Wat zijn de grammaticale basiselementen?

Woorden

Wat zijn de grammaticale basiselementen?

I I

Woorden? Hetzelfde woord komt vaak in veel vormen voor: I I I I

I

koek / koeken / koekje / koekjes boek / boeken / boekje / boekjes dansen / dans / danst / danste / gedanst bakken / bak / bakt / bakte / gebakt

Deze vormen kennen een bepaalde productiviteit (nieuwe woorden) I I

faxen: fax, faxt, faxen, faxte, gefaxt sms: smsje, smsjes

Wat zijn de grammaticale basiselementen?

I I

¨ Lexicale opslag: kostbaar, inefficient Gemiste generalisatie: agreement (congruentie) I I I I

een koek / *een koeken / een koekje / *een koekjes een boek / *een boeken / een boekje / *een boekjes *ik dansen / ik dans / *ik danst / ik danste *ik bakken / ik bak / *ik bakt / ik bakte

I

Bijvoorbeeld: [eenenkv koekenkv ], [ik1e bak1e ]

I

Niet woorden, maar morfemen als basiselementen

Morfemen als grammaticale basiselementen

I

Wat is een morfeem?

I

Morfemen zijn de kleinste betekenisdragende elementen in een taal ´ of meer fonemen Morfemen bestaan uit e´ en

I I

Let op: een morfeem is *niet* hetzelfde als een lettergreep (morfeem 6= syllabe)

Voorbeelden van morfemen I

boter

I

groter

I

chocolaatjes

I

schoolbord

I

gewandeld

I

wandeling

Voorbeelden van morfemen I

boter

I

grot-er

I

chocolaa-tje-s

I

school-bord

I

ge-wandel-d

I

wandel-ing

Soorten morfemen I

Gebonden morfemen: niet zelfstandig bruikbaar

I

Vrije morfemen: wel zelfstandig bruikbaar

I

boter

I

grot-er

I

chocolaa-tje-s

I

school-bord

I

ge-wandel-d

I

wandel-ing

Soorten morfemen Stammen

Affixen

happy, gein, mani, fiets Prefixen Suffixen

Infixen Circumfixen

unhappy

mawani

geinig

Lakhota (North/South Dakota, een Sioux-taal): mani ∼ loop mawani ∼ ik loop

gefietst

Infixatie

I

Infixatie komt redelijk veel voor:

I

Cantonees: ´ yuhksyun => yuhk-gwai-sy un ¯ ¯ lelijk => verschrikkelijk lelijk

I

Engels: fantastic => fan-bloody-tastic

´ ∼ duivel) (gwai

Reduplicatie I

I

Reduplicatie: een stam (of een deel ervan) vormt een affix aan de stam zelf ¨ reduplicatie als Yidiny (Noord Queensland, Australie): meervouds-markering I I

I

Hausa (West-Afrika / Sahel): reduplicatie als intensificatie I I I I I I

I

gindalba (Hagedis) gindalgindalba (Hagedis.Meerv) can (daar) can-can (ver weg) maza (snel) maza-maza (erg snel) dare (avond/nacht) daddare (laat in de avond)

Vgl: Hij sliep en sliep en sliep.

Hoe morfemen combineren I

stoel => stoel-en

I

steel => steel-t

I

stoel 6=> stoel-t

I

Er is een rol weggelegd voor woordsoort De drie voornaamste processen waarmee morfemen combineren

I

I I I

Derivatie Inflectie Samenstellen (compounding)

Wat zijn woordsoorten eigenlijk? I

¨ versus Grammaticale categorieen ¨ Lexicale categorieen

I

¨ Lexicale categorieen: N (noun), A (adjective/adverb), V (verb)

I

N: stoel, water, gezelligheid, verzinseltjes

I

A (adjective): rood, gezellig, mooi

I

A (adverb): gisteren, vaak, wel

I

V: wandelen, gegeten, at

Wat zijn woordsoorten eigenlijk? I

¨ versus Grammaticale categorieen ¨ Lexicale categorieen

I

¨ Grammaticale categorieen:

I

D (determiner): lidwoorden (de, het, een), telwoorden (drie, veel), kwantoren (elke, alle, geen)

I

Pronomina: hij, zij, ik, hun, jullie

I

Voegwoorden: want, en, maar, omdat

I

C (complementizer): dat

I

P (preposition): in, op, onder, voor, met

Wat zijn woordsoorten eigenlijk?

I

Lexicaal: stoel, water, gezelligheid, verzinseltjes, rood, gezellig, mooi, gisteren, wandelen,. . .

I

Grammaticaal: de, het, een, drie, elke, alle, geen, hij, zij, want, omdat, maar, en, als, dan

Wat zijn woordsoorten eigenlijk? I I

¨ versus Grammaticale categorieen ¨ Lexicale categorieen ¨ Lexicale categorieen: I I I I

I

Inhoudswoorden Open klasse; er is ruimte voor nieuwe woorden Veel morfologie ¨ betekenis Referentiele

¨ Grammaticale categorieen: I I I I

Functiewoorden Gesloten klasse; weinig vernieuwing Weinig morfologie Betekenis moeilijk in isolatie te bepalen

Morfologie en woordsoorten I

Compounding: I

I

Derivatie: I I

I

inhoudswoord + inhoudswoord = inhoudswoord

toepassing van gebonden morfeem de woordsoort verandert meestal

Inflectie: I I I I

toepassing van gebonden morfeem behoud van woordsoort gedreven door specifieke syntactische omgeving vormt een paradigma

Compounding I

Relatief simpel morfologisch mechanisme

I

Twee inhoudswoorden worden aan elkaar geplakt om een nieuw inhoudswoord te vormen

I

School-bord, tafel-kleed, achter-ingang, schaats-baan

I

vries-drogen, zand-stralen

I

sneeuw-wit, bloed-rood

I

Compounding herken je aan klemtoon I I I

zwartboek / zwart boek kleinkind / klein kind black board

Derivatie I

Inhoudswoorden combineren met een grammaticaal morfeem om een nieuw inhoudswoord te vormen, meestal van een andere categorie

I

wandel-ing, schrijv-er, computer-en, ver-grijz-en

I

blauw-ig, on-logisch, be-drinken

I

bemoeizucht-ig-heid

I

Derivatie is niet ongelimiteerd toepasbaar: *schrijv-ing, *on-verdrietig, *be-eten

Inflectie I

I

Inhoudswoorden combineren met een grammaticaal morfeem om een nieuwe vorm van hetzelfde woord (dezelfde categorie) te krijgen Inflectie is grammaticaal relevant (het nalaten van inflecteren kan resulteren in een ongrammatikale expressie), dit in tegenstelling tot derivatie    

I

*deze boek / deze boek-en *de man zijn . . . / de mann-en zijn . . . dit boek / dit boek-je de gelukkige vrouw is . . . / de on-gelukkige vrouw is. . .

inflectie inflectie derivatie derivatie

Belangrijk: verschillende typen inflectie bij verschillende ¨ categorieen

Inflectie op N I I

Enkelvoud/meervoud: boek / boek-en ¨ Naamval (case): Konig (koning)

Duits

Der Mann sieht den Sohn des K¨onigs in dem Garten De1 man ziet de4 zoon de2 koning.2 in de3 tuin I

Naamval (case): talo (huis)

Fins

talo

talo-n

talo-na

talo-ksi

talo-ssa

nominatief

accusatief

partitief

translatief

inessief

Inflectie op A I

Vergrotende trap: I I I

I

Niet altijd morfologisch: I I

I

Nederlands: slim => slimmer Engels: smart => smarter Duits: schlau => schlauer More beautiful / *beautifuller meer nodig / *nodiger

De meeste talen: geen morfeem voor vergrotende trap Nihongo-wa

doitsgo

yori

muzukashi

Japanese-TOP German from difficult

’Japanese is more difcult than German.’ (Japans)

Inflectie op V I

Getal: ik loop / wij lopen

I

Persoon: ik loop / hij loopt

1e/3e

I

Tijd: ik stap / ik stapte

TT/VT

I

Nederlands versus Spaans:

1e spreek spreken 1e hablo hablamos

2e spreekt spreken 2e hablas ´ hablais

enkelv/meerv

3e spreekt spreken

enkelv meerv

3e habla hablan

enkelv meerv

Inflectie op V I

Wijs (mood): I

Conjunctief (aanvoegende wijs): zo waarlijk helpe mij God almachtig leve de Koningin!

I

Indicatief (aantonende wijs): hij helpt mij de Koningin leeft

I

Imperatief (gebiedende wijs): help mij! stop met roken!

Inflectie versus Derivatie

I

Inflectie is categorie-gebonden en vindt na derivatie plaats

I

Tafel-tje-s / *Tafel-s-tje

I

Wandel-ing / *Wandel-t-ing / *Wandel-ing-t

Woordstructuur I

on-gelukkig-er

on

I

?

of

I

gelukkig

er

on

gelukkig

er

´ van deze varianten Semantiek kiest voor e´ en

Inflectiemodel met Finite State Automaat

table

tables

sheep

mouse

mice

Derivatiemodel met Finite State Automaat

I

Derivatiemodel is doorgaans moeilijker en complexer dan inflectiemodel

I

Voorbeeld: derivatie op bijvoeglijk naamwoorden

I

redelijk / redelijk-erwijs / on-redelijk

Derivatiemodel met Finite State Automaat

I

redelijk / redelijk-erwijs / onredelijk

Derivatiemodel met Finite State Automaat

I

redelijk / redelijk-erwijs / onredelijk

I

onredelijkerwijs

Derivatiemodel met Finite State Automaat

I

redelijk / redelijk-erwijs / onredelijk

I

onredelijkerwijs (284 Google hits) ”En ja, ook ik knipper met mijn lichten, als een vrachtwagen mij onredelijkerwijs in de ankers wil dwingen! Echter niet, als het redelijk is!”

I

*dommerwijs / *ondom / *ondommerwijs / domweg

I

*redelijkweg (0 Google hits)

I

dom genoeg, vreemd genoeg, *vreemderwijs, *vreemdweg

Levels of morphological analysis surface level ⇕ interim level

phonology/orthography recognizing stem + morphological rules (e.g. number)

⇕

lexical level

Levels of morphological analysis surface level

foxes

⇕ interim level

fox^s#

phonology/orthography recognizing stem + morphological rules (e.g. number)

⇕

lexical level

fox +N +PL

This model establishes an input/output relation – useful for both analysis and generation

English morphological number rule - Tnum

# - end of word ^ - end of morpheme Analyzing singularity/plurality in regular and irregular nouns

Stemming and categorization of nouns - Tstems

@ = wildcard A “dictionary” dictionary” categorizing nouns as regular/irregular

Abstract Plurality
phonology/orthography

fox^s phonology:

/foksez/

orthography: foxes

In both cases there are rules for adding

S!

Orthographic rule – e before s

FST for connecting surface string with stemmed string: girl girls fox foxes

girl# girl^s# fox# fox^s#