Halfmaandelijks magazine van de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten vzw - Paviljoenstraat 9 - 1030 Brussel | verschijnt 20 x per jaar | Afgiftekantoor Gent X | P2A9746
NR 13 VAN 1 september 2010
VVSG-MAGAZINE VOOR GEMEENTE EN OCMW
Water last of lust
Rotterdam wordt aantrekkelijk als klimaatbestendige stad
Asbeek meandert door Kloostertuin in Opwijk
Leuven beheerst zijn rioolnetwerk
STEFAN DEWICKERE
Arnoud Molenaar: ‘We zien water niet als een probleem, maar als een kans.’
SPECIAL WATER Interview met ARNOUD MOLENAAR
Een klimaatbestendige stad is een aantrekkelijke stad De zeespiegel zal stijgen, de regenbuien worden feller, het debiet van de rivieren en het niveau van het grondwater zal wijzigen. Maar toch wil Rotterdam, die bloeiende havenstad in het deltagebied van Rijn en Maas, het water als een kans beschouwen om de stad aantrekkelijker en duurzamer te maken. ‘Almaar meer mensen wonen en werken graag aan het water en willen er hun vrije tijd doorbrengen,’ zegt Arnoud Molenaar, programmamanager van Rotterdam Climate Proof. Marlies van Bouwel
O
m de effecten van de opwarming van de aarde tegen te gaan werkt Rotterdam aan de bron en probeert de stad op alle manieren het energieverbruik en de CO2-uitstoot drastisch te verminderen, maar tegelijk reageert ze op alle mogelijke gevolgen van de veranderingen in het klimaat. Bij dat laatste draait het voor tachtig procent om water. ‘Maar natuurlijk ook om de hitteontwikkeling in een compacte en versteende stad. Dat het steeds extremer wordt, zie je al in megasteden als Mexico en Londen. Maar ook wij zullen almaar meer en almaar langere hittegolven krijgen. Als stad moet je dan anders bouwen en meer groen ontwikkelen,’ zegt Arnoud Molenaar. En welk scenario volgt u dan? Wil Rotterdam vooral inspelen op de hogere zeespiegel, de fellere buien of op mogelijke droogte door de hittegolven? ‘Eigenlijk vinden wij het niet eens zo relevant welk scenario het wordt. Je kunt er heel veel aandacht en onderzoek aan besteden, maar het enige dat we zeker weten is dat het onzeker is, en dat het gaat veranderen. Dus als je flexibel wordt op alle vlakken ben je klimaatbestendig bezig. De Commissie van minister Cees Veerman heeft in opdracht van de regering een advies geschreven voor een tweede Deltaplan. Het eerste kwam er na de grote overstroming van 1953, maar nu wil Nederland een nieuwe ramp voor zijn en nationaal anticiperen op de klimaatsverandering. Die commissie volgde het scenario dat de zeespiegel tussen nu en het einde van deze eeuw tussen de 65 en de 130 centimeter zal stijgen en in het jaar 2200 twee tot vier meter hoger zal liggen dan nu. Het belangrijkste in deze filosofie is dat de veranderingen komen en dat je erop moet anticiperen. Dat je slim moet bouwen, ook bij
het aanleggen van dijken. We moeten dijken inrichten die we over twintig, vijftig of tachtig jaar opnieuw kunnen ophogen. Als je op een dijk bouwt moet je dus flexibel en voor een kortere duur bouwen. Maar soms kun je de onderste verdieping van een gebouw met tegels bedekken zodat eventuele wateroverlast niet tot schade leidt of je ontwerpt zodanig dat je die ruimte over dertig jaar kunt gebruiken als een parkeergarage die af en toe onderloopt. Je moet dus nadenken over je infrastructuur en de ruimtelijke ordening.’ Je moet dus op veel fronten bezig zijn. ‘In Rotterdam werken we geïntegreerd. Het water komt van vier kanten op ons af: de neerslag neemt toe, de zeespiegel stijgt, het grondwater en de rivieraanvoer verandert: in extreme situaties gaat het om meer water, maar ook lagere waterstanden kunnen problemen leveren. Rotterdam is een doorvoerhaven, bij lage rivierstanden kunnen de schepen niet naar het achterland.’ Rotterdam zit dus echt in de knel. Waar begin je dan mee? ‘Neen, we zien water niet als een probleem, maar als een kans. Tot vijf jaar geleden zagen ook de stedenbouwers in Rotterdam het water als een plaag die alleen maar geld kostte. Maar nu zien ze het water ook als een kans omdat je de stad met water meer leefkwaliteit kunt bieden. Veel mensen willen aan het water wonen en recreëren.’ ‘Rotterdam is in 2001 samen met de waterschappen begonnen aan een integraal waterplan voor zowel de kwaliteit van het water, als het peil, als de veiligheid. 2005 was zeer belangrijk omdat de architectuurbiënnale toen onder de noemer the f lood liep en in het teken van water stond. Ambtenaren, watermanagers,
Antwerpen 28 september Lokaal waterbeleid – Water in balans Ook in kleinere steden/gemeenten wordt er gewerkt en nagedacht over klimaatadaptatie. Op deze studiedag presenteert Frank van Swol de visie van Eindhoven. In werkgroep 1 Klimaatwijziging en ons watersysteem – maatregelen aan de bron: in de wijk, op het openbaar domein legt professor Patrick Willems de invloed van de klimaatverandering op stedelijke hydrologie en de adaptatienoden uit. Ann Tack van WVI en de Ieperse duurzaamheidsambtenaar Hein Lapauw lichten de klimaatadaptieve maatregelen in wijk De Vloei in Ieper toe. www.vvsg.be (kalender)
1 september 2010 LOKAAL 13
SPECIAL WATER Interview met ARNOUD MOLENAAR
STEFAN DEWICKERE
planners en waterschappen hebben toen een visie ontwikkeld: Rotterdam Waterstad in 2035. Dat betekende echt een ommekeer in het denken over water. Een heleboel oude havenbekkens in de stad zullen over twintig jaar volkomen getransformeerd zijn en je zult er op het water wonen en werken, in drijvende woningen en kantoren. De zware industrie trekt almaar verder naar de kust en naar de tweede Maasvlakte. Hierdoor krijgen we ook meer waterfronten en dat is interessant. We zetten echt in op het wonen aan en op het water. Als stad wil je meer huizen ontwikkelen. Nu uitbreiden naar buiten onmogelijk wordt, krijgen we heel mooie waterpercelen die we de volgende decennia kunnen ontwikkelen.’ ‘Eind 2007 hebben we Waterplan 2 vastgesteld, een echt integraal plan met de combinatie van de vraagstukken van ruimtelijke ordening. Want wateropvang vraagt zoveel vierkante meter, dat is dus een ruimtelijk vraagstuk. Er is ook heel veel aandacht voor de klimaatsverandering en sinds 2008 loopt het Rotterdam Climate Proof programma dat een extra dimensie geeft aan economische kansen.’
‘In de nabije toekomst moeten we dringend energie steken in het keren van de trend om je tuin te betegelen voor een loungehoek. Als we niet opletten wordt de stad groen van boven en versteend van onderen en dan kan het regenwater ook niet weg. Er zijn al landen waar perceelseigenaars verplicht worden het regenwater zelf op te vangen.’ ‘Maar we doen ook op veel vlakken onderzoek. Zo zetten we temperatuurmeetsystemen op om beter grip te krijgen op het lokale klimaat. De universiteit van Wageningen rijdt door de stad met een mobiel meteostation in de bakfiets. De resultaten zijn frappant: het verschil tussen de stad en het ommeland bedraagt acht graden! Volgens voorspellingen wordt dit verschil nog groter. Daarom moeten we meer groen in de stad hebben, maar onze huizen ook anders bouwen zodat we in de zomer de warmte buiten houden. Maar als het almaar warmer wordt in de stad, welk effect heeft dit dan op het water en de verschillende soorten algengroei en botulisme? Misschien moeten we nog een tandje bijsteken. Want het stedelijk watersysteem moet je modelleren als onderdeel van de riolen, de overstorten en het grondwater. RotArnoud Molenaar: terdam is in Nederland aangewezen als hotspot om de kennis over het klimaat te vergroten. Het ‘Nu uitbreiden rijk en de stad met alle partners in de regio geven ieder de helft van de tien miljoen euro die we nu naar buiten onmogelijk aan onderzoek kunnen besteden.’
Welke instrumenten zet Rotterdam in om het plan te realiseren? ‘We willen alle facetten aanpakken, en om het overzichtelijk te houden kun je een tweedeling hanteren: de binnenstad en het buitengebied.’ wordt, krijgen we heel ‘In de binnenstad kun je het vele regenwater opvangen door de singels te verbreden of te verlegHoe reageert de bevolking op al dit onderzoek en mooie waterpercelen die gen, je kunt terrassen aanleggen, maar ook de al die maatregelen? straatprofielen veranderen waardoor het water in ‘Voor het programma voor energiebesparing we de volgende decennia de straat blijft en niet in de kelders loopt. Je kunt en CO2-reductie is de interactie intensiever dan kunnen ontwikkelen.’ ook kiezen voor waterdoorlaatbare verharding. met ons programma. Mensen vinden trouwens Door meer water in de stad te brengen wordt die dat water, veiligheid en droge voeten gewoon volgens ons veel mooier en aantrekkelijker en krijg je een oplosgeregeld moeten zijn. Het enthousiasme voor de subsidie voor sing voor die stortbuien. Waterpleinen met terrassen kunnen groene daken die we sinds anderhalf jaar geven, neemt wel zienbij een bui veel water bergen dat dan later gecontroleerd wegderogen toe. Bovendien kan het aanleggen van meer water en stroomt. Vooral in het centrum van de stad zoeken we naar ingroen voorkomen dat de stad in de zomer te veel opwarmt. Ook novatieve oplossingen om het water gecontroleerd te bergen op vormt het een buffer tegen fijn stof en de slechte luchtkwaliteit straten en pleinen. Je zou evengoed kunnen kiezen voor grotere door het verkeer. We moeten het groen in de stad herontdekken. rioolbuizen maar dat is niet zo duurzaam en flexibel. Als het Want dankzij groen krijg je schone lucht en aangename temperaeven kan willen we dat vermijden. We zoeken zoveel mogelijk turen. Groene daken zijn niet alleen een waterspons, ze isoleren oplossingen aan de oppervlakte en in de buitenruimte. Zo kun de huizen beter en het bitumen van je dak leeft langer.’ je de stad bij elke maatregel aantrekkelijker maken.’ ‘Bij het klimaatbestendig maken zit je vooral met langetermijn‘Met ons groenedakenprogramma boeken we al behoorlijke revraagstukken maar je moet zeker ook als bestuurder op korte sultaten. Gemeentegebouwen krijgen groene daken en de partitermijn met resultaten afkomen. Je hebt een visie nodig en het culieren hebben recht op een subsidie want groene daken werken leiderschap om vanuit die visie maatregelen te nemen. We hebals een spons. Ze zorgen ervoor dat het water niet meteen op ben de voorbije jaren de wind mee gehad en konden als ambtestraat en in de riolering komt en overlast veroorzaakt. Vooral in naren het bestuur overtuigen. Met die groene daken boeken we het centrum van de stad werken ze dempend. Volgens de kosdan ook resultaat.’ ten-batenanalyse vormen groene daken een goede investering. ‘Om de stad klimaatbestendig te maken voeren we een aantal planMaar je mag als gemeente niet te afhankelijk zijn van de groene nen uit, maar omdat er nog zoveel vragen zijn, doen we onderzoek daken bij particulieren. De gemeente moet de eigen broek kunen tegelijk profileren en communiceren we onze bevindingen zonen ophouden en de droge voeten zelf reguleren. Tot nu toe is dat we ze kunnen vermarkten. Het is een drie-eenheid. Wil je bein de stad 30.000 vierkante meter groendak aangelegd, op het stuurders, burgers en bedrijven mee krijgen, dan moet je zichtbaar einde van dit jaar wordt dat 80.000 vierkante meter, dat is onder zijn. Daarom zijn we blij dat ons nieuwe drijvende paviljoen net is andere te danken aan de nieuwbouw van het Erasmus Medisch opgeleverd. We zullen daar een expositieruimte over ons programCentrum. Maar ook de kleintjes tellen mee, en we zien almaar ma maken en aantonen dat drijvend bouwen de trend van de toemeer instanties voor de subsidie komen.’ komst wordt in de oude havenbekkens, in het buitendijkse gebied.’ 14 LOKAAL 1 september 2010
STEFAN DEWICKERE
Maar in dat gebied gaat het ook over de veranderingen in de zee- en ‘Ook hogerop aan de rivieren moet het regenwater geborgen rivierstanden. worden, anders stijgt het rivierpeil telkens drastisch. Je moet de ‘Juist, in dat grote buitendijkse gebied van de Kop van Zuid tot ruimte zo ontwerpen dat hoger op de rivier het water afgevoerd aan de kust veertig kilometer verderop, moeten we inspelen op het wordt en dat in de uiterwaarden gekozen wordt voor paalwoninveranderende zee- en rivierpeil. Ook op dat vlak zien we veel mogen of drijvende huizen. Als je de dijken maar blijft ophogen, kijk gelijkheden, zo kun je met bouwvormen spelen. Je kunt gebouwen je op een gegeven moment tegen hoge en onaantrekkelijke baroptrekken die bestand zijn tegen water. De beste oplossing zal rières aan.’ te vinden zijn in drijvende woningen en kantoren. ‘Er gebeurt ondertussen ook onderzoek naar Dat kun je heel goed doen in de oude havenbeknieuwe dijkvormen zoals bredere superdijken kens die nu al aan de getijden onderhevig zijn. Om die nooit kunnen doorbreken maar wel lichtelijk dit aan te tonen hebben we die drie drijvende boloverstromen en waarop je kunt bouwen. Zulke len laten ontwerpen voor onze expositieruimte. dijken zie je al in Japan. In Rotterdam denken De bewustwording is van groot belang. Er komt we aan trapdijken waar op de lagere niveaus een trouwens een drijvend bouwbeleid, een aantal fietspad of een autoweg ligt. Je zou ook voor oude havenbekkens zullen worden aangewezen parkdijken kunnen kiezen, dijken in de vorm van en er zal versneld kunnen worden geïnvesteerd in een stedelijk parklandschap die je dan om de zodrijvende objecten.’ veel jaar ophoogt met schoon slib uit de haven.’ ‘Een goed watersysteem en veiligheid zijn basisvoorwaarden voor een duurzame stad. Nu wordt Internationaal wordt er naar Rotterdam gekeken, en dit gebied beschermd door de Maeslantkering, Rotterdam kijkt ook verder dan zijn neus lang is. maar het is nog maar de vraag of die stormvloed‘Die internationale dimensie is heel boeiend. kering nog voldoende bescherming kan bieden Van New York tot Melbourne, van Shanghai tot als het zeepeil vijftig centimeter of meer stijgt. Er New Orleans wordt gekeken naar hoe RotterArnoud Molenaar: wordt bestudeerd of we ze moeten upgraden of dat dam de zaken aanpakt. Niet enkel de technische we moeten terugkeren naar een open systeem of kant maar vooral het proces in de visieontwik‘Als we niet opletten dat we in geval van stormvloed alles afsluiten met keling van de voorbije tien jaar staat hoog aansluizen. De keuzes hier, in het gebied van de Rijngeschreven en hoe we enthousiasme konden wordt de stad groen monding, hebben een invloed op de rest van Neopwekken bij het bestuur, de bedrijven en de van boven en versteend derland en verder. Dit is een sleutelgebied. En dan inwoners. Voor ons is dan weer de waterfronhebben we het nog maar over de zeezijde. Aan de tontwikkeling in New York interessant en hoe van onderen en dan kant van de rivieren kunnen de problemen groter zij hun oude havens herinrichten. In Duitsland worden. In plaats van almaar dijken op te hogen en Scandinavië zien we veel nieuwe ideeën om kan het regenwater is het misschien beter om vier keringen in de rivieregenwater in de stad op te vangen. Vooral Hamook niet weg.’ ren om de Rijnmond-Drechtsteden heen te zetten? burg richt zich op woningbouw om te anticipeHet mooie van een kering is dat je ze bij hoogwater ren op hoogwater. Ze bouwen huizen waarin sluit en daarna weer kunt openen, dat is goed voor de economie mensen het gewoon zijn dat de benedenverdieping elk jaar een en biedt nieuwe mogelijkheden voor de buitendijkse gebieden.’ keer onder water komt te staan. Om het hoogwaterpeil van de ‘Voor het tweede Deltaplan komt er een Deltafonds – maar daarElbe op te vangen, werd een apart verhoogd voetgangersgebied voor hebben we eerst een regering nodig. Ondertussen is de Deltaaangelegd.’ commissaris al aangesteld, verantwoordelijk voor de uitvoering ‘Ondertussen hebben de gemeente en de Rotterdamse bedrijvan de plannen. Een deelgebied is het Rijnmond-Drechtstedenven zoveel expertise opgedaan dat we het als een exportproduct gebied waarvan onze burgemeester de voorzitter is. Dat is goed, kunnen beschouwen. Rotterdam is een voorbeeldstad op het want de belangen in onze stad zijn heel hoog omdat de haven vlak van watermanagement. New Orleans wil nu een soortgelijk bereikbaar moet blijven.’ waterplan, Ho Chi Minhstad, het vroegere Saigon, werkt er ook aan. Als gemeente hoeven we daar niet aan te verdienen, maar de Maar Rotterdam blijft ook afhankelijk van wat verderop aan de Rotterdamse kennisinstellingen en bedrijven spinnen hier garen rivieren gebeurt? bij. Ook dat is goed voor Rotterdam!’ ‘Ja, in de jaren tachtig en negentig hebben we sterk ingezet op de verbetering van de waterkwaliteit van Maas en Rijn. Toen was die zo slecht dat er giftig bezinksel in onze havenbekkens achterbleef. Marlies van Bouwel is hoofdredacteur van Lokaal Dat slib werd voor een groot deel bovenstrooms verontreinigd. Rotterdam is dan gaan onderhandelen om die lozingen in Duitsland en België te beperken. Ook dankzij de Europese regelgeving Rotterdam, 29 september - 1 oktober is de waterkwaliteit van Maas en Rijn intussen verbeterd. Maar in die tijd nam de gemeente het initiatief omdat wat bovenstrooms Deltas in times of climate change in de rivier werd gegooid, last berokkende aan de stad. Nu wordt Internationale conferentie voor een laatste stand van het nationaal gewerkt aan een programma ruimte voor rivieren maar als wetenschappelijk onderzoek, veel goede praktijken uitwisselen en Duitsland plots alle dijken zou verhogen, heeft dat meteen invloed internationaal netwerken. www.climatedeltaconference.org op ons lage deltalandje en is dat programma een maat voor niets. Op dat vlak blijven we het afvoerputje van West-Europa.’
1 september 2010 LOKAAL 15
