WAT I ED ER EEN WETEN MOET ALGEMEENE GESCHIEDENIS VAN DE COHEN ZON N 1AMSTERD 'IM

WAT I ED ER EEN VAN DE

ALGEMEENE GESCHIEDENIS

WETEN MOET

COHEN ZON N

1AMSTERD 'IM .

Wat iedereen van de

A1gemeeie lGeschiedenis weten moet.

Door Dr . W. SCHWALBE . Bewerkt door Mevrouw S. J . BARENTZ-SCHONBERG .

COHEN ZONEN, AMSTERDAM .

Men groote

verdeelt de

algemeene geschiedenis in

afdeelingen o

e

drie

periodern .

I. De geschiedenis der Oudheid . Zij

begint bij

den alleroudsten

tij d en eindigt bij

den val van het West-Rom einsche Rij k

(375 v . Chr .)

II . De geschiedenis der vIiddeleeuwen . Zij begint bij den val van het West -Romeinsche Rijk en eindigt bij de Hervorming (begin der 16e eeuw) .

III . De nieuwe geschiedenis van de Hernvorming t, ot heden .

DE OUDHEID.

De Egyptenaren Egypte, het noordoostelijkste land van Afrika dankt zijn heteekenis en vroege beschaving aan den Nijl, wiens overstroomingen hot land vruehtbaar maakten en die -de bewoners tot een werkzaam levee dwongen . De oudste Egyptisehe steden zijn MEMPHIS en THEBE . De bevolking was verdeeld in Kasten, afgeseheiden klassen, die meestal van vader op zoon overgingen . De aanzienlijkste kasten waxen die der priesters en der Daarnaast stonden de landbouwers, handwerkslieden ; kooplieden, kunstenaars ., zeelieden enz . De koningen, Pharaonen genaamd, behoorden tot de priesterkatste . De voornaalnste God der Egyptenaren was RA, de zonnegod . Naast dezen werden nog vereerd OSIRIS, en zjin gemalin ISIS . Ret yolk aanbad heilige dieren b .v . den krokodil, de kat, de ichneumon, de ibis, maar

voornamelijk den apis, een zwarten stier met een witten driehoek op het voorhoofd . De lij ken werden gebalsemd en versteenden tot mummies, omdat men geloofde, dat de onsterfelijkheid van de ziel samenhing met het voortbestaan van het lichaam . De Egypt enaren wa ren eerste bouwm eesters . Zij maakten de pyramiden, de graven der koningen . De pyramide van Cheops bij Gizeh is 137 M hoog, ofschoon hat bovenste gedeelte ontbreekt . Even grootsch waren de tempels en paleizen, de labyrinthen, de obelisken, de memnonszuilen, standbeelden der koningen, de sfinxen enz . Alle gebouwen, beelden enz waren bedekt met hierogliefen, hat heilige schrift der Egyptenaren, wier ultlegging ons thans een duidelij k beeld geeft van het Egyptische leven . Onder SESOSTRIS of RAMSES II (1850 v . Chr.) en RHAMPSINIT (1250 v. Chr.) bereikte hat land zijn hoogsten bloei en grootste macht . Achtereenvolgens werd hat veroverd door de Ethiopiers, de Assyriers en Koning Nebukadnezar van Babylonie . In 525 v . Chr verloor PSAMMENITOS, de zoon van AMASIS, zij n troon in den strij d met den koning van Perzie, KAMBYSES, en werd Egypte een Perzische provincie.

De Babyloniers en Assyriers . De BAB Y LONIERS die in hat oude Mesopotamia woonden aan den Eufraat en den Tigris, zijn de oudste dezer kultuurvolkeren . Hun hoofdstad Babylon aan den

Gerestaureerde Tempel van Chorsabad, het oude Nini ve .

8 Euf rant, was een der grootste en prachtigste steden der Oudheid . De muren eromheen waren 200 ellen hoog en 50 ellen dik . Onder de schoonste houwwerken behoorden het Koninklijk Paleis ; de hangende tuinen, een terrasvormig aangelegd paleis waar op het looden dak zooveel aarde was gebracht, dat de hoog • ste b oomen daarin konden groeien ; en de tempel van Be[ of Baal . De hoofdstad van het Assyrische Rijk, door Babylonische kolonisten gegrondvest, was NINIVE, aan den Tigris, dat in grootte en pracht niet achterstond bij Babylon . Onder de vorsten waren verscheiden

beroemde krijgshelden als SALMANASSAR V en SANHERIB . Ongeveer 600 v . Chr. werd Assyriers eroverd door de Meden en Babyloniers . Ninive, dat na zijn eerste verwoesting door Sanherib prachtig was herbouwd, werd geheel vernield en tot een puinhoop gemaakt . In Babylonie waren intusschen de CHALDEERS gekomen, een yolk, dat zich zoo geheel met de oude bevolking vereenigde, dat de beidQ namen in dezelfde beteekenis gebruikt worden . Onder NABOPOLASSAR en nog meer onder liens zoon en opvolger NABUKODNOSSAR, den NEBUKAD1tiNEZAR uit den bijbel, kreeg het Rij k, dat een tij dl ang on der de opperheerschappij der Assyriers had gestaan, `veer groote macht, tot het na den dood van den Koning in handen viel van den Perzischen koning CYRUS (538 v . Chr .)

9

De Meden en Perzen . De MEDEN bewoonden de landen zuidelijk van de Kaspische Zee . Hun hoofdstad was EKBATANA . In het zuidelijk van Media gelegen Perzie lager SUSA en PERSEPOLIS . Hun geschiedenis hangt ten nauwste samen met die der Babyloni6rs en der Assyriers . Nu hadden dezen de Opperheerschappij, dan weer genen . CYRUS de beroemde koning der Perzen (500 v . Chr .) was een inachtig veroveraar, die zijn rijk uitbreidde over geheel midden- en voor-Azi6 . Hij versloeg o .a . den rijken Lydischen Koning CRESUS, nam hem in zijn hoofdstad Sardus gevangen en veroordeelde hem tot den brandstapel . Doch hij schonk hem later genade en hield hem als zijn raadsman bij zich . Daarna onderwierp hij BabyloniE ~' dat hij tot een Perzische provincie rnaakte Hij stierf op een krijgstoclit tegen de Massageten, een Seytischen volksstam ., wonend aan de Ka,spische Zee . Zijn zoon en opvolger KAMBYSES maakte Egypte tot een Perzische provincie . Na zijn dood maakte een Medisch priester, die zich voor den gestorven brooder des Konings, SMERDIS, uitgaf, zich meester van de regeering . Hij werd later aan zijn afgesneden ooren herkend als een bedrieger en door zeven Perzn zische e lelen gedood . Een hunner DARIUS, zoon van HYSTASPES, werd Koning Ter uitbreiding van zijn rijk en om Perzi6 de wereld-heerschappij to verzekeren wilde hij het Grieksche schiereiland veroveren . Hij ondernam een tocht tegen de Scythen, die echter

--

10

mislukte . Een opstand in Grieksch Klein-Azie onderdrukte hij met bloedige gestrengheid en hij verwoestte Miletus, de rijkste Ionische Kolonie . Daar de Europeesche Grieken hun Aziatische broeders hadden geholpen, moesten zij daarvoor gestraft worden en zoo begonnen de oorlogen tusschen Griekenland en Perzie (493 .) XERXES, zijn zoon en opvolger, zette den strijd voort . Hij werd opgevolgd door DARIUS KODOMANNUS . Deze werd door Alexander den Groote verslagen en Perzie werd een Macedonische provincie .

De Phcnici~rs . De PHENICIERS bewoonden het smalle kustland aan den Oostrand der Middellandsche Zee . Behalve landbouw en veeteelt beoefenden zij reeds in de vroegste tij den vischvangst en scheepvaart en dreven zij uitgebreiden handel . Zonder eenige kennis van het kompas, alleen met de poolster als gids, waagden zij zicli naar alle kustlanden der Middellandsche Zee, eindelijk zelfs door de Straat van Gibraltar in den Atlantischen Oceaan . Van de Britsche eilanden haalden zij tin, van de D uitsche Noordkust barnsteen . De landhandel ging door middel van karavanen tot Syrie, Arabie en Perzie . Even veelbeteekenend was ook hun industrie . Zij waren beroemd door hun purperbereiding uit het roode vocht der purperslakken, door hun fijne geweven stoffen, hun glasfabrikatie, hun werken van goud, zilver en ivoor . Zij kenden ook mijnbouw en metaal-

11 gieten .

Talrijke uitvindingen worden hun toegeschre-

ven, voornarnelijk de uitvinding van het letterschrift . SIDON was de machtigste en rijkste stall . Onder Koning HIRAM kreeg TYRUS den voorrang . De belangrijkste Phenicische Kolonie was KARTHAGO, in 860 v . Chr . door Koningin DIDO of Elise gesticht aan de Noord-Afrikannsche Kust .

De Isra~lieten . De ISRAELIETEN zijn het eenige yolk dat het geloof aan den eenigen, onzichtbaren God in den Hemel bewaarde . De oorspronkelijke naam van (lit yolk was -1Hebreers . Zij noemden zichzelf later

Israe-

De naam Joden kwain eerst na de Babylonische gevangenschap in gebruik Als stamvader wordt in den Bij bel ABRAHAM geuoemd, die van Mesopotanlie naar Kanaan, het latere Palestina tr ok . Zijn zoon IZAAK had twee zonen, ESAU, den stamvader van het Arabische Volk en JAKOB, die den naam Israel aann am en naar wiens 12 zonen het yolk zich in 12 stammen verdeelde . (2000 v Chr .) lieten .

Door JOSEPH, een der zonen van Jakob, wend het yolk naar Egypte overgebracht en het woonde daar ongeveer 400 jaar . Daar het door de Pharaonen in harden slavendienst werd gehouden, bracht MOZES het naar Kanaan terug . (_)p den berg Sinal gaf hij het yolk zijne wonderbare, verheven wet-eving, (1320 v . Chr .) die den Jehovadienst vaste wettelij k e vormen

--

12

gaf en hem tot de ziel van het volksleven maakte . Veertig jaar brachten zij in de woestijn door . Mozes bracht hen tot aan de grens van het Beloofde Land en stierf op den berg Nebo . Zijn opvolger was JOSUA, die het yolk over de Jordaan bracht, zich na veel strijd van bet gebied meester maakte en het onder de twaalf stammen verdeelde . Maar het yolk bleef niet op zich zelf, bet deelde het land met Pheniciers . Philistijnen en andere heidensche volkeren . De voorliefde voor heidensche godsdienstige gebruiken . die zij steeds voor oogen hadden, bracht hen steeds weer tot afgodendienst en afval van den leer van Jehova, zoodat de en Prr•o f eten steeds al hun krachten moesten

Richteren

inspa~nnen om to voorkomen, dat Israel weer tot het hei dendom verviel. Onder de Richteren waren GIDEON, SIMSON en SAMUEL machtige sterke volksleiders . Na de Richteren regeerden Brie Koningen, SAUL, DAVID en SALOMO. David maakte Jerusalem tot hoofdstad van het Rijk en Salomo bouwde den Ternpel . Hun regeering was de bloeitijd voor het Rijk, hoewel toen reeds de afgodendienst algemeen begon to worden (1100-955 v . Chr .) Na den dood van Salomo werd het rijk verdeeld . (955 . v Chr .) REHABEAM, Salomons noon, kreeg Juda met de hoofdstad Jerusalem . Het omvatte de stammen Juda en Benjamin . De overige Lien stammers vormden het rijk Israel, met de hoofdstad Samaria JEROBEAM werd koning . Israel verviel spoedig tot afgodendienst, terwijl in Juda een tijdelijke verbetering werd gebracht door den vurigen geloofsij ver van ELIAS . ELISA, JESAJA en JEREMIAS .

--

18

--

Saol door Samuel tot koning gnomifd

14 De laatste koning van Israel . HOSEA, werd overwonnen door den Assyrischen koning SALMANASSAR, die Samaria veroverde en het yolk in Assyrische gevangenschap leidde . De rest vermengde zich met landverhuizers uit Mesopotamia en vorm .den het yolk der Samaritanen . (722 v . Chr .) ZEDEKIAS, de laatste koning van Juda werd door

.Nebukadnezar overwonnen . (586 v Chr.) Deze liet hem de ougen uitsteken, verwoestte Jeruzalem en leidde de Joden in de Babylonische gevangenschap Toen de Perzische koning CYRUS Babylon veroverde, gaf hij den Joden verlof n aar hun vaderland terug to keeren . Jerusalem en de tempel werden herbouwd (536 v Chr .) Het land bleef twee eeuwen lang een Perzische provincie . Na de veroveriug van hat Perzische rijk door ALEXANDER DEN GROOTE kwam Palestina aan Macedonia en daarna aan SyriP . Tegen den strengen geloofsdwang van koning ANTIOCHUS ontstond een opstand onder leiding der MAKKABEERS, die er n a bij na veertig j aren strij d in slaagden het rij k nogmaals onaf hankelij k to maken en het een schij n van zij n vroegere pracht to hergeven . (164-130 v . Chr .) De m oeilij k verkregen vrij heid was echter van korten duur . In 63 v . Chr . werd Palestina door de Romeinen veroverd . De koningen werden Romelnsche vazallen . Onder HERODES DEN GROOTE werd JEZUS CHRIST US geboren . In een opstand tegen Rome werden de Joden versiagen (70 n . Chr .) . TITUS, de zoon van den Romeinschen keizer VESPASIANUS veroverde en verwoestte Jeruzalem . De Joden werden over de heele wereld verspreid en verloren huts nationale zelfstandigheid .

15

Griekenland GRIEKENLAND is het Zuidoostelijkste sehiereiland van Europa . Het is bijna geheel door de zee omgeven en door eilanden omi ingd . De talrijke inhammen, de vele gebergten, die het near alle richtingen doorsnijden, deelen het land in een groot aantal enkele op zichzelf staande streken, waar iedere volksst am zich zelfstandig kon ontwikkelen en een kleinen staat vormen, die met de andere gemeenschappelijke rijken kon wedijveren . Het eigenlijke Griekenland bestond uit Noord, Midden- en Zuid Griekenland en vele eilanden . NoordGriekenland omvatte westelijk het ruwe Epirus en oostelijk het lachende Thessalid~. Midden-Griekenland of Hellos bestond uit 8 staten, waarvan Beotid met Thebe, Attika met Athene de belangrij kste waren . Zuuid-Griekenland of de Peloponnesus bevatte 9 staten . Het schoonste daarvan was Arkadie', het belangrij kste Lacedemonid of Lakonid met Sparta . I n het westen lagen d e Ton ische ci landen ; in het oosten de Cycladen, in het zuiden Kieta . Aan alle kusten van de Zwarte Egelsche en Middellandsche Zee bezaten de Grieken kolonien . De hioeiendste waren de steden Miletus, Ephesus en S nyrna in Klei n-Azi d . De oudste bewoners van het land waren de Pelasgen, eon yolk dat leefde van lamibou w en veeteelt en dat nehtereenvolgens door de van het Noorden binnndringende Heltenen overwonnen werd. Dezen waren ti erdeeld in vier stammers, de Eoliers, Poriers, Ioniers

16 en Ache&s . De Ioniers waren degenen die de beschaving verspreidden, en het middelpunt der geestesontwikkeling was Athene . De bewoners uit het oosten brachten den Hellenen beschaving en vooruitgdng. CECROPS bouwde den burcht Cekropia waaromheen Athene werd gesticht ; DANAEUS vestigde zich in Argos ; KADMUS legde door het bouwen van den burcht Kadmea den grondslag voor de stad Thebe, PELOPS, de zoon van Tantalus gaf zijn naam aan de Peloponnesus . De Grieken dachten zich hun goden als ideale, geestelijk en lichamelijk volmaakte menschen . De Thessalische berg Olympus is de zetel der twaalf Oppergoden . Zij zijn 'ZEUS (Jupiter), de god van hemel en aarde .

HERA (Juno), zijn vrouw . POSEIDON (Neptunus), de god der zee . PALLAS ATHENE (Minerva), de godin der wijsheid

en van den oorlog . APOLLON (Apollo), de god der zon, der schoone kunsten en der profetie . ARTEMIS (Diana), de godin der maan en van de jacht . ARES (Mars), de god van den oorlog . APHRODITE (Venus), d e godin der schoonheid en der liefde . HEPHAESTOS (Vulcaan), de god van het vuur en der smell en . HESTIA (Vesta), de godin van de kuischheid . HERMES (Mercurius), de god van den handel en van de dieven . DEMETER (Ceres), de godin van den landbouw .

17 - Behalve dezen haddden zij nog vele goden van min-

der en rang . De orakels v erkondigden den wil der goden . Dat to Delphi aan den voet van den Parnassus was het Door den mond van de priesteres PYTHIA openbaarde zich daar Apollon

Diomedes door Pallas Athene beschermd . 2

-- 18 Griekenland verviel in tallooze kleine staatjes zonder politieken samenhang . Behalve door taal, zeden, godsdienst en de orakels, waxen de Grieken nog verbonden door de volksspelen, die ter eere der goden werden gehouden . De beroemdste zijn de Olympische spelen, die op de vlakte van Olympia in Elis ter eere van ZEUS plaats vonden . Slechts vrije Grieken van onbesproken gedrag werden toegelaten . De wedstrij den bestonden uit vuistgevechten, discuswerpen, hardloopen, tentoonstellingen van de werken der beeldhouwers enn schilders, voordrachten van dichters, redenaars enz . De overwinnaar kreeg een krans uit de takken van den heiligen olijfboom. De spelen werden om de vier jaar gehouden . Zulk een tijdruimte noemde men een olympiade en daarop baseerde men de tijdrekening . De eerste olympiade begon met het jaar 776 v . Chr. Het heldentijdvak is de legendarische, mythische voortijd van het yolk, waarvan de Grieksche dichters HESIODOS en vooral HOMEROS vertellen . Hero6n waren helden, die van goden afstamden en buitengewone daaen verrichtten . De voornaamsten zijn : HERKULES en THESEUS . De beroemdste daden van Herkules zijn de twaalf werken, die hij op bevel van koning EURISTHEUS moest uitvoeren . Theseus doodle den Minotauros, een ondier dat in het labyrinth van Kreta huisde . Later werd hij koning van Athene . De meest beroemde heldentochten der vereenigde Grieken waren : 1 . De tocht der Argonauten, door JASON ondernomen om het gulden vlies uit Klein-Azi6 terug to halen .

19 2 . De Trojaansche Oorlog . De oorzaak daarvan was de roof van HELENA, de schoone gemalin van koning MENELAUS van Sparta, door PARIS, den noon van koning PRIAMUS van Troje . Om dezen srnaad to wreken vereenigden zich de Grieksche vorsten onder aanvoering van koning AGAMEMNON tot een tocht tegen de stall Troje, die zij na een Lien j arigen strijd veroverden en verwoestten . De dapperste van alle Grieken, ACHILLES en de edele Trojaansche koningszoon HEKTOR waren evenals vele andere helden in die belegering der stall gedood . Koning ODYSSEUS of ULYSSES, aan wiens list men de verovering der stad to danken had, zag zijn geboorteland eerst na tienjarige omzwervingen terug . Ook de andere terugk- eerende Grieken hadden meest alien net allerlei noodlottige rampen to strijden . (1184 v . Chr .) Het heldentijdvak sluit met de huizing .

Dorische volksver-

Dorische volksstammen drongen van het

Noorden naar het Zuiden voort, veroverden het grootste gedeeite van de Peloponnesus en stichtten aan den rechteroever van de Eurotas de stall Sparta . De heldenmoed der Atheners belette hen verder voort to dringen . Een groot aantal

ai- ieken,

die voor de

Doriers vluehtten, stiehtten aan de omliggende kusten Grieksche kolonien . Met deze omwentelingen gingen tegelij kertij d veranderingen in den regeeringsvorm gepaard . In plaats van het koningschap kwam bijna overal de Aristocratic ., de heerschappij vary den adel, of de Democratie, die ook het yolk deel in de regeering

gaf.

Tirannen

noemde men de mannen, die zich in een republiek van het gezag0 over hun medeburgers meester niaak-

20 ten . De bekendsten daarvan zijn POLYKRATES van Samos en PISISTRATUS van Athene . De Dorische bevolking van Sparta waren de SPARTANEN. Zij waren de machtigen in het rijk en de door hen overwonnen Acheers . Heloten genaamd, moesten als slaven de akkers der Spartanen bebouwen, terwijl de Acheers, die zich vrijwillig hadden onderworpen, Perioken genaamd, wet hun bezittingen behielden, maar geen burgerrecht hadden . Om een einde to maken aan de veelvuldige twisten onder de bevolking, maakte LYKURGUS zijn beroemde wetten, wier hoof dd oel de krij gshaftige vormin g en lichamelijke harding der Spartanen was (820 v . Chr .) . Aan het hoofd van den staat stonden twee koningen . De GERUSIA, de Raad der Ouden, samengeAeld uit 28 Geronten, grijsaards van boven de 60 jaar, stond hen ter zijde. De vijf EPELOREN hadden het toezicht over de nauwkeurige naleving der wetten . De volksvergadering bestond uit Spartanen die door toesternmende of afwij zende uitroepen beslisten over het tot stand kotnen van een wet . Het land oln Sparta werd in 9000 gelijke stukken verdeeld, en aan de Spartanen gegeven . Ook de Perioken kregen 30,000 gelijke kleinere stukken grond als leen . De heloren bleven slaven . Urn eenheid en eenvoud onder de burgers to bevorderen, werd alle weelde, hot bezoek van alle vreemdelingen, hot reizen in het buitenland verboden ; werden ijzeren geldstukken en gerneenschappelijke maaltijden ingevoerd . De lievelingskost was de zwarte soep, bestaande uit varkensvleesch, bloed, azijn en tout . Het recht der regeerin g strekte zich ook nit tot het huisgezin . Zwakke of mismaakte kin -

deren werden gedood .

Van hun zevende jaar of wer-

den de jongens in het openbaar en gemeenschappelijk opgevoed . Zij werden gehard en in allerlei lichaamsoefeningen onderwezen, dikwijls gegeeseld en mochten geen smartkreet laten hooren . Bij het spreken moesten zij kort en bon dig (lakoniek) zijn . Het orakel van Delphi had de wetgeving goedgekeurd . Lykurgus liet zijn medeburgers zweren, dat zij tot zijn terugkeer niets daaraan zouden veranderen . hij ging op refs en kwam nooit weer terug . Sparta voerde drie langdurige oorlogen met het naburige Messenie. In den eersten oorlog onderscheidde zich voornamelijk de Messenische held ARISTODEMUS, die echter eiudelijk overwonnen werd . Ook de tweede strijd eindigde, trots de heldendaden van ARISTOMENES m et. d e onderwerping der Messeniers die na elfjarige dappere verdediging hun bergvesting Ira aan de Spartanen moesten overgeven . De Atheensche zanger TYRTEUS had de Spartanen met zijn krijgszangen aangevuurd . De Atheners hadden de koninklijke waardigheid afgeschaft, nadat hun koning KODRUS in den strijd tegen de Doriers zich voor zijn yolk had opgeoferd . Het orakel to Delphi had gezegd, dat het yolk, welks koning in den slag zou vallen, overwinnen zou . Toen sloop Kodrus vermomd in het leger der Doriers, zocht twist en wend verslagen . De Doriers, door de orakelspreuk verschrikt, trokken terug . De Atheners ver . klaarden daarna dat na zulk een vorst niemand waardig was de koningskroon to dragen Zij kozen dus ARCHO N TEN . eerst levenslang toen voor tier jaar en eindelij k 9 Archonten voor

den jaar . Daar men

22

-

geen geschreven wetten had, werd het Bemis aan rechtspraak meermalen zeer smartelijk gevoeld . De Archont DRAKON wilde een eind maken aan de ontevredenheid . Zijn wetten waren echter zoo streng, dat men zei, dat ze met bloed waren geschreven en ze niet uitvoerde . De wij ze SOLON wend toen de redder van den staat . Hij verlichtte den schuldenlast der arme burgers, verdeelde het yolk naar hun grondbezit in vier vermogensklassen en bepaalde, dat uit de eerste de archonten, uit de drie eerste de Raad der 400 gekozen zouden worden . Archonten, die hun ambt vlekkeloos vervuld hadden, werden levenslang lid der Areopagus, die het opperste toezicht over de regeering had . De opvoeding der jeugd bepaalde zich niet als in Sparta tot licharnelijke ontwikkeling, maar stelde zich ook geestelijke vorming ten doel . De jongens leerden in de gymnasien schrijven, lezen, rekenen, spreken en gynastiek, de gedichten van Homeros, zingen, harpspelen en fluitspelen . Van hun 18e tot hun 20e jaar dienden de jongelingen ais soldaten in de grensvestingen . De wetten werden op houten zuilen geschreven en op den burcht Akropolis bewaard . Terwijl Solon in het buitenland was, maakte PISISTRATUS zich meester van de alleenheerschappij, zonder echter iets aan de wetten to veranderen . De welvaart van Athene nam toe, handel en nijverheid bloeiden . Hij liet prachtige gebouwen oprichten, bibliotheken stichten en de gedichten van Homeros verzamelen . Zij n zonen HIPPARCHOS en HIPPIAS waren echter zeer gehaat . De eerste werd vermoord, de tweede verdreven .

2 De Perzische koning Cyrus had de bloeiende Grieksche steden in Klein-Azie, waaronder ook Miletus en Ephesus, onderworpen . HISTEUS de tiran van Miletus zette hen echter, om zich op Darius to wreken, tot een opstand aan, die echter spoedig onderdrukt werd en met de verwoesting van Miletus eindigde . Daar de Atheners en andere Grieken echter de opstandelingen met schepen gesteund hadden, besloot Darius hen to straffen en aan de Perzische heerschappij to onderwerpen . Hij zond gezanten naar Griekenland, die overal ten teeken van onderwei ping aarde en water eischten . Athene bespotte hen, de Spartanen wierpen hen in een put . Darius was daardoor zoo vertoornd dat hij zich, naar de sage ver telt, dagelij ks door een slaaf liet toeroepen : , Heer, gedenk de Atheners" (500 v . Chr .) Een door zijn schoonzoon MARDONIUS aangevoer-

de vloot leed schipbreuk bij den berg Athos . De veldheeren DATIS en ARTHAPHERNES brachten toen 100,000 Perzen op 600 schepen naar Athene, onderwierpen de eilanden en landden op de vlakte van Marathon (490 v. Chr .) Hoewel Sparta zijn hulp voor voile maan weigerde, bracht de Atheensche veldheer MILTIADES zijn klein leger tegenover den tienmaal sterkeren vijand en overwon hem . Miltiades echter oogstte niets dan ondank van zijn yolk . Het verdriet daarvan en eene wonde die hij bij den aanval op het eiland Paros had gekregen, veroorzaakten zijn dood . De oorlog tegen de Grieken werd door XERXES . zoon en opvolger van Darius voortgezet . Met een geweldig leger dat zeven dagen en zeven nachten noodig had om twee over de Hellespc nt geslagen brug-

24 gen to passeeren, drong hij Griekenland binnen . De toegang naar Hellas werd hem door een troepj e Grie ken, 300 Spartanen onder aanvoering van hun koning LEONIDAS en 700 andere Grieken bij den pas der Termopilae bet wilt . Zij stierven, moedig strij dend, den heldendood ., toen een Grieksch verrader den Perzen een weg over het gebergte aanwees, zoodat zij de Grieken in den rug konden aanvallen . Griekenland werd overstrootnd door de Perzische legerben den . (480 v . Chr .) In Athene had THEMISTOKLES na den dood van Miltiades de leiding van het yolk op zich genolnen . Hij dwong de Atheners op hun kleine vloot bij het eiland Salamis stand to houden tegenover de machtige Perzische vloot en hij behaalde op Xerxes een der schitterendste overwinnigen uit de geschiedenis . Xerxes moest ijlings naar Azie terugkeeren . Het Perzische leger dat in Griekenland was achtergebleven, werd door den Spartaanschen koning PAUSANIAS en den Athener ARISTIDES bij Platea verslagen . Later behaalde CIMON, de zoon van Miltiades nog een glanzende overwinning op de Perzen in Klein Azie . De oorlogen waren nu geeindigd . (449 v . Chr.) Griekenland had zip n onaf hankelij kheid bewaard en was machtiger en vrijer dan ooit uit den strijd to voorschijn getreden . Theinistokles had de muren der stall Athene, door de Perzen verwoest, weer doen opbouwen en de haven Pireus doen aanleggen . Doch ook hem trof even als Miltiades de ondankbaarheid van het yolk en hij stierf in verbanning, Zijn tegenstander, de rechtvaardige en voorzichtige ARISTIDES, then hij vroeger tot

tien jaar verbanning uit Athene had doen veroordee len, stierf in de grootste armoede . Athene was tij dens de Perzische oorlogen zeer in macht toegenomen . De overige Staten moesten haar opperheerschappij of hegemonie erkennen . Na den dood van Cimon stond PERIKLES aan het hoofd der regeering . Hij bevorderde den democratisehen regeeringsvorm, nadat reeds Aristides alle burgers tot staatsambten had toegelaten Hij beheerschte de Atheners volkomen door zijn doorzicht en grootheid van karakter. Hij vergrootte Athene's zeemacht en onderwierp de eilanden en kustplaatsen die tot nu toe Athene's bondgenooten waxen geweest . De stad werd door prachtige gebouwen verfraaid . Op den Akropolis werd het Parthenon, een tempel voor Athene gebouwd, waarin een standbeeld van Pallas Athene prijkte, door PHIDIAS uit goud en ivoor vervaardigd . De pIro1 i!I t reed . een marmeren gebouw met twee zijgebouwen en een zuilenpoort met vijf doorgangen vormden den toegang tot den burcht . De bouwkunst en beeldhouwkunst bloeiden evenals de dichtkunst en de cvetenschappen, die in Perikles een ijver igen beschermer vonden . AESCHYLUS, SOPHOKLES en EURIPIDES dichtten treurspelen, ARISTOPHANES blijspelen, PINDARUS krijgszangen, HERODOTUS en THUCYDIDES schreven hun onsterfelijke geschiedkundige werken . Op dezen glanzenden tijd vol-de de ongelukkige Peloponnesische oorlog die Athenes bloei en grootheid voor altij d vernietigde . Oorzaak waren de naij ver van Sparta en de ontevredenheid der bondgenooten . Spoedig na het begin van den oorlog brak in Athe-

26 ne een vreeselijke pest uit, waarvan ook Perikies het slachtoffer werd . KLEON, die na hem over het yolk heerschte, spoorde het tot ailerlei dwaze dingen aan . De eerste tien jaren van den oorlog had nu eens Athene, dare weer Sparta de overhand . Een tusschen beide rijken gesloten vrede duurde slechts kort . Een voorname jonge Athener, de rijke, onbezonnen ALCIBIADES blies op lichtzinnige wijze opnieuw de vlam aan . Hij spoorde de Atheners aan tot een tocht tegen de Siciliaansche stad Syracuse, die door de Spartanen geholpen were . Het Athee nsche leger werd vernietigd en de vij a n delijkheden tusschen de beide rijken begonnen opnieuw . Hoewel hij uit Athene verbannen was, keerde Alcibiades terug, nam het bevel over de Atheens the vloot en behaalde op de Spartanen een schitterende overwinning . Spoedig echter veranderde het geluk ten gunste der Spartanen . De Spartaansche veldh~-er LYS ANDE R verwoestte de Atheensche vloot en het leger aan de Aegospotamois ofgeitenrivier aan de kust van Thracie . (404 v . Chr ) De strijd was hiermee beslist . Athene moest zich overgeven, zijn oorlogsschepen uitleveren, zijn muren omhalen en zich de heerschappij van 30 tyrannen laten welgevallen, die vol willekeur en hardheid optraden . Zij werden echter reeds na een jaar door THRASYBULUS verjaagd en de delnocratische regeerilngsvoi m werd weer ingesteld . CYRUS DE JONGE was opgestaan tegen zijn ouderen broeder den Perzischen k oning ARTAXERXES en wilde hem van den troon stooten . De tocht mislukte en Cyrus vigil in den slag bij Kunaxa . Zijn leger



J7 werd uiteen gej aagd . Tienduizend Grieksche sold aten, die hem hadden vergezeld, kozen den Athener XENOPHON tot hun aanvoerder en keerden onder duizenden gevaren en ontberingen door onherbergzarne streken, strij lend met gebrek en vij anden, naar de trust der Zwarte Zee terug Met den jubelkreet „Thalatta, Thalatta ! (de zee ! de zee ! )" begroeten zij haar . Dezen meesterlijk aangevoerden, heldhaftigen terugtocht heeft Xenophon ze!f beschreven . Ten tij de van den Peloponnesischen oorlog leefde de wijze SOCRATES in Athene . Hij was de noon van een beeldhouwer en leerde zelf de beeldhouwkunst, tot hij op zijn 30ste jaar zich geheel ging wij den aan philosophie . De reinheid van zijn karakter en de eenvoud van zijn levenswandel waren bewonderenswaardig . Zijn lijfspreuk was : ,Niets noodig hebben is goddelijk, de minste behoeften hebben brengt het dichtst bij de godheid ." Hij verzamelde vele eerlingenn om zich heen en bracht ze door vragen en opmerking zei ertoe de waarheid to vinden . De zelfkennis was voor hem de hoogste wijsheid . Daarom spoorde hij hen voortdurend aan tot tgeen hn boven den tempel van Delphi prijkte :,,Ken u zelven ." De valsche leerstellingen der Sophisten veroordeelde en gispte hij vrijnloedig . Het orakel van Delphi verklaarde hem voor den wij sten roan in Griekenland . Desniettemin werd hij door zijn vijanden aangeklaagd dat hij de goden verachtte en de jeugd verleidde en op zijn 70ste jaar werd hij tot den giftbeker veroordeeld . Vroolijk ging hij naar de gevangenis, onderrichtte nog 30 dagen zijn leer lingen, en wees hun voorstellen om hem to doen vluchten van de hand . Rustig dronk hij den giftbe-

28 ker, Rep rond tot zijn voeten zwaar werden en ging toen liggen . Hij was een der beste enn edelste mannen van de Oudheid . Na de onderwerping van Athene had Sparta de hegemonie over de andere Grieksche Staten die onder het Spartaansche juk spoedig veel to lijden hadden . De Spartanenn overvielen en bezetten de vesting in Thebe, verdreven de beste mannen en steldenn tyrannen over de stad aan . Een der verdreven Thebanen, PELOPIDAS, keerde heimelijk terug, doodde met zijn makkers de tirannenn en herstelde de vrijheid . Zijn vriend EPAMINONDAS overwon de Spartanen in den slag bij Leuktra en deed herhaalde invallen in de Peloponnesus . Hij bevrijdde Messenie, vereenigde Arcadie tot 66n rijk enn knotte Sparta's aanzienn en macht waar hij kon . Toen hi ten vierden male voor Sparta verscheen, kwam het tussehenn de Thebailen en Spartanen tot den bloedigen veldslag bij Mantinea (362 v Chr) . De Thebanen overwonnen maar Epaminondas viol, gewond door een werpspies . Pelopidas was reeds vroeger gedood . Met deze beide edele mannen stierf ook de kortstondige bloeitijd en begemonie van Thebe en de Peloponnesus . De Grieksche rijken, verzwakt door onophoudelijke burgeroorlogen, werdenn eindelijk overwonnen door koning PHILIPPUS VAN MACEDONIR . Hij mengde zich in de twisten der Grieken en ontnam hun door vleierijen en omkooperij de eene stad na de andere . Vergeefs maande de Atheensche redenaar DEMOSTHENES de Grieken aan tot voorzichtigheid en eendracht . Toen zij eindeli k tot een besluit kwamen enn de wapens opnamen was het to laat, Philippus overwon

29 hen in den slag bij Cheronea en vernietigde de Grieksche vrij held voor altij d . ALEXANDER was de zoon van Philippus . Zij n and erwij zer was de Grieksehe wij sgeer ARISTOTELES geweest . Toen hij pas 21 jaar was, volgde hij zij n vader op en nad it hij zich in Korin the tot Opperbevelhebber der Grieken had laten uitroepen, trok hij aan bet hoofd van zijn leger over de Hellespont om bet Perzische rijk to veroveren . Het eerste leger van den Perzischen koning DARIUS KODOMANNUS versloeg hij in klein Azie aan bet riviertje Granicus ( 334 v. Chr .). Zijn vriend CLITUS redde hem in den slag bet levee . Nadat hij door een zwaardslag den beroemd en Gordiaanschenknoop had doorgehakt en door zij n lij far is PHILIPPUS van een zware ziekte was genezerl, overwon hij de Perzen ten tweeden male bij Issus aan de Syrische grens (333 v . Chr .) . Toen ging hij naar het zuiden, verwoestte na een belegering van 7 maanden de stad Tyrus. grondvestte in Egypte de stad Alexandrie en versloeg, naar Azie teruggekeerd nogmaals Dar ius in den slag bij Arbela en Gaugamela (331 v . Chr .) Darius werd op zijn vlucht vermoord door den Perzischen satraap BESSUS . Het Perzische rijk was dus in de macht van Alexander en de verovering van bet wereldrij k was geschied . Daarop ondernam Alexander een tocht naar Indie . Hij trok de Indus over, onderwierp koning PORUS, nlaar werd door zijn soldater, die de krijgstochten moede waren, tot terugkeer gedwongen . De overmatige inspanning, bet losbandige leven waaraan de koning zich daarna overgaf, inaakten dra een einde

30 aan zijn leven . Hij stierf op zijn 33ste jaar in Babylon (323 v . Chr.) Alexander had geen erfgenaam als opvolger nage, laten. Zijn veldheeren verdeelden na twintigjarigen strijd het groote wereldrijk onderling, hetgeen het ontstaan gaf aan de volgende rijken . I . lacedonie met Griekenland in Europa . II . Syrie onder heerschappij der SELEUCIDEN in Azi6 . III . Egypte onder heerschappij der PTOLEMERRS in Afrika .' Alle Brie werden later de prooi der ROMEINEN .

Rome . Het oude Italie was verdeeld in Opper , Midden- en Neder-Italie, of Groot Griekenland . Opper Italie, de Povlakte, heette het Cis Alpijnsche GaIH6 en werd niet tot het eiyenlijke ItaH6 gerekend, terwijl men Sicili6 beschouwde als behoorend bij het vasteland . In Midden Itali6, doorstroomd van de Arno en de Tiber, lag het landschap Latium tusschen de Tiber en' de bergketens van het Apennijnsche Etruri6 . NederRaH6 bevatte zooveel Grieksche koloni6n dat men het Groot-Griekenland noemde . 7arente eii S?jbarts in Itali6, Syracuse en Messina op Sicilio waren de belailgrijkste. De legende knoopt de grondvesting van Rome samen met de verwoesting van Troje . De gevluchte Trojaan AENEAS kwam met zijn zoons naar Latium

en stichtte daar niet ver van den Tibermond de stad

Albalonga . Een zijner nakomelingen AMULIUS stiet zijn broeder NUMITOR van den Croon en maakte diens dochter RHEA SILVIA tot Vestaalsche, tot priesteres van Vesta, opdat zij ongehuwd en zonder kinderen zou blijven . Zij huwde echter in 't geheim . met den Oorlogsgod Mars en kreeg een tweeling ROMULUS en REMUS . Toen Amulius dit vernam, liet hij Rhea Silvia levend begraven en de kinderen in de Tiber werpen . Zij werden echter gered door een herder, die hen opvoedde en toen zij volwassen waren vernamen zij hun of komst . Zij doodden Amulius, zetten hun grootvader Numitor weer op den troon en kregen uit dankbaarheid verlof van hem op de plaats aan den oever van de Tiber waar zij gered waren, op den Palatijnschen heuvel een stad to bouwen . (753 v . Chr .) In een twist tusschen de beide broeders omtrent den naamm died de stad zou krijgen, doodde Romulus Remus en kreeg de stall den naam ROME . Rome werd achtereenvolgens geregeerd door 7 koningen, die door een senaat, uit edele Romeinen bestaande, ter zijde werden gestaan . I . ROMULUS . Om de bevolking der stall to vermeerderen, verklaarde Romulus haar tot een vrijplaats voor vluchtelingen . Daar er gebrek aan vrouwen was, roofden de Romeinsche jongelingen op een feest d .e uitgenoodigde Sabijnsche maagden . De vrouwen traden in den daarop ontbranden strijd als bemiddelaarsters op en de Sabijnen vestigden zich daarna in de, nieuwe stad op den Kapitolijnschen en Quirinaalschen heuvel .

32 II. NUMA POMPILIUS, een Sabijn, regelde den godsdienst en bouwde den Janustempel die in vredestijd gesloten, in oorlogstijd open was . Zijn raadsvrouw was de nymph EGERIA . III . TULLUS HOSTILIUS onderwierp de Albaneezen na den strijd der drie Horatiers met de drie Curiatiers . Hij verwoestte Albalonga en zond de inwoners naar den Caelischen heuvel . IV. ANCUS MARCIUS verplaatste de inwoners van eenige latijnsche steden naar den Aventijnschen heuvel en stichtte de havenplaats Ostia . V. TARQUINIUS PRISCUS verfraaide Rome door groote bouwwerken, stichtte het forum, bouwde de Cloaken en het Circus . Hij werd verslagen door de zonen van Ancus Marcius .

VI . SERVIUS TULLIUS verdeelde hot yolk naar hun verlnogen in vijf klassen en 193 centurion . Hij gafden PLEBEJERS, den nakomelingen der later in Rome gevestigde stammen, eenige rechten . De staatsambten konden echter alleen worden vervuld door de PATRICIE RS, de eerste burgers van Rome . Servius liet nog twee heuvels bebouwen en liet een flinken muur bouwen om de ,stad der zeven heuvels ." VII . TARQUINIUS SUPERBUS besteeg- den Croon nadat hij zijn schoonvader en voorganger Servius Tullius had vermoord . Hij onderwierp Latium en voltooide den bouw van hot Kapitool, doch maakte zich gehaat door zijn tirannie . Toen zijn zoon de edele LUCRETIA, de gemalin van COLLATINUS beleedigd had, ontstond onder leiding van JUNIUS BRUTUS opstand, die eindigde met de verdrijving van den koning en zijn familie . Het koningschap werd voor al-

33 tijd afgeschaft en Rome tot een republiek verklaard. (510 v . Chr.) Aan het hoofd der Romeinsche republiek kwamen twee CONSULS door den senaat voor een jaar benoemd . De beide eerste consuls waren BRUTUS en COLLATINUS. Op aanstoken van den verdreven Tarquinius trok PORSENA, koning der etruscische stad Clusium op tegen Rome . De over wonnen Romeinen vluchtten tot aan de Tiberbrug . Daar hield HORATIUS CO CLES de aandringende vijanden zoolang terugo, tot de brug achter hem was afgebroken . Hij zelf redde zich door zwemmen . Een andere moedige Romein MUCIUS SCAEVOLA begaf zich in het kamp des konings om hem to dooden . Hij werd gevat en voor den koning gebracht . Om dezen to toonen dat hij lij den en dood verachtte, legde hij zijn hand op een gloeiend kolenvuur . De koning gaf echter het beleg op en liet het door zooveel dapperen verdedigde Re, me voortaan ongestoord . In Rome zelf hadden echter hevige twisten plaats tusschen Patrici6rs en Plebejers . De laatsten waren door het voortdurend oorlogvoeren in schulden geraakt en daardoor in drukkende dienstbaarheid en afhankelijkheid van de patriciers . Om, daaraan to ontkomen verlieten zij de stad en gingen zij naar den Heiligen Berg . (495 v. Chr .) MENENIUS AGRIPPA bracht hen terug doordat hij ze den fabel van de maag en de ledematen vertelde, die zonder elkaar niet konden bestaan . Er werden volkstribunen aangesteld die de rechten van hetvolk moesten bescher-

34 men en de besluiten van den senaat door hun veto (ik verbied) konden verhinderen . De patricier CORIOLANUS wilde een tij d van hongersnood misbruiken om den Plebej ers hun rechten, voornamelij k bet tribunaat weer to ontnemen . Door de tribunen aangeklaagd, moest hij de stad verlaten . Hij vluchtte naar de Volskers en bracht ze uit wraak tot voor Rome . De beden van zijn in Rome achtergebleven vrouw en moeder brachten hem echter van zijn plan of en de verbitterde Volskers doodden hem . Om de willekeur der rechters to voorkomen eischten de tribunen geschreven wetten . Tien rechtskundigen, de DECEMVIREN, werden terwijl men hun voor then tij d bet hoogste gezag in handen gaf, met die taak belast . Zij maakten de grondslagen voor de beroemde romeinsche rechtsspraak . Door bet misbruiken van hun macht maakten de decemviren zich echter .zeer gehaat en toen een hunner APPIUS CLAUDIUS, VIRGINIA d e dochter van den ple beischen kapitein VIRGINIUS door geweld trachtte in zij n macht to krijgen, eischte bet verontwaardigde yolk hun ontslag . De strij d der patriciers tot bet behouden hunner voorrechten boven de plebejers, die volkomen gelijk$telling eischten, duurde 200 jaar . Hij eindigde door de licynsche wetten, die hun deze gelijkstelling gaven . Huwelijken tusschen patriciers en plebejers werden toegestaan en dezen werden tot alle hooge staatsbetrekkingen toegelaten . De eerste staatsdienaren waren I . DE CONSULS, de voorzitters der volksvergade

ringen en aanvoerders van bet leger in oorlogstijd .

35 II. DE PRAETOREN, die hot rechtswezen in harden hadden . III. D E CENSOREN, die het vermogen der burgers -~schatten en de zeden bewaakten . IV . DE QUAESTOREN, de schatbewaarders . V . DE AEDILEN die het toezicht hadden over de -publieke gebouwen, de volksspelen enz . In tijden van nood werd als buitengewoon staats4dienaar een DICTATOR voor 6 maanden gekozen, die voor lien tij d met het hoogste gezag werd bekleed . De dictator CAMILLUS had na tienjarig beleg de anachtigste stad der Etruskers, Vesi, veroverd . Daar hij .rich echter verzette tegen plundering, werd hij door de volkstribunen aangeklaagd en ging, on1 een verxoordeeling to ontgaan, vrijwillig in ballingschap . In dienzelfden tijd drongen troepen Galliers onder .aanvoering van BRENNUS als een verwoestende stroom tmidden-Italie binnen . Zij ov erwonnen een Romeinsch leger bij de Allia (390 v . Chr .), trokken Rome binnen, -ersloegen 80 senatoren, die in ambtsgewaad op het forum gezeten, zwijgend hun dood afwachtten en bedegerden het kapitool De waakzaamheid der aan Juno _.gewij de heilige ganzen redde den burcht . MANLIUS kwam to hulp en versloeg de Galliers, die reeds de rotsen bekiommen . Brennus kocht voor een losprijs cvrijen aftocht . (343-280 v . Chr.) In de oorlogen tegen de volkeren van midden-Italie b. v. de Etruscen, de Samnieten, de Latynen, die na 50 jarigon strij d onder Romeinsche heerschappij kwamen, verrichten de Romeinen onvergelijkelijke daden van - vaderlandsliefde en dapperheid . DECIUS MUS, vader yen zoon, offerden hun leven om door hun dood de

36 soldaten aan to moedigen . MANLIUS TORQUATUS liet zijn eigen zoon ter dood brengen, die ongehoorzaam was geweest, ofschoon hij door die ongehoorzaamheid het Romeinsche leger een overwinning had bezorgd . CURIUS DENTATUS weigerde de geschenken der Samnitische afgezanten, die hem bezig vonden met rapen koken en hij schaamde zich niet voor zij n eenvoudige levenswijze . In Beneden-Italie was Tarente de machtigste stad (280-21- 2 v . Chr .) Daar de bevolking de Romeinsche gezanten bespot hadden, verklaarde Rome ze den oorlog . De bewoners van Tarente riepen de hulp in van Ironing PYRRHUS van EPIRUS, die met 25,000 man, en 20 olifanten landde en de Romeinen bij Heraclea overwon . Doch de koning leed zulke verliezen, dat hij bedroefd uitriep : ,Nog zoo'n overwinning en ik ben verloren ." Zijn vriend en kanselier EINEAS, trachtte vergeefs den senaat . die hem zooals hij later zei een verzameling van koningen toescheen, tot vrede over to halen . Evenmin gelukte het Pyrrhus den Romeinschen gezant FABRICIUS door rijke geschen-ken om to koopen of door zijn olifanten schrik aan to jagon . ,Eer zal de zon haar weg verlaten dan Fabricius het pad der deugd," riep de koning uit . Bij Benvenutum behaalden de Romeinen eindelijk een beslissende overwinning op Pyrrhus, die Italie verliet en spoedig daarop het leven verloor bij het beleg eerier Grieksche stad . Tarente opende zijn poorten voor de overwinnaars en de onderwerping van Italie was volkomen . Daarna richtten de Romeinen hun blikken op Sici-lie . Een deel van dit eiland was onderworpen aan de

37 KARTHAGERS die door de Romeinen POENIERS d . i . PHOENICIERS genoemd werden . Ontslagen Italiaansche soldaten hadden zich meester gemaakt van , de stad Messana en verwoestten de omstreken . Toen zij door den beheerscher van de stad Syyracus aangevallen werden, riepen zij de hulp in der Romeinen. Om zich met de Karthagers to kunnen meten hadden de Romeinen een vloot noodig . Zij bouwden er .een in 60 dagen naar het model van een gestrand Karthaagseh oorlogschip . Consul DUILIUS vond de enterbruggen uit waarmee de vijandelijke schepen naderbij gesleept werden, zoodat zij gemakkelijker ,ge6nterd konden worden . Bij Mylae behaalden zij in 260 de eerste overwinning ter zee . Consul REGULUS werd daarna door den Senaat naar Afrika gezonden . Hij bedreigde Karthago, maar werd verslagen en gevangen genomen . Later zonden de Karthagers hem als afgezant terug naar Rome . Daar drong hij echter niet aan op vrede maar op moedigen tegenstand der Romeinen en getrouw aan zijn eed keerdee hij in zijn gevangenschap terug . Nog zes jaren lang voerde de Karthaagsche veldheer HAMILCAR BARCAS den strijd tegen Rome tot het uitgeputte Karthago na een verloren zeeslag vrede moest sluiten en de eerste Romeinsche provincie werd . Hamilcar Barcas en zijn schoonzoon HASDRUBAL vergoedden Karthago het verlies van Sicilie door de verovering van bet goud- en zilvErrijke Spanje . HANNIBAL, Hamilcars zoon zette deze verovering voort ,en maakte zich meester van de stall Saguntum die .zich met de Romeinen had verbonden (212 v . Chr.) De Romeinen eischten daarop van den Karthaagschen

38 Senaat de uitlevering van Hannibal en daar de Senaat dit weigerde, ontstond de tweede Punische oorlog . Hannibal bracht zijn leger uit Spanje naar Italic door de Pyreneen, door Zuid-Gallic, trok met onnoemelijk veel bezwaren over de Alpen en behaalde bij deTessino, de Trebia en het Trasimenische meer drieschitterende overwinningen op de Romeinen . De Romeinsche dictator FABIUS MAXIMUS trachtte door den slag to ontwijken den vijand of to matten . Zijn opvolgers PAULUS EMILIUS en TERENTIUS, VARRO echter volgden een andere taktiek en werden bij Cannae in Apulie geheel verslagen (216 v . Chr.) De overwinnaars overwinterden in Kapua. De Romeinen wezen alle vredesvoorstellen of en zetten niet-tegenstaande alle nederlagen den strij d voort . MARCELLUS, het ,zwaard van Rome", veroverde Syracuse niettegenstaande de verdedigingswerktuigen van den, grooten wiskundige ARCHIMEDES . Hannibal ondernam een vergeefschen tocht tot voor de poorten van Rome . Zijn brooder Hasdrubal, die hem ten langenlaatste ter hulp wilde komen, werd bij de Metaurusoverwonnen en gedood en zijn leger vernietigd . Do Romeinsche Consul CORNELIUS SCIPIO verdreef de Karthagers uit Spanje en landde met een leger in Afrika . De verschrikte Karthagers riepen Hannibal terug . Bij Zama kwam het tot een beslissenden slag die Rome de wereldheerschappij bezorgde (202 v . Chr) .. Karthago moest zich onderwerpen, zijn schepen op 10 na uitleveren, 10 .000 talenten (26 .400 .000 gid .) be-talen en zich verbinden zonder Rome's toesternming geen oorlog to beginnen . Om niet aan Rome uitgeleverd to worden vluchtte Hannibal naar Klein-Azi&.

39 en door zijn gastvriendd verraden, nam hij vergift in (183 v. Chr .) . In hetzelfde jaar stierf ook zijn tegenstander Scipio die den eervollen bijnaam AFRICANUS had gekregen . In het Oosten werden door voorspoedige oorlogen de voornaamste rijken aan de Middellandsche Zee ingelijfd . ANTIOCHUS III VAN SYR,IR werd in Klein-Azie overwonnen en tot de Taurus van zijn land beroofd . Door drie gelukkige oorlogen tegen PHILIPPUS III en zijn zoon PERSEUS word Macedonk aan de Romeinsche heerscha.ppij onderworpen (168 v . Chr .) Consul MUMMIUS veroverde en verwoestte Corinthe en maakte ook Griekenland tot een Romeinsch wingewest , (146 v. Chr ). Het, overwonnen maar toch weder bloeiende Karthago prikkelde opnieuw de ijverzueht der Rol -neinen . De Senator CATO besloot ieder zijner redevoeringen met de spreekwoordelijk geworden woorden : ,En bovendien moet Karthago verwoest worden ." Toen de Karthagers zich uit noodweer tegen de rooftochten van MASSINISSA verdedigd hadden, eischten de Romeinen, ofschoon de Karthagers vrijwillig de wapens hadden neergelegd, de verwoesting der stad en het bouwen van een nieuwe twee inijlen verder van de kust gelegen . Deze hardvochtigheid dwong de Karthagers tot een laatsten, wanhopigen oorlog . Drie jaren lang weerstonden zij de aanvallen ter zee en to land tot eindelijk SCIPIO AFRICANUS DE JONGE de stall bestorm.de. Deze moest zich na heldhaftigenn tegenstand overgeven en werd verwoest en met den grondd gelijk geutaakt . (146 v. Chr .).

40 Het voortdurend toenemen van Rome's macht, de rijke schatten die tengevolge van de overwinningen over de stad en hare bewoners werden uitgestort, brachten een geheele omwenteling in hat leven en de zeden teweeg . Met den ouden eenvoud verdween de strange rechtvaardigheid en flinkheid der Romeinen . in plaats daarvan kwamen zwelgpartijen, zedeloosheid en omkoopbaarheid De genotzucht leidde tot luiheid . De talrijke krijgsgevangenen maakte men tot slaven, waardoor vale arme burgers van hun bestaan beroofd werden . Ten slotte waren er in Rome slechts de vermogende adel en de arme proletariers, die bij de verkiezingen hun stemmen verkochten en zich als zoogen . cWnten onder bescherming der rijke optimaten of nobiles stelden . Twee broeders,

TIBERIUS en GAJUS GRACCHUS wilden door allerlei maatregelen in belang van hat yolk een flinken middenstand vormen, maar voor zij hun doel konden bereiken, werden zij bij een straatopstoo .tje beiden vermoord (188-123 v . Chr .) Marius, de zoon van een boar, ruw en onbeschaafd, maar dapper en verstandig, overwon JUGURTHA den koning van Numidie (107 v. Chr .) Daarna wendde hij zich tegen de CIMBREN en TEUTONEN, twee wilde, Germaansche volksstammen uit Jutland, die Gallic waren binnengevallen en vier Romeinsche legers verslagen hadden . Hij overwon de Teutonen bij Aquae Sextiae in de Rhonedelta, en de Cimbren die over de Brennerpas naar Italic waren getrokken, bij Tlercella in de Povlakte . (102-101 v. Chr .) Niettegenstaande zijn groote verdiensten ward Marius in den ,oorlog tegen MlTHRIDATES I koning koning van Pontus I

41 vervangen door den aristocraat SULLA. Marius wist het met behulp van de volkspartij zoover to brengen, dat Sulla het opperbevel weer werd ontnomen en zoo ontstond de eerste burgeroorlog (88 v . Chr .) Sulla bestormde Rome, verklaarde Marius en zijn aanhangers vogelvrij, overwon Mithridates in Griekenland en dwong hem vrede to sluiten (84 v . Chr .) De gevluchte Marius keerde intusschen uit Afrika terug, trok met het leger zijner aanhangers naar zijn vriend CINNA in Rome, waar de Mariaansche benden ,op barbaarsche wijze optraden tegen de aanhangers van Sulla . Marius stierf reeds in het volgende jaar nadat hij zevenmaal consul was geweest . Toen Sulla echter als overwinnaar uit den strijd tegen Mithridates was teruggekeerd, ging hij even wreed to werk tegenover de partij van Marius . Duizenden werden vermoord en voor het hoofd van iederen Mariaan werd een prii s uitgeloofd . Hij liet zich toen tot dictator benoemen en gebruikte zijn macht om die van den Senaat en de aristocraten to bevestigen . Na twee jaren legde hij zijn ambt neer en trok zich terug op zijn landgoederen, waar hij spoedig daarop stierf. (78 v . Chr .) Sulla's opvolger was POMPEJUS . Hij vernietigde het laatste overblijfsel van de partij van Marius, zuiverde de Middellandsche zee van zeeroovers en voerde een vernietigenden oorlog tegen MITHRIDATES aan de Eufraat (66 v. Chr .) Mithridates pleegde zelfmoord . Pompejus die ook Syrij en Palestina onderworpen had, bracht de onmetelijke schatten van den koning .als buit naar Rome . Intusschen redde de redenaar CICERO Rome door

42 het ontdekken van een samenzwering, op touw gozet, door den patrici6r CATILINA, die door een staatsgreep tot macht en aanzien wilde geraken (63 v . Chr.) Nog meer dan Pompejus wist JULIUS) CAESAR de liefde van het yolk to winnen door vriendelijkheid en vrijgevigheid. POMPEJUS, CAESAR en de r-ijke , CRASSUS sloten een verbond, het eerste driemanschap , of triumviraat en verdeelden onderling de provincies~ van het Romeinsche rijk (60 v . Chr .) Caesar nam Gallie, Pompejus Spanje en Crassus kreeg het bestuurover het Oosten . Crassus stierf op een tocht tegen~ de PARTHEN, Pompejus bleef in Rome . Caesar veroverde. in acht jaren geheel Galli6 en verwierf daairdoor roem, geld en een leger vol toewijding . Vol nijd' zag Pompejus Caesars macht aangroeien . Op zijn,, aandrijven beval de senaat Caesar zijn leger to ontbinden en verklaarde hem, toen hij dit weigerde, . voor een vijand van het vaderland . Na eenige aarzeling trok Caesar met zijn leger den Rubicon, het grens-riviertje van zijn gebied, over en ging naar Rome . Pompejus vluchtte met zijn aanhangers naar Griekenland en werd daar door Caesar, die intusschen Itali6. en Spanje onderworpen had, bij Pharsalus in Thessalie' overwonnen (48 v. Chr .) Pompejus vluchtte naarEgypte maar werd door een sluipmoordenaar gedood . In Egypte besliste Caesar in een strijd om den , Croon ten gunste der schoone koningin Cleopatra. Daarna behaalde hij op den koning van Pontus in, Klein-Azi6 zulk een snelle volkomen overwinning, dat hij den Senaat schreef : Jk kwam, zag en overwon ." In N . Afrika versloeg hij de Pompejanen, in Spanje de zonen van Pompejus



43 De terugkeerende overwinnaar, die zoo al zijn vijan-den had vernietigd, werd met groote eerbewijzen ontvangen, levenslang tot dictator benoemd en met den titel Jmperator" vereerd . Hij regeerde gematigd en vol wijsheid, bracht overal rust en brde en ver-fraaide Rome . De republikeinsche partij onder leiding .van GAJUS CASSIUS en Caesars gunsteling MARCUS JUNIUS BRUTUS, zette een samenzwering op touw en door 23 dolksteken gewond viel Caesar dood neer aan . 1 1 den voet van het stand . %0_~lW" , ~' v. Chr .) OCTA V IA .N US, de kleinzoon van Caesars S zuster, was zijn voornaamste erfgenaam . Hki sloot met ANTONIUS en LEPIDUS het tweede CICERO . driemanschap . Het moorden begon opnieuw . Een hunner edelste slachtoffers-was de redenaar CICERO, de vriend van OCTAVIANUS BRUTUS en CASSIUS, de leiders der republikeinen, werden bij Philippi overwonnen en pleegden zelfmoord om den ondergang der Romeinsche vrijheid niet tebeleven. (42 v . Chr .) Antonius was naar het Oosten gegaan, eischte hooge belastingen en verbraste ze met de schoone CLEOPATRA . Toen hij haar en haar kinderen Romeinscher~-

44 _provincies schonk en alle wetten met voeten trad, werd hij door den Senaat tot v land de,-, vaderlands, verklaard . Bij het voorgebergte Actium aan de Grieksche trust werd een beslissende slag geleverd . (31 v . Chr ) Antonius en Cleopatra vluchtten en pleegden zelfmoord . Egypte werd een Romeinsche provincie . De burgeroorlogen hielden op en Octavianus werd alleenheerscher onder den naam AUGUSTUS . Zijn waardig_heid werd aangeduid door het woord Caesar of Keizer . ETij regeerde met verstand en gematigdheid en trachtte Pzijn onderdanen gelukkig to maken, zoodat men hem .,,den Vader des Vaderlands" noemde . Zijn zeer begaafde vriend MAECENAS beschermde kunsten en wetenschappen . Men noemt dezen tijd het gouden tijdvak der Romeinsche litteratuur. Rome verkreeg de schoonste gebouwen en de keizer was er trotsch op de ,, baksteenen stad" in een ,marmeren stad" veranderd to hebben . Onder Augustus werd JEZUS CHRISTUS in Bethlehem geboren . Het Romeinsche rijk omvatte het grootste gedeelte der toenmaals bekende wereld . Ook in Duitschland waren Romeinsche troepen gedrongen en hadden germaansche stammen onderworpen . De Germanen woonden van de Noord- en Oostzee tot aan den Donau, van de Vogezen tot de Weichsel. Zij onderscheidden zich door een flinke gestalte en groote lichamelijke kracht, hadden blank vel, goudgeel haar en blauwe -oogen . De mannen hielden zich bezig met jacht en oorlogvoeren, wapenhandel, drinken en dobbelen . De vrouwen werden in eere gehouden, bebouwden het land, sponnen, weefden en maakten de kleeren . De Romeinsche geschiedschrijver TACITUS roemt haar deugd .

45 De Germanen hadden een natuurgodsdienst, deOppergod was WODAN of ODIN . Afgodsbeelden en tempels kenden zij niet, de goden werden in heilige bosschen aangebeden . DRUSUS, de stiefzoon van Augustus had de Germanen tot de Weser onderworpen . Doch de Duitschers., droegen hun juk met tegenzin . De Cheruskenvorst HERMANN sloot met andere krijgsoversten een verbond en overwon den Romeinschen stadhouder VARUS in den slag bij het Teuto-burger Woud .

De opvolgers van Augustus waren : I. TIBERIUS, verstandig, maar wreed en achterdochtig . II . CALIGULA, een half krankzinnigetiran . III . CLAUDIUS, een karakterlooze, door vrouwen beheerschte vorst . IV. NERO, een gruwelijke woesteling, die zijn moeder, zijn vrouw, zijn leermeester SETNECA en vele edele, aanzienlijke Romeinen liet vermoorden . Om het . schouwspel van een vreeselijken brand to hebben, liet hij Rome aan vier zijden in brand steken en gaf toen de schuld aan de Christenen, die daardoor wreed vervolgd en gekweld werden . Eindelijk pleegde NeroP zelfinoord, door alien verlaten . Een groot aantal zwakke, onbeduidende Keizerg volgde tot VESPASIANUS kwam, een man vol edele, flinke eigenschappen, die overal rust en orde herstelde en verbeteringen invoerdo . Onder zijn regeering werd Jerusalem verwoest door zijn zoon TITUS die hem later opvolgde . Tijdens zijn regeering werden de steden Herculanum en Pompeji onder de lava van den Vesuvius bedolven . (70 v. Chr .) Zijn brooder DOMITIANUS was een wreede ver- .

46 kwistende tiran . Daarna volgt eenn reeks uitstekende Keizers. NERVA ; TRAJANUS (100) onder wien het Romeinsche rijk zijn grootste uitbreiding kreeg ; HADRIANUS ; ANTONINUS PIUS en MARCUS AURELIUS, onder wiens regeering reeds het verval van Rome begon . Lage, wreede vorsten, meestal door de -Keizerlijke lijfwacht, de Praetorianen, benoemd, brachten -het Keizerschap in miscrediet ; de militaire geest verdween, vreemde huurlingenn vormden het leger . Germaansche volkeren in het Noorden, Perzische in het Oosten, drongenn steeds verder het rijk binnen . Om het beter to kunnen bescherinenn stelde DIOCLETIA-NUS eenige mederegeerders aan . (284) ; de toestand bleef zoo tot CONSTANTIJN DE GROOTE al zijn medekeizers overwon en weer alleenheerscher werd . (806-337) . Hij verplaatste den zetel der regeering van Rome naar Byzantium, dat naar hem Constantinopel - werd genoemd . De leer van Jezus Christus werd door de apostelenn verbreid in Judea enn door PAULUS, den grooten heidenapostel ook onder de heidensche volkenn van Klein.-Azie, Griekenland en ItaliO . De Romeinsche Keizers vervolgdenn de Christen en op wreede wijze, het eerst onder NERO . De apostelen PETRUS en PAULUS werden ter dood gebracht ; Trajanus liet bisschop IGNATIUS VAN ANTIOCHIR voor de wilde dieren werpeii ; onder Marcus Aurelius stierf de grijze _POLYCARPUS VAN SMYRNA op den brandstapel . De verschrikkelijkste vervolgingenn echter haddenn plaats onder Diocletianus, die zich de uitroeiing van het Christendom ten taak had gesteld . Doch de macht van het evangelie zegepraalde enn de doodsverachting,

47 der martelaren bracht steeds nieuwe aanhangers van -de Christelijke Kerk . CONSTANTIJN DE GROOTE trad tot het Christendom toe en voerde het als staatsgodsdienst in . Het lot der slaven werd verzacht . Doch een streng vasthouden aan het dogma, de geloofsleer, werd geeischt. Wie daarvan afweek, werd als ketter uit de Kerk gebannen . Daardoor ontston4en verschillende sekten . Om deze weer to vereenigen werden Kerkvergaderingen of synoden gehouden, die de geloofsleer precies vaststelden . Constantijn hield de eerste in Nicea . (325) . De bisschop van Rome werd spoedig als oppersten Kerkvorst beschouwd en kreeg den titel van PADS, De Oostersche landen wilden intusschen zijn oppermacht niet erkennen en de Katholieke d . w . z. algemeene Kerk splitste zich in een Roomsch- en in een Grieksch-Katholieke Kerk. Vele vrome menschen ontvluehtten den pronk en - praal van het wereldlijk leven en gingen als kluize.naars in de eenzaamheid of als monniken of nonnen in de kloosters . BENEDICTUS VAN NURSIA maakte kloosterwetten . Bij het intreden in het klooster moest men de gelofte afleggen van armoede, gehoorzaamheid ,en kuischheid . (500) . Een opvolger van Constantijn, THEODOSIUS DE 4 ROOTS verdeelde hot rijk onder zijn beide zonen . (395) . ARCADIUS kreeg het Oost-Romeinsche rijk .met de hoofdstad Constantinopel ; HONORIUS het West-Romeinsche rijk met de hoofdstad Rome . Het laatste ging spoedig ten gronde . Germaansche volksstammen o .a. de GOTHEN en VANDALEN bestookten het voortdurend . Eindelijk stiet ODOAKER, de aan-

48 voerder der Germaansche huurlingen, den laatsten, Keizer ROMULUS AUGUSTULUS van den troon en maakte zich meester van Itali6- Dat was het eind&van het West-Romeinsche rijk . (476) .

DE

MIDDELEEUWEN .

De voornaamste Duit sche stammen ware n De ALEMANNEN, die woonden tusschen Rijn, Donau en Main . De FRANKEN aan den Heder-Rijn. De SAKSEN tusschen Rijn en Elbe . De BOURGONDIERS aan den Boven-Rijn en de Rhone . De GOTHEN verdeeld in Oost-Gothen en WestGothen die in het Oosten woonden tussehen de Oostzee, de Zwarte Zee en de Don . In de vierde eeuw begon de Groote Volhsverhuizing . Germaansche en andere stammen veranderden van woonplaats, vermengden zich met de bevolking van andere landen en vormden nieuwe rijken . De aanleiding daartoe was de inval der HUNNEN, Mongool sche ruiterbenden die uit Achter-Azie kwamen . Het eerst beoorloogden zij de Oost-Gothen, wier grijze voi st HERMANRIC het verband om zijn wonden losrukte en zich liet doodbloeden, teneinde den smaad van een onderwerping to ontgaan (375) . De Oost-Gothen 4

50 verlieten hun land en wierpen zich op de West-Gothen die den schok ontweken en den Oost-Ro mein schen Keizer VALENS nieuwe woonplaatsen ten Zuiden van den Donau vroegen . Door de afpersingen der Romeinsche Stedehouders verwoed, stonden zij op tegen den Keizer en versloegen hem en zijn leger in den slag bij Adrianopel (878) . Twintig jaar later trokh-en zij onder hun koning ALARIC naarltali6,plunderden Rome en drongen door tot in Zuid-Italie, waar Alaric stierf Zijn opvolger ATOLF bracht de Gothen naar Galli6 en grondvestte aan de beide zijden der Pyreneon het rnachtige West-Gothische Rijk met de hoofdstad Toulouse (410) . Het bestond drie eeuwen en verviel pas in 711 aan de Arabieren, die er in den slag bij Xeres de la Frontera een einde aan maakten . De VANDALEN vluchtten onder hun koning GEIERIC voor de Hunnen en gingen eindelijk uit - ZuidSpanje naar Afrika, waar zij een machtig rijk stichtten met de hoofdstad Kartago . Vandaar uit ondernamen zij rooftochten naar de kustlanden der Middellandsche Zee . In 455 veroverden zij Rome en plunderden het op de gruwelijkste manier . (Vandalisme .) De ANGELEN uit Jutland en de SAKSEN uit de streken van de Neder-Eems en Elbe, gingen in 449 naar BrittannW, verdreven de BRITTEN en stichtten 7 Ang.elsaksische koninkrijken. Het land kreeg naar de Angelen den naam Angelland of Engeland . Een van de leiders der Hunnen, ATTILA of ETZEL had zich van de oppermacht weten meester to maken . Hij beweerde het zwaard van den Oorlogsgod to hebben gevonden en uitverkoren to zijn voor alle volkeren ,de geesel Gods" to worden . Aan het hoofd van

51 zijn Hunnen verliet hij zijn woonplaats aan de oevers van de Theiss in Hongarije en trok den Donau stroomWopwaar•ts naar het Westen. Bloed, lij ken, verwoeste v, elden en verbrande woningen waren overal op zijn weg. Op de Katalaunische velden zuidelijk van Chalons .aan de Marne had de groote Volkerenslag plaats (451) .

Paleis van Theodorik in Ravenna .

Aan de eene zijde stonden de Hunnen en vele onderworpen volken onder ATTILA, aan den anderen leant , de Romeinen, de West-Gothen en andere volken onder "THEODERIC . De West-Gothische koning viel, maar _na een bloadigen strijd trokken de Hunnen terug . _Het volgende jaar viel Attila Italie binnen ; hij liet

52 zich echter op verzoek van den grij zen Paus LEo DEN GROOTE of brengen van een brandschatting van Rome. Spoedig daarop stierf hij en met hem verviel het groote rijk der Hunnen . De Oost-Gothische koning THEODERIC bracht zijrn yolk uit PM annonie aan den Donau naar Italie, overwon ODOACER en grondvestte het Oost-Gothische rijk met de hoofdstad Ravenna . Het werd door BELISARIUS en NARSES, de legeraanvoerders van den, West-Romeinschen keizer JUSTINIANUS, verwoest.. (493-555) . Na den dood van Justinianus vestigden zich de Longobarden onder hun koning ALBOIN in Italie. Hun rijk bestond ongeveer twee eeuwen en werd door Karel den Groote veroverd . (568-774.) Het Oost-Romeinsche Rijk werd evenmin verschoond' van de invallen van vreemde volkeren . Bulgaren,,. Perzen en Arabieren drongen er binnen, Slavischestammers werden met de Grieken de voornaamste be-woners van het land . Een belangrij k vorst was J USTINIANUS, die zich , door zij n verstand van boerenj on gen tot keizer had opgewerkt . (527) . Hij liet de beroemde Sophiakerk prachtig opbouwen en een geregelde wetgeving samenstellen . Zijn veldheeren Belisarius en Narses verwoestten het rijk der Vandalen in Afrika en het Oost-Gothische Rijk in Italie . Zijne vrouw was de slimme maar zedelooze THEODORA . Hoewel omringd van vijanden, inwerg dig verscheurd door partijhaat en_ steeds in oorlogen gewikkeld, hield het Oost-Romein-sche rijk het duizend jaar langer uit dan het West-Romeinsche . In 1453 werd het door de Turken veroverd ..

53 De FRANKEN waren van den Neder-Rijn in N.-Gallie getrokken. Een van hun Koningen CLOVIS of CHLODWIG, uit het geslacht der Merovingers vestigde daar bet Frankische Rijk . (481-511) . Hij overwon den laatsten Romeinschen stedehouder SYAGRIUS bij Soissons, versloeg de Alemannen bij Zulpich en ging Aaarna tot het Christendom over . De Bourgondi&s versloeg hij bij Dijon en joeg de West-Gothen tot aan -de Garonne terug . Zijn opvolgers breidden het rijk uit, maar waren zwakke, machtelooze dragers van -den Koningstitel . In hun plaats namen de hofmeiers, (major domus = ,eerste huisbediende) de teugels der regeering in handen . In die tijden ontstond het leenstecsel. De koningen ,schonken hun dienaren veroverden grond als vrij eigendom dat alodium genoemd werd . Van hetgeen _zij kregen, stonden dezen weer stukken in vruchtgebruik of aan hun dienaren ; zulk een stuk land heette beneficium of leen . Hij die het goed in leen gaf, heette leenheer, die het ontving leenman of vazal . De man die van een vazal grond in leen kreeg heette vavazal . Arme vrij en werden gaandeweg of hankelij k van rij kere :grondbezitters en werden onvrij en, die of als dienstmannen in den persoonlijken dienst van hun beer waren op de jacht, in den oorlog enz . of als hoorigen , een landgoed beheerden, dat hun beer behoorde en waarvan het vruchtgebruik hun veel diensten en fasten oplegde . Nog onzelfstandiger en harder was ihet lot der lijfeigenen

54 De eene Duitsche stain na den andere was tot het Christendom overgegaan . Een der eerste was dieder Gothen die reeds in de helft der 4 de eeuw Christenen werden Hun bisschop ULFILAS vertaalde deri, Bijbel in het West-Gothisch . Het Christendom was in het inwendige van Duitschland nog niet doorgedrongen en in de 6 de en 7 de eeuw kwamen geloovige monniken uit Ierland, dat reeds vroeg aanhangers van de Christelijke leer telde . COLUMBAN werkte in de Vogezen, GALLUS in Zwitserland, KILIAAN onder de Franken . Ook Britanni6,1 hot land der Angelsaksen, werd door den ijver van. Paus GREGORIUS DEN GROOTE tot het Christendom bekeerd . De grootste zendeling kwamm uit Angelsaksen het was WINFRIED of BONIFACIUS, de ,Aposteli der Duitschers" . Hij verkondigde het evangelie onder de Friezen, Thuringers, Beieren en Hessen . Alle bekeerlingen bracht hij onder het gezag van den Paus en, verhoogde daardoor zeer de macht van den KerkvorstDe bekeering der ongeloovigen ging toentertijd meestal van de kloosters uit . De monniken bouwden een kerk, huizen en boerenwoningen, bebouwden hot land en schiepen bloeiende nederzettingen, die doorschenking en aankoop veel grooter word en . Vaak vestigden zich de bekeerlingen in de nabijheid vary een klooster en zoo ontstonden steden en dorpen .. Ook hot onderwijs van de jeugd was in handen dermonniken . Terwijl hot Christendom zich naar hot Noorden en hot Westen uitbreidde, ontaardde hot in hot Oosterh langzamerhand geheel en al en bestond alleen nog in uiterliike vormen en gebruiken . Daardoor vond een

55 nieuwe, zeer eenvoudige godsdienst, de ISLAM, spoedig een groot aantal aanhangers . De stichter daarvan was MOHAMMED uit Me/c/ca in Arabie, die zich uitgaf voor een profeet Gods . De hoofdinhoud van zijn leer was : 4r is slechts 66n God (Allah) en Mohammed is zijn profeet . Alle men . schelijke handelingen en lotgevallen zijn onafwendbaar voorbeschikt . De eerste plicht der geloovigen is, de leer van den profeet to vuur en to zwaard over de geheele aarde to verbreiden . Het heilige boek van de ISLAM is de Koran . De bedehuizen heeten moskeeen, de monniken dervischen, de wekelijksche rustdag is de Vrij dag, de gel oovigen heeten Moslemen ." Toen Mohammed voor het eerst met zijn leer voorden dag kwam, werd hij uitgelachen en eindelijk gedwongen van Mekka naar Medina to vluchten . Hier vond hij geloof en steun, onderwierp Mekka en eindelijk geheel Arabic . Zijn vlucht beet hedschrah en daarmeebeginnen de moslemen (muzelmannen) hun tijdreke-ning . (622 .) Na den dood van den profeet zetten zijn opvolgers, de KHALIFEN, de veroveringen voort . Zij onderwierpen Palestina, Syrie, Perzie en de Noordkust van A frilca aan de „halve maan" . Van daaruit ging de Arabische veldheer TAFJK over de landengte, die naar hem den naam Gibraltar (ontstaan uit Gebel . al Tarik d . i . Berg van Tarik) kreeg, naar Spanje, overwon de Westgothen bij Xeres de la Frontcra (711) en onderwierp bij n a geheel Span j e aan (l e Arabische of" Moorsche heerschappij . Het land geraakte onder deze regeering tot hoogen bloei, prachtige gebouwen werden

opgetrokken, kunsten en wetenschappen werden beoefend . Later verdeelden zich de dynastieen ; in het Oosten regeerden. d e ABASSIDEN, wier hoofdstad Bagdad werd ; in Spanje de OMMIJADEN. De beroemdste beheerscher van Bagdad, HARUN AL RASCHID was een tijdgenoot van Karel den Groote . (786 809) .

De Frankische hofmeier PEPIJN VAN HERISTAL liet de waardigheid in zijn huis erfelijk veYklaren en de Merovingische schaduwkoningen behielden alleen bun titel . Zijn zoon KAREL MARTEL (martel strijdhamer) overwon de uit Spanje gekomen Mooren bij Tours en redde da •irdoor het Christelijk geloof en de Christelijke beschaving (732) . Zijn zoon was PEPIJN DE KORTE . Hij liet den laatsten Merovinger CHILDERIK III in een klooster opsluiten en zich tot Koning der Franken uitroepen . (752). Om de toestelnming van Paus ZACHARIAS .te verkrijgen, schonk hij dezen een stuk land dat hij den Longobarden had ontnomen en legde den grondslag voor den lateren Kerkelijken Stagy a t .

De beroelnde zoon van Pepijn was KAREL DE GROOTE (768 -814), naar wien alle Vorsten flit dit huis Karolingers werden genoemd . Het gelukte hem het geheele Westen evenals onder de Roineinen onder eenl hoofd to vereenigen . Hij o nderwierp de Saksen, 4 e Longobarden en de Avaren, streed met goed gevolg tegen de Arabieren, in Spanje en hield de Slaven en Denen in bed wan g . Den meesten last had hij met de Saksen, die woon-

57 den tusschen de Elbe en de Eems en streng aan het heidendom vasthielden . De strijd tegen hen duurde ,met tusschenpoozen ongeveer 30 jaar . Zij onderwierpen zich eindelijk en gingen nadat hun aanvoerder WITTEKIND zich in 785 had laten doopen, tot het , Christendom over. Met minder moeite onderwierp hid de Longobarden - wier Koning DESIDERIUS hij in een klooster opsloot . In Milaan kroonde hij zichzelf met de ijzeren kroon , der Longobarden . (7 -d4) . De Arabieren drong hij over de Pyreneen terug en vergrootte zijn rijk tot aan de Ebro . Op den terugweg werd de achterhoede van zijn leger onder aanvoering -van den dapperen Paladijn ROLAND in het dal van Roncevalles door de Mooren verslagen . Daarna onderwierp hij Beieren en de Oostelijk daarvan wonende Avaren . In het Noorden screed hij tegen de Noor, mannen en Denen en onderwierp ook eenige slavische .stammers aan de overzijde van de Elbe . Zijn rijk zstrekte zich toen uit het Noorden tot aan de Eider, -in het Oosten tot de Elbe en de Raab, in het Zuiden -tot de Garigliano en de Ebro . Als machtig beschermer der Kerk was Karel de -Groote een vriend der Pausen en beschermde hij hen tegen hun vijanden . Uit dankbaarheid kroonde Paus LEO III hem op den Kerstnacht van 803 in de St . -Pieterskerk to Rome tot Keizer. 11ij trachtte voor alles flinke hervormingen in de -leiding van het staatsbestuur to brengen . Hij verdeel-de het land in gouwen, waarover hij een gi, aaf aan:stelde ; in grensgouwen of marken -.an de gevaarlijkste plaatsen van het land, waarover markgraven het be-

58 stuur hadden . De zendgraven reisden het land door en brachten den keizer berichten over. Driemaal in het, jaar hield hij op de meivelden rijksdag . Hij stichtte een groot aantal scholen en kerken en omringde zich, met geleerde, wetenschappelijke mannen als ALCUIN, . EGINHARD, e . a., die hij zeer hoog stelde. Hij stierf in Aken, zijn lievelingsverblijfplaats . (814)) Karels zoon en opvolger was de zwakke LODEWIJK DE VROME (814-840.) Reeds tijdens zijn leven verdeelde hij het rijk onder zijn zonen en legde daardoor den grondslag voor vele twisten en oorlogen . Na zijn dood verdeelden zijn drie zonen in het Verdrag tee Verdun het groote rijk van Karel den Groote onderling (848) .

LOTHARIUS kreeg Italie met den Keizerstitel en het land tusschen Rijn en Rhone, dat naar hem Lo-tharingen werd genoemd . KAREL DE KALE kreeg Frankrijk . LODEWIJK DE DUITSCHER kreeg Duitschland . De koninklijke macht werd overal in alle landen door het leenstelsel ondermijnd . Hertogen en graven wer-den steeds zelfstandiger en verkregen in de door hen, geregeerde landen een bijna koninklijke macht . Voor-namelijk was dit in Duitschland het geval, waar zichf vijf bijna onafhankelijke hertogdommen vormden, n .l . Saksen, Frankenland, Zwaben, Beieren en Lotharingen .. De voortdurende invallen van gevaarlijke vijanden: droegen het hunne ertoe bij de macht en de onafhankelij kheid dier vorsten to vergrooten . LODEWIJK DE DUITSCHER was een flinke vorst, geweest, die d e vij anden van zijn rij k met kracht had geweerd . Onder zijn zwakke opvolgers werd



59 Duitschland door buitenlandsche vijanden overstroomd .,, terwijl het land zelf door inwendige twisten werd, verscheurd . Met LODEWIJK HET KIND stierf het huis der Karolingers uit (911) . Na KOENRAAD I van Frankenland, die van 911919 regeerde, kwam het huis der Saksen aan de regeering met HENDRIK I . Hij versloeg de Hongaren in 933 in de nabijheid van Merseburg, zoodat zij vol schrik vluchtten en vooreerst niet terugkwarnen . OTTO I, Hendriks opvolger werd OTTO DE GROOTE . genoemd (986-978) . Hij had een roemrijke regeering en grondvestte ziih macht zoowel binnen als buiten, de grenzen van zijn rijk . Door den schitterenden slag op het Lechveld (955), werden de Hongaren voor goed verslagen en kwam er een eind aan hun invallen . Zijn eerste vrouw was de Engelsche Koningsdochter , EDITHA geweest . Na haar dood huwde hij met ADELHEID, de weduwe van een Italiaanschen Koning . In Pavia werd zijn huwelijk voltrokken en zette hij zich de ijzeren Koningskroon der Longobarden op het hoofd . In Rome werd hij gekroond tot Keizer van , het heilige Romeinsch-Duitsche Rijk . Sedert zijnr kroning werd het gewoonte, dat de Duitsche Keizers, tochten naar Rome ondernamen De laatste Saksische Keizers waren OTTO II, OTT& III en HENDRIK II . KOENRAAD II, de Salier (1024-1089) besteeg den troon en vereenigde de Bourgondische rijken met Duitschland . Hij was een ridderlijk, dapper vorst . HENDRIK III regeerdeflinkenkrachtig . Voor zijrt macht bukten Polen, Bohemen en Hongarije . De DuitZD

I'D

60 ache hertogen waren hem gehoorzaam en hij benoemde naar willekeur nieuwe pausen . HENDRIK IV (1056-1106) door gewetenlooze mannen, HANNO aartsbisschop van Keulen en ADELBERT VAN BREMEN, zonder zorg of liefde opgevoed, bracht ,door zijn strengheid de Saksen tot opstand . Zij klaagden hem aan bij Paus GREGORIUS VII, die den twist gebruikte om zij n plan door to zetten n .1. de pauselijke macht to plaatsen boven die des Keizers . Hij vroeg voor den pauselijken stoel het recht der investituur of beleening der bisschoppen en abten met ring en staf, als teeken hunner geestelijke waardigheid, die tot nu toe alleen de wereldlij ke vorsten, wier vazallen de geestelijken waxen, hadden bezeten . Daar Bendrik zich niet schikken wilde in de machtspreuk van Gregorius werd hij in den ban gedaan, d . w . z. uit de Kerkelij ke gemeensehap gestooten en al zij n onderdanen werden van hun eed van trouw ontheven . De Duitsche vorsten verlieten hem en verklaarden een anderen Keizer to zullen kiezen, als de bandvloek niet werd opgeheven . Den Keizer bleef niets over dan zich to schikken naar den wil van den Paus en dus trok hij in den barren winter van 1077 over de Alpen naar Canossa, wvaar hij na drie lange dagen barrevoets in boetgewaad to hebben gewacht, een voetval deed voor dell Paus, ,die hem voorwaardelij k van. den ban ontsloeg . In :Duitschland teruggekeard, overwon hij Rudolf van :Zwaben, die inmiddeis tot Koning was verkozen, trok -ten tweeden male naar Italie, belegerde Rome en den _Engelsburg en joeg Gregorius op den vlucht, die ,eenzaam in verbanning stierf. Hendriks laatste levens-

61 jaren werden door oorlogen tegen zijn eigen zonen verbitterd . Opnieuw met den banvloek belast, stierf hij na een leven vol strijd en onrust . De investituurstrijd werd onder zijn zoon en opvolger HENDRIK V door het Concordaat van Worms beslist (1122) en de Kerkvorsten door den Keizer en den Paus samen gekozen . Op Hendrik V volgde LOTHARIUS VAN SAKSEN onder wien de Duitsche leenen erfelijk werden . Met KOENRAAD III besteeg het huis der Hohenstaufen den Duitschen troon Hun regeering was een tijd van voortdurenden strijd in Duitschland tusschen de Hohenstaufen of Waiblingen (Waiblingen was een kasteel in Zwaben) en het Beiersche vorstenhuis der Welfen, dat onder Lotharius ook het hertogdom Saksen in leen had ontvangen ; in het buitenland streden zij met de Lombardijsche steden en den Paus, die de steden steunde . Men noemde in Itali6 de aanhangers des Keizers Ghibellijnen, die van den Paus Guelfen of Welfen .

Koenraads opvolger was FREDERIK I BARBAROSSA (1152-1190) . Hij trok vele malen naar Italic om de oproerige steden, voornamelijk Milaan, to tuchtigen . In Pavia liet hij zich met de ijzeren, in Rome met de gouden kroon kronen . Nadat hij telkensweer overwinnaar was gebleven, verloor hij op zijn vijfden tocht naar Rome den slag bij Legnano daar de Welfenhertog HENDRIK DE LEEUW hem kort voor den slag met zijn leger verliet . Hij moest den steden, die zijn oppermacht erkenden, vele vrijheden schenken . Naar Duitschland teruggekeerd, liet hij Hendrik den Leeuw in den rijksban doen en verklaarde hij diens,

62

-

hertogdommen Beieren en Salcsen vervallen . OTTO VAN WITTELSBACH, wiens nakomelingen daar nog heerschen, kreeg Beieren . Later verzoende zich de Keizer met Hendrik, doch de uitspraak van den Rijksdag kon niet veranderd worden en Hendrik behield alleen zijn erflanden Brunswijk en Luneburg . In Mainz belegde de Keizer een schitterende bijeenkomst, waaraan 40 .000 ridders, vele geestelijke heeren ,en afgezanten van alle steden deelnamen en waar hij troonde op het toppunt van zijn macht en geluk. Hij trok nogmaals naar ltali6, huwelijkte zijn zoon Hendrik uit aan CONSTANTIA, de erfgename van Napels en Sicili6 en in 1190 verdronk hij op een kruistocht in het riviertie Selef in Klein-Az!6 . De Duitschers wilder niet gelooven aan den dood van hun schitterenden Keizer en het yolk wachtte trouw op zijn t,erugkeer . Zijn opvolger was HENDRIK VI op wien FREDERIK II volgde . Onder dezen ontbrandden de oorlogen tusschen Keizer en Paus opnieuw . Toen de Keizer stierf was de Keizerlijke macht in Duitschland voor goed vernietigd ; Vorsten, vazallen en steden waren volkomen onaf hankelijk geworden . De laatste Hohen staufe KONRADIN VAN ZWABEN, een kleinzoon van Frederik II, die naar Itali6 getrokken was om zijn erfland Beneden-Itali6 - dat de Paus aan den broeder van Lodewijk IX den Heilige van Frankrijk, KAREL VAN ANJOU, had gegeven - terug to eischen, werd overwonnen, gevangen genomen en onthoofd . (1268) . Tijdens dee regeering van Frederik II waren wilde mongolenstammen uit Azi6 Europa binnengedrongen .

63 -HENDRIK DE VROME, Hertog van Silezi e, offerde -zich met zijn leger op en drong hen terug . (1241) . In Duitschland volgde op de regeering der Hohen-staufen een interregnum of tussehenrijk . (1254-1278) . De Duitsche Keizerskroon werd door vreemde vorsten gedragen, die zich even weinig om het yolk bekommerden als het yolk om den Keizer . Overal ging geweld boven recht (vuistrecht) en niemand was zijn leven zeker . De steden sloten verbonden tegen de roofridders . De voornaamste bond was de Hansa .

In Frankri).k stierf het huis der Karolingers in 987 uit. De zwakke Vorsten konden zich niet verzetten tegen de Hoormannen een yolk van Germaansche afkomst, dat onder hun zeekoningen de Noordelijke en Westelijke zee6n onveilig maakte en telkens Duitschland en Frankrijk binnendrong . KAREL DE EEN-

VOUDIGE stond hun een gedeelte van zijn land af, ,dat naar hen den naam van Norniandij kreeg . Daar svestigden zich de Noormannen . Hun Hertog werd cen Vazal van den Franschen Koning . Na de Karolingers kwam met HUGO CAPET in '987 het huis Capet aan de regeering . Bij en zijn opvolgers moesten in het verbrokkelde land heel wat ,strijd voeren tegen de oiigehoorzame en machtige vazallen ; zelfs behoorde een groot gedeelte van het land aan den Engelschen Koning . Met PHILIPS II AUGUSTUS werd het Koningschap krachtiger (11801223) en LODEWIJK IX DE HEILIGE, een rechtschapen, edel vorst dwong de vazallen de oppermacht ,der kroon to erkennen .

64 Onder Philips Augustus verwoestte de bloedige . oorlog tegen de Albigensers, een sekte wier leerstel-lingen Paus INNOCENTIUS III als ketterij verklaarde en tegen wie hij een kruistocht liet ondernemen, langen tij d den bloei en den welstand der Zuid-Fransche provincien .

Onder de Angelsaksische Koningen was ALFRED DE..: GROOTE een der voornaamsten . (871-901). Het gelukte hem de Denen to onderwerpen, die voortdurend het land binnendrongen . Na zij n dood ontstonden echter nieuwe verwarringen . De Denen hieven meer dan ooit het hoofd op en eischten oorlogsschatting . In 1066 verscheen WILLEM DE VEROVERAAR, Hertog van Normandie, iandde bij Hastings, overwon de Angelsaksen en maakte zich van het land meester . Hij verdeelde het rij k als leenen onder Normand ische ridders, maakte de Normandische taal tot volkstaal en legde den Angelsaksen hooge belastingen op . Eeuwenlang duurde het eer de beide naties een werden . HENDRIK II, een zijner nakomelingen uit het huis Plantagenet veroverde de Oostkust van Ierland . Toen hij tegen de overmacht der Kerk optrad, vond hij een tegenstander in zijn ouden vriend THOMAS BECKET, Aartsbisschop van Canterbury, then hij op de trappen van het altaar hot vermoorden . (1154) . Zijn zoon en opvolger was RICHARD LEEUWENHART die den derden kruistocht ondernam . (1189).. Zijn trouwelooze, wankelmoedige brooder JAN ZONDER LAND verloor door allerlei ongelukkige oorlogen al

65 zijn Fransche bezittingen . Hij nam zijn land als leer aan uit de handen van Paus INNOCENTIUS III . Na langen twist met zijn onderdanen werd hij met de, wapens in de hand gedwongen de magna charta, d . w . z . den grooten Vrijheidsbrief to teekenen, die nog den grondslag vormt der Engelsehe volksvrijheid en Staatsregeling . HENDRIK III moest de rechten die zijn wader afgedwongen waren, bekrachtigen . Onder zijn regeering kwam het eerste parlement bijeen .

Toen de Turken meester van Palestira waren geworden, mishandelden zij vaak de vrome pelgrims die naar het Heilige Land trokken orn to bidden aan het . graf van den Heiland . PETER VAN AMIENS, een Fransche kluizenaar, wekte, sedert zijn terugkeer uit, Palestina, door zijn vurige toespraken de geestdrift, . van het yolk op, terwijI hij het li iden der Christenen en de misdaden der ongeloovigen afschilderde . Om het yolk tot daden aann to sporen, schreef Paus URBANUS II een Kerkvergadering uit in Clermont in Zuid-Frankrijk, waar op de opgewonden menigte onder het uiten van den kreet : ,God w'il het! God wit het !" zich bij duizendenn het roode kruis op den sehouder lieten hechten, om als kruisvaarders de bevrijding van het Heilige Graf to volvoeren . Een ongeregelde troep op buit belust gepeupel trok het eerst onder Peter van Amiens ten strijde . Zij-, roofden en plunderden waar zij lion den enn werden onderweg- in Hongarije en Bul t,-arije verslagen, of in Klein-Azi6 op wreede wijze vermoord . (1096) . 5

66 Onder leiding van den edelen Hertog van Lotharin . gen, GODFRIED VAN BOUILLON en vele edele Fran;sche en Italiaansche Vorsten, ondernamm een goed uitgerust leger den eersten eigenlijken kruistocht (1096). Meer dan een half millioen trok uit, maar nauwelijks 20,000 bereikten Palestina . De overigen waren onderweg gedood door de aanvallen der vijanden, de gevaren der reis en door vreeselijke ziekten . Met voorbeeldelooze dapperheid en geestdrift werd Jerusalem bestormd en veroverd . Godfried van Bouillon wees de hem aangeboden koningskroon af. (1099) . Hij wilde ze niet dragon, waar zijn Verlosser de doornenkroon had gedragen en noemde zich slechts Beschermer van het Heilige Graf . Na zijn dood werd zijn brooder BOUDEWIJN Koning van Jerusalem . Door de oneenigheid der Christenen en de dapperheid der Turken ging echter spoedig weer de eene -plaats na de andere verloren . Nog zes kruistochten werden achtereenvolgens ondernomen n .l . 1147-1149 ; 1189-1192 ; 1202-1204 ; 12281229 ; 1248-1254 en in 1270. Na 200 jaar viel de laatste bezitting der Christenen, de vesting Acre of Akkon, den Turken weer in handen . (1291) . Om het heilige land goed to kunnen verdedigen hadden zich tijdens de kruistochten in Palestina drie xidderorden gevormd : I. DE TEMPELHEEREN of TEMPELIERS. Zij vestigden zich in Frankrijk nadat Palestina weer in handen der ongeloovigen was gevallen . PHILIPS DE SCHOONE, die naar het bezit van hun rijkdommen haakte, hief de Orde op en trachtte de Tempelieren

67 to vernietigen . Hij liet de meesten hunner met hun grootmeester JACOB DU MOLAY verbranden . II. DE JOHANNITERS of MALTHEZER BIDDERS -vestigden zich to Rhodus, later op Malta. III . DE DUITSCHE ORDE koos de oevers der Weichsel als woonplaats, nadat zij onder leiding van shun Grootmeester HERMAN VAN SALZA door den Xoning van Polen aangezocht werden om hulp tegen 4e Heidensche Pruisen . Zij veroverden Pruisen en maakten het tot een Duitsch Christelijk land . De zetel van den grootmeester was Marienburg . Met het -verlies van haar vroegeren eenvoud en strenge zed elij kheid verviel ook de macht der orde en verloor zij .,ook haar bezittingen in Polen . (Slag bij Tannenberg 1410) . Het eigenlijke doel der kruistochten, de bevrijding -van het Heilige Land, werd niet bereikt, doch zij hebben een grooten invloed gehad op de beschaving -in het Oosten . Het aanzien van den ridderstand werd ,grooter, zijn eigenaardige zeden en gewoonten kwamen ,steeds meer aan het licht . Handel en verkeer namen toe . Zeehavens als Pisa, Genua en T, enetie kwamen tot hoogen bloei en groote macht. Andere steden trokken voordeel van de geldverlegenheid des Vorsten en kochten met haar rijkdom vele voorrechten en _privilegies . De wetenschap bloeide, de dichtkunst werd vlijtig beoefend, De Kerkelijke macht nam steeds toe aan kracht en rijkdom . PHILIPS DE SCHOONE, Koning van Frankrijk maakte zich door list en geweld tot onbeperkt heerscher . (1300) . Den heerschzuchtigen Paus BONIFA,CIUS VIII liet hij gevangen nemen en diens opvolger

68 Iiet hij zijn zetel naar Avignon in Frankrijk verplaatsen waar de Pausen 70 jaren hun verblijf hielden . Van dezen tijd of daalde de pauselijke macht die tijdens INNOCENTIUS III (1200) haar toppunt had bereikt, , steeds meer en meer . De Kapetingers stierven uit met de drie zonen van Philips den Schoone en een zijtak, het huffs van VALOIS, beklom den Franschen Croon (1328-1589). Wijl ook de Koning van Engeland daarop aanspraak maakte, begon een oorlog tusschen de beide rijken, die meer dan 100 jaar duurde . De Engelschen overwonnen onder leiding van hun Koning EDUARD III bij Crecy (1346) en bij Poitiers (1856) . Door den slag bij Azincourt veroverden zij het Noorden van Frankrijk en dreigden zij KAREL VII zijn geheele land to ont, nemen . Een jonkvrouw uit DOMREMY in Lotharingen ., een eenvoudig landmeisje, JEANNE DARC genoemd, bracht onverwachte hulp . Doordrongen van den noodlottigen toestand van haar land en gehoorgeveiid aari goddelijke inspiraties, bracht zij het yolk tot geestdrift, plaatste zich aan het hoofd des legers, moedigd~e zij, de dapperheid der krijgslieden aan, zoodat overal de Engelschen werden verslagen . Zij kreeo- den naam van De maagd van Orleans . De Engelschen namen haar later gevangen en verbrandden haar als heks . (1431) . De Engelschen werden van alle plaatsen verjaagd, moesten vrede , sluiten en behielden alleen de , stad Calais . (1453) . LODEWIJK XI bereikte door list en geweld de volkomen onderwerping der Vazallen . Zijn vwrnaamSte tegenstander was KAREL DE STOUTE, hertog van Bourgondie en Nederland .- Het gelukte hem dozen

69

twist to brengen met zijn buren, die hem bij Granson en Murten en bij Nancy versloegen . In den laatsten slag verloor Karel het leven . (1477) . Zijn erflanden werden tussehen Frankrijk en de Habsburgers verdeeld . In Engeland had het huffs van Lancaster dat van Plantagenet opgevolgd . Na de oorlogen met Frankrijk ontstond een vreeselijke burgeroorlog tusschen het huffs Lancaster (roode roos) en het huis York (witte roos) die onder den naam de oorlog der roode en der witte roos bekend is . Hij eindigde pas met de troonsbestijging van HENDRIK VII uit het huis van Tudor . (1485) . stn

Na het eindigen van het interregnum (zie blz . 63) werd RUDOLF VAN HABSBURG keizer van Duitschland (t278-1.291) . Hij was een flinke vorst, die overal rust en orde herstelde, de roofridders onderwierp en vol doorzicht en verstand regeerde . Om de keizerskroon en ItaliO bekommerde hij zich niet . OTTOKAR, den koning van Bohemen, versloeg hij op het Marchveld (ten N . 0. v. Weenen) en ontnam hem zijn landen Oostenrijk, Stiermarken en de Krain, die hij zijn zonen gaff Hij werd daardoor de grondlegger van de macht van het huis Habsburg- Oostenrij k . Een tijdlang re,geerden keizers uit verschillende huizen over Duitschland . Bij allen komt het streven op den voorgrond, de, macht van hun huis to vergrooten . Na den dood van Rudolf van Habsburg (1291) kozen de Duitsche vorsten ADOLF VAN NASSAU ; op hem volgde ALBRECHT I, de zoon van Rudolf (1298-1308) . Volgens de berichten van latere geschiedschrijvers bevrijd den

70 zich onder zij n bewind de Zwitsers van het juk d er Habsburgers . Hun stamslot, de Habsburg, lag in Zwitserland . Zij waren dus leenheeren van de drie vrij e woudstreken Schwijz, Uri en Unterwalden .Albrecht wild& ze geheel onderwerpen en van hun vrijheden berooven .. Hij benoemde landvoogden, GESSLER VAN BRTJNECK en BERINGER VAN LANDENBERG, die het yolk plaagden en mishandelden . Toen zwoeren de Zwitsers . in een geheime bij eenkomst op de Rutliweide bij ,het, Vierwaldstd ttermeer de tirannie of to schudden . Devoortreffelijke schutter WILLEM TELL, die door Gessler, gedwongen was een appel van het hoofd van zijn zoontje to schieten, doorboorde echter den wreeden landvoogd . Beringer werd in zij n burcht Sarnen overvallen en uit het land gej aagd . Zij n slot werd verwoest . Albrecht werd door zij n neef, JOHAN VAN Z WABEN, wien hij zijn erfgoed onthield, op een reis door Zwitserland aan de Reuss vermoord . Zijn zoon LEOPOLD VAN OOSTENRIJK streed tegen de Zwitsers, die op de hand van Keizer LODEWIJK VAN BEIEREN waren en werd in den slag bij Morgarten verslagen (1315) . Een andere LEOPOLD VAN OOSTENRIJK werd in 1086 door hen in den slag bij Sempach overwonnen . De dapperheid der Zwitsers werd spreekwoordelijk en de meeste yorsten namen hen in hun dienst . Op Albrecht I volgde HENDRIK VII uit het huis . Luxemburg . Na hem regeerde LODEWIJK VAN BEIEREN, die met FREDERIK DEN SCHOONE VAN OOSTENRIJK acht jaron lang om de kroon streed . Op Lodewijk van Beieren volgden verscheiden keizers uit het huis Luxemburg . De eerste was KAREL IV

7•j. (1347-1378) . Hij vaardigde de gouden bul uit, een rijksgrondwet in dertig hoofdstukken, waarin o . a . werd vastgesteld wat er bij de verkiezing en kroning van een keizer moest geschieden . Hij zorgde in do eerste plaats voor zijn erflanden Bohelnen en Brandenburg en stichtte de eerste universiteit to Praag . Na hem regeerde zijn woeste zoon WENZEL, lien de keurvorsten afzetten . Zij kozen daarop RUPRECHT' VAN DE PALZ. Op Ruprecht van de Palz volgde SIGISMUND (1410 1437) . Hij riep het Concilie to Constants bijeen (1414), dat de kerk hervormen moest en een einde maken aan de s,Jheuring in de kerk, want twee, later drie . pausen streden om de oppermacht. Maar in plaats hervormingen in to voeren, ver oordeelde de kerkvergadering den prediker en hoogleeraar aan de universi teit to Praag, JOHANNES HUS tot, den brandstapel,, omdat hij tegen de uitlegging van een deel der kerkleer en tegen de ontaarding der geestelijkheid was, opgetreden (1415) . Aan zijn brandstapel ontbrandde de fakkel van den vreeselij ken Hussietenoorlog, die groote ellende over Bohemen en Duitschland bracht . De aanhangers van Hus stonden op ondler aanvoering van den woesten ZISKA to Praag en zetten hun bloedigen tocht voort tot Haumburg en Bernau bij Berlijn (1419---1436) De vrede keerde pas terug, toen men hun den beker bij het Avondmaal en de prediking in de landstaal toestond . Na den dood van Sigismund kwanl de keizerskroon weer aan het huis Habsburg, waartoe al de keizers tot 1806 behoorden (1437--1806) . Eerst regeerden ALBRECHT II en FREDERIK III

---•

72

Op hen volgde MAXIMILIAAN I, een ridderlijk vorst, vol geestdrift voor kunsten en wetenschappen (1493 1519) . Zij n gemalin was MARIA VAN BOURG ONDIE, de dochter van Karel den Stoute . Door dit huwelijk kwamen de Nederlanden aan de Habsburgers . Zijn zoon PHILIPS DEN SCHOONE lief hij huwen met JOHANNA VAN ARRAGON, de erfgename van Spanje, zijn kleinzoon FERDINAND met de erfgename van Boheme en Hongarije . Zoo werd de grond gelegd tot de groote macht van het Oostenrijksche huffs . In het land tusschen Elbe en Oder hadden oorspronkelijk Duitsche stammen gewoond . Zij waren tijdens de volksverhuizing naar het Westen getrokken en in de verlaten woonplaatsen waren Wenden, Slavische volksstammen, gekomen, die telkens invallen deden in het Duitsche Rijk . HENDRIK I, de keizer van Duitschland . veroverde hun hoofdstad Brandenburg ; LOTHARIUS VAN SAKSEN gaf de provincie aan den dapperen graaf ALBRECHT DEN BEER uit het huffs Ballenstedt . Dat was de grondsla:g tot den Pruisischen staat (1134) . De Ballenstedters stierven in 1320 uit. Lodewijk van Beieren gaf de provincie in leen aan zijn zoon LODEWIJK, die ze zijn brooder LODEWIJK DEN ROMEIN afstond . Onder hem werd de provincie een keurvorstendom . Door OTTO DEN LUIE, den laatste der broeders, werd zij aan KAREL IV, keizer van Duitschland verkocht en kwam aan het huis Luxemburg . Keizer Sigismund droeg het bestuur van het land, dat door oorlogen en roofridders was verwil-

73 dderd en verarmd, op aan den keizerlijken burggraaf van Neurenberg, FREDERIK VI en stond het hem ,op het Concilie van Constants met het keurvorsten'recht of in erfelijk eigendom . Frederik werd als FREDERIK I de eerste keurvorst van Brandenburg . Met hem kwam het huffs HOHENZOLLERN aan de re-geering, dat de rnacht van den Pruisischen staat .gron dvestte. Van Asturie, de noordwestelijke provincie van het land uit, heroverden de IBERIERS achtereenvolgens al hun provincies van de Mooren . Langzaaln maar zeker breidde zich op deze wijze de Christelijke heerschappij weer uit . De beroemdste held uit deze oorlogen was DE CID (1099) . De Brie Christelijke rijken van het schiereiland waren de koninkrijken Portugal, Castilie en Aragon . 'Tegen het einde van de 15de eeuw huwde FERDINAND VAN ARAGON met ISABELLA VAN CASTILIE . De beide rijken werden vereenigd, de adel vernederd, Granada, de laatste bezitting der Mooren, genomen . Door de ontdekking van Amerika stroomden groote rij kdommen naar Spanje (1492) . Het grondgebied breidde zich aanmerkelijk uit, JOHAN NA, de dochter van Ferdinand en Isabella, huwde met PHILIPS DEN SCHOONE, waardoor de kroon van Spanje aan de Habsburgers kwam . Hun beider zoon was Karel, die ,als KAREL I koning van Spanje werd en later onder ,den naam van KAREL V ook de Duitsche keizerskroon droeg .

74 Italie verviel in een groot aantal kleine staten . Het koninkrijk Napels en Sicilie was door den Paus

_aan Karel van Anjou (zie blz, 62) gegeven . De Sicilia, nen echter stonden op en met de Siciliaansche Vesper schudden zij het Fransche juk weer of (1282) . Alle Franschen werden vermoord, Karel moest vluchten en het land kwam aan Spanje, dat in het begin van de 16de eeuw ook bezit nam van Napels . In het midden van het schiereiland lag de Kerice-lijke Staat, de wereldlijke bezittingen van den Paus . In het noorden was Venetie een machtige, belangrijke handelsstad . De eerste dienaar van den Staat, heette de DOGE . De ontdekking van Amerika, de toenemende zeemacht van Spanj e en Portugal brachten tegen het, einde der 15de eeuw veel nadeel aan de beteekenis. van Venetie . Even belangrijk was Genua aan de kust der Middellandsche Zee . De stad Milaan was eerst een republiek later een hertogdom onder de VISCONTI en SFORZA. Florence muntte uit door de beoefening van kunsten en wetenschappen . Het beroemdste geslacht uit, Florence, de MEDICI verkregen als bevorderaars van alle kunsten : dichtkunst, schilder- en beeldhouwkunst, een hooge beteekenis . Telkenmale maakten d e Fransche koningen aan-spraak op Italie en ondernamen zij tochten tegen de verschillende staten . FRANS I rnaakte zich meester, van Milaan, nadat hij de Zwitzers, die in dienst der stad waren bij Marignano had overwonnen (1515) .

75 De TURKEN, een woest yolk uit Binnen Azie scammend, waren door de Mohammedaansche Kalifen in , dienst genomen en hadden zich langzamerhand zelf-standig weten to makers en Klein-Azie veroverd . Van daar uit gingen zij onder leiding van MAHOMED II over de Bosporus en belegerden Constantinopel, de hoofdstad van het Oost-Romeinsche rijk, dat sedert Justinianus een kwijnend leven had geleid . CONSTANTINUS XII verdedigde de stad met groote dapperheid, maar moest ten slotte wijken voor het wilde yolk en de stad na 50 dagen belegering overgeven (1453) . De Turken vestigden zich op het Balkanschiereiland . Constantinopel werd de hoofdstad van het Turksche rijk ; de heerlijke Sophiakerk werd in een moskee veranderd . Van Turkije uit trachtten zij hun veroveringen voort to zetten, en vormden eeuwenlang den schrik der Christenenn in het Oosten .

De eerste bewoners van NEDERLAND waren de FRIEZEN, de BATAVEN en andere Germaansche, stammen . Sedert de lste eeuw moesten deze zich onderwerpen aann de Romeinen . In de 5d" eeuw waren de Germanen weer bags in de Romeinsche land en . In de 7de en 8ste eeuw kwamen vele christenzendelingen o. a . WILLEBRORDUS ( -i 739) en BONIFACIUS Or 755) . Nederland kwam achtereenvolgens onder de Frankische en de Duitsche vorsten. Ook in Nederland had men tengevolge van het leenstelsel vazallen, lijfeigenen, hoorigen, graafschappen, hertogdommen enz . Het graafschap Holland ontstond in 922 toen n .l . DIRK I Egmond en het omliggende land van KAREL,

76

--

-DEN EENVOUDIGE (zie biz. 63) ter leen kreeg. Holland werd achtereenvolgens door 5 stamhuizen geregeerd, n .1 . : I . Hot Hollandsche (922-1299) . Een der merkwaardigste graven uit di b huffs was FLORIS T die om zijn democratische begrippen door de ede:ien werd vermoord (1296) . II. Het Henegouwsche huis .(1299-1354) . III, Het Beiersche huis (1354-1428) . IV . Het Bourgondische huffs (1428-1482) . Een der voornaamste vorsten was KA REL DE STOUTE (zie biz . .68) . V . Het Oostenrijksche huis (1482-1581) met KAREL V (zie biz . 73) . Als uitvinder van het buskruit, dat de Chineezen , echter reeds lang to voren kenden en gebruikten wordt de monnik BERTHOLD SCHWARZ to Freiburg in Breisgau genoemd . (1330) . De uitvinding veroor..zaakte een geheelen ommekeer in het oorlogvoeren en bracht den ridderstand ten val . JOHANNES GENSFLEISCH, GUTENBERG ge-naamd, uit Mainz vond in Straatsburg de Boekdrukkunst uit d . w . z . het drukken met beweegbare letters . { 1440) . Volgens anderen was de uitvinder MAARTEN JANSZ COSTER uit Haarlem . Tot nu toe hadden de monniken door reuzenarbeid kostbare, afschriften -der boeken geleverd en het yolk, dat geen boeken kon koopen, leefde in volkomen onwetendheid . Thans -werden alle werken der dichters en geleerden -- voor Mlles de Bijbel het eigendom van alien . Weten-schappen en kunsten bloeiden in dezen tijd, then men later den Renaissancetijd noemde . De weg werd zoodoende gebaand voor de hervorming . In Italie was het in de 12de eeuw uitgevonden _KOMPAS in de 14de eeuw verbeterd, z )odat de schip-

--

77

--

pers die tot nu toe zich niet verder dan de kusten hadden gewaagd, zich verder in zee durfden begeven . Prins HENDRIK DEN ZEEVAARDER VAN PORTUGAL bekroop de lust tot reizen . Zij n schepen vonden de eilanden Madeira en de Azoren, zeilden om Kaap, Verde en bereikten Guinea (eerste heift der 15de eeuw) . BARTHOLOMEUS DIAZ kwam tot de Zuidpunt van Afrika, de Kaap de Goede Hoop ; VASCO DE GAMA zeilde erom heen en vond den lang gezochten weg naar Indie. (1498) . De Portugeezen vestigden in VoorIndie talrijke kolonien en werden het heerschende , ~ yolk op de kusten en eilanden van Indie . (1498). In Spanje trachtte men langs den Westelijken weg over zee Indie to bereiken . CHRISTOPHORUS COLUMBUS, de zoon van een lakenkoopman in Genua kreeg na lang wachten van Koningin ISABELLA VAN CASTILIE drie kleine schepen, waarmee hij den tocht over den Atlantischen Oceaan waagde . Hij landdeop het eiland Guanahani. een der Bahama-eilanden, waaraan hij dOn naam San Salvador (Heilige Verlosser) gaf. (1492) . Eerst op zijn derde reis kwam Columbus door het vinden der monding van de geweldige Orinocorivier tot de overtuiging, dat hij een nieuw werelddeel en niet slechts, zooals men totnutoe geloofd had, een tot A zie behoorende eilandengroep had ontdekt . Niettegenstaande zijn groote verdienste, stierf Columbus arm en verlaten, met ondank beloond . (1506). Naar een Florentijner AMERIGO VESPUCCI, die het nieuw ontdekte werelddeel het eerst beschreef, kreeg dit den naam Amerika. De Spanjaarden breidden hun macht steeds meer uit . FERDINAND CORTEZ veroverde Mexico (1519),_

78 FRANS PIZARRO het rijke Peru (1531) . De Portugees FERDINAND MAGELHAENS begon in 1519 voor het -eerst een refs om de wereld . Hij werd op de Philippijnen door de inboorlingen gedood en slechts 66n zijner schepen keerde naar Portugal terug (1521) . De ontdekkingen enn uitvindingen brachten een geweldigen ommekeer in alle toestanden . Uit den binnenhandel der Middellandsche Zee ontstond een wereldhandel ter zee, waar eerst de Spanjaarden en Portugeezen, tegen 1600 de Hollanders, later de Engelschen de bans waren . De vele grondproducten der kolonieri, koffie, suiker, specerijen enz . schiepen nieuwe behoeften, veranderden de levenswijze en brachten den handel tot grooten bloei . Kolossale schatten waren Spanje toegestroomd . De -dorst naar goud echter dreef de Spaansche overwel-digers tot onbarmhartige plundering van het rijke Amerika en tot gruwelijke uitbuiting en mishandeling der inboorlingen . Om hun ellen dig lot to verlichten, ,stelde de priester LAS CASAS voor, de sterke negers nit Afrika in te voeren . Zonder het to willen, legde hij daarmee den grondslag tot den onmenschelijken slavenhandel .

DE NIEUWE TIJD . (Van de hervorming-igoo .)

In den loop der tijden waren talrijke dwalingen en misbruiken de Christelijke kerk binnengeslopen, waartegen in vroeger eeuwen mannen als JOHN WIG LIFFE in Engeland, JOHAN HUS in Bohemen, SAVONAROLA in Itali6, of geheele sekten als de ALBIGENSERS en WALDENSERS in Frankrijk reeds met den moed der overtuiging waren opgetreden . Telkens verhieven zich meer stemmen, die zich krachtig lieten hooren tegen de wereldlijke macht der pausen, het wereldsche leven der geestelijken, het toenemen der kloosterlijke macht en de afwijkingen van de leer ; en het verlangen der Christenen naar een hervorming der Kerk werd algemeen . De man, die uiting gaf aapdezen wensch was MAARTEN LUTHER . Hij was de noon van Burgerouders en is den 10den Nov . 1483 in Bisleben geboren . Zijn eerste onderwijs kreeg hij in Mansfeld en later bezocht hij het gymnasium to Maagdenburg en to Eisenach . Toen hij achttien jaar was, ging hij naar de hoogeschool to ErffArt, die hij echter

80 uit angst voor zijn zieleheil spoedig weer verliet, ona zijn verblijf to nemen in het Augustijnerklooster teErfurt. Door bidden, vasten en geeselen, hoopte hij vergeving voor zijne zonden to krijgen en rust en vredevoor zijn ziel to vinden . Bovendien las hij vlijtig den Bijbel, putte troost uit zijn woorden, maar ontdekteook talrij ke gevallen van tegenstrij digheid met de leer der Kerk . De edele abt van het klooster, JOHAN VAN STAUPITZ, trok zich zijner aan en beval hem . aan bij den keurvorst van Saksen, FREDERIK DEN WIJZE, als leeraar aan de nieuwe universiteit teWittenberg . Als zoodanig predikte hij dan ook en trad . met alle macht op tegen den aflaathandel, den verkoop van aflaatbrieven, waardoor een ieder zich voor geld van straf voor zijn zonden kon vrijkoopen . Toenr de aflaathandelaar TETZEL naar Wittenberg kwam, liet Luther' 95 stellingen tegen den aflaat aan de deur der hoofdkerk to Wittenberg slaan en daarmee begon de HERVORMING (31 Oct . 1517). Door Paus LEO XX in den ban gedaan, verbrandde, hij den 10de° Dec . 1520 de pauselijke banbul openlijk voor de Elsterpoort van Wittenburg en verklaarde~ zich daardoor vrij van de Kerk . Op den rijksdag door Keizer Karel V to Worms bijeengeroepen, weigerde Luther zijn stellingen to herroepen, indien men hem niet uit den bijbel korj bewijzen, dat hij zich had vergist . De Keizer spray nu den rijksban over hem uit . Keurvorst Frederik de Wijze echter bracht hem op den Wartburg (bij Eisenach) in veiligheid en Luther begon met de vertaling van den bijbel in het Duitsch . Nadat . Luther naar Wittenberg was teruggekeerd,

81

Maarten Luther . 6

82 werd daar evenals in vele andere plaatsen de nieuwe leer ingevoerd, d . w . z . de godsdienst werd hervormd,. de latijnsche mis, de oorbiecht, de vereering der hei-ligen, de aanbidding der Maagd Maria, de Kloostergelofte enz . werden afgeschaft, het Avondmaal onder beide vormen toegediend . De trouwe medewerker van Luther was PHILIPP MELANCHTON, een der belangrijkste geleerden uit dies tijd . Doch ook veler-lei misverstand was het gevolg van die veranderingen .. De boeren, die de leer van Luther omtrent geestelijke vrijheid verkeerd begrepen, begonnen de vreeselijke boerenoorlogen onder leiding van THOMAS . M1NZER, welke eindigden met geheele onderwerping der boeren . Een naspel van dezen strij d was de beweging der Wederdoopers in Munster . Toen den aanhangers van Luther de uitbreiding hunner leer op den rijksdag to Spier werd verboden, protesteerden zij daartegen en kregen naar aanleiding daarvan den naam van protestanten . (1529). Luthers . leer heet ook de Augsburgsche confessie, daar de geloofsbelijdenis, door Melanchton gesteld en opgeschreven, den Keizer op den rijksdag to Augsburg werd overhandigd. (1530). Ter bescherming der protestantsche leer vereenigden zich de Duitsche protestantsche vorsten tot het ver-bond van Smallealden . Luther beleefde niet meer het uitbreken van den oorlog tusschen hen en den Keizer .. Hij stierf op reis in Eisleben (1546, 18 Febr .). De voornaamste Luthersche Duitsche Staten waren~ het keurvorstendom Saksen, het hertogdom Saksen,.



83 het hertogdom Pruisen, Hessen, Wflrttemberg, Brandenburg en de Paltz . Evenals Luther in Duitschland had ULRICH ZWINGLI in Zwitserland geijverd tegen den aflaathandel en andere misbruiken der Kerk . Zijn hervorming drong in vele steden door, terwijl het bergvolk trouw bleef aan het oude geloof . Na vele vijandelijkheden kwam het in 1531 tot den slag bzj Kappel waar Zwingli gedood werd . De Franschman JOHAN CALVIN zette de Zwitsersche hervorming in Geneve voort . Hij was een man met een edelen geest en strengen levenswandel. Hij maakte Gen6ve tot het middenpunt der hervorming voor W .-Europa. De aanhangers van Zwingli en Calvijn werden Hervormden genoemd .

KAREL V had van zijn moeder Spanje, de bezittingen in de Nieuwe Wereld en Napels ge6rfd ; van zijn vader de Habsburgsche bezittingen en de Nederlanden . In vier oorlogen met FRANS 1,N koning van Frankrijk, won hij - .11ilaan terug, dat laatstgenoemde hem had ontnomen . In den eersten oorlog werd Frans I verslagen en bij Pavia gevangen genomen (1525) . De vrede van Crespyl maakte een einde aan de vijandelijkheden tusschen de beide vorsten . Nadat Karel nog een welgeslaagden tocht tegen de , zeeroovers van Tunis had ondernomen, keerde hij zich tegen de leiders van den Smalkaldischen Bond (154647) (zie pag . 82) . Het verraad van Hertog MAURITS VAN SAKSEN die zich tegen zjjn geloofsgenooten met den Keizer had verbonden, de protestant-

84 sche vorsten ten val . Karel overwon hen in den slag bij Miihlberg (1547) en nam JOHAN FREDERIK Keurvorst van Saksen gevangen . Spoedig daarop keerde zich Maurits echter tegen den Keizer, sloot zelfs een geheim verbond met Frankrijk tegen hem, verraste hem to Innsbruck en dwong hem to vluchten . Karel moost den godsvrede to Augsburg goedkeuren, die den protestanten gelijke rechten met de Katholieken gaf (1555) . Duitschland verloor echter door het verbond van hertog Maurits met Frankrij k Metz, Toul en Verdun . Uit verdriet over al de teleurstellingen in -zij n regeering trail Karel in het volgend e jaar of en trok zich terug in het klooster San Juste in Spanj e, waar hij spoedig daarna stierf (1556) . De Duitsche kroon kreeg zijn broeder FERDINAND I, de overige landen erfde zijn sombere zoon PHILIPS 11 (1558-98) . Tot die landen behoorde ook de Nederlanden . De 17 rijke provincien waaruit zij bestonden, bezaten groote voorrechten De hervorming was er reeds verbreid . Philips II wilde de volksvrijheid onderdrukken on de eenheid van godsdienst herstellen . Hij stelde daartoe den trotschen, wreeden HERTOG VAN ALVA als Stadhouder aan en zond hem met een leger erheen . Velen der aanzienlijkste edellieden waaronder de GRAVEN VAN EGMOND EN HOORNE werden in Brussel onthoofd en tegen alien werden de hardste maatregelen genomen . De noordelijke provincien vereenigden zich tot verzet, kozen WILLEM VAN ORANJE tot hun stadhouder en verklaarden zich vrij aan Spanj e (1579) . In de Unie van Utrecht noemden zij zich de Vereenigde Nederlanden en streden met heldenmoed voor hun onafhankelijk-

85 heid . In 1584 werd Willem van Oranje door den sluipmoordenaar BALTHAZAR GERARD vermoord . . Nederland trad tot de leerstellingen van Calvijn toe . De welvaart nam toe en de Hollanders werden het eerste handelsvolk der 17de eeuw . De Katholieke zuidelijke provincies bleven bij Spanje . Daar de Engelschen de Nederlanders gesteund hadden, zond Philips de Spaansche armada of onoverwinnelijke vloot, om met een slag Engeland en Nederland to vernietigen . Doch de vloot der Engelschen en die der Nederlanders versloeg haar geheel en hiermee was Spanje's oppermacht voor goed geknakt . (1588.)

HENDRIK VIII (1509-1547) uit het huffs Tudor was schriftelijke tegen Luther opgetreden en had dus van den paus den titel Verdediger des geloo fs gekregen . Toen de paus echter weigerde hem van zijn gemalin to scheiden, verklaarde Hendrik VIII Engeland vrij van Rome en zich zeif tot hoofd der Engelsche kerk . Hij verkwistte de gelden der rijke kroondomeinen ; wie zich tegen hem verzette werd gedood ; hij had zes vrouwen, waarvan twee op het schavot stierven. Onder zijn zoon EDUARD VI (1547-1553) begon de werkelijke kerkhervorming . Zijn stiefzuster MARIA DE BLOEDDORSTIGE, die na zijn vroegen dood den . troon besteeg, trachtte to vuur en to zwaard de hervorming uit to roeien (1553-1558). Zij was de gemalin van Philips II, koning van Spanje . Onder ELISABETH (1558-1603) een andere stiefzuster van Eduard VI, bloeide de hervorming opnieuw . Zij liet door geleerde geestelijken de 39 artikelen van

86 de episcopale of anglicaansche kerk samenstellen . De vormen daarvan waren katholiek. Daardoor scheidden zich later de puriteinen en presbgterianen van haar af, de aanhangers van Calvijn, die de kerk van alien uiterlijken omhaal wilden zuiveren . In dezen vorm wend de hervorming door JOHN KNOX in Schotland gebracht . MARIA STUART, koningin van Schotland, trachtte het katholicisme weer to doen zegevieren en veroorzaakte daardoor vreeselijke twisten . De Schotten, die hun koningin om haar geloof en lichtzinnigheid haatten, verj oegen haar uit Schotland . Maria vluchtte naar Engeland . Elisabeth hield haar 20 jaar gevangen en liet haar toen onthoofden (1587) . Onder Elisabeth be-on de bloei van de Engelsche scheepvaart . Engelsche zeelieden (FRANCIS DRAKE, WALTHER RALEIGH) maakten groote tochten . In 1600 werd de Oost-Indische Compagnie opgericht . In het land zelf bloeiden alle takken van handel en nijverheid, de boerenstand werd vrijer en de burgers machtiger .

Van

Zwitserland uit was de Hervorming ook binnengedrongen en had veel aanhangers gevonden . ' Men noemde de hervormnden Hugenoten . Onder KAREL IX werd hun vrije uitoefening van hun godsdienst toegestaan, maar later vereenigde zich de nloeder des konings, de sluwe CATHARINA DE MEDICI, met de machtige katholieke familie der GUISES tegen de protestantsche BOURBONS en er ontstonden lange godsdienst- en burgeroorlogen, gepaard met Frankrijk

87 loedige vervolging der Hugenoten . Het toppunt bereikten deze vervolgingen in den vreeselijken Bartho,lomeusnacht of de Parijsche Bloedbruil' ft (24 Aug . 1572) . }Op het huwelijksfeest van den jongen Hugenootschen koning HENDRIK VAN NAVARRE met MARGARETHA, Catharina's dochter, waren talrijke Hugenoten naar Parijs gekomen . Op aanstoken der wreede koningin begon in den nacht een vreeselijke slachting, waarbij duizenden Hugenoten vielen . Een der eersten was de grijze, eerbiedwaardige ADMIRAAL DE COLIGNY . In vele steden werd het *.bloedbad herhaald en overal ontbrandden de twisten met hernieuwde kracht . Met HENDRIK III, den broeder van Karel IX, :stierf het huffs Valois in Frankrijk uit en kwam het huis Bourbon aan het bewind . De eerste uit dat huis was HENDRIK IV van Navarre, de Hugenootsche vorst, een der beste koningen, die ooit over Frankrijk hebben geregeerd (1589-1610) . Eerst na den roemrijken slag bij Ivry en zijn overgang tot het katholieke .geloof, werd hij overal erkend . Zijn vroegere geloofs • .genooten, de protestanten kregen door het Edict van _Mantes in 1598 vrijheid van godsdienst-oefening en ,en gelij ke rechten met de katholieken . Zij n voor-treff'elijke minister en raadsman was SULLY. De verschrikkelijke godsdiensttwisten hielden op en het land geraakte tot nieuwen welstand . Hendrik had groote plannen tegen het Habsburgsche huis, maar in 1610 werd hij door RAVAILLAC, een d weepzieken .monnik, vermoord . Onder zij n opvolger LODEWI JK XIII (1610-1643) -veranderde F .rankrij ks toestand weer geheel . Kardi-

88

-L-

naal RICHELIEU kwam in 1624 als eerste. minister aan het hoofd der regeering en heerschte met onbeperkte macht . Hij knakte de macht der edelen, ontwapende de Hugenoten. ontnam hun de stad La Rochelle waar zij een vesting hadden en zette overal op scherpzinnige wijze zijn plannen door . De drie noord elij ke koninkrij ken Zweden, Noorween Denemarken waren door de Unie van Kalmar tot een rijk vereenigd (1397) . Toch was er weinig vrode en eendracht tusschen hen . GUSTAAF WASA, de zoon van een der voorname Zweedsche edelen,: die de Deensche koning CHRISTIAAN II in het, Stockholmsche bloedbad had laten vermoorden, daar hij hen als zijn tegenstanders beschouwde, kwam in opstand tegen de dwingelandij van den koning . Het gelukte hem de boeren van Dalelcarlie aan ziin zijd& to krijgen . De Denen werden verdreven, Zweden werd zelfstandig en Gustaaf Wasa hun koning (1523) . Hij voerde de hervorming in zijn land in. Onder zijn opvolgers is GUSTAAF ADOLF (1611-'32) de belangrijkste Hij voerde met succes oorlog tegem Rusland en Polen en bezorgde Zweden de heerschappij over de Oostzee . Hij nam deel aan den dertigjarigena oorlog (zie blz . 89) . Zijn dochter en opvolgster CHRISTINA deed in 1654 afstand van den troon, ging tot. de katholieke kerk over en stierf in Rome . Noorwegen en Denemarken bleven vereenigd erg voerden eveneens de hervorming in . gen

Na den godsdienstvrede to Augsburg (zie blz . 84) was de hervorming in de Oostenrijksche landen steeds

89 toegenomen . Overal was, voornamelijk door het op, stoken der Jezuiten, de vijandschap tusschen katholieken en Protestanten grooter geworden . Een kleinegebeurtenis deed die vijandschap losbreken en deed' een der vreeselijkste oorlogen ontbranden, den dertigjarigen oorlog (1618-1648) .

Protestantsche edelen hadden in Praag twee gehate' keizerlijke ambtenaren uit het raam geworpen . Een algemeene opstand volgde in Bohemen . Zij verklaarden zich vrij van Ferdinand II en kozen FREDERIK VAN DE PALZ tot hun koning (1618) . Het leger van de ka tholieke liga echter rukte onder aanvoerin gvan MAXIMILIAAN VAN BEIEREN en zijn veldheer TILLY Bohemen binnen . Door zijn bondgenooten in den steek gelaten verloor Frederik den slag bij den Witten Berg bij Praag . Hij l-aoest vluchten . Het on--gelukkige Bohemen echter kreeg het hard to verantwoorden . De tegenstanders des keizers werden ter dood gebracht, de protestantsche geestelijken verjaagd . Wie niet het land uitging, moest tot de katholieke kerk terugkeeren . Koning CHRISTIAAN VAN DENEMARKEN had' partij gekozen voor zijn protestantsche geloofsgenoo-ten. De veldheer des keizers, WALLENSTEIN echter joeg de Denen tot op hun eilanden terug, brandschatte Brandenburg en Pommeren en verdreef do hertogen van Mecklenburg . De sterke hansastad Stralsund echter bood hem tegenstand . De keizer-maakte gebruik van de voor hem gunstige wending -, van den strij d, om het Restitutie-edict uit to vaardigen, waarin de protestanten gedwongen werden alle kerkelijke goederen terug to geven, die zij sedert het . .

90

hadden verkregen . (1629) . Om zijn plannen to volvoeren en de rijksvorsten op den Rijksdag to Regensburg ervoor to winnen, offer,de hij Wallenstein op, wiens terugroeping verlangd werd, zoowel door de katholieke als door de Protestantsche vorsten, daar deze zich door zijn grenzelooze heerschzucht en vreeselijke wijze van oorlogvoeren bij iedereen gehaat had gemaakt. De protestanten waren zeer bang voor de uitvoering van het edict, toen een helper in den nood verscheen : GUSTAAF ADOLF, koning van Zweden . De protestantsche vorsten aarzelden uit angst voor den keizer, zich met hem to vereenigen . Hij kon dus niet den val van Maagdenburg verhinderen dat door TILLY belegerd en verbrand werd (1631) . Met de Saksers, -vereenigd, overwon hij Tilly bij Breiten fold in de na,bij heid van Leipzig, drong door tot den Rij n, bevrij dde ,de Palz, trok Beieren binnen, en overwon Tilly nog- maals bij het overgaan van de Lech Tilly stierf spoedig daarna aan zijn wonden . In den uitersten hood wendde de keizer zich weer tot Wallenstein, die zich na veel smeekbeden bewegen liet, opnieuw een leper bij een to brengen, waarmee hij tegen Gustaaf Adolf optrok (6 Nov . 1632) . Bij Lictzen kwam het - tot een treffen . De Zweden overwonnen, maar Gustaaf Adolf zelf viel . De dappere krijgsman BERNHARD VAN WEIMAR kreeg nu het opperbevel over het protestantsche leger, de Zweden stonden onder leiding van den Kanselier OXENSTJERNA, verwilderden echter en werden eindelijk de vreeselijke geesel van ,alle landen . Wallenstein werd vermoord daar men _Passauer-Verdrag

(1552)

91

:hem verdacht met de vijanden to onderhandelen, teneinde zelf koning van Bohemen to worden . De Zweden werden in 1634 bij Hordlingen door ,het keizerlijke leger onder AARTSHERTOG FERDINAND overwonnen . De krijgsfakkel scheen uit to dooven, maar werd door Frankrijk weer aangewakkerd, dat zich in den strijd mengde om het huis Habsburg to schaden en de Elzas to verkrij gen Het ,steunde de Zweden met geld en troepen . BERNHARD VAN WEIMAR, BANNER en TORSTENSON, de .Zweedsche generaals, behaalden schitterende overwinningen . De Fransche veldheeren CONDE en TURENNE trokken Beieren binnen . Bernhard van Weimar stierf -,plotseling riadat hij de Elzas had veroverd . Richelieu Jegde beslag op zij n leger en zij n veroverde landen . In 1637 stierf Ferdinand II . Zijn zoon en opvolger -was FERDINAND III . Na jarenlange onderhandelingen kwam de vrede to Munster en Osnabri ck tot stand (1648) . De voornaamste bepalingen daarvan waren De Augsburgsche godsdienstvrede werd bevestigd, ,de vrije godsdienstoefening den hervormden toegestaan . Zweden kreeg het grootste gedeelte van Pommeren ,en 15 millioen mark oorlogsvergoeding . De Duitsche Rijksvorsten kregen het recht verbon,den to sluiten . Frankrijk kreeg het grootste stuk van de Elzas .behalve Straatsburg . Brandenburg kreeg Achter-Pommeren en de bisdommen Minden, Halberstad t, Kammin en Maagden burg ; ,Saksen kreeg Lausitz ; Beieren de Opper-Palz . De onafhankelijkheid van Zwitserland en de Nederlanden werd erkend .

92 Door den Westfaalschen vrede was Duitschlands macht gebroken . Het land was geen Europeesche mogendheid meer, maar een statenbond van meer dan 300 van elkaar onafhankelijke rijken . De velden waren verwoest, de helft der bevolking was gedoocl door het zwaard, den honger en door ziekte . Hete verwilderde yolk kende geen orde, zeden of recht . De welstand, handel en nijverheid van vele vroeger zoo bloeiende steden was voor altijd vernietigd . De geestelijke ontwikkeling in de 16de eeuw werd door de hervorming zeer bevorderd . In de eerste plaats de bij bel- en geschiedenisstudie, daarna de andere wetenschappen . Het onderwij s ging met groote stappen vooruit . COPERNICUS in Thorn stelde het werkelijke zonenstelsel vast, terwijl hij bewees, dat niet de aarde, maar de zon het middenpunt ervan wasPaus GREGORIUS XIII liet in 1582 de jaartellingverbeteren . Overal vond men vrij onderzoek in plaats. van de blinde onderworpenheid der vroegere eeuwenOok de 17 de eeuw was rijk aan belangrijke mannen op het gebied van wetenschappen en uitvindinen. De Duitsche astronoom KEPLER vond de drie, hoofdwetten der planetenbeweging ; de Italiaan GALILEI de slingerwetten . De Engelschman NEWTON ontdekte de leer der zwaartekracht . De barometer en de thermometer, de luchtpomp, de telescoop en een groot aantal andere belangrijke instrumenten werden uitgevonden. De uurwerken werden verbeterd, groote . torenklokken vervaardigd, de wiskunde werden ontwikkeld, de natuurkunde tot een wetenschap verklaard.

93 LODEWIJK XIV, de zoon en opvolger van Lodewijk XIII, besteeg den Franschen Croon toen hij 5 jaar was . (1643-1715) . Tij dens zij n minderj arigheid zette Kardinaal MAZARIN de regeeringswij ze van Richelieu voort . Hij vergrootte de macht des konings en weerstond den ,adel, die een herstelling zij ner rechten verlangde . (Oorlog der Fronde) .

Lodewijk XIV regeerde met onbeperkt gezag . „De Staat ben ik", was zij n lij fspreuk . Hij had het geluk veel mannen van beteekenis om zich heen to hebben ; met hen vereenigd, maakte hij Frankrijk tot den eersten staat van Europa . Zij n ministers waren COLBERT en LOUVOIS . In TURENNE bezat hij een nitmuntend veldheer . VAUBAN bouwde talrijke vestingen. Aan het koninklijke hof heerschte een weelderig, rij k leven, dat alle andere rij ken ten voorbeeld .strekte. Door herhaalde oorlogen en rooftochten werd Frankrijks grondgebied belangrijk uitgebreid, ofschoon de meeste der Europeesche staten zich tegen Lodewijk vereenigden . Bij den Vrede van Nijmegen (1678) verkreeg hij van de Nederlanden en daarmee verbonden Staten den afstand van Franche-Comte en eenige belangrij ke Belgische grensvestingen . Tij dens den vrede maakte hij zich meester van Luxem burg en Straats burg . Fransche legers trokken roovend en plunderend Duitschland binnen en verwoestten de Palz . De zwakheid van het Duitsche Rijk, de oneenigheid der vorsten, ,de wankelmoedigheid van den Duitschen keizer LEOPOLD I lieten deze daden van geweld ongestraft toe . Dij den vrede van Rijswijk moest Lodewijk de geroofde

94 landen teruggeven, maar hij behield de Elzas en: Straatsburg . Op aanraden der geestelijkheid en van zijn vriendin MADAME DE MAINTENON hief Lodewijk het Edictvan Nantes op (1618) (zie blz . 87) . Ofschoon landverhuizen verboden was, verlieten Loch meer dan 200.000 van de beste, Fransche onderdanen, die door industrie, ontwikkeling en rechtschapenheid veel tot den bloei van het land bijdroegen, hun woonplaats en vonden in Holland, Engeland, Zwitserland en Duitschland een nieuw vaderland . De regeering van Lodewijk XIV was het gouden tij dperk der litteratuur. CORNEILLE, RACINE, MOLIERE, LAFONTAINE waren de belangrijkste dichters van dien tij d. De Fransche taal werd door hen beschaafd . Fransche geest en smaak, Fransche zeden en taal beheerschten bijna geheel Europa .

Nadat het Habsburgsche huis in Spanje was uitgestorven, maakte Lodewijk XIV aanspraak op dat land voor zijn kleinzoon PHILIPS, dien KAREL II de laatste Habsburger,bij testament tot zijn opvolger had benoemd . Leopold I maakte diezelfde aanspraken voor zij n zoon AARTSHERTOG KAREL . Engeland, Holland en Pruisen verbonden zich met hem tot een oorlog, die duurde van 1701-1714 . De opperbevelhebber der Oostenrijksche troepen was PRINS EUGENIUS VAN SAVOYE, een der voornaamste veldheeren van zijn tijd . MARLBOUROUGH stond aan het hoofd der Engelsche troepen . Beiden behaalden bij Hochsted t, Turijn en Malplaquet overwinningen

95 op de Franschen . De vernederde Lodewijk bad om , vrede en verklaarde zich bereid aan alle voorwaarden to void oen . Toen men echter van hem eischte, dat hij zij n kleinzoon met eigen hand uit Spanj e verdrijven zou, zette hij den strijd voort . De dood van : keizer Joseph I, dien Aartshertog Karel als KAREL VI opvolgde, bracht oneenigheden onder de bondgenooten van Oostenrijk . Zij sloten met Lodewijk den Vrede, van Utrecht (1714) waartoe een jaar later ook de keizer toetrad . Philips behield Spanje, waar met hem het huis Bourbon aan de regeering kwam . De stad Gibraltar bleef in handen der Engelschen . Lodewij k overleefde bij na zij ne geheele familie . Slechts een achterkleinzoon bleef als zij n erfgenaam over . Hij liet Frankrijk volkomen uitgeput achter . De schuldenlast was torenhoog gestegen, de belasting drukkend geworden .

Toen Leopold I zich tegenover Lodewij k XIV als een zwak vorst gedroeg, kwam dit door den onophoudelijken last dien hij van de aanvallen der Turken had . Zij drongen tot Weenen door en belegerden de stad . De dappere Poolsche koning, JOHAN SOBIESKI kwam to hulp, oyerwon de Turken en joeg ze op de vlucht (1683) . In de volgende oorlogen behaalde Eugenius van Savoye belangrijke overwinningen op hen, veroverde Belgrado en ontnam hun Hongari~e en Zevenburgen .

96 Na den dood van koningin Elisabeth van Engeland ,"(1603) besteeg JACOBUS VI, koning van Schotland, -zoon van Maria Stuart als JACOBUS I den Engelschen troon . Met hem kwam het huis Stuart aan de ,.regeering . Engeland en Schotland werden onder den naam Groot-BrittannM vereenigd . Hij, zoowel als zijn zoon KAREL I, streefden naar ,,onbeperkt gezag en trachtten zonder parlement to .regeeren . De laatstgenoemde riep echter het zoogenaamde 4ange parlement" bijeen, dat zieb openlijk tot vijand van den koning verklaarde en alle macht zelf in handen nam . Er ontstond een vreeselijke burgeroorlog,waarin de koning door OLIVIER CROMWELL, den aanvoerder van zijn heftigste tegenstanders, de puriteinen, werd overwonnen en gevangen genomen . Het parlement veroordeelde Karel I ter flood en lift hem onthoofden (1649) . Engeland werd tot een republiek verklaard, CROMWELL tot protector benoemd . Hij regeerde willekeurig rnaar met groote -vvijsheid .,en kracht . Door de acte van navigatie (1651) werd Engelands scheepvaart en handel buitengewoon bevorderd en het aanzien van het land nam steeds toe . Na zijn dood (1653) kwamen de Stuarts weer aan de regeering . Maar noch KAREL II (1668-1685), noch zijn broeder en opvolger JACOBUS II (1685-'88) bewezen dat zij uit het lot van Karel I leering getrokken hadden Jacobus was katholiek en wilde zijn ,onderdanen weer tot het katholicisme terugbrengen . let ontevreden yolk verjoeg hem en koos zijn schoon~oon WILLEM III VAN ORANJE tot koning (1689-1702) . --Hij nam deel aan de oorlogen tegen Lodewijk XIV . Na zijn dood regeerde KONINGIN ANNA, de tweede I

97 dochter van Jacobus II . Zij stierf in 1714 . Met haar opvolger GEORGE I kwam de Engelsche troop aan het thans nog regeerende huis van Hannover. Sedert 1415 regeerde in Brandenburg het huis, HOHENZOLLERN. De drie eerste vorsten uit dat huis, FREDERIK I, FREDERIK II, ALBRECHT ACHILLES, waren trouwe zorgzame heerschers, maar gevoelden zich Loch meer tot hurl Frankische bezittingen aangetrokken . Eerst JOHAN CICERO vestigde zich voor goed in Brandenburg . JOACHIM I NESTOR, de krachtige overwinnaar der roofridders, was een tegenstander van de hervorming . Zijn zoon en opvolger JOACHIM II ging tot de protestantsche kerk over en bijna al zijn onderdanen volgden zijn voorbeeld . Op hem volgden JOHAN GEORGE, JOAC11IM FREDERIK, JOHAN SIGISMUND en GEORGE WILHELM, een zwak vorst, die zich niet wist to verzetten tegen de zware lasten en zorgen van den dertigjarigeii oorlog . Zijn zoon en opvolger FREDERIK WILHELM (16401688) de eigenlijke grondlegger van het Pruisische rijk, was slechts twintig jaar oud toen hij den troon besteeg . Zijn jeugd had hij in Holland doorgebracht en hij was aan het hof van den wijze enn dapperen Prins van Oranje op voortreffelijke wijze voor zijn zware taak als vorst opgeleid . Toen hij in Brandenburg kwam woedde de 30-jarige oorlog nog . Steden en dorpen waren verwoest, het yolk was arm en verwilderd . Met moed enn kracht ging hij aan 't werk om zijn land weer op to heffen . Hij begon met staande legers, in to voeren, sloot met de Zweden een wapenstilstand, en dwong hen het land to ontruimen . Door den West-

98 faalschen vrede kreeg hij Achter-Pommeren, Maagdenburg, Halberstadt, Minden en Kammin . In de verlaten landstreken bracht hij kolonisten uit Friesland, Holland en Zwitserland, evenals de Protestanten, die uit Frankrij k waren verdreven . Met zijn leger, dat de dappere Veld maarschalk GEORG VON DERFFLINGER had gevormd, trok hij op tegen de Polen en de Franschen . Toen de Zweden Brandenburg binnen vielen, versloeg hij ze volkomen bij Fehrbellin (1675) . Zijn zoon FREDERIK III, verhief met toestemming des Keizers, Brandenburg tot een koninkrijk . Hij liet zich in Konigsberg kronen en noemde zich FREDERIK I, Koning van Pruisen (1700-1713). Zijn opvolger FREDERIK WILLEM I (1713-1740), was een zeer spaarzaam, eenvoudig vorst . Met lichaam en ziel was hij sold aat en met behulp van den vorst LEOPOLD VAN DESSAU (den ouden Dessauer) vorinde hij zijn leger tot uitstekende troepen . Den Protestanten die uit Salzburg verdreven waren, gaf hij in Pruisen een woonplaats . In de 9de eeuw was het Russische Rij k gegrondvest door den hertog der Noormannen RURIK . Door Grieksche monniken was het tot het Christendom bekeerd . In de 13de eeuw, werd het door de Mongolen onderworpen, wier j uk IWAN DE GROOTE aan het einde der 15de eeuw afschudde . IWAN DE VERSCHRIKKELIJKE noemde zich het eerst Czaar van Rusland . Met PETER DEN GROOTE (1689-1725) kwam het huis Romanow aan de regeering . Hij was door zijn

99 moeder in een klein dorpje bij Moskou opgevoed . Door LEFORT, een Genuees, had hij de Europeesche beschaving leeren kennen en waardeeren, en bij zijn troonsbestijging vatte hij het stellige plan op, zijn yolk to ontwikkelen en het zedelij k peil to verhoogen . Met behuip van Lefort vormde hij een leger, en schiep hij de Russische vloot . Daarna ondernam hij een groote reis door Europa voornalnelij k naar Holland en Engeland oln overal to leeren en verbeteringen in zijn land to kunnen aanbrengen . Een opstand van de keizerlijke lijfwacht der Strelitzenz-, riep hem naar Moskou terug . Hij onderdrukte 4ien opstand met wreede strengheid en liet de raddraaiers ter flood brengen . Den Turken had hij de stall Asow ontnornen en daardoor verkreeg hij den toegang tot de Zwarte Zee . Toen hij zich ook meester wilde maken van de kustlanden d,,,-,r Oostzee, beak de groote .~\Toordsc/ie Oorlog uit (1700-1721) . In lien tij d regeerde Koning KAREL XII in Zweden Zijn vijanden, de koningen van Rusland, Polen en Denemarken meenden, dat zij konden profiteeren van den jeugdigen ieeftijd van Karel . Zij sloten een verbond om Zweden de ()ostzeekust to ontnemen . Karel .III keerde zich eerst tegen de Denen die hij in 1700 ~overwon en tot vredesluiten dwolng . De Russen versloeg hij bij Yarwca (1700 .) Daarna ~overwon hij zijn d erden tegenstander, koning AUGUST II van Saksen, stiet hem van den troon en koos STANISLAUS LESCZINSKI tot koning (1704) . Peter de Groote had intusschen zijn leger uitgebreid en geoefend . Hij had zich gevestigd in de Oostzeepr ovincien

100 en aan den moerassigen mond van de Newa had hij Petersburg gegrondvest (1703) . Toen Karel XII het voortrukken van Peter vernam, trok hij met een leper naar Rusland, werd echter bij Pultawa geheel verslagen en vluchtte naar Turkije(1709) . Hier trachtte hij, in plaats naar zijn eigen land terug to keeren, den Sultan tot oorlog tegen Rusland aan to hitsen tot hij eindeli] k na vijf jaren door den , treurigen toestand van Zweden gedwongenn werd daarheen to gaan . Peter had de OostzeeprovinciOn, de Denen , het hertogdom Bremen veroverd ; Pruisen had VoorPommeren bezet, August de Sterke den Poolschen . troon weer bestegen . Om zich voor deze verliezen schadeloos to stellen, besloot Karel den Denen Noor-Avegen to ontnernen . Daar trof hem bij Frederikshald' een doodelijke kogel (1718) . Bij den vrede van Nid,'stad (1721) moest Zweden, Bremen en Werden aan Hannover afstaan ; een deel' van Holstein aan Denemarken ; een deel van VoorPommeren aan Pruisen ; de Oo-, tzeeprovinei6n Lijfland, . Esthland en Ingermanland aan Rusland . Sedert ging deheersch,appij der Oostzee van Zweden op Rusland door . Na Frederik Wilhelm I (zie blz . 98) besteeg FREDERIK II DE GROOTE (1740-1786) den Pruisischen. troon . In hetzelfde jaar stierf Keizer Karel V1. Hij, had door de Pragmatieke Sanctie in 1740 de toestemining der Europeesche vorsten gekregen dat zijndochter MARIA THERESIA als zijn erfgename en , opvolgster erkend zou worden . Niemand hield zich echter aan die belofte . Beieren, Saksen en Frankrijk sloten een verbond tegen Maria Theresia waaraan ook



Frederik de Groote deelnamm omm zijn aanspraken op , Silezi6 to doen gelden . Slechts de Hongaren bleven Maria Theresia trouw en hielpen haar, gesteund door Engeland, in den Oostenrijkschen erfopvolgingsoorlog (1741-1748) die met gunstigen uitslag werd bekroond . -Na den flood van den keurvorst van Beieren die zich als KAREL VII tot keizer had laten kronen, liet Maria Theresia haar gemaal FRANS I uit het huis Lotharingen tot Duitschen Keizer uitroepen Frederik de Groote had in den eersten Silezischen .oorlog (1740--1742) de Oostenrijkers bij Molhvitz en -bij Czaslau overwonnen, en bij den Trede van Breslau het bezit van Silezio verkregen . In den tweeden Sile:zischen Oorlog (1742-'44) overwon hij de vereenigde Oostenrijkers en Saksenn bij Hohenfriedberg, bij Sorr .en bij Kesselsdorf en verkreeg bij den vrede van DresWen ten tweeden male het bezit van Silezie . Toch ge,Iukte het hem pas na een derden - den zevenjarigen deflnitief het land to verkrijgen . -oorloo- (1756-1 763) Om Silezi6 to herwinnen sloot Maria Theresia een .geheim verbond met Saksen (minister Brfihl), Frankrijk (Markiezin de Pompadour) en Rusland (onder Keizerin Elisabeth) . Frederik werd echter in kennis gesteld met , die plannen, was zijn vijanden v6( -')r e11 viol Saksen binnen . Hij nam het Saksische leger bij Perna gevan,gen en overwon de Oostenrijkers bij Lobositz (1756) . -In het volgende jaar zegevierde hij bij Praag loch verloor den 18den June den slag bij Kollin. Een schitterende overwinning behaalde hij in hetzelfde jaarte Rossbach op de Franschen en op de Oostenrijkers bij Leuthen (1857) . De Russen overwon hij bij Zorndorf ((1758 .) Het jaar 1759 was zees ongelukkig voor hem .

102 Frederik word door de vereenigde Russen en Oostenrij kers bij Kunersdor f overwonnen ; hij moest Dresden overgeven en ofschoon hij het volgende jaar (1760) de Oostenrijkers bij Liegnitz en Torgau weer versloeg, scheen het toch alsof hij voor de overmacht der vijanden zou moeten bukken. Zijn geldmiddelen waren uitgeput, zijn leger was zeer verminderd . Toen stierf plotseling Elisabeth van Rusland . Haar opvolger PETER III, een bewonderaar van Frederik, zond hem hulptroepen . Frederik behaalde een overwinning bij Burkersdorf, zijn brooder HENDRIK bij Freiberg (1762) en nadat hij met Rusland en Zweden vrede had gesloten, moest ook Maria Theresia toegeven . De vrede bij Hubertusb' frg maakte een einde aan den zevenjarigen oorlog en liet Frederik in het bezit van Silezie (1763). Door voorbeeldig bestuur gel ukte het Frederik spoedig de diepe wond en van den oorlog to genezen en de welvaart van het yolk to verhoogen . De inkomsten der regeering werden door nuttige belastingen vergroot, de landbouw werd bevorderd, de industrie aan .gemoedigd, de rechtsspraak verbeterd .

Het koninkrijk Polen was in de 15de do 16e eeuw under de JAGELLONEN een machtigkonrjt weest doch nadat het een kiesrijk was geworden, ver-viel het door de verdeeldheden in den Poolsehen Rijksdag hoe langer hoe meer . Oin de rust en orde• to herstellen, vereenigde zich Frederik de Groote met . Maria Theresia en Katharina II van Rusland om Polen onderling to verdeelen (1772) . Frederik kreeg;

103 West-Pruisen,

Oostenrijk

Oost

Galicie,

Rusland

Lithauen . Een tweede deeling volgde in 1793, een derde in 1795 waardoor het koninkrijk Polen geheel werd ver-brokkeld . In Holland werd Graaf Willem van Oranj e opgevolgd door zijn zoon MAURITS (1585-1625), die later ook regeerde in Gelderland, Utrecht en Overijsel ; hij was de eerste veldheer van zijn eeuw . In 1600 behaalde hij bij Nieuwpoort een schitterende overwinning op ALBERTUS Aartshertog van Oostenrijk . In 1602 werd de Oost-Indische compagnie opgericht . Onder zijne regeering ontstonden de kerkelijke twisten tusschen de Remonstranten en Contra Remonstranten voornamelijk over het leerstuk der praedestinatie of voor beschikking . De leiders van then strij d waren ARMI-NIUS en GOMARUS . De voornaamste raadgever van Maurits was OLDENBARNEVELT, een eerwaardige grij saard, die in 1619 onthoofd wend . Maurits werd opgevolgd door zijn broeder FREDERIK HENDRIK (1625-1647), een uitmuntend veldheer en strateeg . In 1647 volgde zijn zoon WILLEM II hem- op en in 1648 werd door den West faalschen Vrede een einde gemaakt aan den 80-jarigen ooi log tegen Spanj e . In 1652-'54 ontstond de eerste zeeoorlog met Engeland waar MICHIEL ADRIAANSZOON DE RUITER en TROMP, de beroemdste Hollandsche Admiraals zich onsterfelijk gemaakt hebben . De oorlog eindi& met den- vrede van Westminster (1654) . Na den dood van Willem II werd besloten in Hol--

1 04 land en de meeste andere provincien geen stadhouder to kiezen . Gedurende dat tij dperk het eerste Stadwas JOHAN DE WITT eerste houderlooze tijdperk staatsdienaar of raadpensionaris en tjdens zijn bestuur dat tot 1672 duurde, speelde Nederland een belangrijke rol in de staatkunde van Europa . In 1672 werden Johan de Witt en zijn broeder CORNELIS vermoord, en WILLEM III werd tot Stadhouder gekozen (1672 --1702) . Daarna kwam het tweede Stadhouderlooze tijdperk tot 1747 waarna WILLEM IV (1747-1751), die geen familie was van Willem III, naar die zijn erf genaaln was geworden, als stadhouder van Holland, Zeeland, Utrecht en O verij sel aan het bewind kwam . .Hij werd opgevolgd door zij n jongen zoon WILLEM V (1766-1795 -i 1806), voor wien diens moeder ANNA van 1751-1759 en na haar dood hertog LODEWIJK WOLFENBUTTEL tot - 1766 VAN BRUNSWIJK de regeering waarnamen . Onder de regeering van dezen Stadhouder was het in het land woeliger dan ooit . In 1795 vertrok hij naar Engeland, in 1800 naar Brunswij k en stierf in 1806 . Tijdens de gods diensttwisten in Engeland waren vele vervolgden naar Noord-Amerika vertrokken en hadden daar kolonien gevestigd (PENN, Pennsylvanie), die spoedig in bloei toenamen . Daar begon echter Engeland hun willekeurige belastingen op to leggen en het gevolg was een algemeene opstand . Dertien Staten van N Amerika vereenigden zich en verklaarden zich onafhankelijk van Engeland (1776) . Aan hun hoofd stond de edele generaal GEORGE WASHINGTON en een braaf burger uit Philadelphia BENJAMIN FRANKLIN .

105 - Na een langen afwisselenden oorlog moest Engeland bij den Vrede van Versailles de onaf hankelijkheid van N . Amerika erkennen (1783) . WASHINGTON werd de ,eerste president der jonge republiek . Zijn opvolger MONROE, stelde de Mvnroe-leer vast, d . w . z . dat AmeTika geen inmenging van Europa in zijn aangelegen, eden zou dulden . h De grenzelooze verkwisting, de vele maitressen van LODEWIJK XIV en zijn opvolger LODEWIJK XV, 'hadden Frankrijk steeds dieper in hood en schulden gebracht . Voornamelijk had de 4erde stand" (de bur-gers en boeren) daaronder to lijden, wiji zij hooge - belasting moesten betalen en de adel en geestelijkheid ,daarvan vrij bleven . De goedige, maar zwakke koning LODEWIJK XVI (1774-1792), was niet de aangewezen persoon om het schip van staat in zulk een moeilijken -tijd to sturen . In 1789 waren op raad van den minister van finanti6n NECKER de algemeene staten bijeengeroepen . Na stormachtige vergaderingen scheidde zich de derde stand van den adel en de, geestelijkheid of enn verklaarde zichzelf tot Cons titueerende Nationale Vergadering , Toen de troepen bij eengeroepen werden, bestormde bet volk de Bastille, de Staatsgevangenis en verwoestte ze. (14 Juli 1789) . De koningg vInchtte, maar werd naar Parijs terugget)racht, waai - hij de nieuwe wetgeving moest beeedigen . De opgewondenheid nam steeds toe, het moordzuchtige gepeupel bestorinde de Tuile)-ieM, bet koninklijke paleis, en naml den koning met zijn familie gevangen . Toen J)e1gon het schrikbewind . Alle aanhangers der koninklijke faniilie werden gevangen

106 gezet en bij duizenden ter dood gebracht . In plaats van de ontbonden nationale vergadering kwam de nationals conventie, waarin de JAKOBIJNEN de meer gematigde GIRONDISTEN overstemden en manner als ROBESPIERE, MARAT en DANTON de menigte beheerschten en zich tegen alle wettelijke regeling verzetten. Frankrijk werd tot een republiek verklaard (1793), de koning met zijn gemalin MARIE ANTOINETTE, een dochter van Maria Theresia op het schavot onthoofd . Een nieuwe tijdrekening werd ingevoerd, het Christendom afgeschaft, de guillotine en Robespierre heerschten. Eindelijk werd Robespierre door de conventie gevangen genomen en gedood en kwam er een einde aan het schrikbewind . Hot directoire kwam aan het hoofd der regeering (28 Oct 1795) . De terechtstelling van Lodewijk XVI . had een opstand in verscheiden provin cies (de Vendee) en steden tengevolge . Overal echter werden de opstandelingen onderdrukt en zegevierden de republikeinen . Teneinde de toenemende macht van Frankrijk tegen to gaan, vereenigden zich Keizer LEOPOLD II en FREDERIK WILHELM van Pruisen met elkaar.. Onder leiding van HERTOG FERDINAND VAN BRUNSWIJK trokken de gezamenlijke troepen C12ampagne binnen, doch moesten zich na het beschieten van Valmy terugtrekken. Het leger der Franschen onder DUMOURIEZ drong overal zegevierend door . De Engelsche-minister PITT bracht daarom een coalitie tot stand tegen Frankrijk, waaraan de meeste Europeesche staten deelnamen, maar ook zij konden, niettegenstaande eenige overwinningen, niets uitvoeren . Pruisen trok zich terug en list de Franschen in het-

107

--

bezit van den linker-Rijnoever . Oostenrijk zette derv oorlog voort . Het opperbevel over het Fransche leger kreeg de jonge generaal NAPOLEON BONAPARTE (1795) . Hij behaalde overwinning op overwinning en dwong de Oostenrijkers tot den vrede van Campo formio (1797), waarbij Frankrijk, Belgie en Milaan kreeg, . in ruil voor Vein etie . Om Engelands macht in het Oosten to vermindererm ondernam Bonaparte een tocht naar Egypte, versloeg de Turken bij de Pyramiden en veroverde hot geheelee land . De Engelsehe Admiraal NELSON vernielde echter de Fransche vloot bij Abouhir aan de monding van, den Niji (1798) . Na eon tocht naar Syrie liet Napoleon het opperbevel aan generaal KLEBER over en keerdenaar Europa terug. Intussehen hadden de Europeesche mogendheden een tweede coalitie gesloten, en Italie was door de . Oostenrijkers heroverd . Bonaparte maakte een eind aan het directoire en benoemde zich zelf tot eersten Consul (1799) . Aan het hoofd van zijn leger trok hij over de Alpen en overwon de Oostenrijkers in den beslissenden slag bij Marengo (1800) . De Fransche generaal MOREAU bedreigde Weenen na den slag bij . Hohenlinden. Door den nood gedrongen, sloot Oostenrij k den vrede van Luneville, waarbij het Frankrij k in. het bezit liet van den linker Rijnoever (1801) . De vorsten die daarbij nadeel hadden kregen in ruil bisdommen en vrije rijkssteden . Pruisen kreeg Munster, Paderborn, Hildesheim, Er furt, Nor dhausen en Muhlhausen . Nadat Bonaparte alle regeeringsmacht in zichzelf had geconcentreerd, liet hij zich als NAPOLEON I,

108 -tot KEIZER VAN FRANKRIJK uitroepen en door den Paus zalven (1804) . Toen Napoleon Hannover, dat aan Engeland behoorde, had bezet, sloten Engeland Rusland, Oostenrijk en Zweden de derde coalitie tegen hem . Napoleon viel Zuid-Duitschland binnen, nain den Oostenrijkschen generaal MACK met 23.000 man bij Ulm gevangen, overwon de Russen en Oostenrijkers in den slag bij Austerlitz in Mahren (1805) waarvan de vrede van Presburg het gevolg was . Oostenrijk verloor Tyrol en VenetiO ; Beieren en WUrttemberg werden vergroot en tot koninkrijken verheven . Hessen en Baden werden Groothertogdommen . Zestien Duitsche staten vormden .het Rijnverbond waarvan Napoleon protector werd ,(1806). Keizer Frans legde toen den Duitschen Keizerskroon neer en noemde zich voortaan Keizer van Oostenrid'k. Dat was het treurige einde van het heilige Roomsche Rij kc . In Pruisen regeerde sedert 1797 koning FREDERIK WILHELM III . Zijn gemalin was de edele schoone koningin LOUISE, prinses van Meeklenbui - g-Strelitz . Door Napoleon gekrenkt en beleedigd, zag Frederik Wilhelm zich gedwongen Frankrijk den oorlog to verklaren . In den slag bij Saalfeld stierf de dappere prins LOUIS FERDINAND . De Pruisische troepen werden in den slag bij Jena en Aiterst(idt door Napoleon en zijn maarsehalk DAVOUST verslagen en op den vlucht gejaagd (14 Oct . 1806). Na weinig tijd waren de Franschen in het bezit van het heele land . De verwarriii ,- was zoo algemeen dat de meeste vestin o0 ren b .v . het sterke Maagdenburg ,, zich zonder slag .of scoot overgaven, behalve Kolberg dat door GNEISE-

1 09 NAU, SCHILL en NETTELBECK en Graudenz dat door COURBIERE heldhaftig werd verdedigd . De koninklijke familie was eerst naar Koningsberg en later naar Memel gevlucht. De KEURVORST VAN SAKSEN werd Napoleons bondgenoot en verkreeg daarvoor den Koningstitel . De Russenn schaardenn zich aan de Pruisische zijde . De slag bi),' Eylau waar de Franschen streden tegen de Russen en Pruisen, bleef onbeslist ; in den slag bij Friedland overwonnen de Fraiischen . Daar Rusland zich tut het verbond terugtrok, zag Frederik Wilhelm III zich genoodzaakt met Napoleon den vrede van 7 7H.sit to sluiten, waarbij hij al het land links van de Elbe aan Frankrijk moest afstaan (1807) . Napoleon vormde hieruit Westfalen met de hoofdstad Kassel, dat hij zijn broeder JEROME gaf . Uit de Poolsche landen were het Hertogdom Warschau gevormd dat Saksen kreeg . Om Engelands handel to vernietigen, beval Napoleon alle landen die hij had onderworpeii, toe to treden tot het Continentaal stelsel, dat Engeland den toegang tot alle havens van het vasteland verbood . Portugal, dat zich hierin niet schikken wilde, werd overwonnen . Napoleon zette den Spaanschen Koning of en gaf het land aan zijn broeder JOSEPH . De Spanjaarden echter wilden zich niet onderwerpen en voerden door Engeland onder WELLINGTON gesteund, een jarenlangen oorlog tegen de Franschen . Holland was reeds vroeger onder Napoleons broeder LODEWIJK NAPOLEON gekomen (1806-1810) . De kerkelijke staat werd opgeheven en met Frank rijk vereenigd .

1 10 Het vernederde Oostenrijk maakte van Napoleons ..oorlogen in Spanje gebruik, om opnieuw het hoofd op to steken (1809) . Napoleon snelde toe, doch werd bij Aspern overwonnen . Hij wreekte zich echter door den bloedigen slag bij Wagram en verkreeg bij den vrede -,van Weenen vele belangrijke Oostenrijksche landstre,ken . De Tyrolers stonden onder ANDREAS HOFER, - tegen de Franschen op doch bezweken voor de over-macht . Andreas Hofer werd doodgeschoten . In Pruisen beraamde MAJOOR VON SCHILL een opstand . Hij word in Stralsund opgesloten, overweldigd en gedood . Na den vrede van Weenen liet Napoleon zijn huweIijk met JOSEPHINE DE BEAUHARNAIS ontbinden .en dwong hij Keizer Frans I hem zijn dochter MARIA LOUISE tot vrouw to geven . Ret volgende jaar werd hem een zoon geboren, de ,Koning van Rome" of latere HERTOG VAN REICHSTADT . Toen de Keizer van Rusland het Continentaal stelsel voor zijn land ophief, verklaarde Napoleon hem den oorlog . Met een groot leger, waarvoor alle Duitsche vorsten hulptroe_pen hadden moeten leveren, trok hij naar Rusland en rukte na de bloedige overwinningen bij Smolensk en Borodino Moskou binnen . De Russen staken echter de -,stad in brand (1812), en dwongen de Franschen in ,de barre winterkoude tot den terugtocht . Alle krijgstucht verdween, ontelbare menschen stierven van honger, koucle of door de hand der omzwervende kozakken . --Bij den overgang der Beresina brak de brug en duizenden stortten in de rivier . Slechts een zevende van het leger bereikte de grenzen . Napoleon keerde naar F.rankrijk terug, verzamelde een nieuw leger en -keerde zich wederom tegen Rusland .

Ill In Pruisen waren mannen van beteekenis na don vrede van Tilsit onophoudelijk werkzaam geweest om het land weer op to heffen . De edele, zeer begaafde VRIJHEER VON STEIN sebiep een nieuw leger en zorgde voor het opbrengen der oorlogskosten . Na zijn ontslag, door Napoleon geeischt, zette HARDENBERG zijn taak in denzelfden geest voort . SCHARNHORST en GNEISENAU voerden algemeenen dienstplicht in . BLUCHER en BULOW voerden hun plannen in de praktijk Lit . In Berlijn werd een Universiteit gebouwd . De philosoof FICHTE hield zijn geestdriftige ,,Toespraak aan het Duitsche Volk ." JAHN oefende de jeugd in turnen en gymnastische spelen . In 1810 stierf de edele koningin Louise die Pruisens wedergeboorte niet mocht beleven . Na den brand in Moskou sloten Pruisen en Rusland een verbond om het Fransche juk of to schudden . Dichters als KORNER, ARNDT, SCHENKENDORF en RUCKERT wekten door hun po6zie allen tot geestdrift op . Wel overwon Napoleon nog eens in de eerste gevechten bij Grossgorschen en in den slag bij Bautzen maar zijn geluksster was aan het ondergaan Oostenrijk en Zweden sloten zich bij het verbond aan . Generaal BULOW overwon bij Grossbeeg-en . BLUCHER sloeg de Franschen bij de Katzbach (1813), BULOW en TAUENTZIEN behaalden een overwinning bij Dennewitz (18 Oct. 1813 .) De -Folkerenslag bij Leipzig was beslissend. Bijna alle volken van Europa stonden gewapend tegenover elkaar . De laatste bondgenooten van Napoleon, de Saksen, gingen tij dens het gevecht naar den vijand over . De Franschen werdepn verslagen, Napoleon moest vluchten . Het leger der vijanden volgde

1 12 hem en trok na herhaalde gevechten en dappererr tegenstand van de Franschen Parijs binnen . Napoleon werd gedwongen zijn troepen of to danken, hij zelf werd naar het eiland Elba verbannen en Frankrij k bij den eersten vrede van Paris (1814) teruggebracht tot de grenzen die het v66r 1792 had gehad . De broeder van den vermoorden Lodewijk XVI kwamm als LODEWIJK XVIII op den troon van Frankrijk . Op het Congres to Weenen zouden de Europeesche, . aangelegenheden geregeld worden . Daar kwamen de . vorsten en hun Staatslieden bijeen . Tijdens de onderhandelingen die door de oneenigheid der vorsten eindeloos duurden, kwamm het bericht dat Napoleon Elba had verlaten en aan de Zuidkust van Frankrijk teCannes geland was (1815) . Volk en leger haddenhemn juichend begroet, Lodewijk XVIII was gevlucht . Onmiddellijk grepen de verbonden mogendheden weer naar de wapens. De Engelsehman WELLINGTON en de Duitsche generaal BLUCHER stonden met hun legers in Belgie . Napoleon keerde zich het eerst tegen Blucher en overwon hem bij Ligny, doch werd door de beide . generaals bij Belle-Alliance of Waterloo verslagen (18, Juni 1815) . Parijs werd ten tweeden male ingenomen en moest den tweeden vrede van Paris sluiten . Napoleon gaf zich over aan de Engelschen die hem naar het eenzame eiland St . Helena verbanden, waar hij in 1821 stierf. De besluiten van het Weener Congres hadden bepaald dat Oostenrijk VenetiO, Tyrol en Salzburg kreeg ;. Pruisen de helft van Saksen, Westfalen en de Rijnprovincie, doch Ansbach Baireuth aan Beieren, OostFriesland aan Hannover moest afstaan .

113 Rusland kreeg Polen zonder Posen en Krakau als mede Finland. Zweden kreeg Noorwegen . Holland en Belgie werden tot het Koninkrijk der Nederlanden vereenigd . Alle Duitsche vorsten werden zelrstandig on vormden den uit 39 Staten bestaanden Duitschen Bond wiens aangelegenheden op den Rijksdag to Frankfort a. M . onder voorzitterschap van Oostenrijk besproken zouden worden . Alles was dus oogenschijnlijk pais en vre6 maar gaandeweg bleek dat in alle landen woelingen en ontevredenheid begonnen to heerschen . In 1821 stonden de Grieken op tegen de Turken . Zij vonden steun bij de Philhellenen uit alle landen die uit liefde voor het oude Hellas geld en wapenen, zelfs troepen zonden . Na de verovering en verwoesting van Missolunghi door de Turken, mengden zich Rusland, Engeland en Frankrijk ten gunste van de Grieken in den strijd, vernielden de Turksche vloot bij Navarin (1827) en verjoegen den Turkschen Opperbevelbebber IBRAHIM uit de Peloponnesus . Bij het Verdrag van Adrianopel moest Turkije de onafhankelijkheid van Griekenland erkennen (1829) . Rusland behield BesarabiO en het protectoraat over de Donauvorstendommen, de Moldau, Walachi -ie en Servi6 . Op dezelfde wijze bevrijdden zich de Spaansche koloni6n in Amerika na een twaalfjarigen oorlog van het moederland . In 1822 maakte Brazilij zich los van Portugal en vormde een eigen koninkridk (thans Republiek). LODEWIJK XVIII en zijn broeder en opvolger KAREL X bewezen door hun wijze van regeeren 8

114 dat de Bourbons „niets geleerd en niets vergeten hadden" . Hun pogingen om de alleenheerschappij weer in handen to krijgen, deden de Julirevolutie ontstaan (1830). De troon der Bourbons viel ineen . LOUIS PHILIPPE uit het huis Orleans werd tot koning verkozen . In hetzelfde jaar maakte het katholieke Belgie zich los van het Protestantsche Holland . FRANS LEOPOLD VAN COBURG (1831-1865) werd koning van Belgie, terwijl in Holland WILLEM I uit het huis Oranje-Nassau aan de regeering bleef (1815-1840) . In Spanje woedde zes jaren lang een hevige oorlog tusschen de Christinos, de aanhangers van Koningin CHRISTINA en de Carlisten, de aanhangers van DON CARLOS, een jongeren broeder des konings . De oorlog eindigde met de verdrijving van Don Carlos (1839) . Polen, dat zijn geheele zelfstandigheid wilde behouden, stond op tegen Rusland, dock werd overwonnen en bij het Russische rijk ingelijfd (1830) LOUIS PHILIPPE, had de verwachtingen, die het yolk van hem had, niet vervuld . De ontevredenheid narn toe en leidde tot de Februari-revolutie (1848) . De koning werd verj aagd en Frankrij k tot r epubliek verklaard . Door slimheid en energie maakte LODEWIJK NAPOLEON BONAPARTE, een neef van Napoleon I dat hij tot president werd verkozen . In een staatsgreep op 2 Dec . 1852 gelukte het hem zij n tegenstanders to overwinnen en werd hij als NAPOLEON III tot Keizer der Franschen gekozen . In Italie stonden Lombardye en Venetie op tegen Oostenrijk, gesteund door KAREL ALBERT, koning

115 van Sardini6 . Hjj werd in 1849 bij Novara door de 'Oostenrijkers onder RADETZKI overwonnen en deed ten gunste van zijn zoon VICTOR EMANUEL afstand -van den troon . In Rome had MAZZINI de republiek uitgeroepen ~en PAUS PIUS IX gedwongen to vluchten . De Fran:schen veroverden de door GARIBALDI verdedigde :stad en herstelden het pauselijk gezag . In Berli).n brak een ernstige opstand uit . FREDERIK WILHELM IV (1840-1861) was Frederik Wilhelm III in Pruisen opgevolgd . Er ontstondd ontevre,,clenheicl bij het yolk en een bloedige opstand volgde . Nadat het leger de orde en rust had hersteld, maakte .,de koning de thans nog geldige bepaling dat de vorst ,de regeering moet deelen met de volksvertegenwoor4iging (1850) . Van den Rijksdag to Frankfort verwachtte men ,een verandering in de Bondsregeling. Een Duitsehe Volksvergadering bestaande uit 500 leden verklaarde, ,dat een enkel, sterk Duitsch rijk geschapen moest worden . De erfelijke keizerlijke waardigheid werd Frederik Wilhelm IV aangeboden, welke deze echter weigerde to aanvaarden uit de hand der opstande-lingen, zooals hij zei . In Rusland werd ALEXANDER I, de overwinnaar van Napoleon opgevolgd door zijn broeder NIKOLAAS 1 (1825-1855) . 11ij eischte van den Turkschen sultan, -.at alle Christenen in het Oosten zich onder zijn bescherining zouden stellen en daar de Turksche .Sultan dit weigerde, brak de Krimoorlog uit (18531856). Engeland en Frankrijk trokken partij voor de Turken, teneinde Ruslands overmacht to knotten . Na

1 16 vreeselijke gevaren en verliezen, werd de Russische vesting Sebastopol door de Westersche Mogendheden' genomen . ALEXANDER II, de zoon van den in 1855 gestorven Nikolaas, sloot met hen den vrede van Parij& (1856) die groot nadeel deed aan Ruslands handel iii de Zwarte Zee . Uit de Moldau en Walachije werd{ het vorstendom Rumenie gevormd dat in 1881 tot eerr koninkrij k werd verh even . Alexander II wendde alles aan om zijn onderdanenD to beschaven en hun welvaart to bevorderen . Hid maakte een einde aan de slavernij der Russische lijfeigenen . In 1881 werd hij vermoord en opgevolgd door ALEXANDER III en in 1894 door NIKOLAA9 II . Rusland heeft van China Mandsj oerij e en Mongoliegekregen en heeft deelgenomen in den strijd tegeri de Boxers in China (1901) . In 1899 hield de Czaar in den Haag de eerste vredescon ferentie om de volksconflicten door een scheidsgerecht to kunnen laten beslechten . De conferentie is echter op niets uitgeloopen . In Italie werd het stoeven naar volkseenheid steeds grooter . Aan het hoofd der beweging stond de koning van Sardinie, VICTOR EMANUEL (zie blz . 115), 'die, aangespoord door zijn minister, den GRAAF VAN CAVOUR,, en geholpen door Frankrijk, Oostenrijk den oorlog verklaarde . De Oostenrijkers leden een nederlaag bij Magenta en Solferino en moesten bij den vredevan Zurich Lombardije aan Sar dinie afstaan (1859) . In 1861 werden Parma, Toskane, en Sicilie na verdrijving hunner vorsten met Sardinie tot den koninkrijk vereenigd . De held van lien tij I was GARIBALDIL

117 Nu ontbraken Italie slog siechts Venetie en Rome . in 1866 verklaarde Italie Oostenrijk den oorlog . Wel werd het bij Custozza versiagen maar door Pruisens bemiddeling kreeg het bij den vrede van Weenen Venetie . Een Fransch leger hield de rest van den Kerkelijken .Staat bezet. In December 1869 had het Vaticaansche concilie de onfeilbaarheld van den paus tot dogma verheven . Toen korten tijd daarna Napoleon III in den Fransch-Duitschen oorlog al de Fransche troepen moest terugroepen, maakten de Italianen zich meester van het pauselijk gebied . Rome wend de hoo fdstacl -van Italie (1870) . De wereldli -ike macht van den Pans, die 1100 jaar had bestaan, hield op . In 1870 stierf PIUS IX . Hij werd opgevolgd door LEO XIII, (1870-1903) In 1879 stierf Victor Emanuel en werd opgevolgd door zijn zoon HUMBERT, die in 1900 door een anar-chistischen aanslag stierf. Zijn zoon VICTOR EMANUEL II volgde hem op .

Sedert de 17 de eeuw was Engelands macht, dank zij 4e uitbreiding zijner kolonien, steeds toegenomen . Voor-Indie was onderworpen door de 0 . I. Compagnie en de dappere zeevaarder COOK had drie reizen om de wereld gemaakt . Napoleon had vergeefs getracht Engeland to onderwerpen, het was uit den oorlog rijker en machtiger weergekeerd en had zijn gebied en zijn handel uitgebreid . Een opstand der Sepo't js of Sepahis, de inlandsche troepen in Voor-Indie, werd door de Engelschen onder-

1 18 drukt en het land kwam onder het onmiddellijk gezag van Engeland (1857) . In 1876 nam de koningin van, Engeland den titel Keizerin van Indie aan Het land onderdrukte voortdurend Ierland, dat als~ een veroverd gewest wordt beschouwd en niet ophoudt een eigen regeering „Homerule", met een zelf=standig parlement to eischen . Op GEORGE III (-i 1820) volgden zijn zonenm GEORGE IV ('; 1830) en WILLEM IV (I 1837) . Na diens dood beklom zijn nicht VICTORIA den Engelschen Croon . Zij regeerde tot 1901 en werd opgevolgd door haren zoon EDUARD VII . Van 1899-1902 voerden de Engelschen oorlog tegen de BOEREN in Z .-Afrika, die zich niet aan Engelands heerschappij wilden onderwerpen . De Transvaal en Oranje- Vrijstaat werden na een strij d vol heldenmoed overwonnen en verloren hun zelfstandigheid .

Van 1861-1865 werd een wreede oorlog gevoerd tusschen de Noordelijke en Zuidelijke Staten van N .-Amerika. De eersten eischten de afschafflng der afschuwelijke slavernij, terwijl de Z, Staten de dienstbaarheid der negers wilden behouden . Toen ABRAHAM LINCOLN, een beslist tegenstander der slavernij, . tot president werd gekozen, scheidden d e Z . Staten zich van de Unie of en kozen zij een eigen president .. Lincoln verzette zich echter daartegen . De oorlog werd met afwisselend geluk gevoerd tot de NoordeT lijke generaals SHERMANN en GRANT er een eindeaan maakten en den generaal der Zuidelij ken, LEE, .

overwonnen . Lincoln werd korten tijd daarna vermoord, maar de slavernij was afgeschaft . In 1898 ontnamen de Vereenigde Staten Spanje , al zijn koloni6n . Onder voorwendsel de onderdrukte bewoners van Cuba to bevrijden, verklaarden zij Spanje den oorlog, vernielden de Spaansche vloot bij Santiago (Cuba) en bi Manila (Philippijnen) en verkregen bij den vrede to Parijs Porterico, Cuba en de Philippijnen (1898) . Ook de Sandwich Eilande2 in den Grooten Oceaan hebben zij geannexeerd . De Midden- en Zuid-Amerikaansche Staten hadden zich bevrijd van he t Spaansche gezag en voerden onderling voortdurend vreeselijke oorlogen . Bloediae burgeroorlogen en revoluties waren aan de orde van den dag . In 1861 mengde Napoleon III zich in een burgeroorlog der republiek Mexico . Een Franschleger veroverde hot land . Napoleon maakte het rijk tot een keizerrijk en bood de kroon AARTSHERTO& MAXIMILIAAN, den brooder van den keizer van Oostenrijk, aan, doch liet hem daarna in den steek . Maximiliaan werd door president JUAREZ overwonnen, gevangen genomen en doodgeschoten (1867) . In Mei 1902 werd het eilandMartiniqueedoor hevige vulkanische uitbarstingen geteisterdd en sedert, is men bevreesd voor den geheelen ondergang der oilandengroep de Icleine Antillen .

In Duitschland volgde WILHELM I (1861-1888) zijn brooder FREDERIK WILH. ELM IV op . Reeds bij het begin van zijn regeering voerde hij met behulp van den krachtigen Minister . president VON BISMARCK

1 20 en den Minister van Oorlog VON ROON een nieuwe regeling van het leger in, waardoor Pruisen's legerlnacht aanmerkelij k werd versterkt . De pogingen DuitEchland langs vreedzamen weg tot een groot rijk to makers, hadden totnutoe door ijverzucht van Pruisen en Oostenrijk schipbreuk geleden . Bismarck verklaarde dat alleen ,bloed en staal" dit tot stand konden brengen . Daartoe deed zich weldra de gelehenheid voor . Sedert eeuwen waren de Deensche koningen tevei-is hertogen van Sleeswljk-Holstein geweest . Bet streven der Deensche regeering dit land to ,verdeenschen" had reeds sedert 1849 de Sleeswij k -Holstein ers tegen de borst gestuit . Door den Duitschen Bond verlaten, hadden zij zich echter onder het Deensche juk moeten buigen . In 1863 stierf FREDERIK VII, zijn opvolger was zijn zoon CHRIS TIAAN IX die Sleeswij k als provincie bij het Deensche rijk inlijfde . Oostenrijk en Pruisen verlangden een verandering van dit besluit en toen deze niet kwam, trokken zij met hun troepen het hertogdom binnen . De Den en werden bij den Duppeler Schans overwonnen (PRINS FREDERIK KAREL, 18 April 1864) en moesten bij den Vrede van Weenen Sleeswijk Holstein aan Oostenrijk en Pruisen afstaan . De gezamenlijke regeering, door het Verdrag van Gastein geregeld, leidde echter spoedig tot twisten tusschen de beide mogendheden . Het verdrag werd verbroken en Pruisen zond zij n troepen Holstein binnen, waarop Oostenrijk Pruisen den oorlog verklaarde . Verscheiden Duitsche Staten hadden zich bij Pruisen aangesloten, dat reeds in het voorjaar een verbond met Italic had aangegaan . De Zuideiijke

1 21 .Staten, Saksen, Hannover en het Keurvorstendo .m Hessen waren v66r Oostenrijk . Met overweldigende , snelheid drongen de Pruisen deze landen binnen . De KEURVORST VAN HESSEN werd gevangen genomen, de Hannoveranen moesten bij Langensalzaa de wapens neerleggen. Saksen werd door het legercorps van generaal HERWARTH VAN BITTENFELD bezet . Onder kroonprins FREDERIK WILHELM ging 'het tweede leger naar Bohemen . Na verscheiden gevechten, waarbij de Pruisen overwonnen, had 3 Juli .1866 de bloedige slag bij K6niggr(itz (Sadowa) plaats, die eindigde met de nederlaag der Oostenrijkers onder BENEDEK en die een einde inaakte aan den oorlog . De Zuidduitsche troepen waren door de Pruisen onder VOGEL VON FALCKENSTEIN en diens opvolger ,Generaal VON MANTEUFFEL eveneens verslagen. Oostenrijk moest den vrede van Praag sluiten (1866) -en Sleeswijk-Holstein aan Pruisen laten . Daarop grondvestte Pruisen den. Xbord-Duit8chen Bond, waarbij alle staten ten noorden van de Main zich moestenn aansluiten . Behalve Sleeswij k-Hol stein, werden .,ook Hannover, Hessen, Nassau en Frankfort a . M . bij de Pruisische Staten ingelijfd .

NAPOLEON III maakte zich door bevordering van den landbouw, den handel enn de industrie voor Frankrijk verdienstelijk . Parijs werd door prachtige straten, het aanleggen van heerlijke parken en buitenboulevards gezonder en fraaier gemaakt . Maar na den tocht naar Mexico (zie blz . 119) en andere mislukte ,o,ndernemingen werd de macht van het Keizerrijk

1 22 ondermijnd . Om deze weer to versterken drong: voora? KEIZERIN EUGENIE op een oorlog met Pruisen aan. De Spaansche troonopvolging bood hiertoe gelegen-heid . De Spanj garden hadden Koningin ISABELLAverdreven en boden Prin s LEO POLD VAN HOHEN,ZOLLERN-SIEGMARINGEN den Croon aan . Het Fransche Kabinet verzette zich daartegen en verlangde van Koning Wilhelm I, die to Ems verblijf hield, dat hij den Prins verbieden zou de Kroon aan to nemen . Leopold trok zich echter dadelijk vrijwillig teru g. Toen echter de Fransche regeering van den Koning de belofte eischte, dat nooit een Hohenzollern den Spaanschen troon zou bestij gen, wees Wilhelm I dezen eisch af, waarop den 19 Juli 1870 een Franscheoorlogsverklaring aan Pruisen volgde . Men had in Frankrijk er op gerekend, dat Zuidi . Duitschland neutraal zou blijven en Oostenrijk en Italie zich bij Frankrijk zouden aansluiten . Doch dit was geen van beide het geval . Oostenrijk en Itali& hielden zich er buiten, Zuid-Duitschland reikte het Noorden de broederhand. BISMARCK, ROON en MOLTKE stonden den Koning ter zijde . Er werden drie legers gevormd . Het eerste trok onder Generaal STEINMETZ door de Rijnprozincie ; het tweede onder Prins FREDERIK KAREL door de Palz ; het derclomet de Z . Duitsche troepen trok onder Kroonprins, FREDERIK WILHELM de Elzas binnen . De Fransche minister van Oorlog LEBOEUF had zij ,n legermacht overschat en de Franschen werden in hun eigen land aangevallen . 2 Augustus bezettert

1 23 de Franschen de stall Saarbr4cken doch daarna begon, voor hen een onafgebroken reeks nederlagen en onge-lukken. 4 Aug . bestormde de kroonprins Weissenburg , en overwon 6 Aug . bij Worth den Franschen maarschalk MAC MAHON ; op denzelfden dag leverde het leger van Steinmetz den slag bij Spichern . Napoleon had maarschalijk BAZAINE het opper bevel opgedragen . Na bloedige gevechten bij Courcelles, . Mars la Tour, St . Privat en Gravelotte, werd Bazaine& in de vesting Metz opgesloten . Mac Mahon, die hem wilde bevrijden, werd naar de vesting Sedan aan deBelgisehe grens gedrongen en omsingeld . Na een hevigen strij d op 1 September nloest zich den volgenden dag een leger van 80 .000 Franschen aan de Duitschers overgeven en het krijgsmateriaal afstaan . (2 Sept 1870) . Onder de gevangenen beyond zich ook Napoleon . De Koning wees hem het slot Wilhelmshohe bij Cassel als verblij fplaats aan . Toen de tij ding to Parii s bekend werd, beak er een revolutie uit. De Keizer werd van den troon gestooten en de Keizerin moest met haar zoon ,Loulou" naar Engeland vluchten . Een provisioneele regeering hett bewind der rationale vergadering onder Generaal TROCHU en de advocaten GAMBETTA en JULES FAVRE, werd aangesteld . Men besloot, den oorlog tot het uiterste voort to zetten ; nieuwe legers werden gevormd, franc-tireurs of vrijschutters, bestreden de gehate indringers . Parij s werd belegerd en bood 4 rnaanden tegenstand . Den 27 Sept moest Straatsburg zich aan Generaal VON W -1 RDER overgeven4 Metz kapituleerde vier weken later . Het Loire-leger -

1 24 'werd herhaaldelijk verslagen (1871) . Generaal BOURBAKI de verdediger van Belfort werd naar Zwitser41and gedrongen . De vesting gaf zich over . Eindelijk ,viel den 28 Januari 1871 ook Parijs, nadat de honger oonhoudbaar was geworden . Er werd een wapenstilstand .gesloten die 10 Mei door den vrede van Frankfort werd gevolgd . Elzas-Lotharingen met de vesting Metz .kwamen weer aan Duitschland . Frankrijk moest 5 'milliard francs oorlogskosten betalen . Spoedig nadat de Duitsche troepen afgetrokken wa+ren brak in Parijs een vreeselijke opstand uit (de -commune) . De stad werd ten tweede male belegerd, maar thans door een Fransch leger . Toen de bele,gerden zagen, dat zij niets konden uitrichten . doodden zij de gijzelaars die zij in handen hadden gekregen en staken zij een groot aantal prachtige gebouwen, waaronder de Tuilerieen, in brand . Sedert is Frankrijk een Republiek .

Tij dens het beleg van Parijs hadden de Duitsche vorsten op voorstel van LODEWIJK VAN BEIEREN ,en met toestemming van het Duitsche yolk koning WILHELM I in Versailles tot KEIZER VAN DUITSCHLAND uitgeroepen (18 Jan . 1871) . Het Duitsche Rijk werd een bondsstaat bestaande uit -25 Staten en Elzas-Lotharingen . De koning van Prui-sen als Keizer van Duitschland, kreeg het opperbestuur . VON BISMARCK werd eerste dienaar van den Staat, Rijkskanselier . Hij werkte met den keizer samen tot het behoud van den wereldvrede . Duitschland sloot met Oostenrijk en Italie een of- en defen-

1 25 sief verbond, het drievoudig verbond . Verscheiden in, Berlijn gehouden Congressen (Berlijnsch Congres 1878, . Afrikaansch Congres 1884) regelden de betrekkingen met andere volken . Duitschland ging ook koloniseeren en zijn koloniOn zijn thans zeer uitgebreid . De Duitsche koloniOn zijn : Togoland, Kameroen of Angra, Pequena in W . en Z -W .-Afrika, een gebied in 0 .Afrika, de N . kust van Nieuw-Guinea en de Samoaeilanden . Den 9 Maart 1888 stierf Keizer Wilhelm, diep betreurd door zijn yolk . Zijn zoon FREDERIK WILHELM, die als keizer FREDERIK II den Duitsehen troon besteeg, volgde hem op . Hij leed echter aan een ongeneeselijke kwaal . die hem reeds den 15 Juni 1888 ten grave sleepte . Zijn gemalin, die in 1901 stierf, was de Engelsehe prinses VICTORIA . Sedert 1888 regeert Keizer WILHELM II, zijn gemalin is keizerin AUGUSTA VICTORIA, prinses van Sleeswijk-Holstein-Sonderburg-Auo,ustenburg . Het bleek op den duur onmogelijk dat de keizer en Bismarck sarnenwerkten . In 1890 legde Bismarck dus zijn ambt neer en trok zich op zijn goederen terug . Hij stierf 30 Juli 1898 . In 1901 werd in Berlijn een standbeeld opgericht voor den ijzeren kanselier, zoo niet de grootste, dan Loch zeker een der grootste mannen van zijn eeuw .

Sedert de overwinning van Prins EUGENIUS, was de macht der Turken afgenomen . Hongarije bleef in het bezit van Oostenrijk . Aan PETER DEN GROOTE van Rusland moest Turkije de Krim,

1 26 _Besarabie en het gedeelte der Moldau aan gene zijde van de Pruth gelegen, afstaan . De sultans werden steeds krachteloozer, de paschal steeds zelfstandiger . WOnder MAHMOED II, die het land door invoering van ,-, Oostersche gebruiken wilde hervormen, Inaakten de Serviers zich vrij van het Turksche juk. Ook de Grieken kwamen in opstand . Met MEHEMED ALI, Pasha van Egypte, geraakte hij in oorlog, daar hij de beloften hem voor diens hulp in den Griekschen oorlog gcdaan, niet wilde nakornen . IBRAHIM PASHA, de aangenomen zoon van Mehelned veroverde .-Syrie en rukte Klein-Azie binnen . Engeland . Rusland ,-en Frankrijk bemoeiden zich ermee en verhinderden den overwinnaar verder door to dringen . In een nieuwen oorlog werden de Turken bij Nisib verslagen . De tusschenkomst van Engeland, Rusland, Oostenrij k, Pruisen en Frankrijk leidde tot het verdrag der Dardanellen (1841) waarbij d e Sultan moest beloven in tijd van vrede de Dardanellen en de Bosporus voor oorlogsschepen gesloten to houden . De Krimoorlog (zie blz . 115) kostte groote offers, maar gaf voor het eerst Turkije weer eenige uitbreiding van grondgebied . In 1877 brak een nieuwe oorlog met Rusland uit . De Russen verbonden met de Serviers, Rumeniers, Bulgaren en Montenegrijnen, trokken de grenzen over, doch moesten zich na hevige gevechten bij Plewna in de Sjipkapas en na herhaalde nederlagen terugtrekken . Ein delij k werden de Turken echter overwon nen en moesten zij den vrede van, San Ste fano sluiten (1878) die door bemoeiing van eenige mogendheden in het Berlijnsch congres eenige verandering onder.,ging . Rusland breidde zijn Europeesche grenzen uit



12 7 tot aan de Pruth en den Donau . Bulgarije werd een vorstendom, de zelfstandigheid van Servie en Rumenie moest door Turkije erkend worden . In 1882 maakte Engeland gebruik van een opstand om Egypte to be .,.zetten en onder zijn bescherming to plaatsen Even.zoo had Frankrijk zich in het bezit van Tunis in Afrika gesteld (1881) nadat het reeds in 1830 zich ,door de inneming van Algiers en de gevangneming van ABD-EL-KADER van het westelijker gelegen .Algeria had meester gemaakt . Bosnie en de Herzegowina staan onder Oostenrijksch -protectoraat . In 1895 en 96 liet de Turksche regeerr ing toe dat er dagen lang gemoord werd onder de Armenische bevolking in Klein-Azie en Turkije waaraan ieifs soldaten en politiebeambten deelnamen . Toen ,eon herhaling van die gruwelenn in Greta to vreezen was, brak daar een opstand uit die door de Grieken 'ward gesteund . De Turken bleven weliswaar overwinnaars doch moesten de onafhankelijkheid van Creta erkennen-

In Nederland werd WILLEM 1, nadat hlj in 1840 -afstand van den troon had gedaan . opgevolgd door ,Zijn oudsten zoon WILLEM II . Willem I stierf in 1843 to Berlijn . In 1848 were de grondwet herzien ,en begonnen hervormingen in vrijzinnigen geest . Na zijn overlijden in 1849 werd hij op-evol-d door zijn .boon Willem III (1849-1890) Onder zijn regeering namen handel, scheepsbouw en industrie voortdurend toe, onderwijs en geldmiddelen gingenr vooruit . In1877 overleed zijn gernalin prinses SOPHIA VAN C,

ZD

1 28 WURTEMBERG, in 1879 PRINS HENDRIK, de broeder des Konings, in Juni 1879 kroonprins WILLEMIn ditzelfde jaar hertrouwde de koning met EMMA, prinses van Waldeclc-Pgrmont. Na den doood van Wil-lem III werd de Koningin, Regentes der Nederlanden, . tijdens de minderjarigheid der Kroonprinses WILHEL-MINA die in 1898 den troon besteeg en in 1901 huwde met Hertog HENDRIK van Mecklenburg-Schwerin, die-, na zijn huwelijk Prins der Nederlanden werd .