Editie 7 Maart 2000
werkblad
1
Leerkrachten: didactische aanwijzingen vindt u op pagina 4 van de handleiding. De leerlingenpagina’s zijn kopieerbaar voor gebruik in de klas.
WATER RAAKT NOOIT OP Water is zo gewoon. Het is overal om je heen. Het is de meest voorkomende materie op aarde. Rivieren, meren, zeeën en oceanen, grondwater, gletsjers, ijsbergen, wolken, regen-, hagel- en sneeuwbuien. Aan dit lijstje valt misschien op dat water in drie vormen voorkomt: in vloeibare vorm (gewoon water), in vaste vorm (ijs) en in gasvorm (waterdamp). Maar water is ook heel bijzonder. Het raakt nooit op. Als we de olie of het gas uit de grond halen, dan komt er een moment dat de voorraad op is. Bij water is dat niet zo. Op de wereld is er altijd dezelfde hoeveelheid water. We spreken van een watercyclus. Het plaatje hieronder maakt dat duidelijk. Oceaanwater verdampt en komt als waterdamp in de atmosfeer terecht. Daar ontstaan wolken, die door de wind naar het vasteland worden gedreven. Boven land vormt de waterdamp regendruppels of, als het koud is, sneeuw en valt als neerslag naar beneden. Het water trekt de grond in of komt in rivieren terecht. Een deel verdampt, een deel stroomt weer naar de oceaan. Heel veel water blijft gewoon waar het is: in de oceanen, gletsjers en ijsbergen. We noemen dat de statische voorraad. Een deel van het water is heel beweeglijk, soms is het hier, dan weer daar. Dat deel zorgt voor problemen: overstromingen en wateroverlast of juist grote droogte, mislukte oogsten en woestijnvorming. Maar dit deel is ook voor mens en dier van het grootste belang omdat het geschikt te maken is voor consumptie. Van al het water op de wereld is maar een heel klein beetje geschikt voor menselijk gebruik. 97,5% van het water is zout en niet te drinken. Van de rest (2,5%) zit ongeveer 2/3 deel vast in gletsjers en ijsbergen en bijna 1/3 wordt opgeslagen in de grond. Maar een klein beetje komt terecht in rivieren en meren en daaruit halen we vooral het water om te drinken en het land te bevloeien. Dat kan overigens niet zomaar. We laten het wel uit ons hoofd om water uit een rivier te drinken. Voordat water drinkbaar is, moet het eerst worden schoongemaakt in waterzuiveringsinstallaties. Kortom: • Er is een vaste hoeveelheid water; • Veel van het water is niet toegankelijk. Het zit vast in gletsjers, ijsbergen en diep in de aarde • Het water, dat wel toegankelijk is (minder dan een halve procent van de totale hoeveelheid), is slecht verdeeld. In sommige streken is er voldoende, in andere is er veel te veel of veel te weinig. • Dat beetje water, waaruit we ons drinkwater moeten halen, is niet schoon genoeg. We lozen nog een heleboel vuiligheid in de rivieren en dat moet er eerst weer uitgehaald worden. Opdracht We wonen met zes miljard mensen op de wereld. Over 25 jaar is de wereldbevolking gegroeid naar 7½ miljard. Hebben we dan een probleem of niet? Leg uit.
Heb je vragen of opmerkingen of zoek je extra informatie, kijk dan op Internet: www.cmo.nl
Water
werkblad
2
TE WEINIG WATER Wereldwijde temperatuurstijgingen kunnen leiden tot woestijnvorming. Een voorbeeld hiervan is de Sahara, de grootste woestijn op aarde. In de Sahara zijn rotstekeningen gevonden die enkele duizenden jaren oud zijn. Op deze tekeningen zijn giraffen tussen de palmbomen te zien en rivieren vol krokodillen. Blijkbaar had de Sahara ooit een vochtig klimaat. Eind jaren zestig bleek hoe grillig het klimaat kan zijn. De Sahel, de groene gordel ten zuiden van de Sahara, werd toen getroffen door een langdurige droogte. Planten stierven massaal af en de Sahara breidde zich vele kilometers zuidwaarts uit. Deze woestijnvorming werd versterkt door overbeweiding. Al het groen dat er nog was, werd door het vee opgegeten. Menselijk ingrijpen Door menselijk ingrijpen kunnen droge landschappen gemakkelijk veranderen in dorre woestijnen. Bomen en struiken worden vaak gebruikt als brandstof, terwijl het schaarse grasland wordt vernietigd door overmatige begrazing. De landbouw kan de grond uitputten. Als de kale grond wordt geteisterd door regen en water, ontstaat er erosie. Vaak kunnen de mensen niet anders; er is geen geld voor andere oplossingen en er is meer voedsel en brandstof nodig door de toename van de bevolking. Menselijk ingrijpen kan echter ook positief uitpakken. In de Israëlische Negev-woestijn laat men bomen in ‘limans’ groeien. Dit zijn kunstmatig aangelegde bassins waarin bomen worden geplant. Bij de sporadische maar hevige regenval loopt het water in het bassin en geeft de bomen op deze manier de vereiste hoeveelheid water. De limans worden aangelegd langs woestijnroutes en dienen als beschutte picknickplek voor toeristen en reizigers. Bomen Het planten van beschermende bomengordels gaat woestijnvorming tegen. Bomen zorgen ervoor dat er meer met het beschikbare water wordt gedaan. De kruin van de boom breekt de kracht van de regen. De regen valt dan zachtjes op de bodem. Hierdoor wordt er zelfs bij een felle stortbui weinig grond meegevoerd. De wortels van de boom zuigen het water op en houden de grond vast. De grond blijft langer vochtig en andere planten kunnen nu ook van dit water gebruik te maken. Tenslotte breken bomen de wind. Hierdoor neemt de wind in kracht af en waait er ook in de droge tijd minder zand weg. De aanwezigheid van veel bomen zorgt er ook voor dat de lucht vochtiger wordt: het vocht op de bomen verdampt, waardoor er wolken ontstaan. Hoe meer bomen, hoe groter de kans op wolken en neerslag. Hoe om te gaan met droogte? Watertekort is te verminderen door het slaan van waterputten, ontzilting van zeewater, tijdelijke wateropslag, of de aanleg van pijpleidingen of kanalen. Met het hierdoor verkregen water moet men vervolgens zo zuinig mogelijk omgaan. Dit kan door irrigatie, terraslandbouw op de hellingen en door andere landbouwmethoden of de kweek van andere gewassen. Zo kunnen limabonen, pompoenen en verbeterde soorten van sorghum en gierst beter tegen de droogte. Door wisselbouw (= om beurten stukken grond onbebouwd laten) krijgt de grond meer tijd om te herstellen. Opdracht Irrigatiesystemen bestaan onder andere uit kanalen of sloten. Bedenk methodes die er voor zorgen dat zo weinig mogelijk water verloren gaat (denk hierbij aan verdamping en water dat in de grond trekt). Opdracht Welke waterbehoeftes zijn volgens jou het belangrijkst? Breng een volgorde aan van 1 tot 10: Landbouw, ziekenhuizen, scholen, zwembaden, schoonmaken, koken, drinken, toerisme, industrie, wassen. Leg uit waarom je voor deze volgorde gekozen hebt.
“Marokkanen bidden voor droogte” - “Extreme droogte teistert Spanje”
Water
werkblad
3
TE VEEL WATER IN MOZAMBIQUE Je hebt de krantenkoppen van de afgelopen tijd wel gezien: “Sterven van de dorst midden in het water”, “Epidemieën bedreigen Mozambique”, “Dodental stijgt in Mozambique”. Mozambique is één van de vele voorbeelden van de manier waarop de natuur een loopje met ons neemt. De situatie in Mozambique is door de hevige regenval en de enorme vloedgolven, veroorzaakt door een orkaan, volledig uit de hand gelopen. De gevolgen daarvan heb je op TV en in de kranten kunnen zien. Eind 1998 werden we opgeschrikt door de orkaan Mitch in Midden-Amerika. In datzelfde jaar overstroomde de Yangtze in China, trof een vloedgolf Papoea Nieuw Guinea en liep de Ganges-delta in Bangladesh over na een zware regenval. In 1999 trof een orkaan met stormvloed en hevige buien de streek Orissa in India en richtten modderstromen een ramp aan in Venezuela. Op de internetpagina’s van Per Expresse vind je een overzicht van de afgelopen 3000 jaar. Natuurrampen als deze roepen vragen op. Het lijkt steeds vaker voor te ko men. Is dat zo? Wat is de oorzaak van dergelijk natuurgeweld? Kunnen we natuurrampen niet voorkomen? Volgens het KNMI is het niet te zeggen dat rampen, zoals de genoemde overstromingen, vaker voorkomen. Wel worden we van elke ramp beter op de hoogte gehouden dan het verleden, omdat de kranten en de TV er verslag van doen. Overstromingen richten ook veel meer schade aan dan vroeger omdat tegenwoordig bijna de helft van de wereldbevolking in de buurt van de kust woont. De vraag naar oorzaken is moeilijker. Het kan zijn dat klimaatveranderingen, zoals de opwarming van de aarde, er mee te maken hebben. Met zekerheid is dat nog niet te zeggen. We kennen wel de verschijnselen El Niño en La Niña. Als de temperatuur van het water rond de evenaar in de Stille Oceaan warmer is dan normaal, dan is er sprake van een El Niño. Zo’n El Niño zet het weer wereldwijd op de kop: van extreme droogte in Indonesië tot enorm veel neerslag in Peru. Als de watertemperatuur kouder is dan normaal, dan hebben we te maken met La Niña, het omgekeerde van El Niño. De gevolgen van La Niña zijn minder sterk dan van El Niño, maar ze leiden wel tot een grotere kans op een natte en koele periode in het Zuidoosten van Afrika. De gebeurtenissen in Mozambique zijn beïnvloed door La Niña. Te voorkomen zijn deze weersverschijnselen niet. Wel is het mogelijk de gevolgen van natuurgeweld te beperken. Zo is het in veel landen gebruikelijk de bewoners van de kuststreken te waarschuwen als er zwaar weer op komst is. Ze kunnen dan op tijd zichzelf, hun vee en bezittingen in veiligheid brengen. Dijken en andere voorzieningen kunnen ook de veiligheid van mensen vergroten. Na de watersnoodramp in 1953 in Zeeland heeft Nederland de zeewaterkering flink aangepakt (de Deltawerken). Zo’n ramp zal ons niet gauw meer overkomen. Dergelijke maatregelen kosten wel enorm veel geld. Het is dus niet zo gek dat vooral arme landen als Bangladesh en nu Mozambique het slachtoffer worden van natuurrampen. Opdracht Kun je uitleggen hoe het komt dat er steeds meer mensen aan de kust wonen? Opdracht Zoek uit wat de laatste El Niño (1997/1998) heeft aangericht in Indonesië.
“Sterven van de dorst midden in het water” - “Water komt Tuvalu tot de lippen”
Water
werkblad
4
DRINKWATER Drinkwater is water dat je zonder gevaar voor de gezondheid en zonder koken kunt drinken. Van drinkwater word je niet ziek. Drinkwater is schoon water. In Nederland krijg je drinkwater via de waterleiding. Je draait maar aan de kraan en het is er. Dat was niet altijd zo en in grote delen van de wereld is dat nog steeds niet zo. Stel je voor, als je ‘s morgens wakker wordt moet je eerst met een emmer naar de sloot achter je huis om water te halen: water om je te wassen, maar ook water om te drinken! Vroeger kwam het drinkwater vaak uit putten, grachten en rivieren, ongereinigd. Je kunt je voorstellen, dat via dat water een heleboel ziekten werden overgedragen. In 1827 heeft de Engelsman James Simpson een zandfilter gemaakt om drinkwater te zuiveren. Het wordt wel de belangrijkste bijdrage aan de volksgezondheid genoemd. In Nederland werden waterleidingsystemen, waarmee redelijk schoon water naar de huizen werden geleid, in de tweede helft van de 19e eeuw aangelegd. Als je bedenkt dat de oude Romeinen al waterleidingen hadden in 312 v.C., dan waren we zeker niet de eersten. De Nederlandse regering heeft in de Waterleidingwet precies omschreven voor 57 stoffen hoeveel er daarvan in drinkwater mag voorkomen. Aan leidingwater worden zelfs hogere eisen gesteld dan aan flessenwater (bronwater of mineraalwater uit de winkel). Bij flessenwater wordt voor 15 stoffen de maximale hoeveelheid vastgesteld. Wij gebruiken dat schone water niet alleen om te drinken.
Ken je die tv-reclame van een waterleidingbedrijf, waarin een man mensen lastig valt met de vraag of ze uit de wc drinken? Verontwaardiging alom: uit de wc drinken, wij, hoe kom je erbij? Pas na even nadenken komt de boodschap over: we gebruiken drinkwater als spoelwater voor het toilet. Leidingwater is zelfs zo goedkoop dat we het ook gebruiken om de auto te wassen of de tuin te sproeien. Een enkele keer komt ons leidingwater in het nieuws. Als een café kraanwater verkoopt voor de prijs van mineraalwater, of als er via de waterleiding mensen besmet zijn geraakt met de legionellabacterie. In veel gebieden op de wereld, zoals de grote steden in Colombia, India, Mexico en Thailand, is drinkwater schaars of vervuild. De mensen zijn er voor hun drinkwater aangewezen op flessen. Dat komt omdat het water uit de leiding te slecht is om te drinken of omdat de waterleiding ontbreekt. Rivieren, waaruit het drinkwater wordt gehaald, zijn vervuild omdat de riolering er op uitkomt of omdat fabrieken hun afvalwater erin lozen. Vaak zijn er onvoldoende mogelijkheden om het water te zuiveren. Soms ook is er wel een waterleiding, maar is niet iedereen erop aangesloten. In krottenwijken wordt meestal geen leiding gelegd. Daar leven de armste mensen. Gek genoeg zijn zij veel meer geld kwijt voor drinkwater, dan de mensen met een waterleiding. Water in flessen is veel duurder. Zo wordt het kostbaar om arm te zijn. Zit er nu eigenlijk chloor in drinkwater?
Opdracht Wij gebruiken ons drinkwater om de tuin te sproeien en de auto te wassen. Noem minstens twee manieren om dat te doen zonder drinkwater te gebruiken. Opdracht Noem enkele verschillen tussen mineraalwater en leidingwater. Opdracht Noem drie ziektes die door bacteriën in vervuild water kunnen worden overgedragen.
In veel landen wordt er chloor aan het drinkwater toegevoegd als desinfecteermiddel. Het is daar dan ook duidelijk te proeven. In Nederland wordt het maar gebruikt bij 20% van het drinkwater en dan gaat het om drinkwater dat uit oppervlaktewater wordt gemaakt. Een waterleidingbedrijf dat alleen grondwater gebruikt hoeft dus geen chloor te gebruiken. Alleen bij plotselinge incidentele bacteriële verontreiniging van het leidingnet, bij bijvoorbeeld werkzaamheden, wordt het nog gebruikt voor de bestrijding van ziektekiemen.
“Regenwater voor het toilet” - Bijna alle rivieren in de wereld vervuild” - “Noodtoestand drinkwater Donau”
Water
werkblad
5
WATEROORLOGEN? “De oorlogen van de volgende eeuw gaan over water.” Dit zei de Egyptenaar Ismail Serageldin in 1995. Nu zitten we in die volgende eeuw. Kunnen we elk moment een oorlog verwachten, of valt het wel mee? Dat een politicus uit het Midden-Oosten zo’n uitspraak doet is niet gek. In dit gebied is de kans om een conflict of een oorlog om water het grootst. Bijna al het water dat Egypte gebruikt, komt uit de Nijl. Egypte gebruikt bijna al het Nijlwater dat het land binnenkomt, onder meer voor irrigatie van akkers. Er stroomt nog maar heel weinig Nijlwater de Middellandse Zee in. De landen bovenstrooms, zoals Ethiopië en Soedan, gebruiken nog maar heel weinig Nijlwater. Ze hebben plannen om meer Nijlwater te gebruiken, waardoor er voor Egypte minder over zou blijven. Opdracht Zoek in een atlas de kaart van Afrika op. Geef aan door hoeveel landen de Nijl loopt. Kijk naar de kaart in je atlas over klimaten en naar de kaart over plantengroei. Wat kun je uit deze twee kaarten afleiden over het belang van de Nijl? Mogen volgens jou bovenstroomse landen zelf bepalen of ze meer water uit rivieren gebruiken? Wat zou er gebeuren als Egypte veel minder Nijlwater krijgt? Ook in Egypte zelf zijn er veel conflicten om water. Egypte kent zelfs een irrigatiepolitie die diefstal van water moet zien te voorkomen. In de streek rondom Fajoem wonen veel kleine boeren die voor irrigatie van hun akkers afhankelijk zijn van Nijlwater. Via een uitgebreid kanalenstelsel van 1.296 kilometer wordt dat water verdeeld. Pompen is niet nodig, want door het hoogteverschil loopt het water vanzelf de laagvlakte in. Elke feddan (= 4.200 m2) krijgt per dag 30 m3 water. Als achter één inlaatpunt 100 feddan liggen, is de opening vanuit het hoofdkanaal zo groot gemaakt dat er per dag 100 x 30 = 3.000 m3 water door kan. De boeren achter het inlaatpunt bepalen zelf De Nijl wie wanneer water krijgt. De een krijgt op maandag en donderdag tussen 8 en 12 uur water, de ander op dinsdag en vrijdag. De boeren houden elkaar goed in de gaten. Ze willen voorkomen dat de een teveel water pakt en zijzelf te weinig krijgen. Toch wordt er veel water gestolen. Boeren laten dan water over hun akkers lopen als ze niet aan de beurt zijn. Dat gebeurt vooral ‘s nachts. Ook maken veel boeren aan het begin van het kanalensysteem de gaten groter, zodat zij meer water krijgen en boeren aan het eind minder. Opdracht Welke boeren in de streek rondom Fajoem zullen rijst verbouwen? Waarom zij wel en andere boeren niet? Jij bent het nieuwe hoofd van de irrigatiepolitie. Maak een taakomschrijving voor je manschappen. Waar moeten ze op letten? Ook in andere landen in het Midden-Oosten is water schaars. Israël bijvoorbeeld heeft een uitgebreid netwerk van kanalen en pijpleidingen aangelegd om water uit het Meer van Galilea over heel Israël te verspreiden. Dat water gebruiken de Israëli’s voor zichzelf. Palestijnse dorpen en steden in Israël zijn aangewezen op water uit waterleidingen uit de tijd dat de Britten nog de baas waren. Een waterleiding gaat normaal zo’n 25 jaar mee. De waterleidingen in Palestijnse steden zijn meer dan 50 jaar oud. Veel leidingen zijn gescheurd of gebroken. Gesprongen waterleidingen zijn een dagelijks verschijnsel. Opdracht Er zijn niet alleen conflicten tussen Israëli’s en Palestijnen. Zoek in een atlas het Meer van Galilea op. Leg aan de hand van die kaart uit waarom water inzet van conflicten tussen de landen in de regio is.
“Water is de enige zaak waarvoor Egypte nog eens een oorlog zou kunnen beginnen”
Water
werkblad
6
OPLOSSINGEN Techniek We kunnen het tekort aan schoon drinkwater op twee manieren oplossen: met technische maatregelen en met politieke maatregelen. We kijken eerst naar de technische oplossingen. 1. Het verslepen van ijsbergen 2. Het verslepen van immens grote waterzakken 3. Afvalwater van miljoenensteden in de Derde Wereld zuiveren 4. Waterbesparing door handige uitvindingen 5. Mistdruppels vangen met netten
Een proef met het opvangen van mistdruppels in Eucador
6. Zout water zoet maken Opdracht Over elk van de zes hierboven genoemde oplossingen denken deskundigen na. Sommige maatregelen hebben ze al uitgeprobeerd. Geef in je eigen woorden weer hoe je denkt dat de zes oplossingen in praktijk eruit zullen zien. Wat komt er allemaal bij kijken om een maatregel daadwerkelijk uit te voeren? Maak een schema waarin je bij elk van de 6 oplossingen aangeeft wat de voordelen en de nadelen zijn. Geef ook aan wie van de maatregelen profiteren en wie niet. Maak een rangvolgorde in de zes oplossingen. Welke oplossing vind je de beste? Welke de slechtste? Waarom?
Politiek In maart 2000 is er een grote Internationale Water Conferentie in Den Haag, georganiseerd door de Wereld Water Raad. Doel van de Wereld Water Raad is ervoor te zorgen dat in 2025 iedereen op de wereld beschikt over voldoende schoon water. Dat gaat in stappen. De eerste stap richt zich op het jaar 2015: Ø verspilling van water tegengaan via goed beheer van alle waterbronnen in een land; in 2005 moet 75% van alle landen in de wereld een plan opgesteld hebben. In 2015 moeten alle landen een plan klaar hebben liggen. Ù het aantal mensen dat geen toegang heeft tot goede sanitaire voorzieningen (toiletten, wasgelegenheid, riolering) met 50% verminderen in het jaar 2015. Ú het aantal mensen dat geen toegang heeft tot schoon en veilig drinkwater in het jaar 2015 verminderen met 50%. Û het risico van overstromingen met 50% verminderen in het jaar 2015. Ü 30% meer water uit neerslag en irrigatie halen ten behoeve van de landbouw in 2015. Je zult begrijpen dat er veel moet gebeuren voordat deze plannen gerealiseerd kunnen worden. Opdracht Kies een van de 5 maatregelen hierboven uit. Geef aan wat er volgens jou allemaal tussen nu en 2015 moet gebeuren, wil de maatregel effect hebben. Opdracht Je gaat met een tijdmachine naar de toekomst, naar het jaar 2025. Je kijkt daar rond of de maatregelen uit 2000 effect hebben of niet. Schrijf een kort verhaal over de rol van water in het dagelijks leven in Nederland, in Palestina of in India in 2025. “Calamiteitenpolders” - “Druppelirrigatie heeft de toekomst” - “Op de valreep nog run op water”
