Wat is professioneel adviseren? Over professionalisering en kwaliteit van het adviesvak
tekst Hans Strikwerda
Waarom maken we ons druk over de professionalise-
neveneffecten in termen van schade aan timmer- en
ring en de kwaliteit van het vak management consul-
schilderwerk). In dit laatste geval wordt de term pro-
ting? Kennelijk is er sprake van gebrek aan professi-
fessional gebruikt als tegenhanger van ‘charlatan’ of
onaliteit of mogelijk zelfs is er sprake van charlatans
‘beunhaas’.
en daarmee dus gebrek aan kwaliteit.
Professional stamt van het Latijnse profiteri wat betekent ‘openlijk verklaren’ in de zin van een gelofte
Organisatieadvieswerk respectievelijk management
aan een roeping, een beroep en aan de daarmee ver-
consulting is een vrij beroep waarbij vraag en aanbod
bonden waarden.
tot stand komt in de markt. Dan mag in eerste aanleg
Wat een professie derhalve onderscheidt van een
worden verwacht dat het marktmechanisme slechte
beroep is niet de aard van de kennis, opleiding, zelfs
kwaliteit wel uitwiedt. Of het marktmechanisme func-
ook niet een diploma, maar dat in de uitoefening en de
tioneert in dit opzicht niet goed, of de goede manage-
ontwikkeling van het vak een institutionele rol wordt
ment consultants hebben last van slechte consultants
vervuld, als één van, wat Schuyt noemt, de steunberen
via het mechanisme van spill over: omdat er slechte
van de samenleving.
adviseurs zijn, zijn opdrachtgevers ook meer terug-
De vraag is vervolgens of en, zo ja, op welke wijze
houdend om goede in te huren, er zijn meer kosten
organisatieadviseurs respectievelijk management
verbonden aan selectie van adviseurs en aan het for-
consultants in de uitoefening van hun beroep invul-
muleren en bewaken van opdrachten. Of gaat het bij
ling hebben gegeven aan een institutionele functie, in
professionalisering om status en bescherming van het
het bijzonder welke specifieke waarden daarbij in het
eigen economisch belang van de beroepsgroep? Om een
geding zijn. Gezien de hiervoor gegeven definitie van
antwoord te vinden wat professionalisering inhoudt
institutie moeten twee vragen worden beantwoord:
respectievelijk dient in te houden in het geval van de management consultant, moet een aantal vragen gesteld worden. Die vragen staan centraal in dit artikel.
1. Welke gedragingen en onzekerheden (in of met betrekking tot organisaties respectievelijk organiseren) zijn door het adviesvak als professie beperkt,
2. Wat is professioneel? De term ‘professional’ wordt in het dagelijkse taalgebruik in verschillende betekenissen gebruikt. De term
respectievelijk in zekere banen geleid? 2. Welke waarden heeft het adviesvak als professie doen handhaven in de samenleving?
wordt gehanteerd voor personen die bijvoorbeeld met een sport in hun inkomen (en vermogensopbouw)
Wat de professional onderscheidt van de vakman is
voorzien. In dit geval is de term professional de tegen-
dat de professional vakmanschap toepast met oog op
hanger van ‘amateur’. Ook wordt de term professional
noodzakelijke institutionele wijzigingen in de samen-
gebruikt voor bijvoorbeeld artsen, verpleegkundigen en
leving met daarbij bescherming van waarden die voor
leraren. Bij deze groep wordt de term in het bijzonder
de samenleving essentieel zijn. Meer in het bijzonder
gebruikt in het maatschappelijke debat over de effecten
gaat het dan om institutionele veranderingen die op
van bureaucratische organisatievormen op de effecti-
een ander niveau liggen dan wetgeving, respectievelijk
viteit en handelingsvrijheid van deze professionals om
niet of moeilijk of niet tijdig door wetgeving gestuurd
hun werk goed te doen en daarmee maatschappelijke
kunnen worden, respectievelijk die buiten het bereik
problemen op te lossen. De term professionals wordt
van de wet liggen. Het gaat om institutionele verande-
ook gebruikt voor bijvoorbeeld onderzoekers, ontwer-
ringen die zich afspelen in de directe, concrete context
pers en andere hoogopgeleiden in het bedrijfsleven.
van besturen, leidinggeven en op de werkvloer.
In dit geval is de term professional drager van een
42
discussie over de voor hoogopgeleiden noodzakelijke
3. Wat zijn de onderscheidende elementen
andere organisatievormen dan in het geval van laag
van professionaliteit?
opgeleide werknemers. De term ‘professioneel’ wordt
Professionaliteit vooronderstelt vakmanschap, maar
ook gebruikt als equivalent van ‘vakmanschap’; van een
vakmanschap alleen is nog geen professionaliteit. Een
loodgieter wordt verwacht dat deze een lekkage pro-
vraag die daarbij moet worden gesteld is of de profes-
fessioneel verhelpt (duurzaam, met een juist gebruik
sional in al zijn handelen, respectievelijk opdrachten
van middelen, een efficiënte methode, met minimale
of cases professioneel handelt of dat professionaliteit
Professionalisering spitst zich toe op de institutionele functie van de professional in de samenleving
43
slechts in specifieke cases aan de orde is.
als ook meer academische literatuur. In het geval van
Kubr noemt als elementen van professionaliteit in het
management consultancy is de uitdaging in het con-
algemeen, en dus ook voor de management consultant
crete geval verbanden te zien tussen de verschillende
en organisatieadviseur:
disciplinaire aspecten van organisatie- en bestuursvraagstukken. Juist het monodisciplinaire karakter van
• Kennis en vaardigheden. Het bestaan van een body of
vakmanschap moet overstegen worden. De body of
knowledge, een formele specifieke opleiding, een mini-
knowledge van de management consultant of organisa-
mum aan praktische ervaring, voortgezette educatie,
tieadviseur is op zich niet uniek. Dat onderdeel van de
die alle in peer group-verband ook regelmatig getoetst
body of knowledge dat het vermogen creëert de business
worden;
institutions (HRM, IT, management control, logistiek en
• Dienstbaarheid en maatschappelijk belang. De profes-
dergelijke) zinvol en adaptief te integreren in concrete
sional stelt kennis en ervaring beschikbaar aan cliën-
situaties, vormt een eerste onderscheid tussen vak-
ten in de vorm van een dienstverlening tegen een ver-
manschap van zowel de manager en de stafspecialist
antwoord honorarium. In die dienstverlening houdt
enerzijds en de management consultant respectievelijk
de professional de eigen belangen ondergeschikt aan
organisatieadviseur in zijn professionele rol anderzijds.
die van de cliënt. De belangen van de cliënt worden
Dat vermogen om grenzen van professies te duiden en
door de professional in een breder maatschappelijk
om professies zowel te overstijgen als te integreren
perspectief beoordeeld en de professional neemt bre-
in concrete situaties, blijkt een schaars goed. Dat is
dere maatschappelijke noden en belangen in acht in
ook de reden dat goede bestuurders schaars zijn. Een
het adviseren van de cliënt;
tweede uitdaging aan de professie, en dus tevens een
• Ethische normen. Er zijn ethische normen geformu-
definiërend onderdeel van de body of knowledge, is
leerd, gedeeld en toegepast door de leden van een
om de grondslagen van de verschillende business insti-
professie. Deze normen specificeren wat betamelijk
tutions te kennen en te doorgronden. Het blijkt dat
en wat onbetamelijk gedrag is. Deze normen gaan
de business institutions zelf daaraan vaak te weinig
verder dan wat de wet vereist; gedrag dat volgens de
aandacht besteden, terwijl juist nu daar de basis ligt
wet correct is, hoeft daarom nog niet ethisch te zijn
voor de specifieke professionele functie van de profes-
volgens professionele normen;
sional. Het blijkt dat de business institutions of busi-
• Maatschappelijke erkenning en handhaving; de
ness professionals – HRM, accounting, control, maar
samenleving waarin de professie opereert en de clien-
ook strategen – onvoldoende aandacht besteden aan de
tèle van een professie erkennen de maatschappelijke
institutionele grondslagen van hun vak en welke veran-
rol, de status, de ethiek en de gedragsnormen van de
deringen er aan de orde zijn op dat niveau. Een body of
professie. Deze erkenning kan impliciet zijn (zoals in
knowledge, en daarmee een professie, heeft ook steeds
Nederland) of expliciet (zoals in Oostenrijk);
beperkingen en moet zelf ook onderwerp zijn van vali-
• Zelfdiscipline en self-control. In het adviseren van een cliënt betracht de professional zelfdisciplinering (als
datie, vernieuwing en aanpassing. Het criterium van een specifieke, moeilijk toeganke-
tegenhanger van externe disciplinering in de vorm
lijk body of knowledge vormt in het geval van bijvoor-
van hiërarchisch toezicht, contractuele sancties of
beeld medici de basis voor hun monopolie die speci-
wettelijke sancties) en de professional let er zelf op
fieke kennis te mogen toepassen. De grondslagen voor
dat hij zich houdt aan de gedragscode van de eigen
een dergelijk monopolie zijn er niet in het geval van
beroepsgroep. De professional is lid van de corporatie
management consultancy. Maar dat geldt bijvoorbeeld
die zijn of haar professie representeert, waarmee de
ook de registeraccountant. Die keurt immers enkel
professional zich ook onderwerpt aan het tuchtrecht
een door de onderneming zelf opgestelde jaarrekening
van zijn of haar professie.
goed; daar is evenmin sprake van een kennismonopolie. Dit laat onverlet dat een professie met betrekking tot
Wil er sprake zijn van een professie, dan moet het bij
zijn body of knowledge een viertal verplichtingen kent:
de body of knowledge om specialistische kennis gaan die niet gemakkelijk door de gemiddelde belanghebbende begrepen kan worden, respectievelijk moeilijk
raties;
toegankelijk is voor individuele cliënten en ook voor de
2. Deze kennis volledig beschikbaar te stellen;
samenleving van vitaal belang is.
3. Er op toe te zien dat deze kennis integer wordt toe-
De vraag is of daarvan in het geval van management consultancy respectievelijk organisatieadviseurs
44
1. Deze via onderwijs over te dragen op volgende gene-
gepast; 4. Dat deze kennis via onderzoek en kritische beschou-
sprake is. Het wemelt van de MBA-opleidingen, het
wing voortdurend verder wordt ontwikkeld, zowel in
aantal publicaties over organisatie, leidinggeven en
operationele zin, nieuwe gebieden als wetenschap-
bestuur is schier onoverzichtelijk, zowel wat betreft de
pelijke en institutionele grondslagen.
commercieel goed toegankelijke managementboeken
Het is begrijpelijk dat Kubr de vraag opwerpt of
rationeel besluit en handelt, het nut van de onderne-
management consulting wel een professie is. De prak-
ming maximaliseert, met als gevolg een optimale allo-
tijk zal zijn dat er een grote groep dienstverleners is die
catie van de middelen in de economie en dienovereen-
management consulting als vak uitoefent en dat er een
komstig de realisatie van een maximale welvaart. In de
kleinere groep is die het als professie uitoefent. Ook zal
markttheorie wordt verondersteld dat het marktmecha-
er een groep zijn die weet in welke cases management
nisme niet-efficiënte bedrijven, en dus niet-rationeel
consulting als vak moet worden uitgeoefend en in
handelende ondernemers respectievelijk bestuurders
welke cases als professie.
elimineert uit het economische systeem.
Professioneel houdt vooral in dat professionals zich
Dat is theorie; de praktijk is een andere. Die bestaat
bewust zijn van hun specifieke maatschappelijke rol en
uit de sociaalpsychologische mechanismen van bounded
hun verplichting tegenover de samenleving.
rationality, satisfying behavior, het dilemma van exploratie en exploitatie, dominant logic enzovoort, bij bestuurders
4. Wat is voor wie het belang van professionaliteit
en managers, als gevolg waarvan niet díe beslissingen
en professionalisering?
worden genomen, zoals verondersteld in de theorie
Het belang van professionaliteit, ook die van de
over het marktmechanisme. Ongecorrigeerd zou dit
management consultant, ligt niet op het niveau van
een te trage ontwikkeling van de economie tot gevolg
de concrete dienstverlening respectievelijk de directe
hebben, zoals het geval was begin jaren tachtig in de
effecten daarvan in het concrete geval, respectievelijk
economie van de Verenigde Staten, na veertig jaar sta-
de tevredenheid van de opdrachtgever. Immers, dat
keholder value management.
geldt ook de gewone beroepsuitoefening, levering van
Waar de wetenschap tot taak heeft de eerder
diensten en goederen. Het belang van professionaliteit
genoemde sociaalpsychologische mechanismen te cor-
ligt in het handhaven van specifieke waarden in de
rigeren in algemeen maatschappelijke zin, heeft de
samenleving, deels ook als basis van het voor een goed
organisatieadviseur dit in concrete gevallen, voordat
functionerende samenleving benodigde vertrouwen.
het marktmechanisme, de kapitaalmarkt, het systeem
Het gaat niet alleen om het handhaven van waar-
van corporate governance of de samenleving via wetge-
den, waar nodig houdt professionaliteit ook het initië-
ving de individuele bestuurder corrigeert. Dit impli-
ren en doorzetten van noodzakelijke veranderingen op
ceert dat de institutionele rol van de management con-
het niveau van governance en institutional environment in
sultant daarin ligt de bestuurder als cliënt te adviseren
(gezegd zou kunnen worden dat veranderingen op het
vanuit het belang van de vennootschap, respectievelijk
niveau van third order economizing onderwerp zijn van
de samenleving, niet vanuit het persoonlijk belang van
de normale beroepsuitoefening). Immers, het is op het
de bestuurder. Het verschil tussen de management con-
niveau van governance en institutional environment
sultant als vakman en de management consultant als
dat onzekerheidsreducerende conventies en spelregels
professional is dat de eerste zich richt op de cliënt als
– formele en informele – bij tijd en wijle doorbroken
opdrachtgever en de vraag stelt: wat wil de cliënt?
moeten worden om nieuwe sociale structuren te creë-
De management consultant als professional stelt de
ren die vereist worden door nieuwe technologieën en
vraag: wat dient de cliënt te doen of na te laten vanuit
nieuwe schaarsteverhoudingen.
het belang van de vennootschap, respectievelijk het
In de wereld van de accountancy speelt er de vraag
maatschappelijk belang?
voor wie en wiens belang nu eigenlijk de registeraccountant de jaarrekening controleert en daaraan een
5. Wat is professionalisering?
goedkeurende verklaring hecht. De opdrachtgever van
Wat zou nu kunnen worden verstaan onder profes-
de registeraccountant is dan weliswaar het bestuur
sionalisering van management consulting, in het bij-
van de vennootschap die de accountantsverklaring
zonder in de eenentwintigste eeuw? Het moge uit het
nodig heeft, maar de ultimate client van de registerac-
voorgaande duidelijk worden dat vakmanschap, en het
countant is society. Zo zou ook de vraag kunnen worden
op peil houden daarvan, een minimumvereiste is die
gesteld of in het geval van de management consultant
niet onderscheidend is voor professionalisering (ten
de opdrachtgever de ultimate client is, of dat dit, net
opzichte van de professionalisering van managers). Er
zoals ook in het geval van de registeraccountant, de
bestaat een opvatting over professionalisering die zich
samenleving is. De registeraccountant is vooral de ver-
beperkt tot vakmanschap en de daarmee samenhan-
trouwensman in het maatschappelijk verkeer tussen
gende verhoudingen professional – manager, inclusief
aandeelhouders en het bestuur van de vennootschap. De consultant daarentegen heeft tot taak, naast de
het managen van professional service firms. Die opvatting wordt hier genegeerd. Professionalisering spitst zich
eerder genoemde institutionele veranderingen in de
toe op de institutionele functie van de professional in
praktijk te realiseren, om ook een tekortkoming van de
de samenleving.
markt te compenseren. Immers, de economische theorie van de marktwerking suggereert dat de ondernemer
Nu, begin eenentwintigste eeuw is er sprake van institutionele verschuivingen in de samenleving. De
45
complicatie hierbij is dat het heldere onderscheid in
impliceert voor organisatie, leidinggeven en besturen.
het modernisme tussen basisinstituties, gezin – niet-
Professionalisering wil zeggen dat de management con-
gezin, wetenschappelijke kennis – niet-wetenschappe-
sultant zich realiseert in welke situaties er welke waar-
lijke kennis, natuur – niet-natuur, niet meer opgaan.
dehiërarchieën in het geding zijn of zouden moeten zijn
Tegelijk is het zo dat oude instituties blijven bestaan,
in het belang van individuen en de samenleving.
waaraan, juist ook in de sfeer van organisaties, nieuwe
Instituties kunnen onder druk komen te staan als
institutionele verhoudingen worden toegevoegd. In die
gevolg van wijzigende schaarsteverhoudingen in de
zin is dit een periode die voor velen verwarrend is. We
economie. Daarmee heeft institutionele verandering
hebben te maken met een overheid die zelf zoekende is
ook steeds te maken met belangen en belangentegen-
naar haar rol in de samenleving, ook waar het gaat om
stellingen in de samenleving. Institutionele verande-
de institutionele rollen van de overheid. Er is een crisis
ringen impliceren daarmee nieuwe conflicten in de
over wat de bindende elementen zijn in de samenle-
samenleving. De met de industrialisatie van de twin-
ving. Vanuit het neoliberale marktdenken poogt de
tigste eeuw dominante conflictstructuur van arbeid
overheid control te ontwikkelen over het werk van
versus kapitaal, wordt in de eenentwintigste eeuw
professionals als medici, verpleegkundigen en leraren.
aangevuld met andere conflictstructuren, waaronder
Tegelijkertijd stelt de overheid dat die op hun niveau
het conflict van kennis versus zeggenschap. Gezien de
maatschappelijke problemen moeten oplossen, proble-
toenemende rol van kennis en kennisexploitatie in de
men die in termen van normen, waarden, binding en
economie van de eenentwintigste eeuw zijn professies
disciplinering nu juist institutionele problemen zijn. De
als schatkamers van te exploiteren kennis zelf onder-
management consultant maakt zich daarbij tot instru-
werp van conflict. Het kennismonopolie van professies
ment van het neoliberale denken wanneer deze in insti-
wordt systematisch afgebroken in het belang van de
tuties als ziekenhuizen, scholen en ministeries manage-
economie. Daarmee is het niet zo dat er geen noodzaak
menttechnieken introduceert (prestatiemanagement
meer is voor professies, integendeel. Maar professies
De ultimate client van de registeraccountant is society. Dus die van de adviseur ook? bijvoorbeeld) die ontleend zijn aan ondernemingen en
moeten hun kennismonopolie wel opgeven om hun
ten aanzien van de kerntaak van deze instituties (dus
kernfunctie - institutionele veranderingen in de praktijk
niet de bedrijfsvoeringfuncties) haaks staan op de insti-
realiseren - vanuit belangeloosheid te kunnen vervul-
tutionele rol van deze organisaties. Professionalisering
len. Wat nu veel belangrijker wordt is het vermogen
wil zeggen: onafhankelijk zijn in het denken en hande-
om te onderkennen wanneer wel en wanneer niet, in
len tegenover overheid, bestaande institutionele ver-
praktijksituaties, institutionele veranderingen aan de
houdingen, de markt en het marktdenken, inclusief het
orde zijn en daarmee welke belangenconflicten in het
managerialism.
belang van de samenleving opgelost moeten worden.
Volgens Elliot Krause is de studie naar profes-
Professionalisering wil zeggen, gegeven een body of
sionalisering een studie naar de arrangementen die
knowledge die op orde is, een (her)bezinning op de
samenlevingen door de geschiedenis heen in het leven
maatschappelijke rol, positie en verantwoordelijkheid
hebben geroepen om zich te voorzien van die diensten
van de management consultant.
die vitaal waren voor hun overleving. Voor de management consultant impliceert dit dat deze zich de vraag
Over de auteur
moet stellen wat die vital need is. Die vital need is de
Prof. Dr. J. Strikwerda CMC is als management consul-
noodzakelijke sociale, informele instituties die niet
tant verbonden aan Nolan, Norton & Co., directeur van
door de wetgever (tijdig) bijgestuurd kunnen worden,
het Nolan Norton Institute en hoogleraar organisatie
maar in de praktijk ontwikkeld en toegepast moeten
en verandering aan de Faculteit voor Economie en
worden. Professionalisering is dat de management con-
Bedrijfskunde van de Universiteit van Amsterdam. Zijn
sultant het onderscheid weet tussen veranderingen die
laatste boek is Van unitmanagement naar multidimensionale
te maken hebben met getting the marginal conditions right,
organisaties, Assen: Van Gorcum, 2008.
veranderingen op governanceniveau en die op institutioneel niveau, ook wanneer deze zich zo niet aandienen. Ook moet de management consultant het onder46
Dit artikel is een voorpublicatie van het hoofdstuk ‘Over professionalisering en kwaliteit van het advies-
scheid kennen tussen productieorganisaties en orga-
vak’ uit het binnenkort te verschijnen boek ‘De Lerende
nisaties met een institutionele functie en wat dit
Adviseur’, Mediawerf Uitgevers, Amsterdam.
