Wat valt te leren van de Scandinavische social worker?

Wat valt te leren van de Scandinavische social worker?

De praktijk van gedecentraliseerde jeugdhulp in Denemarken, Zweden, Noorwegen en Finland

Samenvatting Nederlandse gemeenten zijn volop zoekende naar de meest doeltreffende en efficiënte invulling van de gedecentraliseerde jeugdhulp. Helemaal het wiel uitvinden is niet nodig. Om Nederlandse gemeenten te ondersteunen bij hun zoektocht heeft het Nederlands Jeugdinstituut onderzoek gedaan naar de praktijk in vier Scandinavische landen. Hier zijn de gemeenten namelijk al langere tijd verantwoordelijk voor de jeugdhulp. De focus in het onderzoek lag op de centrale positie van de social workers, die verantwoordelijk zijn voor de ondersteuning van kinderen, ouders en van professionals in de basisvoorzieningen. In deze factsheet leest u waarom de social worker een ‘spin in het web’ is en ontdekt u meer over zijn taken en de randvoorwaarden om goed te kunnen werken. Deze factsheet beschrijft zes voor de Nederlandse jeugd- en gezinsgeneralist interessante werkprincipes: geleidelijke opschaling; zorgcoördinatie; het kind staat centraal; nooit zonder de ouders; aandacht voor het sociale netwerk; veel aandacht voor het welbevinden.

De praktijk in Scandinavië We beschrijven in dit onderzoek decentrale positie van

Deze factsheet concentreert zich op conclusies en

de social workers in de Scandinavische landen:

de beantwoording van de onderzoeksvragen. Het

In hoeverre is in Denemarken, Zweden, Finland

uitgebreide rapport ‘Generalistisch werken rondom

en Noorwegen sprake van generalistisch werken

jeugd en gezin in de Scandinavische landen’ vindt u op

rondom jeugd en gezin?

www.nji.nl/publicaties.

Wat kunnen wij van de aanpak in deze landen leren voor de ontwikkeling van de jeugd- en gezinsgeneralist in Nederland?

Het jeugdstelsel: kaderstellend voor het werk van de social worker Denemarken, Finland, Noorwegen en Zweden hebben elk de gedecentraliseerde jeugdhulp op eigen wijze ingericht. Hét Scandinavisch jeugdstelsel bestaat dus niet. Wel hebben de jeugdstelsels van deze landen twee basiskenmerken gemeen, die kaderstellend zijn voor het werk van de social worker. Alles in één hand In de Scandinavische landen ligt de verantwoordelijkheid voor de sociale voorzieningen en de daadwerkelijke ondersteuning van kind en gezin grotendeels bij de gemeente: deze is het Nederlandse Bureau jeugdzorg, het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling en de Raad voor de Kinderbescherming ineen. De gemeenten hebben veelal de verantwoordelijkheid voor het gehele zorgcontinuüm van de basisvoorzieningen (nulde lijn), preventieve ondersteuning (eerste lijn) en de meer specialistische hulp (tweede lijn). Deze voorzieningen sluiten onderling goed aan. De wet bepaalt het aanbod De wet omschrijft welke voorzieningen gemeenten moeten aanbieden. Hierdoor blijven verschillen in aanbod tussen gemeenten binnen de perken. Er bestaat echter geen wettelijk recht op zorg. Gemeenten hebben ook een grote mate van autonomie in de uitvoering.

Wat valt te leren van de Scandinavische social worker?

De social worker Opleiding en positie

de rechter (in Zweden) of het ondersteunen van ouders

In alle Scandinavische landen zijn social workers

bij omgangszaken (in Finland).

universitair opgeleid, minimaal op bachelor niveau. Veel van hen zijn in dienst van de gemeente.

Spin in het web Al met al heeft de Scandinavische social worker

Veelal gespecialiseerd in het domein jeugd en gezin

in het lokale systeem een ‘spin in het web’-functie. Zo kan hij volgens bovenstaande figuur werken in

Slechts een kwart van de gemeentelijke social workers

verschillende soorten voorzieningen die onder de

werkt op een zogenaamde geïntegreerde, niet-

gemeentelijke verantwoordelijkheid vallen. Dit kunnen

doelgroep specifieke wijze. Driekwart van hen werkt

diverse (pedagogische) basisvoorzieningen zijn in

domeinspecifiek. Ruim 40% van de Scandinavische

de nulde lijn, voorzieningen in de nulde en eerste

social workers is bovendien actief in de ondersteuning

lijn die preventieve ondersteuning bieden, en meer

aan kinderen, jongeren en gezinnen. De social workers

specialistische voorzieningen in de tweede lijn.

uit deze groep beschouwen zichzelf in die zin als

Dichtbij de burger, maar niet in wijkteams

gespecialiseerd.

Scandinavische landen kennen de traditie om

Verantwoordelijk voor álle kinderen

maatschappelijke voorzieningen zo dicht mogelijk

Binnen het domein kind en gezin kan de

bij de burger aan te bieden. In sommige grote

Scandinavische, gemeentelijk social worker

gemeenten wordt dit aanbod zelfs op deelgemeente-

verantwoordelijk zijn voor diensten die bestemd

of wijkniveau georganiseerd. In één gebouw kunnen

zijn voor alle kinderen, dus zowel voor kinderen uit

kinderen, jongeren en ouders zich melden met hun

‘gewone’ gezinnen als voor kinderen uit risicogezinnen

ondersteuningsbehoeften, vindt de vraagverheldering

met bijbehorende ondersteuningsbehoeften.

plaats en wordt soms de ondersteuning geboden.

Onderstaande figuur illustreert dit. Alhoewel toe­ gespitst op Denemarken, is deze figuur grotendeels op

Wijkteams die we in Nederland steeds meer zien,

alle Scandinavische landen van toepassing.

bestaande uit professionals van verschillende

Ook kunnen gemeentelijk social workers verant-

disciplines en werkend vanuit een netwerk, kwamen

woordelijk zijn voor specifieke doelgroepen of taken

we zelden tegen. Een mogelijke verklaring hiervoor is

met betrekking tot kind en gezin. Denk aan het

dat social workers veelal in dienst zijn van dezelfde,

vaststellen (in Zweden) of registreren (in Finland) van

gemeentelijke organisatie.

de biologische vader van een kind, het adviseren van

General universal services (e.g. schools and out-of-school settings)

General preventive services (e.g. health care)

Specific preventive services (e.g. Pedagogical / Psychological Consultancy in schools)

Universal services for children Municipal (local authority) social worker

Uit een publicatie van Boddy et al. (2009).

Measures to prevent placement (e.g. family treatment / support)

Services for children at risk

Placement

Taken Taken DeDe taken taken van van dede social social worker worker zijn zijn gerelateerd gerelateerd aan aan

van van ondersteuning ondersteuning dede taak taak van van een een andere andere social social

dede verschillende verschillende ondersteuningsfasen. ondersteuningsfasen. Over Over hethet

worker worker dan dan degene degene diedie dede vraagverheldering vraagverheldering heeft heeft

algemeen algemeen geldt: geldt: hoe hoe groter groter dede gemeente, gemeente, hoe hoe meer meer dede

uitgevoerd. uitgevoerd.

social social workers workers zijn zijn gespecialiseerd gespecialiseerd enen gericht gericht opop één één specifieke specifieke taak. taak.

Preventieve Preventieve ondersteuning ondersteuning vanuit vanuit diverse diverse (pedagogische) (pedagogische) basisvoorzieningen, basisvoorzieningen, zoals zoals voorschoolse voorschoolse voorzieningen, voorzieningen, school school ofof family family centre: centre:

Rol Rolbijbijuithuisplaatsing uithuisplaatsing In In dede Scandinavische Scandinavische landen landen lijkt lijkt – onder – onder meer meer bijbij uithuisplaatsing uithuisplaatsing - minder - minder te te worden worden gewerkt gewerkt vanuit vanuit hethet gedwongen gedwongen kader kader dan dan

Gericht Gericht opop kinderen, kinderen, jongeren jongeren enen ouders. ouders.

in in Nederland. Nederland. Social Social workers workers hebben hebben hierin hierin

DitDit aanbod aanbod heeft heeft vaak vaak een een collectief collectief component component

een een specifieke specifieke rol. rol. In In Zweden Zweden proberen proberen zijzij

(zoals (zoals opvoedcursussen opvoedcursussen of of lotgenotengroepen) lotgenotengroepen)

bijvoorbeeld bijvoorbeeld ouders ouders te te motiveren motiveren tottot vrijwillige vrijwillige

enen een een individueel individueel component component (anonieme (anonieme

uithuisplaatsing. uithuisplaatsing. Ook Ook alsals ditdit aanvankelijk aanvankelijk

gesprekken). gesprekken).

gedwongen gedwongen gebeurd gebeurd is,is, trachten trachten zijzij ouders ouders

Gericht Gericht opop ondersteuning ondersteuning van van professionals professionals

later later te te bewegen bewegen ditdit omom te te zetten zetten naar naar een een

in in dede basisvoorzieningen, basisvoorzieningen, met met advies advies over over hethet

vrijwillige vrijwillige uithuisplaatsing. uithuisplaatsing.

signaleren signaleren of of aanpakken aanpakken van van bijvoorbeeld bijvoorbeeld schoolgerelateerde schoolgerelateerde problemen. problemen.

Aanmelding Aanmelding

Follow-up Follow-up InIn dede meeste meeste Scandinavische Scandinavische landen landen wordt wordt dede social social

Professionals Professionals diedie werken werken met met kinderen kinderen – dus – dus ook ook

worker worker diedie dede vraagverheldering vraagverheldering heeft heeft uitgevoerd uitgevoerd

social social workers workers - hebben - hebben een een zorgmeldplicht. zorgmeldplicht. ZijZij

vaak vaak ook ook coördinator coördinator van van hethet hulpaanbod. hulpaanbod.

moeten moeten al al hun hun zorgen zorgen over over dede ontwikkeling ontwikkeling enen hethet

HijHij zorgt zorgt periodiek periodiek voor voor een een follow-up follow-up met met hethet kind, kind,

welzijn welzijn van van kinderen kinderen – ongeacht – ongeacht aard aard of of zwaarte zwaarte - -

dede jongere jongere en/of en/of dede ouders ouders enen evalueert evalueert met met hen hen hethet

melden melden bijbij dede gemeente. gemeente. Kinderen, Kinderen, jongeren jongeren enen ouders ouders ondersteuningsaanbod ondersteuningsaanbod en/of en/of hethet ondersteuningsplan. ondersteuningsplan. diedie in in dede knel knel zitten, zitten, kunnen kunnen zich zich ook ook zelf zelf met met hun hun ondersteuningsbehoeften ondersteuningsbehoeften tottot dede gemeente gemeente wenden. wenden.

Nazorg Nazorg Alleen Alleen in in Denemarken Denemarken enen Finland Finland bestaat bestaat hiertoe hiertoe een een

Vraagverheldering Vraagverheldering

verplichting. verplichting.

Social Social workers workers pakken pakken dede meldingen meldingen opop enen gaan gaan nana of of dede ondersteuningsondersteuningsenen beschermingsbehoeften beschermingsbehoeften van van

weken weken moet moet gebeuren. gebeuren. Ook Ook voor voor verder verder onderzoek onderzoek

InIn hoeverre hoeverre is is inin Denemarken, Denemarken, Zweden, Zweden, Finland Finland enen Noorwegen Noorwegen sprake sprake van van generalistisch generalistisch werken werken rondom rondom jeugd jeugd enen gezin? gezin?

bestaat bestaat een een wettelijke wettelijke termijn. termijn.

DeDe term term social social worker worker verwijst, verwijst, netnet alsals dede term term

hethet kind kind onderzocht onderzocht moet moet worden. worden. DeDe wet wet schrijft schrijft in in alle alle vier vier dede landen landen voor voor datdat ditdit binnen binnen één één of of twee twee

‘jeugd‘jeugdenen gezinsgeneralist’ gezinsgeneralist’ naar naar een een werkwijze werkwijze

Opstellen Opstellen ondersteuningsplan ondersteuningsplan

énén naar naar een een professie. professie. DeDe social social worker worker lijkt lijkt

NaNa dede vraagverheldering vraagverheldering stelt stelt een een social social worker worker ––

veelal veelal gespecialiseerd, gespecialiseerd, met met name name in in hethet domein domein

idealiter idealiter samen samen met met dede ouders ouders - een - een onderonder-

jeugd jeugd enen gezin. gezin. Binnen Binnen ditdit domein domein werkt werkt hijhij wel wel

steuningsplan steuningsplan op.op.

generalistischer generalistischer dan dan wijwij in in Nederland Nederland tottot nunu toetoe kennen. kennen. Social Social workers workers bieden bieden namelijk namelijk alsals spin spin in in

Bieden Bieden van van dede ondersteuning ondersteuning

hethet web web - vanuit - vanuit dede verschillende verschillende jeugdvoorzieningen jeugdvoorzieningen

Denk Denk aan aan praktische praktische pedagogische pedagogische hulp, hulp, opvoedopvoed-

diedie vallen vallen onder onder dede gemeentelijke gemeentelijke regie regie - -

ondersteuning, ondersteuning, een een contactgezin contactgezin of of gezinstherapie, gezinstherapie,

ondersteuning ondersteuning aan aan kinderen, kinderen, jongeren jongeren enen ouders, ouders, énén

maar maar ook ook aan aan uithuisplaatsing. uithuisplaatsing. Meestal Meestal is is hethet bieden bieden

aan aan professionals professionals in in dede basisvoorzieningen. basisvoorzieningen.

Nederlands Nederlands Jeugdinstituut Jeugdinstituut

Het Het werk werk van van dede Nederlandse Nederlandse jeugdjeugdenen gezinsgeneralist gezinsgeneralist enen datdat van van dede Scandinavische Scandinavische social social worker worker heeft heeft een een aantal aantal raakvlakken. raakvlakken. ZieZie hethet kader kader hieronder. hieronder.

Basis: Basis: ondersteunen ondersteunen van van pedagogische pedagogische (pedagogische) (pedagogische) basisvoorzieningen basisvoorzieningen aansluiten aansluiten bijbij dede vraag vraag enen werken werken opop maat maat helpen helpen bijbij hethet opstellen opstellen van van een een ondersteuningsplan ondersteuningsplan versterken versterken van van dede opvoeding opvoeding BijBij hulp hulp aan aan gezinnen gezinnen met met complexe complexe enen meervoudige meervoudige problematiek problematiek komt komt daar daar vaak vaak bij:bij: versterken versterken van van andere andere domeinen domeinen inschakelen inschakelen van van gespecialiseerde gespecialiseerde hulp hulp onderling onderling afstemmen afstemmen van van dede diverse diverse vormen vormen van van hulp hulp optreden optreden bijbij crisissituaties crisissituaties

Belangrijk Belangrijk verschil verschil tussen tussen dede Scandinavische Scandinavische social social

vanuit vanuit (pedagogische) (pedagogische) basisvoorzieningen basisvoorzieningen toetoe

worker worker enen dede Nederlandse Nederlandse jeugdjeugdenen gezinsgeneralist gezinsgeneralist

te te leiden leiden naar naar dede gemeente. gemeente. Daar Daar ontvangen ontvangen

is is datdat eerstgenoemde eerstgenoemde een een plan plan opstelt opstelt waarin waarin hethet

zeze nana vraagverheldering vraagverheldering meer meer of of intensievere intensievere

kind kind centraal centraal staat. staat. DitDit gebeurt gebeurt met met dede ouders. ouders.

ondersteuning, ondersteuning, diedie – heel – heel pragmatisch pragmatisch - zo - zo nodig nodig

DeDe Nederlandse Nederlandse jeugdjeugdenen gezinsgeneralist gezinsgeneralist stelt stelt

al al eerder eerder begint. begint.

daarentegen daarentegen een een plan plan opop waarin waarin dede nadruk nadruk ligtligt opop hethet gehele gehele gezin. gezin.

2.2.Zorgcoördinatie Zorgcoördinatie DeDe gemeentelijk gemeentelijk social social worker worker heeft heeft vaak vaak een een

Wat Wat kunnen kunnen wijwij van van dede aanpak aanpak inin deze deze landen landen leren leren voor voor dede ontwikkeling ontwikkeling van van dede jeugdjeugdenen gezinsgeneralist gezinsgeneralist inin Nederland? Nederland?

belangrijke belangrijke rolrol alsals zorgcoördinator zorgcoördinator (zie (zie ‘Taken’). ‘Taken’).

3.3.Het Het kind kind staat staat centraal… centraal…

Vooral Vooral dede werkprincipes werkprincipes diedie fungeren fungeren alsals richtlijn richtlijn

InIn alle alle Scandinavische Scandinavische landen landen staat staat in in dede

in in hethet werk werk van van gemeentelijk gemeentelijk social social workers workers in in

werkzaamheden werkzaamheden van van dede gemeentelijk gemeentelijk social social

Scandinavië Scandinavië bieden bieden hiervoor hiervoor handvatten. handvatten. We We

worker worker hethet kind kind centraal. centraal. ZoZo praat praat dede

onderscheiden onderscheiden er er zes. zes.

gemeentelijk gemeentelijk social social worker worker in in alle alle landen landen in in dede vraagverhelderingsfase vraagverhelderingsfase met met hethet kind. kind. DeDe gehele gehele

1. 1.‘Geleidelijke ‘Geleidelijke opschaling’ opschaling’

vraagverhelderingsfase vraagverhelderingsfase is is expliciet expliciet niet niet gericht gericht opop

InIn alle alle bezochte bezochte landen landen is is sprake sprake van van een een geleidegeleide-

hethet gezin gezin maar maar opop dede welzijns-, welzijns-, ondersteuningsondersteunings-

lijke lijke opschaling opschaling in in hethet bieden bieden van van ondersteuning. ondersteuning.

enen beschermingsbehoeften beschermingsbehoeften van van hethet kind. kind.

Het Het onderscheid onderscheid tussen tussen preventieve preventieve onderondersteuning steuning enen ondersteuning ondersteuning diedie wordt wordt geboden geboden

4.4.…maar …maar nooit nooit zonder zonder dede ouders ouders

tijdens tijdens enen nana dede vraagverheldering vraagverheldering lijkt, lijkt, in in

DeDe social social worker worker betrekt betrekt echter echter altijd altijd dede ouders ouders

vergelijking vergelijking met met Nederland, Nederland, minder minder scherp. scherp.

bijbij hethet ondersteuningsproces. ondersteuningsproces. InIn Denemarken Denemarken

DeDe geleidelijke geleidelijke opschaling opschaling laat laat zich zich verklaren, verklaren,

is is bijvoorbeeld bijvoorbeeld wettelijk wettelijk vastgelegd vastgelegd datdat er er niets niets

onder onder meer meer alsals effect effect van van dede zorgmeldplicht. zorgmeldplicht. Ook Ook

gebeurt gebeurt zonder zonder betrokkenheid betrokkenheid van van hethet kind kind enen

lichtere lichtere zorgen zorgen over over hethet welzijn welzijn van van kinderen kinderen

gezin, gezin, mits mits dede veiligheid veiligheid van van hethet kind kind ditdit toelaat. toelaat.

worden worden gemeld, gemeld, waardoor waardoor al al in in een een vroeg vroeg stadium stadium

InIn Finland Finland enen Zweden Zweden voeren voeren social social workers workers nana

ondersteuning ondersteuning kan kan worden worden geboden. geboden. Ook Ook is is er er

een een zorgmelding zorgmelding een een gezamenlijk gezamenlijk gesprek gesprek met met

een een geleidelijke geleidelijke overgang overgang van van dede nulde nulde naar naar dede

dede melder, melder, ouders ouders enen kind. kind. Ouders Ouders zijn zijn in in alle alle

eerste eerste enen dede tweede tweede lijn. lijn. ZoZo proberen proberen dede social social

bezochte bezochte landen landen nauw nauw betrokken betrokken bijbij hethet opstellen opstellen

workers workers – indien – indien nodig nodig - kinderen, - kinderen, jongeren jongeren enen

van van hethet ondersteuningsplan. ondersteuningsplan.

ouders ouders met met meerdere meerdere ondersteuningsbehoeften ondersteuningsbehoeften

Nederlands Nederlands Jeugdinstituut Jeugdinstituut

5. Aandacht voor het sociale netwerk

6. Veel aandacht voor het welbevinden

Social workers in de Scandinavische landen

In alle Scandinavische landen is veel aandacht voor

betrekken waar mogelijk het sociale netwerk

het welbevinden van kinderen. De social workers

van gezinnen bij de vraagverhelderingsfase en

bieden vanuit voorschoolse voorzieningen, scholen

de ondersteuning. Als belangrijke verwanten en

en family centres preventieve ondersteuning aan

bekenden ontbreken, kan een lotgenotengroep

alle kinderen, jongeren en gezinnen, ook als geen

ondersteuning bieden aan het gezin.

sprake lijkt te zijn van problemen of risico’s.

Randvoorwaarden Drie randvoorwaarden die het voor social workers mogelijk maken om goed te kunnen functioneren, hoorden wij in alle bezochte landen. Wij geven ze mee ter overweging bij de ontwikkeling en invoering van de jeugd- en gezinsgeneralist in Nederlandse gemeenten. Een gedeeld instrumentarium: In de Scandinavische landen komt het veel voor dat gemeentelijk social workers werken met één systeem of methode. Denk bijvoorbeeld aan het Zweedse BBIC; een systeem om de interventiebehoeften van kinderen te onderzoeken, vast te leggen en te evalueren. Na- en bijscholing, evenals tijd voor super- en intervisie. Ook wijzen de social workers op het belang van een caseload die het mogelijk maakt elke cliënt de aandacht te kunnen schenken die hij nodig heeft.

Meer weten? Deze factsheet is gebaseerd op het rapport ‘Generalistisch werken rondom jeugd en gezin in de Scandinavische landen’, van Berg- le Clercq, Bosscher, Keltjens en Vink (2013). Voor uitgebreider informatie over de jeugdstelsels in Scandinavië verwijzen wij u naar de factsheet ‘Jeugdzorg in Europa, versie 2.0’ van Berg- le Clercq, Bosscher en Vink (2012).

Nederlands Jeugdinstituut

Auteurs: Tijne Berg- le Clercq, Nynke Bosscher,

Postbus 19221

Marjolein Keltjens en Caroline Vink

3501 DE Utrecht

Redactie: Els Witte

030 - 230 63 44

Fotografie: Michael Svensson

website www.nji.nl

Ontwerp: Punt Grafisch Ontwerp

e-mail [email protected]

© 2013 Nederlands Jeugdinstituut