Waar het cultuurlandschap gaaf is! De Graafschap natuurvisie 2008

Waar het cultuurlandschap gaaf is! De Graafschap natuurvisie 2008

Waar het cultuurlandschap gaaf is! De Graafschap natuurvisie 2008

Natuurmonumenten. Als je van Nederland houdt.

Colofon Gebiedsgegevens naam: ‘t Enzerinck Grote Veld Hackfort Velhorst ‘t Waliën totaal

oppervlakte: 45 ha 415 ha 735 ha 318 ha 227 ha 1740 ha

Deze gebieden vallen onder de beheereenheid De Graafschap, waaronder ook vallen: Gorsselse Hei, Dorth, Esveldsbos, Hassinkbos, Larensebroek. eigenaar: Vereniging Natuurmonumenten oppervlakte: 1740 ha (september 2007) Provincie: Gelderland gemeenten: Zutphen, Bronckhorst, Lochem eerste aankoop: 1969 (legaat Bronsbergen) status: De gebieden maken onderdeel uit van het Nationaal Landschap De Graafschap Deze visie vervangt de Beheersplannen Hackfort 1989 en ‘t Enzerinck, Grote Veld, Velhorst, Waliën, 1990, die hiermee komen te vervallen.

2


Deze visie is een product van de Vereniging Natuurmonumenten. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder uitdrukkelijke toestemming van Natuurmonumenten. Deze visie is tot stand gekomen met grote inbreng van een klankbordgroep uit het beheerteam en externe betrokkenen, bestaande uit: Kees Baars, Joost Bakker, Hans van Hoorn, Bart Jansen, Marijke Leussink, Henry Pardijs, Willem Regtop, Michiel Schaap, Job Teeuwen, Henk Tragter, Wim Wassink, André Westendorp projectleiding, tekst en eindredactie: Frank van Belle Vereniging Natuurmonumenten Regio Gelderland figuren en kaarten: Studio Diender, Arnhem vormgeving: Henk-Jan Panneman, Arnhem foto's: Willem Regtop (Natuurmonumenten), Michiel Schaap, Job Teeuwen

Voorwoord

Juist over de IJssel, achter Zutphen, begint een ander Nederland. Het landschap lijkt er groener. De bomen dikker, de boerderijen vriendelijker. De tijd lijkt er langzamer te gaan, het leven gemoedelijker. De Graafschap is een zeldzaam gaaf cultuur landschap. De lage zandgronden, doorsneden met beken, boden alles wat de mens in vroeger tijden nodig had om in het levensonderhoud te voorzien. Akkers op de hogere kopjes, weiden en hooilanden in de beekdalen en plaggen uit het Veld. De vele kastelen en landhuizen getuigen ervan dat het al eeuwenlang een aantrekkelijk gebied is voor wel gestelden om zich te vestigen. Ook in de eenentwintigste eeuw is het een gebied om heel trots op te zijn en goed voor te zorgen. De Achterhoeker zal het niet snel zeggen, maar aan het landschap kun je zien dat er met liefde en toewijding mee om wordt gegaan. Aan de wijze waarop eeuwenoude eiken op perceelsranden zijn gespaard, aan het zorgvuldige onderhoud van de karakteristieke boerderijen, en aan de vele kenmerkende details op de erven. Deze waardering en zorg voor het landschap blijkt ook uit het gegeven dat de Bronsbergen en de land goederen Velhorst en Hackfort aan Natuurmonumenten zijn overgedragen als legaat. Het gevoel van verantwoordelijkheid van de vroegere eigenaren ging zo ver dat ze de zorg voor hun bezit na hun dood veiligstelden door deze over te dragen aan Natuurmonumenten. Een landgoed uiteen laten vallen of uitponden, dat was voor hen ondenkbaar. En voor ons ook. Wij ervaren het als een eervolle opdracht om aan deze verwachting van goed rentmeesterschap voor het geheel van natuur- en cultuurhistorie te voldoen. De natuurgebieden in de Graafschap zijn geen afgelegen gebieden, die zich kunnen ontwikkelen los van het maatschappelijk en economisch leven. Integendeel, de gebieden hebben honderden


gebruikers: bewoners, boeren, recreanten, vrijwilligers. Allen hebben zij op hun eigen wijze een band met de gebieden. Deze band wil Natuurmonumenten graag versterken en bestendigen. Daarom worden alle geïnteresseerden uitdrukkelijk betrokken bij het beheer en de ontwikkeling van de gebieden van Natuurmonumenten in de Graafschap. Het opstellen van deze visie is gebeurd in intensieve samenspraak met een klankbordgroep met vertegenwoordigers van medewerkers, bewoners, gebruikers en anderszins betrokkenen. Dit rapport geeft de visie weer van Natuurmonumenten op de gewenste ontwikkelingen van de natuurgebieden en in de omgeving. Wij hopen dat deze visie onze huidige en nieuwe partners inspireert tot een grotere waardering en betrokkenheid. Want de ambitie die hierin verwoord is, kan en wil Natuurmonumenten niet louter alleen en zelfstandig realiseren. Daarvoor is elke bijdrage nodig van een ieder die deze prachtige streek koestert! Ik wens U veel leesplezier en overpeinzingen over de schoonheid van de Graafschap toe bij het lezen van deze natuurvisie: ‘Waar het cultuurlandschap gaaf is’.

Dr. Arne M. Heineman Vereniging Natuurmonumenten regiodirecteur Gelderland

3

Bypass Berkel

Inhoudsopgave

Natuurmonumenten is een vereniging van 875.000 leden, met een gezamenlijk doel: samen zorgen voor natuur in Nederland. Daarom verwerven en beheren we natuurgebieden – het zijn er inmiddels 344 met een gezamenlijke oppervlakte van 95.000 hectare. Zo houden we Nederland open en groen, en kunnen we blijven genieten van de natuur.

4


1. 1.1 1.1.1 1.1.2 1.2

Opbouw en betekenis van het gebied Landschap Gebieden van natuurmonumenten Natuurwaarden Recreatie

6 6 8 9 12

2. Overheidsbeleid

14

3. 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.5.1

Visie Ontwikkelingsstrategieën Landschap en cultuurhistorie Natuur Water Verbindingen Robuuste Verbinding Veluwe-Graafschap-Winterswijk

16 16 19 20 21 22 23

4 4.1 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.3 4.4 4.4.1 4.4.2 4.4.3

Terreinbeheer op hoofdlijnen Graslanden en akkers Schraal grasland en dotterbloemgrasland Kruidenrijk grasland Basisgrasland Akkers Bossen Voormalig productiebos Parkbos en lanen Bosjes in het cultuurlandschap Landbouw Recreatie en communicatie Profiel Maatschappelijke betrokkenheid Zonering

26 26 26 27 27 28 28 28 29 29 30 31 32 32 33


5

1. Opbouw en betekenis van het gebied

1.1 Landschap Kenmerkend voor de Graafschap is het idyllische boerenland met rustieke boerderijtjes, verstilde beken en sprookjesachtige kastelen. Dit stereotypische beeld landschap is gebaseerd op het kampenlandschap met verspreide boerderijen, veelal gelegen aan kleine eenmansbouwlandjes (kampen) en kronkelende wegen. De percelen zijn veel met houtwallen omzoomd. Plaatselijk liggen er bosjes, heideveldjes en beeklopen. Veel land goederen zijn in dit rijke landschap ontstaan, zoals ’t Hackfort bij een voorde, een doorwaadbare plaats, in de Baakse Beek.

6


Verspreid tussen het kampenlandschap lagen grotere heide- en broekcomplexen. Deze zijn veelal vanaf de 19e eeuw ontgonnen tot landbouwgebied. De landbouwgebieden in deze ontginningen worden gekenmerkt door rechte percelering en ontsluiting, kunstmatige ontwatering en recentere bebouwing. In de omgeving van Vierakker betreft het een oude overstromingsvlakte. Bij hoge rivierstanden trad de Baakse overlaat in werking en kwam het IJsselwater tot aan Hackfort. In de loop van vele eeuwen is hier een kleilaag afgezet.

Figuur 1: Landschappen %%&

%$ ,/#(%-

7!2.36%,$ :540(%.

6/2$%.

,ANDGOED landgoed Boekhorst De Ehze De Wildenborch Den Bramel ‘t Enzerinck Hackfort Kiefskamp ’t Medler

(EIDEENBEBOSSING

nr. 1 2 3 4 5 6 7 8

(EIDE ENBROEKONTGINNING

eigenaar particulier Geldersch Landschap particulier particulier Natuurmonumenten Natuurmonumenten Geldersch Landschap particulier

Grote voormalige heide-arealen zijn bebost. Binnen het plangebied ligt het grootste aaneengesloten bosgebied van de Achterhoek. Binnen het bos gebied zijn nog heiderestanten aanwezig. Een belangrijk en kenmerkend verschijnsel in dit gebied zijn landgoederen. Landgoederen zijn gebieden die door een veelal eeuwenlange eenheid van eigendom een duidelijke samenhang vertonen. Die samenhang kan tot uiting komen in een eenheid in aanleg of ontwikkeling. Bekende voorbeelden zijn de kleuren van de luiken die bij alle bij het landgoed behorende gebouwen zijn geschilderd in de kleuren


+AMPENLANDSCHAP

Onstein Suideras ’t Velde Velhorst Voorst Vorden Waliën Wientjesvoort

9 10 11 12 13 14 15 16

(OOFDBEKEN

particulier particulier Geldersch Landschap Natuurmonumenten Geldersch Landschap Geldersch Landschap Natuurmonumenten particulier

van de familie. Meestel behoort tot een landgoed ook een buitenplaats of kasteel met parken, tuinen en bijgebouwen. De ligging van de landgoederen in de omgeving is op figuur 1 aangegeven. Een belangrijk aspect is dat de meeste landgoed eigenaren naast een zorg voor het rendabel grondbezit, ook veel aandacht besteden aan landschapsen natuurschoon. Hierdoor is in grote delen van de Graafschap het landschap erg aantrekkelijk gebleven.

7

Grootvaders huisje 't Enzerinck

1.1.1 Gebieden van Natuurmonumenten In de Graafschap liggen diverse eigendommen van Natuurmonumenten. Deze zijn verdeeld over de volgende gebieden. ‘t Enzerinck Het Enzerinck is met zijn 45 ha een bescheiden landgoed, maar wel bijzonder charmant aangelegd in een landschappelijke stijl. Achter het stijlvolle huis (geen eigendom van Natuurmonumenten) ligt een parkbos met vijverpartijen en graslanden en diverse parkelementen zoals Grootvaders huisje. Aan de voorzijde van het huis roepen met hagen omzoomde bouwlanden een beeld op van ver vervlogen tijden. Grote Veld Het Grote Veld, 415 ha, beslaat het centrale bos- en heidegebied, voor zover het niet tot de Velhorst en ’t Waliën wordt gerekend. Het oorspronkelijke heidegebied is vanaf eind negentiende eeuw bebost met naaldbomen. Inmiddels ontstaat er een tweede bosgeneratie, met voornamelijk loofbos. Verspreid liggen diverse heiderestanten. De Hackfortse Hei is voornamelijk natte hei met klokjesgentiaan en nachtzwaluw. De Bronsbergen bestaat uit reliëfrijke droge heide met o.a. jeneverbes. Voormalige landbouwgronden in het dal van de Onderlaatse Laak en jonge heide-ontginningen bij de Heidepol zijn recent aan het natuurgebied toegevoegd.

8


Rododendronlaantje Velhorst

Hackfort Het landgoed Hackfort is momenteel zo’n 735 ha groot. Het is een kleinschalig, oud agrarisch landschap. Tussen de weiden en akkers liggen authentieke Achterhoekse boerderijen, vaak met half rieten en half pannendaken met vrijstaande bakovens, pompen en hooibergen. Ook talloze kleine landschapselementen, zoals singels, bosjes, bermen, sloten, poelen en houtwallen maken het landschap hier zo afwisselend. Er horen 41 boerderijen tot het landgoed, waarvan er nu nog zo’n tien een agrarische functie hebben en twee in gebruik zijn als zorgboerderij. Kenmerkend zijn graanakkers, weilanden met pinksterbloem en eikenbosjes, waarvan enkele met dotter- en sleutelbloemen. Centrum van het landgoed is de omgeving van het kasteel (XIVe eeuw) met watermolen aan de Baakse Beek en koetshuis. Karakteristiek is het lanenkruis, dat globaal de omvang van het landgoed aangeeft. Het landgoed Hackfort is door de familie Van Westerholt gelegateerd aan Natuurmonumenten. Velhorst Het landgoed De Velhorst strekt zich over 318 ha uit van de Berkel tot aan de Lochemse Weg. Het landgoed stamt waarschijnlijk uit de twaalfde eeuw en is bij het overlijden van jonkheer Martens van Sevenhoven in 1972 aan Natuurmonumenten nagelaten. Het klassistische landhuis staat langs de Berkel, in een kleinschalig landschap van akkers, graslanden,

Figuur 2: Gebieden Natuurmonumenten %%&$% ,/#(%-

6ELHORST

@T7ALIÑN

7!2.36%,$ :540(%.

'ROTE6ELD

@T%NZERINCK

(ACKFORT

houtwallen en verspreide rustieke boerenerven. Het huis heeft een beperkte maar charmante parkaanleg met onder andere lanen, vijvers, een rododendronlaantje en een unieke boomgaard. Het zuidelijk deel van het landgoed op de dekzandrug is grotendeels bebost. Van het oorspronkelijke naaldbos zijn nog vele majestueuze bomen terug te vinden tussen het spontaan opgeslagen natuurlijk bos. Een bijzonder plekje op de Velhorst is het Kienveen. Op deze natte schraallanden groeien veel zeldzame plantensoorten als vetblad, moeras wolfsklauw en melkviooltje. ’t Waliën Het landgoed ’t Waliën, 227 ha, is aangelegd ten tijde van de grootschalige ontginning van de heide: eind negentiende eeuw. Het is indertijd grotendeels aangelegd als productiebos. Opvallend zijn de oude beukenlanen, die een geschikt onderkomen vormen voor bijv. de bosuil. Het landhuis aan de Rijksweg heeft een fraaie tuin met bijzondere elementen als een Monumentale hondenkennel.

1.1.2 Natuurwaarden Abiotisch Het gebied ligt op de overgang van het dekzand gebied met beekdalen in de Achterhoek naar het rivierengebied langs de IJssel. Centraal ligt een uitgestrekte dekzandrug. De gebieden daaromheen bestaan uit dekzandkopjes afgewisseld met beek


6/2$%.

dalen en voormalige afvoerloze laagten (“broek” en “goor”). Langs de grotere beken is beekleem afgezet. In de goren en broeken zijn resten van veen lagen te vinden. Door overstromingen met IJssel water is rivierklei afgezet, tot voorbij Vierakker. De IJssel ligt in een gletscherbekken uit de Saaleijstijd. Aan weerszijden van dit gletscherbekken liggen hoge stuwwalen. De Lochemse berg is hiervan een zichtbaar onderdeel. Onder het dekzandpakket strekt deze stuwwal zich echter verder uit, en heeft vanwege de kleischermen een grote invloed op de grondwaterstromen. Het dekzandlandschap bood goede mogelijkheden voor vestiging van de mens. Hier is het kampenlandschap ontstaan en bevinden zich de historische kastelen en landhuizen. De dekzandkopjes zijn in gebruik genomen als akker en door de eeuwenlange bemesting opgehoogd tot typische kampen. De lage gronden zijn in gebruik genomen als hooi- of weideland. In de loop van de eeuwen zijn broeken en goren ontwaterd en in cultuur gebracht. Ontwatering vond plaats door verdiepen van beken, aantakken van waterlopen op beken en het graven van kunstmatige ontwateringen, hier laken genoemd. De waterhuishouding in het gebied is nu in hoge mate kunstmatig. Vooral op de landgoederen zijn resten natuurterrein gespaard gebleven voor ontginning.

9

7% 3

4

:540(%.

"/2#5,/

6/2$%. E7ATERVOERENDPAKKET

#ENTRAAL !CHTERHOEKS "EKKEN

&ORMATIE4WENTE EN+REFTENHEIJE

E7ATERVOERENDPAKKET

34

)*33%,

//

Figuur 3: Geohydrologische opbouw

0

.!

"EKKENKLEIEN &ORMATIEVAN$RENTHE

3TUWWAL,OCHEMSE"ERG 4ERTIAIRONDOORLATENDEBASIS

E

7ATERVOERENDPAKKET

&ORMATIE (ARDERWIJK

'EULOPVULLINGMET GROFZANDIGMATERIAAL

ET :O UT :O

De dekzandrug bood weinig mogelijkheden voor ontginning. Door beweiding, houtoogst en plaggen steken is een groot heidegebied ontstaan dat vanaf eind negentiende eeuw grotendeels bebost is. De ondiepe grondwaterstroming wordt bepaald door het verloop van het maaiveld. De ontwatering wordt bepaald door sloten, greppels en kleinere beken. Waar ontwateringsmiddelen ontbreken is er een opbolling in het grondwaterniveau. Dit is vooral in het bosgebied aan de orde. Door de opbolling komt aan de randen plaatselijk lokaal grondwater aan de oppervlakte. Deze opbolling en uitstroom van grondwater worden beperkt door drinkwaterwinning. Het tweede watervoerend pakket bestaat uit de Formatie van Twente. Dit wordt aangesneden door de Berkel, Veengoot en Baakse Beek. Vanwege de kleischermen van de begraven stuwwal komt er plaatselijk ook meer gerijpte kwel uit het tweede watervoerend pakket aan de oppervlakte. Dit water heeft een sterker grondwaterkarakter, met hoge calcium- en lage chloridegehalten. Deze plaatsen zijn bepalend voor het voorkomen van vele zeld zame plantensoorten als het vetblad. Hoewel het gebied vanouds zeer nat was, is het door ontginning en ontwatering thans sterk verdroogd. Ten behoeve van de landbouw wordt in de zomer zelfs water ingelaten. Het ingelaten water is afkomstig van het Twentekanaal (IJsselwater). Het wordt ingelaten via de Berkel op de Vierakkerse Laak en Barchemse Veengoot. In het bodemprofiel en kalkgehalte van de gronden zijn historische

10


kwellocaties terug te vinden. Actuele kwel is vooral af te lezen aan kwelverschijnselen in sloten: bacterievlies en ijzerophoping. Plaatsen met kwel indicerende plantensoorten in de vegetatie zijn tegenwoordig zeldzaam, maar direct ook zeer soortenrijk. Biotisch De grote afwisseling in water en bodem biedt zeer gevarieerde leefomstandigheden voor planten en dieren. Op landschapsschaal is er onderscheid tussen: • een groot bos- en heidegebied van meer dan 1.000 ha, (of 10 km2), • kleinschalig kampenlandschap met akkers, bosjes, houtwallen en natte graslanden, • meer open broeken heideontginningslandschappen Bos- en heidegebied Het bosgebied is vanaf eind negentiende eeuw deels bebost met naaldbomen. In het bos staan veel breed uitgegroeide grove dennen die eens op de weidse heide groeiden. Onder en tussen het oude grove dennenbos staat veelal loofbos met berk, eik en vuilboom. De bossen vormen een leefgebied voor veel bosvogels als boomklever en verschillende soorten spechten. Vooral naaldbomen zijn ideale nestbomen voor roofvogels, die veelal boven het aanliggend cultuurlandschap foerageren: buizerd, sperwer en wespendief. Verspreid liggen diverse heiderestanten, die getuigen van de eertijds uitgestrekte heide. Soms droge heide met voornamelijk struikheide, soms natte hei

Graanakker bij kasteel Hackfort

met voornamelijk dopheide. Ondanks de kleine oppervlakte van de verschillende heidestukjes komen typische heidesoorten hier nog voor: boomleeuwerik, nachtzwaluw, heideblauwtje, groentje, levendbarende hagedis. De raaf broedt er weer sinds de jaren negentig. Vooral in de natte heide groeien bijzondere plantensoorten: klokjesgentiaan, kleine zonnedauw en moeraswolfsklauw. Op de heide van de Bronsbergen groeit jeneverbes. Deze typische heidestruik is ook hier en daar in het bos te vinden, nog vanuit de tijd dat het gebied voornamelijk uit heide bestond. Kampenlandschap Het kampenlandschap wordt gekenmerkt door veel afwisseling op korte afstand: droog en nat, arme en rijke bodem, gras en bos. Uitersten liggen vlak naast elkaar. Hierdoor is het gebied erg aantrekkelijk voor soorten die verschillende terreintypen nodig hebben. Zo is het landschap rijk aan zoog dieren. Das, ree en marterachtigen vinden voedsel en beschutting. Roofvogels foerageren boven akkers en graslanden en nestelen in bosjes. Veel afwisseling geeft ook veel randen. Vooral zonnige bosranden zijn geliefd bij vlinders als groot dik kopje, icarusblauwtje, kleine vuurvlinder. Een groot deel van de cultuurgronden is in landbouwkundig gebruik en hebben een beperkte natuurwaarde. Verspreid over het gebied worden verschillende akkers en graslanden beheerd met beperkingen ten behoeve van de natuurwaarden. Plaatselijk levert dit fraaie beelden op van graan akkers met korenbloemen. Spaarzaam komt slofhak voor. Zaadeters als geelgors, kwartel en patrijs pro-


fiteren van het voedselaanbod. De extensief gebruikte graslanden hebben een meer bloemrijke vegetatie. Deze kleuren in het voorjaar lila van de pinksterbloemen. Oranjetipje, icarusblauwtje en bruin zandoogje fladderen er rond. De gras- en bouwlanden worden afgewisseld met houtwallen en bosjes. De samenstelling van de houtwallen en bosjes verschilt per standplaats. Op natte locaties zijn het elzen- en essenbosjes. Veelal voormalig hakhout, met in de ondergroei soms dotterbloem en elzenzegge. In de enkele populieren bosjes zitten wielewalen. Op drogere plaatsen staan vooral eikensingels, wallen en bosjes. Door verdroging en eutrofiëring zijn de eikenbosjes sterk verruigd met braam. Het voorjaarsaspect is lokaal sterk aanwezig met bloeiende bosanemoon, dalkruid en salomonszegel. In verschillende greppels groeit dubbelloof. Op enkele locaties komt slanke sleutelbloem voor. De eikenbosjes met een dichte ondergroei en kolosale stammen met veel holten vormen een broedgebied voor zwarte specht, groene specht en boomklever. In enkele structuurrijke plekken wordt de kleine ijsvogelvlinder waargenomen. Kenmerkend voor de landgoederen is dat de omgeving van landhuizen is verfraaid met siergewassen. Op ’t Waliën en ’t Enzerinck staan verschillende bijzondere boom- en struiksoorten. Op het voorterrein van kasteel Hackfort bloeien bolgewassen als boerenkrokus, holwortel en weidegeelster. Verschillende stallen en schuren zijn bezet door kerkuil, boeren- en huiszwaluw. Enkele gebouwen worden gebruikt door vleermuizen als grootoorvleermuis, laatvlieger, watervleermuis.

11

1.2 Recreatie

IJsvogels

De verschillende beken, vijvers en poelen zorgen voor een bijzonder aspect. De ijsvogel is een vaste bewoner. In diverse watertjes barst het van de poelkikkers en de bedreigde kamsalamanders. De libellensoorten koraaljuffer en speerwaterjuffer getuigen van een goede waterkwaliteit. Verspreid over het gebied liggen terreintjes met een bijzondere natuurkwaliteit. Dit zijn de pareltjes van Natuurmonumenten in de Graafschap. Allereerst is er het Kienveen. Dit is een oud hooilandcomplex dat decennialang was verwaarloosd. Vanaf 1995 is het hersteld en in beheer genomen. Het Kienveen heeft zich razend snel ontwikkeld tot een botanische schatkamer met soorten van natte heide en schraal grasland. Toppers van het Kienveen zijn vetblad, een insektenetend plantje dat op vijf plaatsen na in Nederland is verdwenen, en heide-melkviooltje, een vorm die alleen in Nederland voorkomt en slechts bekend is van acht groeiplaatsen. Nog steeds worden in het Kienveen nieuwe bijzonderheden ontdekt! Andere bijzondere natuurterreintjes in de Graafschap zijn het gentianenveldje en orchideeënweitje op de Velhorst met respectievelijk veel klokjes gentiaan, veenpluis en gevlekte orchis. Een bijzondere omgeving op Hackfort is het dal van de Vierakkerse Laak met het nat schraalland de IJzerhorst met planten als kale jonker en brede orchis en de vlinder oranjetipje en de bossen van het Papenland met slanke sleutelbloem en muskuskruid.

De Achterhoek staat wijd en zijd bekend als idyllisch boerenland. Het coulissenlandschap zoals dat in de Graafschap bijzonder gaaf aanwezig is heeft een hoge waardering bij recreanten. Rondom Vorden kan men het nostalgische boerenland vinden waarin onze grootouders hebben geleefd. Daarbij komt nog de aanwezigheid van buiten plaatsen, kastelen, Hanzesteden als Zutphen en Doesburg en pittoreske dorpen zoals het “stadje” Bronkhorst. Geen wonder dat de inwoners van de Graafschap hun eigen streek zo waarderen en dat jaarlijks duizenden dagjesmensen en verblijfs recreanten de streek bezoeken. In de Graafschap wordt vooral veel gefietst. Zo is de Achtkastelenroute erg populair. Maar andere routes over landweggetjes en fietspaden zijn ook gewild. Start- en rustplaatsen voor fietsers zijn de dorpscentra, horecagelegenheden en recreatieve parkeerplaatsen. Op de verschillende landgoederen en natuur gebieden zijn gemarkeerde wandelroutes uitgezet die de wandelaar een goed beeld geven van de gebieden. Naast wandelingen van 1 à 2 uur zijn ook dagwandelingen mogelijk. Zo doen enkele Lange Afstandswandelroutes de Graafschap aan. Onder andere het Pieterpad. Eind jaren negentig zijn in het project “Groote Veld” door de gezamenlijke terreineigenaren en overheden een ruiter- en atb- route aangelegd. De dagrecreanten in de Graafschap komen vooral uit dezelfde provincie of uit aanliggende gemeenten [Dagrecreatie in Nederland 2002/2003, NRIT].

Ontginningslandschap Het meer open ontginningslandschap wordt veelal intensief agrarisch gebruikt. Voor bijzondere plantensoorten valt er daarom weinig te beleven. Vogels als buizerd en torenvalk benutten dit gebied graag als foerageergebied en vinden voldoende nestgelegenheid. Op de open graslanden zijn regelmatig ooievaars op zoek naar kikkers en muizen.

Ooievaars

12


Watermolen Hackfort

De bezoekmotieven van dagjesmensen liggen op het vlak van mooie omgeving, rust, fietsen, natuur en landschap. De recreatiebedrijven en toeristische attracties in de streek zijn kleinschalig. Er zijn diverse kleine campings en vele boerencampings. Alleen bij Lochem is er sprake van grootschalige verblijfsrecreatie op en rondom huisjesparken Ruighenrode en de Witte Bergen.

Tijdens de vakantie legt 43% een bezoek af aan een natuurreservaat of natuurgebied. 25% bezoekt bezienswaardige gebouwen. Verder maakt 68% van de toeristen een wandeling. 54% maakt tochtjes met de auto en 48% op de fiets. Wandelen is favoriet in voor- en najaar. Fietsen in de zomer.

De Achterhoek trekt voornamelijk binnenlandse vakantiegangers en relatief veel senioren. Natuur, landschap en rust zijn de belangrijkste redenen om de Achterhoek te bezoeken. Daarnaast spreekt de regio mensen aan die gericht zijn op actief toerisme, cultuurtoerisme, natuurtoerisme en plattelandstoerisme. [Mooi dichtbij, uitwerkings nota recreatie en toerisme, Provincie Gelderland, 2003]

Deelname aan natuur- en overige activiteiten

0-14 jaar 15-24 jaar

25-44 jaar 45-64 jaar >=65 jaar

2001/’02

9%

7%

26%

33%

26%

1995/’96

7%

6%

28%

35%

24%

Gemiddeld

8%

7%

27%

34%

25%


13

Veengoot

2. Overheidsbeleid

In het overheidsbeleid zijn de natuur- en landschapswaarden van het gebied verankerd. Belangrijke delen van het gebied zijn een kern gebied in de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Dit is het samenhangend netwerk van natuurgebieden in Nederland, dat in 2018 gereed moet zijn. De EHS is voor het eerst opgenomen in het Natuur beleidsplan van het ministerie van LNV in 1991. In de Nota Ruimte van het ministerie van VROM uit 2005 is geconstateerd dat de ruimtelijke samenhang van de EHS op nationaal en internationaal niveau verbeterd moet worden. Daartoe zijn Robuuste Verbindingen tussen de kerngebieden

14


gewenst. De Graafschap maakt onderdeel uit van de beoogde Robuuste Verbinding Veluwe- Achterhoek. Deze verbindingen hebben als primaire functie natuur en dragen verder bij aan het versterken van de landschappelijke kwaliteit, de cultuurhistorische identiteit en betere toeristischrecreatieve mogelijkheden. In de Nota Ruimte van het ministerie van VROM (2005) is de Graafschap aangemerkt als Nationaal Landschap. Nationale landschappen zijn gebieden met internationaal zeldzame of unieke en nationaal kenmerkende landschaps-, natuurlijke en recrea tieve kwaliteiten. Landschappelijke, cultuur

Figuur 4: Zoekgebied Nieuwe EHS, onderdeel robuuste verbindingen Veluwe- Achterhoek

Op Provinciaal niveau zijn het Reconstructieplan, Streekplan en Waterhuishoudingsplan in samenhang met elkaar ontwikkeld. De ambities en opgaven voor de Graafschap zijn sterk gericht op behoud en ontwikkeling van natuurwaarden en op plattelandsvernieuwing. Dit wordt samengevat in de volgende thema’s: • naar een samenhangend netwerk van natuurgebieden, • aantrekkelijk landschap, • uitbouw van recreatie en toerisme, • leefbaarheid, • watersysteem. De landgoederen, bos- en heideterreinen van de Graafschap zijn aangemerkt als kerngebied van de Ecologische Hoofdstructuur. Verschillende landbouwenclaves binnen de natuurgebieden zijn aangemerkt als “Nieuwe Natuur”. Voor deze categorie gebieden wordt functieverandering van landbouw naar natuurgebied beoogd. Binnen het gebied en tussen het gebied en de omgeving zijn verschillende ecologische verbindingszones geprojecteerd, zoals langs de Berkel, Vierakkerse Laak, Groene Kanaal en Baakse Beek, en van Hackfort naar de IJssel. De ecologische verbindingszone langs de spoorlijn naar Winterswijk is in de Nota Ruimte ‘ge-upgrade’ tot Robuuste Ecologische Verbindingszone. Op het moment van schrijven moet deze REVZ nog verder uitgewerkt worden. Qua landbouw is het gebied grotendeels aangemerkt als extensiveringsgebied. Het primaat ligt bij bescherming van de natuur. Uitbreiding van bioindustrie is niet mogelijk. Deels is de Graafschap aangemerkt als verwevingsgebied: met een combinatie van landbouw, wonen en natuur. Binnen deze zone is een beperkte uitbreiding van bio-industrie mogelijk.

historische en natuurlijke kwaliteiten van nationale landschappen moeten behouden blijven, duurzaam beheerd en waar mogelijk worden versterkt. In samenhang hiermee zal de toeristisch-recreatieve betekenis moeten toenemen. Binnen nationale landschappen is daarom 'behoud door ontwikkeling’ het uitgangspunt voor het ruimtelijk beleid. De landschappelijke kwaliteiten zijn medesturend voor de wijze waarop de gebiedsontwikkeling plaatsvindt. Uitgangspunt is dat de nationale landschappen zich sociaal-economisch voldoende moeten kunnen ontwikkelen, terwijl de bijzondere kwaliteiten van het gebied worden behouden of worden versterkt.


Op het vlak van de economie wordt vooral inge stoken op ontwikkeling van werkgelegenheid ter compensatie van de teruglopende agrarische sector. Er wordt sterk gemikt op bedrijvigheid in de recrea tieve en toeristische sector. Het speerpunt van een aantrekkelijk landschap wordt mede gemotiveerd vanwege de recreatieve aantrekkelijkheid, en de verdiencapaciteit die dat met zich meebrengt.

15

Aanleg poel

3. Visie

3.1 Ontwikkelingsstrategieën Als belangrijkste hoofdrichting voor ontwikkeling van gebieden hanteert Natuurmonumenten zogenaamde beheerstrategieën. Beheerstrategieën worden toegewezen op een schaalniveau van ca. 500 ha. De strategieën verschillen in de mate van menselijke invloed op het landschap. Voor de Graafschap vindt Natuurmonumenten dat de ontwikkelingen het beste kunnen verlopen volgens de strategieën: • natuurrijk cultuurlandschap, voor het kampenlandschap,

16


• halfnatuurlijk landschap, voor het bos- en heidegebied en beekdalen. In het kampenlandschap is sprake van een oud cultuurlandschap. Hoewel de moderne tijd ook hier zijn sporen heeft nagelaten, zijn de historische landschappen goed herkenbaar gebleven. Uit diverse perioden zijn kenmerkende elementen bewaard. Overal in het landschap zijn ze te zien. Soms heel herkenbaar zoals de landgoederen met hun lanen, landhuizen en boerderijen; soms klein, zoals een handwijzer, hooilandje of oude beekloop. Tezamen vertellen ze het verhaal, de geschiedenis van de regio. Natuurmonumenten hecht er waarde aan om

Figuur 5: Gewenste ontwikkelingsstrategieën voor het landschap %%&$% ,/#(%-

7!2.36%,$ :540(%.

/NDERLAATSE ,AAK

(ET6EEN

,EESTENS"ROEK

6/2$%.

#ULTUURLANDSCHAP

(ALF NATUURLIJKLANDSCHAP

dit verhaal zichtbaar te houden. Behoud en waar nodig herstel van cultuurhistorische waarden is voor Natuurmonumenten een belangrijke doelstelling. Tevens zijn aan de historische landschappen belangrijke natuurwaarden gebonden. Voor behoud en ontwikkeling van deze waarden is herstel van de oorspronkelijke landschappelijke kenmerken een voorwaarde. Bij de inrichting van deze gebieden zal de cultuurhistorie dan ook een belangrijke rol spelen. Dit betekent dat landschapselementen, zoals houtwallen en poelen alleen op plekken worden aangelegd waar deze van oudsher ook voorkomen. Waar mogelijk zal het historisch grondgebruik


"EKENMETHALF NATUURLIJKEBEEKDALEN

(hooiland, weide, akker etc.) gehandhaafd of hersteld worden. Bij de inrichting en het beheer van de gebieden zullen de oorspronkelijke kenmerken richtinggevend zijn. Zo zal het karakter van de verschillende landschappen worden versterkt. Het bosgebied was tot de tweede helft van de negentiende eeuw nog grotendeels natuurlijk. Uiteraard was het oerbos al eeuwen verdwenen door intensieve begrazing, branden en plaggen steken, maar het gebied was niet in cultuur gebracht in de zin dat er percelen zijn aangelegd en de bodem werd geploegd en ingezaaid. De fauna en vegetatie waren spontaan. Alleen de landschaps-

17

In de doelstellingnota van Natuurmonumenten (1993) worden de strategieën natuurrijk cultuur landschap en halfnatuurlijk landschap als volgt toegelicht. “Het beheer van cultuurlandschappen is gericht op het behouden en herstellen van door de mens aangebrachte patronen en elementen in het landschap met een hoge cultuurhistorische waarde, die tevens een hoge natuurwaarde hebben. Natuur en cultuur zijn hier sterk verweven. Het beheer komt overeen met een historisch landgebruik, veelal extensief van aard. Voortzetting van de vroegere vormen van beheer of een die hierin is aangepast, vormt een noodzakelijk

Het beheer van halfnatuurlijke landschappen is gericht op ecosystemen die onder invloed staan van natuurlijke processen waarin de mens gericht ingrijpt en stuurt. Er kan worden ingegrepen door bijvoorbeeld begrazing of periodiek kappen, maaien of uitbaggeren. De historische landschapsstructuur kan een basis vormen voor het herstel van de gewenste cultuurhistorische waarde.”

structuur (open heide) was een onbedoeld gevolg van exploitatie. De (locale) ontginningen vonden pas na de industrialisatie plaats. Ze zijn weinig karakteristiek en als type weinig zeldzaam in Nederland. Voor de cultuurgeschiedenis is dat gebied dan ook van minder belang. Voor de natuurlijkheid des te meer. Als hoofdrichting voor het bosgebied wordt gekozen voor behoud en herstel van een bos- en heidelandschap. Dat wil zeggen dat ontginningskenmerken als rechte zandwegen,

productiebossen en landbouwenclaves geleidelijk aan plaats maken voor droge en natte heidelandschappen en meer natuurlijke bossen. Het gaat niet om een grootschalige woeste natuur, maar om een meer natuurlijk landschap, waarin de landschapsstructuur door de mens wordt bepaald. Cultuur historische bijzonderheden in dit gebied, zoals oude Hessenwegen en de markegrens van de Marken van Warken, Klein Dochteren en Vorden, zullen binnen dit landschap een plaats krijgen.

Houtwal en wandelpad Velhorst

18

voorwaarde voor behoud of herstel. Uitheemse soorten kunnen worden opgenomen in het beheer, wanneer deze soorten passen bij het historisch karakter. Overblijfselen van landschappelijke elementen vormen een basis voor herstel van de cultuurhistorische waarde.


Kienveen

3.2 Landschap en cultuurhistorie Het unieke van de Graafschap is dat landschap en cultuurhistorie hand in hand gaan. Het landschap is gevormd door mensenhand. Het gebruik is aangepast aan de omstandigheden ter plaatse. De vele gebruiksvormen zijn nog steeds prominent in het landschap zichtbaar. Kleinschalige inrichting en beheer hebben geleid tot verrijking van natuur en landschap. Grootschalige ingrepen, uit de na- oorlogse periode, hebben geleid tot nivelering van de verschillen tussen de landschapstypen. In de Graafschap streeft Natuurmonumenten naar behoud en herstel van de landschappelijke variatie en eigenheid. Daarbij zal het streefbeeld voor een belangrijk deel gebaseerd zijn op de historische referentie. Niet om vervlogen tijden te reconstrue-

Korstmossen


ren, maar om de variatie in het gebied te vergroten en de samenhang tussen landschap, cultuurhistorie en natuurwaarde te herstellen. Per landschapstype zijn de volgende ontwikkelingsrichtingen gewenst. Het heide- en boscomplex is vanouds woeste grond: het minst intensief in gebruik. Gestreefd wordt dit karakter te versterken door ontwikkeling van een grootschalig meer natuurlijk bos- en heide landschap met vloeiend verlopende wegen, paden en perceelsgrenzen. Het gebied zal voornamelijk bestaan uit gevarieerde natuurlijke oude bossen, afgewisseld met droge en natte heide als de Bronsbergen en het Kienveen. Cultuurhistorische elementen blijven zichtbaar. Het bosgebied is vooral aantrekkelijke voor recreanten die uitdaging en belevenis zoeken in de natuur, zoals atb-ers en ruiters.

Zwarte specht

19

Kerkuilen

De heide- en broekontginningen zijn het meeste veranderd door ontginning, ontwatering en intensivering van het agrarisch gebruik. De vanouds natte gradiëntrijke gebieden zijn omgevormd tot weinig karakteristieke landbouwgebieden. Diverse van die gebieden zullen landbouwgebied blijven. Deze historische ontwikkeling wordt als onomkeerbaar beschouwd. Voor andere delen biedt natuur ontwikkeling goede mogelijkheden voor herstel van deze vrijwel verdwenen landschappen met bijzondere natuurwaarden. In de volgende gebieden streeft Natuurmonumenten naar meer natuurlijke natte heiden en broeken (voedselarm moeras): Onderlaatse Laak, Leestense Broek, Het Veen. Met het herstel van deze natuurlijke landschappen wordt een belangrijk element uit de natuurlijke historie van het gebied toegevoegd. Het kampenlandschap bestaat uit een kleinschalige afwisseling van historische hoeven, akkers, gras landen, beken, bochtige landweggetjes, bosjes en houtwallen. Het landschap is sterk gevormd door –naar huidige normen- kleinschalige, grond gebonden landbouw. Gestreefd wordt het afwisselende karakter te behouden, met behoud van een landbouwkundig gebruik. Perceelsgewijs kunnen de accenten in gebruik variëren, van landbouw kundig gebruikte akkers en graslanden naar meer op behoud en ontwikkeling van natuurwaarde gerichte akkers en graslanden. Ook zal veel aandacht worden besteed aan onderhoud en herstel van landschapselementen. De landgoederen geven een extra dimensie aan het toch al aantrekkelijke en gevarieerde landschap. Op de landgoederen is het landschap rijker aan details en beter geconserveerd dan in de omgeving. De verschillende landgoederen hebben daarnaast nog

20


een eigen karakter door typerende elementen. Voorbeelden hiervan zijn het lanenkruis van Hackfort, de beukenlanen van ’t Waliën en de vijver partijen op ’t Enzerinck. Op de landgoederen zullen de landschapselementen worden onderhouden. Het verschil in identiteit tussen de verschillende landgoederen zal worden behouden en versterkt, door voor elk landgoed in inrichting en aankleding een specifieke stijl te hanteren. De parkgedeelten van de landgoederen zullen alle in goede conditie worden gehouden en zo nodig hersteld.

3.3 Natuur Het vanouds bijzonder gevarieerde en natuurrijke gebied is in de twintigste eeuw door ontginning, ontwatering en intensivering van agrarisch gebruik sterk aan waarde ingeboet. De laatste decennia is er echter gewerkt aan herstel van natuurwaarden. Soms geleidelijk, in de vorm van beheer. Soms grootschaliger, in de vorm van verwerving en inrichting. In het kampenlandschap, de heide en het bos is er de afgelopen jaren al veel gedaan aan kleinschalig beheer, waardoor de natuurkwaliteit is toegenomen. Met name insecten en vlinders hebben hiervan geprofiteerd, zoals het gentiaanblauwtje. Ook soorten als steenuil, kerkuil en groene specht hebben hier profijt van. Gestreefd wordt de natuurwaarde van de gebieden nog verder te versterken. Daarvoor gelden de volgende prioriteiten: • kwaliteitsverbetering van de bestaande gebieden; vooral door een toegesneden beheer (H 4) en aanpassing van de waterhuishouding (3.4). • verbinden van kerngebieden / populaties, met

name poelen (kamsalamander), heiden (boom kikker) en boszomen (kleine ijsvogelvlinder) zoals aangegeven in 3.5. • ontwikkeling van nieuwe natuurgebieden: beekdalen in samenhang met de wateropgaven van het waterschap, herstel van het Leestens Broek en het Veen.

penseren wordt de Barchemse Veengoot met een gemaal op peil gehouden. Ook hierdoor wordt Rijnwater het gebied in gepompt.

3.4 Water

Het streven is erop gericht de vroegere condities voor een uitmuntende natuurkwaliteit op een aantal locaties te herstellen. De meest kansrijke locaties daarvoor zijn stroomgebieden waarin geen of weinig vernattingsgevoelige functies voorkomen, en die mogelijkheden hebben voor ontwikkeling van natte voedselarme omstandigheden, liefst met gradiëntrijke overgangen naar droge voedselarme natuurgebieden. Het gaat daarbij om de natuur ontwikkelingsgebieden van omgeving Heidepol, het dal van de Onderlaatse Laak en het Kienveen. Voorts wordt gestreefd naar vorming van grotere oppervlakten natuurgebied en vernatting van het Leestens Broek en het Veen en realisering van waterbergingsgebieden.

De Graafschap, met name de omgeving van Warnsveld, stond vroeger bekend om zijn botanische rijkdom. Deze rijkdom werd veroorzaakt door een belangrijke kwelinvloed. In de jaren zestig van de twintigste eeuw is in ruilverkavelingsverband het huidige watersysteem aangelegd. Toen zijn de vele ondiepe slootjes vervangen door een stelsel van diepe hoofdwater lopen. Deze volgen vaak de loop van de vroegere beken. Zo is de Veengoot aangelegd op de loop van de vroegere Hissinkbeek. In het huidige water systeem is er niet alleen sprake van waterafvoer, maar periodiek ook van waterinlaat. Vanuit het Twentekanaal kan water worden ingelaten in de Berkel. Vanuit de Berkel wordt water ingelaten voor doorstroming van de stedelijke wateren van Zutphen en voor de Leestense Laak en Vierakkerse Laak. Het inlaatwater heeft de kwaliteit van IJsselwater. In het gebied liggen twee drinkwaterwinningen: Lochem en Vorden. Deze hebben een verdrogend effect op de omgeving. Om de verdroging te com-

De oppervlaktewaterkwaliteit is de afgelopen decennia verbeterd, o.a. door riolering van het buitengebied, spuitvrije zones en mestbeleid.

Het waterschap is volop bezig met het verbeteren van de waterhuishouding in het gebied: • herinrichting Onderlaatse Laak, • verdrogingsbestrijding, • waterberging, • meer natuurlijke herinrichting van waterlopen, zoals de Berkel en Baakse Beek, • aanleg ecologische verbindingszones, • afstemming van het watersysteem op de functies (GGOR).

Koeien langs de bypass van de Berkel


21

Figuur 6: Verbindingen %%&$% ,/#(%-

7!2.36%,$ :540(%.

"

" 6/2$%.

! !

&AUNA PASSAGES 0OELEN!BOOMKIKKER "KAMSALAMANDER

Natuurmonumenten juicht dit van harte toe, en werkt hier zo veel mogelijk aan mee. Zo zijn in het Berkeldal samen vispassages aangelegd en oude meanders hersteld. Voor verdere optimalisatie van de water huishouding aan de hedendaagse functies van het gebied vraagt Natuurmonumenten aandacht voor de volgende aspecten. • afbouw van inlaat van gebiedsvreemd water, maar meer vasthouden/bufferen van water, • meer natuurlijke inrichting van de Berkel, beken en laken in het gebied, • verdere verbetering van de waterkwaliteit, in het bijzonder in de natuurgebieden, • realiseren van de gewenste peilen en kwaliteit (GGOR) voor kwetsbare natuur, • beëindiging van de verdroging door drinkwaterwinning, • in grote delen van het gebied blijft de water huishouding afgestemd op landbouwfunctie, • berging bovenstrooms in de stroomgebieden; niet vlak voordat de beken in de IJssel uitstromen, • regionale kwel herstellen is moeilijk, maar lokale kwel vanuit de grondwaterbult in de dekzandrug kan wel sterker: drainage beperken om kwel aan randen te versterken, • De Veengoot voert water af uit het stroomgebied

22


(EIDEHEIDEBLAUWTJE

:OMENKLEINEIJSVOGELVLINDER

van de Baakse Beek. Gewenst is meer water door Baakse Beek, ten behoeve van verdrogingsbestrijding.

3.5 Verbindingen Geïsoleerde natuurgebieden zijn kwetsbaar. Verbindingen tussen natuurgebieden zijn nodig voor de migratie van soorten. Als natuurgebieden goed met elkaar verbonden zijn vormen ze een groter geheel. Geïsoleerde populaties kunnen met elkaar in contact komen, kwetsbare soorten kunnen nieuwe leefgebieden bereiken, en de kans op uitsterven neemt sterk af. Verbindingen zijn in alle soorten en maten van belang: • de Robuuste Verbindingen uit de nota Ruimte, • de ecologische verbindingszones (evz’s) uit het Gebiedsplan Gelderland, • maar ook kleine verbindingen binnen de gebieden, zoals dassentunnels onder wegen. Als modellen voor verbindingen worden de door Alterra uitgewerkte modellen gebruikt, die ook voor de provinciale evz’s worden gebruikt. Van nature kent het gebied een oost-westgerichtheid: de beekdalen en de dekzandrug lopen oost-

Aanleg dassentunnel

west. Daardoor zijn de verbindingen in die richting van nature beter dan de noord-zuid verbindingen.

bestaat uit een kleinschalig cultuurlandschap met houtwallen, graslanden en bosjes.

3.5.1 Robuuste Verbinding Veluwe-Graafschap-Winterswijk Deze verbinding is bedoeld om grote natuur gebieden in Nederland met elkaar te verbinden om de natuur minder kwetsbaar te maken, onder andere voor de gevolgen van klimaatverandering. Als as van deze Robuuste Verbinding fungeert de Baakse Beek. Als doelsoorten voor de beek zijn aangewezen winde en kamsalamander; voor de landschapszone daar omheen boomkikker, kam salamander en ringslang. De voorkeursinrichting

Gewenste verbinding van Grote Veld via Brons bergen, Wildenborg, Hagenbeek, Beekvliet met houtwallen realiseren (zie figuur 6).

Dassen hebben zich in 1991 weer opnieuw gevestigd in het gebied. De populatie breidt zich uit. De Graafschap is een kerngebied voor dassen in de Achterhoek. Er zijn nu twee dassentunnels in het gebied (Baakseweg en Hackfortselaan). Voor versterking van het kerngebied zijn meer tunnels nodig, vooral onder wegen waar nu veel verkeer

Dassen


23

Kleine ijsvogelvlinder

slachtoffers vallen, zoals de Lageweg, Lochemseweg, Vordenseweg en de weg Lochem-Holten. Om verspreiding van dassen naar andere delen van de Achterhoek mogelijk te maken zijn vooral verbinding naar het noorden en oosten gewenst. Belangrijke knelpunten daarin, die opgelost moeten worden zijn: de Hengeloseweg tussen Hackfort en de Kiefskamp, de Vordenseweg tussen Hackfort en Waliën, de Lochemseweg tussen het Grote Veld en de Velhorst en de Wildenborchseweg tussen het Grote Veld en de Wildenborch. Van betere voorzieningen voor dassen wordt ook gebruik gemaakt door vos, steenmarter, wezel, hermelijn en bunzing. Voor vlinders vormen goed beheerde bermen verbindingsroutes. In het gehele gebied is het van belang om een vlindervriendelijk bermbeheer toe te passen. Dat bestaat uit een verschralingsbeheer van maaien en afvoeren. Wanneer de gewas productie voldoende is afgenomen kan volstaan worden met één of tweemaal per jaar maaien en afvoeren, waarbij de vegetatie in bloei komt en aantrekkelijk is voor vlinders. Een voorbeeld van een mooie berm is de berm langs de Rosheide, gelegen aan de Lochemseweg ter hoogte van de Velhorst. Voor de kleine ijsvogelvlinder is de noordwestelijke Achterhoek de belangrijkste regio van Nederland. Van deze weinig mobiele soort van open vochtige bossen komen belangrijke populaties voor op de

24


Klokjesgentiaan

landgoederen Dorth, Enzerinck, Hackfort en Hekenbroek. In de Graafschap leven verschillende populaties. Omdat de vlinder zich vooral op beschutte plekken in vochtig loofbos met kamperfoelie ophoudt, en daar nauwelijks buiten komt, is het van belang de huidige leefgebieden te vergroten en verbinden. Dit kan gebeuren door paden meer open te maken, zodat de zon de bodem begroeiing kan bereiken en door hakhout- en bosrandbeheer. Een andere vorm van verbinding zijn voorzieningen voor de oversteek van padden tijdens de trek. Padden worden overgezet door vrijwilligers over de Baakseweg ter hoogte van de Veengoot en de Lageweg ter hoogte van de Velhorst en Waliën. Overwogen kan worden op de betreffende locaties vaste oversteekvoorzieningen (goten) te maken. In de afgelopen jaren is het aantal poelen in het gebied uitgebreid tot ca. 60 stuks. In de poelen komt o.a. kamsalamander voor. In de poelen op Hackfort komt poelkikker en kamsalamander voor. In de toekomst worden hier ook boomkikkers verwacht. Deze komen elders in de Graafschap al voor. Van belang voor de migratiemogelijkheden van amfibieën is dat de poelen niet te ver van elkaar liggen. Het bestaande poelenpatroon zal worden aangevuld met nieuwe poelen om de 200-300 meter. Daarbij zal een rand van poelen ontstaan op de randen van de beekdalen, om de dekzandrug heen.

Boomkikker

Voor de heide zijn interne verbindingen van groot belang. De Graafschap ligt als heidegebied geïsoleerd. De meest nabij gelegen heidegebieden liggen ca. 10 km verderop (Gorsselse Heide, Beekvliet). Daarom is het van belang om de aanwezige


heiderestanten met elkaar te verbinden (zie figuur 6). Hierdoor worden de overlevingskansen vergroot voor heidesoorten als heideblauwtje, levend barende hagedis, hazelworm, klokjesgentiaan en bruine snavelbies.

25

Orchideëenweitje Velhorst

4. Terreinbeheer op hoofdlijnen

4.1 Graslanden en akkers De afgelopen jaren is de natuurwaarde van de graslanden en akkers door zorgvuldig beheer sterk toegenomen. Percelen die uit de pacht gekomen zijn, zijn extensief beheerd. Afhankelijk van de bodemen wateromstandigheden zijn verschillende vegetatietypen tot stand gekomen. Ook is er door ruiling van gronden met pachters een verdeling ontstaan waarbij de nattere percelen een natuurfunctie kregen en de drogere een landbouwfunctie. Gestreefd wordt naar het behoud van de huidige mix van natuur- en landbouwfuncties van de gras-

26


landen, waarbij op kleine schaal nog wat verschuivingen gewenst zijn, en waarbij de meeste winst beoogd wordt in kwaliteitsverbetering van de natuurgraslanden. Een groot deel van de beheer inspanningen is dan ook gericht op behoud en verdere ontwikkeling van de natuurwaarden.

4.1.1 Schraal grasland en dotterbloemgrasland De hoogste prioriteit heeft verdere ontwikkeling door een zorgvuldig beheer van de schraal gras landen en dotterbloemgraslanden, met het oog op de grote botanische waarden en bijbehorende zeldzame vlinders en andere insecten. Hiervoor wordt een hooilandbeheer gevoerd, meestal met één

Figuur 7: Graslanden en akkers %%&$% ,/#(%-

7!2.36%,$ :540(%.

6/2$%.

"ASISGRASLAND

+RUIDENRIJKGRASLAND

$OTTERBLOEM GRASLAND

3CHRAALGRASLAND

maaibeurt per jaar. De waterhuishouding is van groot belang voor de te realiseren betekenis van deze percelen. Gestreefd wordt naar een waterstand tot op of boven het maaiveld, tot laat in het voorjaar. Daarvoor moeten omringende sloten worden gedempt om afvoer van kwelwater te voorkomen. Soms kan herstel van een ondiep greppelsysteem nodig zijn om zuur regenwater af te voeren,

kundig gebruik. Bij voorbeeld omdat ze temidden van bos liggen, tegen kwetsbare bosranden aan, of erg nat zijn. Op deze percelen wordt gestreefd naar ontwikkeling van kruiden- en structuurrijk grasland door maaien met naweide of extensieve beweiding. Deze graslanden zijn van belang voor diverse diersoorten zoals vlinders en andere insecten, amfi bieën en zoogdieren.

4.1.2 Kruidenrijk grasland Verspreid over de gebieden liggen graslanden die niet de geschikte mogelijkheden hebben voor ontwikkeling naar schraal grasland of dotterbloemgrasland, maar minder geschikt zijn voor landbouw-

4.1.3 Basisgrasland De basisgraslanden hebben vooral een functie voor de landbouw. Op de basisgraslanden worden niet zozeer bijzondere natuurwaarden verwacht. Hoewel het beheer van de basisgraslanden niet gericht


27

Ecologische akkerrand

is op de ontwikkeling van natuurwaarden op de percelen zelf, moeten wel stringente milieuvoorwaarden in acht worden genomen. Het gaat immers om percelen in een kwetsbaar en waardevol gebied.

4.1.4 Akkers Gestreefd wordt de hoger gelegen oude bouw landen als akker in gebruik te houden. Daarmee wordt het landschap leesbaar gehouden. Op een aantal landschappelijk fraai gelegen kampen zal graan worden verbouwd. Veel bouwlanden zullen in landbouwkundig gebruik blijven. Gestreefd wordt naar afwisseling in graanverbouw en akkerranden met andere gewassen als zonnebloemen, die van belang zijn voor de fauna.

Bosweide Hackfort

28


4.2 Bossen Wat betreft de ontwikkeling van de bossen is er een onderscheid tussen: • het veelal als productiebos aangelegde boscomplex, • de bossen met een zekere sierwaarde, die onderdeel vormen van de parkaanleg van de landgoederen, • de kleine verspreidliggende bosjes in het cultuurlandschap.

4.2.1 Voormalig productiebos In de voormalige productiebossen is het bosbeheer gericht op de ontwikkeling van bossen die qua

Grove dennen, Grote Veld

samenstelling, structuur en processen overeen komen met bostypen die hier van nature thuis horen. Op de dekzanden gaat het om grove dennen-, eiken- en berkenbossen. Dat betekent dat Natuurmonumenten met gericht ingrijpen probeert deze kenmerken zoveel mogelijk te herstellen. Bospercelen die bestaan uit geïntroduceerde boomsoorten als fijnspar, douglas of Amerikaanse eik, die niet op een andere wijze zijn om te vormen naar inheemse bostypen, zullen worden omgevormd door kaalkap van de opstanden en, bij voorkeur natuurlijke, verjonging met inheemse boom soorten. Omvorming door kaalkap zal over een lange periode worden uitgesmeerd, zodat er telkens slechts een beperkte oppervlakte hoeft te worden gekapt. Bospercelen waar inheemse soorten voorkomen in menging met geïntroduceerde boomsoorten, zullen geleidelijk worden omgevormd door bij reguliere dunningen de uitheemse soorten te verwijderen ten gunste van de inheemse soorten. Diverse bospercelen bestaan uit inheemse boomsoorten van dezelfde leeftijd. Deze worden gedund om ze te ontwikkelen naar stabiele oude bossen. Grote delen van het bos bestaan al uit gevarieerd bos van inheemse boomsoorten met, soms monumentale, grove dennen, eiken, berken en diverse struiksoorten. In dit bos worden geen maatregelen meer getroffen. Dood hout mag, voor zover dit geen gevaar oplevert voor de bezoekers, blijven staan en liggen. Dood hout vormt een onmisbare


't Waliën

schakel in de kringloop van het bos en biedt bovendien een leefomgeving voor veel flora en fauna.

4.2.2 Parkbos en lanen Op de verschillende landgoederen maken bos steeds onderdeel uit van de parkaanleg. Op Hackfort komt dat tot uiting in een gemaaide bosweide met stinzenplanten. Op ’t Enzerinck staan sier bomen en struiken rond de vijverpartijen. ’t Waliën kent een beukenlanenstructuur en partijen naaldbossen. Op de Velhorst ligt een charmant rododendronlaantje. In het parkbos op de landgoederen is het beheer in eerste instantie gericht op herstel van het histo rische park. Bospercelen met geïntroduceerde soorten zoals de fijnspar, blijven in het parkbos behouden. Dit betekent niet dat de parkgedeelten volledig aangeharkt worden. Ook daar is ruimte voor natuur, in de vorm van dode bomen en gefaseerd maaien. Buiten de parkboszone spelen natuurwaarden de belangrijkste rol. Deze grens is veelal niet scherp. Een geleidelijke overgang van sterk cultuurlijk naar meer natuurlijk past beter in deze omgeving. Ook bij het beheer van de lanen zal de historische situatie leidend zijn. Dit houdt in dat er een relatief hoog onderhoudsniveau is. In de toekomst zullen enkele lanen aan verjonging toe zijn. Dan zal herplant plaatsvinden.

4.2.3 Bosjes in het cultuurlandschap Vooral in het kampenlandschap, maar in mindere mate ook in het broeken heideontginningslandschap, liggen veel kleine bosjes. Vrijwel steeds zijn

29

Graanakker, Velhorst

het bosjes van inheemse boomsoorten. Veelal rijkere eikenbossen, soms elzenbossen, soms grove dennenbosjes. Plaatselijk bestaat de boomlaag uit Canadese populieren. In deze fraaie bosjes wordt zo weinig mogelijk gedaan. Natuurmonumenten volgt de ontwikkeling van deze bosjes zorgvuldig. Zo nodig zal zeer gericht worden ingegrepen om gevarieerde bos randen te ontwikkelen, kwetsbare bodemvegetatie vrij te stellen of open plekken voor de ijsvogel vlinder te creëren. Op een enkele plaats zal een perceel hakhout als cultuurhistorisch element worden beheerd. Het hakhout zal periodiek worden afgezet. Daarmee blijft deze beheervorm, die vroeger hier op grote schaal werd toegepast, zichtbaar.

4.3 Landbouw Het kampenlandschap en het heide- en broek ontginningslandschap zijn ontstaan door agrarische activiteiten. De afgelopen eeuw is het landschap echter aangetast door sterke intensivering van de landbouw. Gestreefd wordt naar behoud van een agrarische bedrijvigheid als belangrijk kenmerk van het landschap en als beheervorm van het gebied. Natuurmonumenten is voorstander van behoud van grondgebonden landbouw in het cultuurlandschap.

30


Dat geeft de mogelijkheid tot koeien in de wei en kunnen basisgraslanden en akkers worden beheerd. De landbouwers kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het beheer van de meer natuurlijke graslanden. Voorts voelen de boeren zich gebonden aan de plek. Gestreefd wordt naar een synergie tussen de agrarische sector en natuur- en landschapsbehoud waarbij beiden voordeel hebben. In het Reconstructieplan is het gebied grotendeels aangegeven als extensiveringsgebied: de mogelijkheden voor landbouw zijn beperkt tot extensieve grondgebonden bedrijven. Uitbreiding met intensieve veehouderij is niet toegestaan. Ook Natuurmonumenten vindt intensieve veehouderij niet passen in deze fraaie en kwetsbare omgeving. De intensiteit en vorm van de landbouw moet afgestemd zijn op behoud, herstel en ontwikkeling van de kwetsbare natuurwaarden in het gebied. Natuurmonumenten geeft de voorkeur aan boeren met een biologische bedrijfsvoering. De toekomst van de landbouw in Nederland is ongewis. Voor Natuurmonumenten is het zaak boeren vast te houden om het landschap te blijven beheren. Daarvoor zijn twee strategieën mogelijk: verbreding van landbouw en beperkte schaalvergroting.

Voor kleinere bedrijven zijn alternatieve inkomsten nodig om een redelijk gezinsinkomen te realiseren. In een groot deel van de Graafschap ligt de toekomst van de bedrijven in verbrede landbouw. Een eventuele tweede tak moet passen binnen de landgoederen: niet landschappelijk storend of een grote publieksstroom aantrekkend.

Natuurmonumenten wil graag met de boeren omgaan op basis van samenwerking, voor het bereiken van wederzijdse doelen op basis van respect voor elkanders positie en ambities. Bij de uitgifte van grond hanteert Natuurmonumenten twee categorieën: 1. landbouwpercelen: uitgifte op basis van standaardvoorwaarden, primair gericht op agrarische bedrijfsvoering, beperkte natuurmaatregelen als randenbeheer, geen chemische bestrijding en het plaatsen van ooievaarsnesten passen hierbinnen. 2. percelen met natuurdoelen: beheer staat ten dienste van de beoogde natuurdoelen en is er sprake van beperkte agrarische mogelijkheden. Voor boeren vaak interessant als extra areaal. Streven is goede mix van deze categorieën, afhankelijk van bodem en gebruiksmogelijkheden, ligging ten opzicht van boerderij en natuurpotenties.

4.4 Recreatie en communicatie

Gerst


Om de kleinschaligheid te behouden heeft de overheid een deel van de Achterhoek aangewezen als Nationaal Landschap De Graafschap; een plek voor iedereen om te genieten van de natuur en cultuur. De recreatieve inrichting is afgestemd op de kwetsbaarheid van de natuur(zonering). Grote delen van

31

32

het gebied zijn zeer intensief ontsloten met aantrekkelijke wandelpaden. In stille kernen worden bewust enkele gebieden zonder paden in stand gehouden. Die zijn gereserveerd voor storings gevoelige soorten als ree en das.

Verder zal ontwikkeling vaak kleinschalig zijn: door streekproducten, activiteiten op de boerderij, informatievoorziening in combinatie met huisverkoop wordt de beleving van het landelijk karakter intensiever, zonder massaal te worden.

Natuurmonumenten wil bezoekers die komen genieten van natuur en landschap in het gebied graag gastvrijheid verlenen. Vanwege de omvang, aantrekkelijkheid en kleinschaligheid van het landschap is er een behoorlijke opvangcapaciteit voor bezoekers. De Graafschap, en dan met name Hackfort, heeft dan ook een zekere landelijke etalage- functie voor Natuurmonumenten.

Het landschap is de “kip met de gouden eieren” voor de recreatieve sector. Die moet niet geslacht, maar juist gekoesterd worden. Terreinbeheerders als Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, de Landschappen en particuliere landgoedeigenaren dragen daar sterk aan bij. Het streven is deze ook te laten delen in de verdiensten van recreatie. En niet alleen op te laten draaien voor de lasten.

4.4.1 Profiel De Achterhoek heeft een eenduidig en sterk profiel. Bij de Achterhoek denken de meeste Nederlanders aan landelijk, rustig, natuur en fraai landschap. Dit is een sterk punt van de streek voor de herkenbaarheid en de recreatieve sector. Natuurmonumenten zal in haar aanbod van activiteiten en voorzieningen aansluiten bij dit profiel. Het “arcadisch boerenland” met een combinatie van kastelen, kampenlandschap met boerderijtjes, beken, landweggetjes zal worden benadrukt. De uitstraling moet rustig blijven. Het beleid is er niet op gericht zoveel mogelijk mensen naar de Graafschap te trekken. Een enkel concentratiepunt kan nog verder ontwikkeld worden zonder aantasting van het rustieke karakter, met name rond kasteel Hackfort.

4.4.2 Maatschappelijke betrokkenheid Een speciale doelgroep zijn de direct betrokkenen bij de gebieden. Natuurmonumenten vindt het belangrijk om aansluiting te hebben met omwonenden, belanghebbenden en anderszins betrokkenen bij de gebieden. Hiervoor worden burendagen, klankbordgroepen, thema-excursies, concerten en uitvoeringen in de Van Westerholtzaal georganiseerd. Het jaarlijkse Hackfortfestival in de eerste week van september, is een lokaal evenement. Zorgboerderij ’t Hofhuis biedt het Hackfort logement aan. Verder is er een ontvangstruimte bij het beheerkantoor en komt er een theehuis in het koetshuis bij kasteel Hackfort. De samenwerking met de twee Beter Boerenbed-campings in de streek is optimaal.


Het streven is om de leden van Natuurmonumenten in de omgeving steeds goed te informeren over het beheer en mogelijke veranderingen. Er wordt veel gedaan aan het pro actief betrekken van kinderen bij het beheer en de natuur.

4.4.3 Zonering Gestreefd wordt in de gebieden een zonering te behouden en aan te brengen waardoor bezoekers de karakteristieken van de gebieden goed kunnen beleven, maar tevens verstoring van natuur- en landschap en recreanten onderling beperkt blijft. Fietsen is een uitstekende manier om het gebied te verkennen. Fietsen is toegestaan over alle openbare wegen en fietspaden. Fietsen is ook niet tot nauwelijks storend voor natuur en landschap. Om fietsers te helpen bij het bepalen van hun route zijn enkele beborde fietsroutes aanwezig, waarvan veel gebruik wordt gemaakt. De bekendste is de Acht Kastelenroute. Wandelaars zijn welkom op de gebieden van Natuurmonumenten. Voor bezoekers per atb en paard zijn in het Grote Veld routes uitgezet. Overige paden zijn voor deze categorieën niet toegankelijk. Er wordt niet gestreefd naar uitbreiding van de mogelijkheden voor deze groepen.

Hackfort festival

Het bos- en heidegebied is extensief ontsloten. Dat blijft ook zo. De meeste mensen bezoeken de Graafschap vanwege het kampenlandschap, niet voor het bos. Verder wordt de recreatieve hoofd ontsluiting van het gebied gevormd door de Lageweg, Vordenseweg; niet door de provinciale

Reëensprong


33

Lochemseweg, die het bosgebied doorsnijdt. Gestreefd wordt dan ook de opvang van bezoekers, bij voorbeeld door parkeerplaatsen, te lokaliseren aan de randen van het bosgebied. Het bos- en heidegebied zelf kan dan rustig blijven. Om een groter rustgebied voor nachtzwaluw, boompieper en roodborsttapuit te creëren wordt het wandelpad over de Hackfortse Hei verlegd van dwars eroverheen naar langs de rand. Gebiedsdelen waar geen of weinig mensen komen zijn van groot belang voor dekking voor reeën, als leefgebied voor de das, voor roofvogelhorsten en kwetsbare vogelsoorten (zoals de ijsvogel). Daarom worden verspreid over de gebieden bewust terrein delen rustig gehouden. Het gaat vaak om achter kantjes van het landschap: hoekjes en bosjes die wel zichtbaar, maar niet bereikbaar zijn. Zo liggen er verspreid over de gebieden op een natuurlijke wijze terreindelen die niet bereikbaar zijn, maar wel bijdragen aan een grote belevingswaarde van het geheel: juist die niet toegankelijke beekoever zorgt dat je vanaf de brug de ijsvogel kunt zien vliegen. In het bosgebied is het wat ingewikkelder om rustgebieden op een meer natuurlijke wijze te hand haven. Daar zullen blokken van ca. 10 ha als rust gebied worden ingericht. Meer op activiteit en massa gerichte bezoekers worden bij voorkeur elders opgevangen. Zo behouden we de Graafschap als een plek waar het cultuurlandschap zeldzaam gaaf is. Natuur monumenten zet zich door verwerving en beheer van natuurgebieden, samen met 875.000 leden, in voor natuur in Nederland. Doet u mee?

34


Kienveen


35

36


Natuurmonumenten Natuurmonumenten is een vereniging van ruim 875.000 leden, met een gezamenlijk doel: samen zorgen voor natuur in Nederland. Daarom verwerven en beheren we natuurgebieden – het zijn er inmiddels 344 met een gezamenlijke oppervlakte van 95.000 hectare. Zo houden we Nederland open en groen, en kunnen we blijven genieten van de natuur.

Natuurmonumenten Noordereinde 60 Postbus 9955 1243 ZS ’s-Graveland T (035) 655 99 11 F (035) 655 97 75 www.natuurmonumenten.nl


Waar het cultuurlandschap gaaf is! De Graafschap natuurvisie 2008

Recommend Documents