristen te verlengen. Dit kan door andere, kleinere attractiepunten te koppelen aan Willemstad als een soort satelliet. Deze plekken zijn op zichzelf te beperkt om een toeristisch bezoek te rechtvaardigen maar bieden in combinatie met Willemstad voldoende aantrekkelijkheid.

Projecten

Satellieten, thema’s en werkwijze De Volkeraksluizen zijn de drukste sluizen van Europa. Op het sluiscomplex is een weinig bekend uitzichtpunt. Dit punt kan beperkt opgewaardeerd worden, maar moet vooral beter bekend worden. Verwijzigingen vanuit Willemstad naar hier zijn gewenst, zodat auto’s, fietsen en voetgangers de sluizen gaan bezoeken. De afstand over de weg bedraagt 2,4 km. Fort Sabina is in ontwikkeling als toeristische voorziening. Een dergelijk verdedigingswerk trekt over het algemeen zijn eigen specifiek geïnteresseerde bezoekers. Voor een kort bezoek van circa een uur is een breder publiek te interesseren, zeker in combinatie met Willemstad als trekker. De fietsroute tussen het fort en Willemstad is opgenomen in het fietsrouteplan. Vanwege de ligging nabij de drukke beroepssluis is het niet raadzaam om een passantenhaven aan te leggen bij dit fort. Fort Bovensluis kan in de routestructuur een aantrekkelijke pleisterplaats zijn voor fietsers en wandelaars. De afstand over de dijk naar Bovensluis vanuit Willemstad is 3,1 km. Er is geen route door de buitendijkse gebieden voorzien, hoewel deze zeker aantrekkelijk zou zijn. Fort de Hel, ligt niet aan het water maar kan aanvullend als bezoeksatelliet worden ingezet

Eenduidig beleid forten en vestingen In dit ontwikkelingsplan worden forten aangemerkt als kansrijke satellieten ter verrijking van de toeristische bezoekwaarde van Willemstad. Vanuit ander perspectief zijn er eerder ontwikkelingsplannen uitgewerkt door externe partijen, waarbij de forten ieder voor zich of in historisch verband met elkaar zijn benaderd. De verankering van de positie van forten in het toeristisch beleid en een eenduidige en samenhangende benadering van ontwikkeling van de forten ontbreekt binnen de gemeente. Het is wenselijk voor intern beleid en externe verwachtingen de toeristische benadering van de forten uit te werken en vast te leggen. 16 september 2010, Projectbureau Vrolijks, Breda

19

Waterattracties en kernen complementeren aanbod Opgave De mogelijkheden voor recreatie op het water en de andere kernen binnen de gemeente Moerdijk completeren het toeristisch product. Het aanbod binnen de gemeente moet dan ook als geheel worden gepositioneerd, in onderling verband en aanvullend aan elkaar.

Projecten

Recreatie en toerisme op het water pontverbindingen: Er loopt op regionale schaal een initiatief om de verbindingen over water te versterken. Voor Willemstad zou dat kunnen betekenen een vaarverbinding naar Numansdorp . Ook wordt gewerkt aan een veerverbinding tussen Moerdijk en Strijensas. Een nieuwe koppeling zou kunnen worden gelegd naar Tiengemeten. Met name het eiland Tiengemeten kan van grote meerwaarde zijn voor het toeristisch bezoek aan Willemstad, zowel voor watertoeristen als voor dagtoeristen. Het eiland is over water zonder obstakels bereikbaar op een afstand van ca 8 km (oosthaven Tiengemeten). rondvaarten, Op dit moment is er geen rederij die een vast vaarprogramma organiseert vanuit Willemstad, terwijl dit wel voor de hand zou liggen. De aanwezige kunstwerken Haringvlietbrug, Volkeraksluizen, Hellegatsplein kunnen rondvaarten een eigen en onderscheidend karakter geven en indien de veiligheid het toelaat: de industriële complexen van Moerdijk.

Recreatie en toerisme op het land natuurparels. De gemeente kent rondom de kernen verschillende aantrekkelijke natuurgebieden die aanvullend zijn. Toegankelijkheid van deze gebieden en ontsluiting middels routes kunnen deze gebieden beter koppelen aan het toeristisch totaalproduct. winkelen in Zevenbergen. De kern Zevenbergen is de kern binnen de gemeente met een compleet winkelaanbod. Positioneren van deze kwaliteit en ontsluiten van Zevenbergen met het openbaar vervoer en met verhuurfietsen vanuit de jachthavens in de omgeving complementeert het aanbod. bezoek aan Klundert. Klundert vormt in combinatie met de jachthaven van Noordschans een aantrekkelijke bestemming. De afstand tussen Noordschans en Klundert is net te groot om als stadshaven te functioneren. Het positioneren van Klundert als ‘historisch geheim’ van de gemeente versterkt de interesse om hier naartoe te gaan Kernen via routes. Routerecreatie vormt de ruggengraat om de kernen binnen de gemeente met een eigen karakter te ontsluiten en te laten bijdragen aan het toeristisch product.

Lange termijn: water door Zevenbergen? Het zwaartepunt van de watersportmogelijkheden ligt nu in Willemstad, als poort waar land en water samenkomen. Heropening van de haven van Zevenbergen biedt een grote potentie en zal opnieuw een plek geven waar land en water in samenhang uitstekende kwaliteit bieden. Het zwaartepunt verschuift dan.


20

Beleving aan de waterkant verbeteren De opgave voor de gemeente Moerdijk is het water bereikbaar en beleefbaar maken. Daarvoor staan globaal drie methoden ter beschikking: Ontwikkeling van routes langs het water Ontsluiten van plekken aan de waterkant voor toerisme Ontwikkeling watersport als onderdeel van gebiedsontwikkeling

Projecten

Routes langs het water Voor de gemeente is recent een Fiets-en wandelnetwerk gemeente Moerdijk uitgewerkt en vastgesteld. Daarin zitten een groot aantal voorstellen voor nieuwe routes over nieuwe en bestaande paden, voor zowel fietsen als wandelen. Prioriteiten voor de uitvoering zijn nog niet gesteld. De doelstelling van dit ontwikkelingsplan, het benutten van het water voor toerisme, verdienen de ontsluitingen van dijken langs rivieren de snelste uitvoering. Op beide kaarten zijn deze aangeduid. Het ligt voor de hand dat de routes rondom Willemstad ter ontsluiting van de satellieten de hoogste prioriteiten behoren te krijgen.

Fietsroutenetwerk, prioriteit nieuwe route in blauw

Wandelroutenetwerk, prioriteit nieuwe routes in blauw


21

Beleving langs het water en gebiedsontwikkeling

Projecten

Beleving langs het water, plekken ontsluiten Het aantal plekken waar het water werkelijk beleefd kan worden is gering. Initiatieven van ondernemers en anderen om het water en de oever toegankelijk te maken moeten positief worden ontvangen. Enkele toeristische plekken aan de waterkant zijn maar zeer beperkt verbonden met het water. Met name bij Vakantiepark Moerdijk en Camping Bovensluis is dit het geval. Het zicht op het water moet hier hersteld worden. Ook Fort Sabina, gelegen aan het water, kent geen toegang tot het water en vanaf het water. Ook andere plaatsen komen in aanmerking voor een ontsluiting, bijvoorbeeld de buitendijkse natuurgebieden aan het Hollandsch Diep. Watersport als onderdeel gebiedsontwikkeling In de gemeente Moerdijk bestaan diverse plannen voor nieuwe ontwikkelingen aan de waterkant. Daarbij is de drijfveer in eerste instantie niet de ontwikkeling van de watersport zelf. Deze vormt meer een decorfunctie voor stedelijke ontwikkeling of gebiedsontwikkeling. Het is belangrijk de watersportfuncties daar direct als volwaardig onderdeel in te brengen. Woningbouwontwikkeling biedt kansen voor kleinschalige havens, waarbij de investering in de havens en kades wordt gedekt vanuit de gebiedsexploitatie en de watersport de beschikking krijgt over een kleine hoogwaardige aanlegplaats. Op die manier kunnen meerdere kernen van Moerdijk ontsloten worden vanaf het water en een rol gaan spelen in de toervaart. Waterfront Moerdijk Het ontwerp voor Waterfront Moerdijk is onderdeel van de Business Case Logistiek Park. Het ontwerp gaat al uit van een combinatie van jachthaven, passantenhaven, recreatiewoningen en openbare kades. De uitvoering van het ontwerp past uitstekend in deze strategie.

Transportbedrijf Huizersdijk Zevenbergen De eventuele verplaatsing van het transportbedrijf aan de Huizersdijk is eveneens opgenomen in de Business Case. Voor herontwikkeling van de vrijkomende locatie, die grens aan jachthaven Nolleke Sas, is recreatie in beeld. Een combinatie met watersport en toegankelijke oevers ligt voor de hand. Roode Vaart Zevenbergen (zuid) Aan de Roode vaart zijn aan de zuidzijde van het centrum nieuwbouwwoningen en appartementen gepland. De ontwikkeling van het water is in de planvorming vooralsnog niet meegenomen. Het betrekken van de herinrichting van het water bij de planvorming (en verkoopfase) geeft meerwaarde en maakt dat Zevenbergen wordt aangehaakt als halteplaats aan de Westbrabantse binnenwateren. Herstel waterverbinding door of rond Zevenbergen Van een heel andere orde qua belang en uitstraling is de mogelijke waterverbinding die in het kader van de verzilting van het Zoommeer noodzakelijk kan zijn. Daarbij is de optie van heropening van de Zevenbergse haven door de stad in beeld. Ook in deze planvorming zou de toeristische ontsluiting van Zevenbergen vanaf het water een rol moeten spelen. Hergebruik van de haven is een uitgelezen kans om Zevenbergen als waterstad nieuw leven in te blazen. Andere projecten aan de waterkant De jachthaven in Standdaarbuiten heeft aangegeven interesse te hebben in herontwikkeling van zijn locatie in combinatie met woningbouw. Knelpunt hier is vooralsnog de milieucirkel van de naastgelegen fabriek. Het is echter een goed voorbeeld van projecten waarbij watersportontwikkeling niet de hoofddoelstelling is, maar van toegevoegde waarde is voor andere ontwikkelingen.


22

Uitwerking en advies

Uitwerking

Waterfront Moerdijk Het ontwerp voor het Waterfront van Moerdijk is in ontwikkeling in het kader van Moerdijk Meer Mogelijk. Binnen deze visie wordt deze locatie aangeduid als ontwikkelingslocatie waarbij de watersport in functie staat van de ‘droge’ gebiedsontwikkeling. Gezien de concreetheid van de opgave op deze locatie worden de volgende aanbevelingen gedaan met betrekking tot het waterprogramma: Het programma zal een jachthaven bevatten met vaste ligplaatsen. Vanuit de exploitatie van een zelfstandige jachthaven is een bepaald volume noodzakelijk. Juist omdat de haven in dit geval een ander doel dient is deze bedrijfseconomische drempelomvang minder belangrijk. Wel ligt het voor de hand voldoende massa te willen om het echt een haven te maken. Een ligplaatsenconcentratie van circa 100 schepen is dan minimaal. De haven van Moerdijk ligt centraal ten opzichte van het rivierengebied en de Delta, maar het primaire vaargebied (zeg maar het eerste uur varen) is minder aantrekkelijk. De verwachting is dat met name grotere motorjachten ligplaats zullen kiezen in Moerdijk. De inrichting dient daarop gebaseerd te zijn. De haven kan passanten ontvangen maar dit zal geen belangrijke activiteit kunnen worden. De aantrekkelijkheid van het achterland en de beschikbare alternatieven in de omgeving geven daarvoor geen aanleiding. Een aparte passantencapaciteit is dan ook niet nodig. Bij havenontwikkeling wordt vaak ook een ondersteunend programma voorgesteld, met havenshop, verhuur, makelaardij etc. Het is goed deze ontwikkelingen in bestemming en ruimtelijke context mogelijk te maken. Gezien de alternatieven met grote concentraties schepen in de omgeving ligt een dergelijke ontwikkeling niet voor de hand. ‘

Uitwerking satellieten De uitwerking van de diverse satellieten passen deels in al lopende processen: Voor versterking van de routestructuur is een plan vastgesteld dat de komende jaren wordt uitgevoerd. De verbindingen met fort Bovensluis voor wandelen en fietsen zijn aanwezig, de fietsverbinding naar de Volkeraksluizen en fort Sabina en fort de Hel staat op het programma en verdient hoge prioriteit. De pontjes en rondvaarten moeten de ruimte krijgen in het kader van de optimalisering capaciteit haven Willemstad. Er loopt een regionaal initiatief vanuit Goeree Overflakkee dat voorziet in een regionaal netwerk. De uitwerking van beleidsuitgangspunten voor de toeristische functie van de forten wordt binnen het kader van dit ontwikkelingsplan opgepakt en is opgenomen in de bijlagen. De versterking van het openbaar vervoer tussen de kernen van de gemeente is een doorlopend punt van aandacht. De behoefte om juist Willemstad goed te betrekken in deze structuur wordt ingebracht. De gemeente kan verder een actieve rol spelen om fietsverhuur te stimuleren vanuit Willemstad, voor watersporters en andere bezoekers. Promotie en marketing De versterking van de bekendheid van de toeristische mogelijkheden van Moerdijk is geen lokale aangelegenheid. In regionaal verband binnen het project Brabant aan Zee, de Vereniging Vaarroute West Brabant en landelijk via de Vereniging Nederlandse Vestingsteden worden de media breed ingezet. Vanuit Moerdijk moet hierin Willemstad als belangrijke trekker, de forten als belangrijke satellieten en het water als belangrijke kwaliteit naar voren worden gebracht. 16 september 2010, Projectbureau Vrolijks, Breda

23

Regionale verankering en relatie Waterrand project Visie past in regionale context Moerdijk maakt onderdeel uit van de Waterrand West-Brabant. Voor deze Waterrand wordt een concept uitgewerkt dat regionale eenheid en onderlinge versterking moet brengen in de projecten die binnen de individuele gemeenten worden opgepakt. Een vaarbestemming of toeristische bestemming houdt immers niet op bij de gemeentegrenzen.

Regio

Het regionale concept in voorbereiding (werknaam Waterpark) gaat uit van verschillende deelgebieden binnen een groter geheel. Daarbij wordt de noordelijke kust van Moerdijk gezien als kansrijk voor de grotere zeilvaart en het binnenwater juist voor motorboot en toervaart. De ontwikkelingen zoals in dit plan uitgewerkt passen goed in een regionaal kader en zijn ook op basis daarvan geformuleerd. De uitgangspunten waarbij Willemstad als trekker functioneert voor de gehele gemeente, en waarbij de satellieten een ondersteunende functie hebben in de toeristische profilering, kan eenvoudig ook in regionaal verband doorvertaald worden. Ook in de regio’s Bergen op Zoom of de Biesbosch is er een primaire bestemming die sterker wordt door satellieten te koppelen en te ontsluiten. Forten en vestingen onderscheidend in regio Binnen dit grotere geheel is het onderscheidend vermogen extra belangrijk. De gemeente Moerdijk kan dan binnen het groter geheel Willemstad en haar satellieten extra kracht geven door de uniciteit van forten en vestingen aan het water extra te profileren. Dit geeft een unieke en onderscheide kwaliteit aan de omgeving en geeft kleur aan dit deel van het regionaal profiel. 16 september 2010, Projectbureau Vrolijks, Breda

24

Concretisering projecten In de projectbeschrijvingen zijn de beleidsvoornemens al uitgewerkt in activiteiten of maatregelen. Bovendien is benoemd welke instrumenten ingezet kunnen worden (maken, aanhaken, toestaan,

schema

uitwerken). In onderstaand schema is van die projecten waar het initiatief aan de gemeente is beschreven welke uitvoeringsaspecten te verwachten zijn.

Maatregel / activiteit

Door wie en met wie?

Wanneer

Kosten gemeente

resultaat

Optimalisering capaciteit havens Willemstad

Gemeente en RWS

2010

15.000

Versterking kwaliteit Willemstad en satellieten

Gemeente

2010

Pm

Bewegwijzering naar forten en natuurparels vanuit Willemstad Informatieborden Volkeraksluizen in Willemstad Opwaardering uitkijktoren Volkeraksluizen Pilot pontverbindingen vanuit Willemstad

Gemeente

2010

6.000

RWS en gemeente RWS

2010

5.000

2009

Pm

Commissie Hoeksche Waard& gemeenten Gemeente

2010

Pm

Inzicht in nautische haalbaarheid, meerwaarde markt en investeringen Spreiding in ruimte en tijd, verlaagde parkeerdruk en beschikbaarheid huurfietsen voor korte ritjes Meer gecombineerd bezoek Willemstad, natuurparels en forten Meer interesse en gecombineerd bezoek aan sluis Betere ontvangst en informatie voor bezoekers Aansluiting op regionaal netwerk van pontverbindingen

2009

3.500

Prioritering wandelroutes en fietsroutes langs het water Rondvaarten van en naar Moerdijk

Gemeente, SES Marktpartijen

2010

Projectontwikkeling aan de waterkant

Moerdijk Meer Mogelijk en marktpartijen

Doorlopend

Begroting routeplan Zie optimalisering capaciteit Onderdeel projecten

Toegankelijke oever Fort Sabina voor rondvaarten

Gemeente

2011

10.000

Mogelijke aanlegplaats rondvaartboot

Toegankelijke oever Bovensluis

Markt, onderdeel van totaalplan

2010

-

Bereikbaarheid water vanaf de camping en andersom

Beleid toeristische functie forten en vestingen

2010 of later

Beleid om initiatieven te toetsen en initiatieven te nemen in onderling verband Betere aansluiting en beleving waterkant van Moerdijk Meer toeristisch bezoek over water en meer toeristisch gebruik van water Betere beleving aan het water en verruiming toeristische infrastructuur


25

Willemstad als trekker voor gemeente en regio In dit ontwikkelingsprogramma wordt de kern Willemstad niet gezien als rand van de gemeente Moerdijk, maar als centrum voor het toeristisch potentieel van Moerdijk. De centrale ligging tussen land en water en de eigen kwaliteit van de stad geven daar aanleiding toe. Het enkele toeristische aanbod van Willemstad is echter niet compleet, satellieten koppeling met andere kernen complementeert het product.

Pleidooi

De voorstellen waarvoor gekozen wordt in dit ontwikkelingsplan zijn beperkt van omvang en groot van impact. Zij zijn gericht op het slim inzetten van zaken die er al zijn. Zij zijn dus ook gericht op uitvoering. Daaraan bestaat behoefte. De maatregelen die nu al kunnen, zijn nu al de moeite waard. Voorwaarts dus, naar een Waterrijke toekomst voor Moerdijk.

De combinatie tussen aantrekkelijkheid voor landtoeristen en voor watertoeristen is een economisch kansrijke. Optimalisering van de havencapaciteit moet zorgen voor een verbreding van de economische basis. Satellieten zorgen voor langer verblijf. Andere kernen met hun specialiteiten verrijken het product. Een toegankelijke waterkant in samenhang met ontwikkelingen aan land versterken de beleving en toeristische promotie zorgt voor bekendheid op de nabije markt. De regionale verankering is voor watertoeristen zeer belangrijk. Daarbij kan Moerdijk zich onderscheiden en profileren met haar forten en vestingen, gekoppeld aan de aantrekkingskracht van het levendige Willemstad. In samenhang met andere regionale trekkers ontstaat dan een veelzijdig en samenhangend toeristisch vaargebied.


26

Bijlagen


27

Werkbijeenkomsten in Moerdijk

Input

Werkbijeenkomsten Binnen de gemeente zijn watersportorganisaties, bedrijven en maatschappelijke organisaties actief. Samen dragen zij bij aan het toeristisch product van de gemeente Moerdijk, en vormen daarmee het kader voor verdere ontwikkeling. De ideeën die binnen deze organisaties leven en hun kijk op aanbod, markt, doelgroepen en kansen is relevant voor het bepalen van belangrijkste kansen. Op 10 november 2008 zijn er daarom werkbijeenkomsten geweest, waarbij ieder zijn visie en input kon geven.

Aanpak bijeenkomsten Doel van de bijeenkomsten was het bijeenbrengen van zoveel mogelijk ideeën, meningen en visies op de kansen, gemiste kansen, doelgroepen en plekken binnen de gemeente Moerdijk voor ontwikkelingen aan de waterkant. Hiervoor is gekozen voor een gestructureerde werkvorm, waarbij aan de hand van voorgestelde onderwerpen de deelnemers werden gevraagd ideeën, meningen en tips te geven. Daarover werd kort doorgepraat voor verduidelijking en aanvulling. De input is ingenomen en verwerkt in dit rapport.

Ronde Tafels Het ‘maatschappelijk veld’ is verdeeld over drie zogenaamde ‘tafels’: De watersporttafel, waarbij watersportbedrijven en watersportorganisaties uit de gemeente zijn uitgenodigd; De toerismetafel, waarbij hotels, campings, winkeliers en aanbieders van arrangementen zijn uitgenodigd; De Moerdijkse tafel, waarbij vertegenwoordigers van stads- en dorpsraden en heemkundekringen zijn aangeschoven.

Uitkomsten De deelnemers aan de verschillende tafels kijken ieder duidelijk vanuit een eigen invalshoek naar de kansen voor Moerdijk. De watersporttafel ziet kansen en knelpunten op het water, bij de toerismetafel lag de nadruk meer op verblijfsrecreatie, winkelvoorzieningen en horeca en de Moerdijkse tafel besteedde meer aandacht aan routestructuren, voorzieningen voor sportvissers en plekken aan de waterkant. De uitkomsten zijn als input gebruikt voor keuze en kansen in deze rapportage.


28

Mogelijke nieuwe product-marktcombinaties In onderstaand overzicht worden de belangrijke doelgroepen gekoppeld aan factoren uit de voorgaande analyses en de visie voor Moerdijk. Deze confrontatie levert een range aan mogelijkheden op van te ontwikkelen product-markt combinaties, die een bijdrage kunnen leveren aan de toeristische ontwikkeling van de Moerdijkse waterkant.

Mogelijkheden Watertoerisme

Motieven - algemeen

Kansen

Bedreigingen

Sterk

Stijgende vraag naar ligplaatsen. Meer vraag 'toeristische mogelijkheden’ rondom havens voor aantrekkelijk verblijf. Willemstad ligt op knooppunt van diverse routes van grotere bevolkingsconcentraties.

Concurrentie Zeeuwse eilanden met meer verblijfsmogelijkheden en aantrekkelijker vaarwater.

Willemstad is voor zowel Winkelmogelijkheden, de watersport- als landre- langer verblijf, slecht creant een uitstekende weervoorzieningen. De uitvalsbasis. Willemstad jachthavens Noordschans heeft een aantrekkelijk en Dintelmond hebben aanzicht (cultuurhistorie), is nauwelijks toeristische levendig door horeca voor- aantrekkingskracht op de zieningen en druk vaarwa- passant. ter.

Meer passanten/ aanlegplaatsen in natuur of bestemmingen in Hollands Diep en rondom Volkeraksluizen creëren. Verblijf rondom Willemstad verlengen door extra voorzieningen te treffen.

Toervaarders klein vaar- Aantrekkelijk landschap en vrij water zicht, historische stadjes en dorpen, winkelen en horeca, vrije aanlegplaatsen

Voor motorboten zijn er Voorzieningen (horeca en aanlegmogelijkheden in winkels) voor toervaarders een klein aantal jachthazijn nihil. vens aan de Mark en Dintel

Upgraden huidig aanbod en faciliteiten havens. Creëren van meer vrije aanlegplaatsen langs Mark en Dintel.

Ligplaatshouders

Noordschans en Dintelmond zijn prima locaties voor ligplaatshouders, met voldoende watersportvoorzieningen voor de booteigenaren. Ook Willemstad heeft meerdere voorzieningen en brandstofvoorzieningen.

Uitbreiding ligplaatsen in efficiënte havens (ontwikkelen kern Moerdijk). Door het creëren van extra vaardoelen (natuurlijke aanlegplaatsen) wordt vaargebied aantrekkelijker.

Toervaarders (ook boot- Variatie vaargebied en bevissers) groot vaarwater stemmingen, historische stadjes en dorpen, winkelen en horeca, vrije aanlegplaatsen, toeristische mogelijkheden

Uitgebreid vaargebied met bestemmingen, scheepvaartvoorzieningen (reparatie en winkel)

Zwak

Product-markt combinaties

Het vaargebied heeft knelpunten (Haringvlietbrug, sluizen en beroepsvaart) waardoor zonder belemmering slechts kleinere tochten mogelijk zijn.


29

Mogelijkheden Landtoerisme Motieven - algemeen Dagtoerisme algemeen Recreatief winkelen, fietsen, wandelen, uit eten gaan , evenement bezoeken, bezienswaardigheid , toertochtjes met de auto. oude stad of dorp bekijken.

Kansen Bedreigingen Consument wil beleving, maar zoekt tegelijkertijd rust en ruimte. Willemstad ligt op knooppunt van diverse aanrijroutes richting Zeeland

Sterk Zwak Trekpleister Willemstad en Klein winkelaanbod, voorde raakvlakken met het zieningen en horecagelewater als 'merkwaarde' van genheden. Promotie en de regio. Een aantal toe- toeristische informatie is gankelijke forten maken berperkt aanwezig. het gebied afwisselend.

Product-markt combinaties Identiteit van waterrijke gemeente benutten en inhoud geven. Toeristen moeten water beter kunnen beleven of erop kunnen (pondjes). Drie tot vier trekkers ontwikkelen rondom Willemstad, die eenvoudig te bereiken zijn.

Wandelen/fietsen langs Goed bereikbaar, bewegwij- Nog altijd groeiend aantal waterkant zering en informatie, afwisse- fietsers en wandelaars in lend landschap, vrijliggende Nederland. en autovrije paden.

Landelijk fietsen in afwisselend landschap. Aantal cultuurhistorische punten, maken tocht aantrekkelijk.

Geen vrijliggende paden in netwerk en verbindingsmogelijkheden met bevolkingsconcentraties. Weinig pleisterplaatsen en informatiemateriaal

Vrijliggende fietsroutes aanleggen met beleving water naar (bestaande) trekpleisters. Dit koppelen aan plan voor uitbreiding fietsen wandelpaden knooppuntennetwerk.

Vissers aan de waterkant

Schoon visrijk water, ….

Lange kustlijn

Te weinig visstoepen/ steigers

Extra visstoepen op diverse plekken langs waterkant.

Verblijfstoeristen algemeen

Toertochtjes auto, eten, zwemmen, fietsen, bezienswaardigheden

Samenwerking met natuur- Weinig vertier in gemeengebieden zoals Biesbosch te Moerdijk. Men moet naar omliggende gemeenten Drimmelen, Breda, Roosendaal en Zevenbergen

Twee campings met voornamelijk vaste staanplaatsen en twee hotels (vnl zakelijke gasten) in Zevenbergen.

Accommodaties herber- Vergroten toeristische voorziegen relatief weinig toeristi- ningen. Strandjes, fietsroutes, sche verblijfsgasten in de trekpleisters. gemeente Moerdijk.

Passagiersschepen

Nieuwe vaargebieden….

Markt groeit jaarlijks met 20%

Ruim 200 passagiersboten Nemen veel kadelengte in verblijven enige tijd aan de beslag en kunnen relatief weinig besteden wal van Willemstad (winkelen) in Willemstad

Charters/bruine vloot

Mooie vaargebieden, aantrek- 15 chartervaart- schepen kelijke aanleglocaties. Korte varen in Deltagebied vakanties.

Klein watersport (kano, vissen, zwemmen)

Rustig water, vrije natuur, goed toegankelijk (ook per auto)

Concurrentie vanuit Zeeuwse eilanden.

Willemstad als doel

Consument wil beleving, Concurrentie Zeeuwse Waterrijk gebied langs de maar zoekt tegelijkertijd rust eilanden met aantrekkelij- gehele kust van Moerdijk. en ruimte. ker en schoner water

Ruimte creëren voor verblijf van passagiersschepen in Willemstad. Deze 'verblijfsgasten' zoveel mogelijk vertier aanbieden binnen gemeentegrenzen.

Willemstad is slecht beRuimte creëren voor aanleg reikbaar (kost veel tijd en/ van deze schepen, zekerheden of doorvaart Haringvliet en bieden bediening brug. Volkerak is beperkt) Te weinig mogelijkheden Creëren van strandjes, vissteiom bij het water te komen, gers, kleine hellingen voor geen mogelijkheden voor kano/vissersbootjes huur materialen, geen faciliteiten


30

Toeristische positie van forten in Moerdijk Binnen de gemeente Moerdijk zijn, gekoppeld aan vestingstad Willemstad, meerdere forten gelegen. Deze forten vormden samen de ‘Stelling van het Hollandsch Diep en Volkerak’. Ook forten in Numansdorp en Ooltgensplaat behoorden tot deze stelling. De forten Sabina-Henrica, de Hel en Bovensluis zijn allemaal op korte afstand van de Vesting Willemstad gelegen en nog min of meer intact.

Forten

De gemeente Moerdijk heeft tot nu toe geen specifiek beleid op het gebied van forten binnen de gemeente. Regionaal lopen er diverse initiatieven om het fortenverleden weer tot leven te brengen. Externe organisaties hebben initiatieven genomen om forten tot ontwikkeling te brengen en vragen de gemeente om medewerking. De gemeente zou echter zelf moeten bepalen welke doelen zij met de forten zou willen dienen.

In ‘Waterrijk Moerdijk’, het ontwikkelingsplan voor betere benutting toeristische kansen van het water, wordt vanuit een ander perspectief opnieuw een rol toegedicht aan de forten, namelijk die van satellieten voor versterking van de toeristische aantrekkingskracht en waarde van de kern Willemstad voor zowel watertoeristen als landtoeristen. Dit vormt de aanleiding om met de betrokkenen binnen de gemeente het beleid voor forten op hoofdlijnen te formuleren. Om die reden is het ook niet als zelfstandig beleidsstuk uitgewerkt. Daarom ook worden niet de forten afzonderlijk besproken maar wordt de algemene richting voor ontwikkeling uitgewerkt. Voor concretisering van de voornemens wordt gewerkt aan aparte visies voor zowel Fort de Hel als Fort Sabina.

Hoofdlijnen van beleid forten Moerdijk Forten behouden Toegankelijk en beleefbaar In onderlinge samenhang Onderscheidend karakter Onderling aanvullend Met oog voor exploitatiemogelijkheden Binnen ruimtelijke draagkracht omgeving Initiatief en programmering bij exploitanten Ruimte voor aanpassingen ten gunste van een nieuw gebruik Verankerd in beleid gemeente Moerdijk


31

Beleid forten gemeente Moerdijk Forten behouden De gemeente Moerdijk wil de forten behouden als cultuurhistorisch element en beseft de onderscheidende waarde die de forten hebben voor het toerisme. Zij wil de forten inzetten als kleinschalige bestemming en als onderdeel van een toeristische dagtocht of korte vakantie binnen de gemeente of regio. Het rijke verleden, de verdedigingsfunctie in linieverband en de relatie met de Oranjes zijn dan de leidende thema’s.

Forten

Toegankelijk, beleefbaar, aanvullend en onderscheidend Moerdijk kiest daarom voor een primaire ontwikkeling als toegankelijke en beleefbare locatie waar toeristische activiteiten worden aangeboden voor wisselende groepen toeristen tijdens de dag. De forten moeten onderdeel zijn van de routestructuur en onderling aanvullend zijn (niet meer van hetzelfde).

Initiatief bij exploitanten Moerdijk wil op voorhand geen functies uitsluiten die passen binnen de geschetste richting en wil ook geen lijst presenteren van gewenste functies. Zij denkt dat exploitanten en organisaties op basis van deze ontwikkelingsrichting hun plannen uit kunnen werken zonder de creativiteit op voorhand te willen beperken. Aanpassingen mogelijk Voor de nieuwe functies van een fort staat Moerdijk open voor aanpassingsvoorstellen die de ruimte en omgeving bruikbaar maken indien deze de sfeer en identiteit van de plek en het onderscheidend vermogen van een fort niet teniet doen. Verankering in beleid Moerdijk brengt dit beleid na vaststelling actief over aan de initiatiefnemers en betrokkenen bij de forten binnen de gemeente en zal deze visie waar nodig verwerken in ander beleid.

Mogelijkheden benutten Moerdijk beseft dat de ligging en de natuurlijke omstandigheden en ontsluiting haar grenzen stelt aan de mogelijkheden en activiteiten. Zij wil de mogelijkheden verkennen en optimaal benutten binnen de wettelijke kaders en randvoorwaarden. Binnen ruimtelijke draagkracht omgeving Een fort kent een natuurlijke begrenzing waarbinnen de activiteiten primair plaats moeten vinden. Het pakket van beoogde activiteiten kan aanleiding zijn ook buiten de natuurlijke grenzen van het fort te gaan. Deze planvorming zal dan op haar eigen toegevoegde waarde en ruimtelijke inpasbaarheid beoordeeld moeten worden, waarbij de realisatie van het primaire doel (behoud van een fort door ontwikkeling van toeristische dagactiviteiten) leidend is. 16 september 2010, Projectbureau Vrolijks, Breda

32

Waterrijk Moerdijk Ontwikkelingsplan voor versterking toeristische band met het water

Recommend Documents