w o N E N I N H A A K S B E R G E N OPEN MONUMENTENDAG 2001
1000 jaar wonen in Haaksbergen (Een fiets/wandelroute langs interessante woonplekken) Traditiegetrouw bieden wij bewoners en toeristen, die op een andere manier ons dorp willen bekijken ten gelegenheid van de Open Monumentendag 2001 een nieuwe route aan. Dit jaar is gekozen voor een heel alledaags onderwerp nl. "Huis en haard ", wonen ligt ons allen na aan het hart. De door ons uitgezette tocht voert U langs allerlei manieren van wonen, langs pastorieën, herenhuizen, arbeiderswoningen, dorpsboerderijen, winkelwoonhuizen, landgoederen etc. Onderweg zult U merken hoe persoonlijk dit wonen ingevuld wordt, dat maakt deze tocht extra interessant. Iedere woning heeft zijn eigen verhaal. Wij hebben de informatie in de routebeschrijving bewust beknopt gehouden, voor de echte liefhebber zal binnenkort een bijlage beschikbaar komen met meer geschiedenis en anekdotes van de panden. In het kader van "100 jaar Woningwet "(1901) zijn ook enkele bouwprojecten van de Woningbouwstichting "Licht en lucht " opgenomen. In het kader van deze wet ging de overheid zich bewust bezighouden met het verbeteren van de woonomstandigheden van de bevolking. Door allerlei voorschriften t.a.v. hygiëne en veiligheid werd het woongenot van talloze burgers verbeterd. Hiermee werd de beruchte
eenkamerwoning, waarin gekookt, geslapen én gewoond werd, ook geschiedenis. Tijdens het samenstellen van deze route hebben wij gemerkt, dat van vele interessante panden onvoldoende informatie aanwezig was, vooral betreffende bouwkundige gegevens. Aan het onderzoeken en beschrijven van historische interieurs zijn we helemaal niet toegekomen. In de komende periode zal de werkgroep extra tijd moeten besteden aan het verzamelen van deze gegevens. Wij zijn derhalve erkentelijk voor iedere suggestie die een bijdrage kan leveren aan meer kennis van het wonen in Haaksbergen door de eeuwen heen. Wij wensen U een leerzame tocht toe. " Werkgroep Monumenten " Historische Kring Haaksbergen
De ontwikkeling van het dorp Haaksbergen Op de plek van het huidige marktplein lag omstreeks 800 na Christus een landbouwnederzetting. Deze nederzetting, het begin van het dorp Haaksbergen, was gelegen langs de Buurserbeek die als vervoersweg diende. Tot ongeveer 1400 liep de Buurserbeek, die ontspringt ten zuiden van het Duitse Ahaus, door het huidige dorp Haaksbergen. Omstreeks 1400 werd de beek verlegd en stroomt vanaf die tijd als Buurserbeek zuidwestelijk van het dorp Haaksbergen richting Deventer, waar deze via de Schipbeek afwatert op de IJssel. Het gedeelte dat naar en in het dorp stroomde werd gedempt (huidige Klaashuisstraat, Brink, Jhr. Von Heijdenstraat en Markt ten zuiden van de Pancratiuskerk). Het deel dat voorbij het dorp stroomde heet vanaf die tijd de Oude Beek. Deze stroomde via het Meuke (Möäken) een stuk ten noorden van en evenwijdig aan de huidige Eibergsestraat. Vervolgens stroomde de beek parallel met de Varkerdijk (nu Ten Vaarwerkstraat en industrieterrein 't Vark). Nu stroomt de Oude beek nog vanaf industrieterrein Brammelo langs de Varkerdijk en gaat bij de Hof te Vaarwerk (Dekkersweg 31) een stuk zuidelijker stromen. Het centrum van het dorp was de oude Hof van Haaksbergen, een functionele hof van de heren van Ahaus, waar de hoofdzakelijk uit landbouwproducten bestaande pachten van onderhorige erven verzameld werden. De woning van de Hof stond vermoedelijk op de plaats of in de buurt van het in de jaren zestig afgebroken Hoedemakershuis. Dit is nu de lege plek tussen de 'Dom van Munster' en de N.H.-pastorie. Op grond van de hof werd omstreeks het jaar 1000 een houten kerkje gebouwd, een voorloper van de huidige Pancratiuskerk. Om het kerkje verrezen de oudste woningen van Haaksbergen.
In de 13e of 14e eeuw bouwde de bewoner van de Hof een deftiger en verdedigbaar huis dat 'de Blankenborg' genoemd werd. In de buurt van het kasteel, in het 'Endeke Too' (einde Blankenburg) ontstond toen een tweede kern van bebouwing. Het kasteel 'de Blankenborg' is in de 16e eeuw al verdwenen. Het is tot op heden niet met zekerheid bekend waar het precies gestaan heeft. Beide kernen groeiden in de 15e en 16e eeuw naar elkaar toe en zo kwamen er huizen langs het eerste deel van de weg naar Delden en Goor (nu Spoorstraat) en het eerste stuk van de Blankenburgerstraat. Ook werden in die tijd enkele huizen in oostwaartse richting gebouwd, langs de Oostenstraat (nu Von Heydenstraat) en ook enige buiten de toen in hoofdzaak lintvormige bebouwing van het dorp. Toen begin 17e eeuw (80-jarige oorlog) het oorlogsgeweld geluwd was werd het dorp verder uitgebreid. Bebouwd werd toen de huidige Molenstraat. Sindsdien werd het dorp in drie wijken of rotten verdeeld: Oostenrot, Blankenburgerrot en Molenrot. Zie de figuren l, 2 en 3. Door de vrij geïsoleerde ligging in het zuidoosten van Twente omgeven door heide- en veengebieden, heeft zich in Haaksbergen in de vorige eeuwen geen sterke ontwikkeling voorgedaan. Dit verandert als in het midden van de 18e eeuw de textielhandel begint. Belangrijk is de aanleg van de spoorlijn (GOLS) in 1884 geweest voor de groeiende textielhandel. Dit betekende een doorbraak in de industrialisatie en vanaf dat ogenblik verrezen er textielfabrieken, die jarenlang een stempel op de gemeenschap hebben gedrukt (aan dat tijdperk kwam in het begin van de 70-er jaren een einde).
Vanaf het midden van de vorige eeuw was de groei van Haaksbergen een gevolg van deze industrievestigingen. Na de Tweede Wereldoorlog begon Haaksbergen echt te groeien en vanaf de zestiger jaren komt het dorp pas echt in trek als woongemeente, waardoor haar gedaante aanzienlijk is veranderd tot wat het nu is. Uitbreidingen hebben plaatsgevonden in noordelijke en noordwestelijke richting. Dit is in belangrijke mate ingegeven door het feit dat een uitbreiding in zuidelijke richting niet mogelijk was, vanwege het traject van de Rondweg en de landschappelijke kwaliteiten van het merendeel van de gronden ten zuiden van deze weg. Het oude gedeelte van Haaksbergen is als gevolg daarvan wat excentrisch ten opzichte van de nieuwe woongebieden komen te liggen.
ROUTE OPEN MONUMENTENDAG 2001 Thema:
Wonen in Haaksbergen
Afstand:
ca 6 km
Start:
VVV/ANWB - kantoor Molenstraat 20-22
1.
Vanuit VVV/ANWB-kantoor RA = Molenstraat 1. Beeldje van de nachtwaker G. Leferink (Poetengraads) In het begin van de vorige eeuw was hij een bekende verschijning in het straatbeeld. Hij moest zorgen voor het luiden van de klok 's avonds om 10 uur, dan moesten de lichten gedoofd worden.
2.Op VRWG LA en direct weer RA = Molenstraat 2. (Molenstraat 36-38). Dubbel woonhuis met is sterk beïnvloed door de Amsterdamse school: veel detaillering en creatief baksteengebruik 3. Arbeidershuisjes -rond 1900 (Molenstraat 59-61-6567)Haaksbergen stond vroeger vol van dit soort woningen voor de gewone burger (arbeiders). Mogelijk zijn deze woningen gebouwd in opdracht van de N.H.diaconie. De woningen zijn opgetrokken uit Dievelaarssteen, een echt Haaksbergs product. 3. Eerste straat RA = 't Kempke 4. Duplexwoningen -1951 (het Kempke) Gebouwd in een tijd van woningnood, er is een beneden- en bovenwoning 4. Op KR bij Lourdeskerk RA = Sonderenstraat 5. Op KR met VRWG RA = Eibergsestraat
5. "De twaalf Apostelen "-1948 (Eibergsestraat. 33 t/m 55) Huizen in de zogenaamde wederopbouwstijl. Er zijn nog vier apostelen over, het complex wordt vervangen door nieuwbouw. Het waren de eerste sociale woningbouwwoningen die na de Tweede Wereldoorlog in Haaksbergen zijn gebouwd. De 'eerste' steen in de muur van nr. 55 is nog aanwezig. 6. Eerste straat LA = Hibbertsstraat 7. Tegenover voorheen "De Bron" RA = Marktsteeg 8. Op de markt RD 6. Het kerkelijk wonen: Markt 20 R.K. Pastorie (1887) een voorbeeld van Neo-Renaissance-stijl, mooie baksteendecoraties, muurijzers en ijzeren tuinhek. Markt 12 N.H. Pastorie (1875) Classicistische stijl met mooi symmetrische voorgevel. 7. Ontstaan van Haaksbergen (de Markt) Op de plek van het huidige marktplein lag omstreeks 800 na C/ir. een landbouwnederzetting. Deze nederzetting, het begin van het dorp, was gelegen aan deBuurserbeek, die als verbindingsweg diende. De historische markt van Haalcsbergen was ook de plaats, waar de notabelen hun woning hadden: Dokterswoning -193 7(Markt 2)>Door architect Sluymer gebouwd in baksteen moppen in dezelfde stijl als het gemeentehuis Notariswoning- 1860(Markt 7)> Gebouwd door J.Jordaan (architect Beltman) Fabrikanten woning - 1888(Markt 8). Gebouwd door J. G.Jordaan (architect Beltman) in eclectische stijl opgebouwd met prachtige topgevel rijk versierd met houtsnijwerk
De grote brand van Haaksbergen. Op 16 augustus 1851, dit jaar dus precies 150 jaar geleden, brak er een grote brand uit in Haaksbergen waarbij met name de Oostenstraat (nu de Von Heydenstraat) zwaar werd getroffen. De brand was ontstaan in een bakkerij aan de Molenstraat. 9.Passeer Pancratiuskerk en RD = v.Heijdenstraat 8. Het bestuur van Haaksbergen van voor de Franse tijd (Von Heijdenstraat) "De Dom van Munster "(nr. 2-2a) uit 1852 afgeleid van Domus Monasterij, het huis van de monniken. Oorspronkelijk woonhuis van de Haaksbergse richterfamilies Nijekercke en Van Rronckhorst. "Hel Richtershuis"- (nr.6-8-10) uit 1720. Oorspronkelijk de woning van de Haaksbergse richter Van der Sluijs 9. Woonhuis/winkel-omstreeks 1850 (nr. 1-3) Hier woonde de bekende familie Dievelaar. Hoewel de eerste generatie blauwverver was, hadden de latere generaties een steenbakkerij, sigarenmakerij en een winkel met manufacturen 9a. Winkel/woonhuis uit de negentiende eeuw (nr. 5-5a) Voormalige Gereformeerde pastorie 10. Fabrikantenhuizen-(nr. 7-9-11) Gebouwd in opdracht van de gebroeders textielfabrikanten Ten Hoopen en ontworpen door G. Beltman, in eclectische stijl. Nr. 7-9 is gebouwd in 1900. Nr. 11 uit 1885 heeft mooie /Corinthische kapitelen 11. Einde straat op KR LA - Sterrenbosstraat 12. Eerste straat RA = Julianastraat
//. Woningcomplex, Julianastraat en Spanbeddestraat-1952. Door de stijgende grondprijzen worden de woningen geschakeld, toch zijn er grote achtertuinen. Woningen van Woningbouwvereniging Lucht en Licht 13.OpK.R LA = Bevertstraat 14. Einde straat op VRWG RA = Enschedesestraat 15. Na huisnr.ó(RE); bij parkje LA oprijlaan in 16. Na bezoek Villa Blankenburg voor villa langs 12.Landhuis/Fabrikantenvilla "De Blanckenborgh"-1909 (Enschedesestraat 65). Gebouwd als villa Sonnevanck in opdracht van textielfabrikant G. W. Wisselink (fabrikant van Jordaan), naar ontwerp van architect A. Beltman. Het huis is in neoclassicistische stijl gebouwd. Vanaf 1921 woonde er de textielfabrikantenfamilie Jordaan. 17.Eerste pad LA; op T-KR LA; eerste pad RA en op 3-SPR LA 18.Einde op asfaltweg LA = Geukerdijk 19.Op KR LA = Fazantstraat 13. Jordaanwoningen-1920-1930 (Fazantstraat 13-1719-25) Deze oorspronkelijk geheel uit hout vervaardigde huizen, als bouwpakket uit Duitsland opgebouwd, werden gebouwd door de firma Jordaan voor haar personeelsleden. De bewoner op nr. 13 had duidelijk een hogere functie dan de bewoners van de kleinere arbeiderswoningen in de rest van de straat. 20.Eerste straat RA = Uiterhoevestraat 2LOpKR RD en op 3-SPR LA = Ds v Kriekenstraat wordt Blankenburg 14. Dorpsboerderijtjes -negentiende en twintigste eeuw (Blankenburg). De Blankenburg is nog een typisch
straatje met boerderijachtige woningen. Het is het woningtype, dal oorspronkelijk het meest in het oude dorp voorkwam. 22.Op KR RD winkelstaat in = Blankenburgerstraat 23.Einde straat op T-KR RA = Spoorstraat 15. "De Moriaan "-1900 (Spoorstraat 22-24). Oorspronkelijk hotel 'De Moriaan ' van de familie Eijsink. 16. Winkelwoonhuizen (Spoorstraat 26) - 1930 oorspronkelijk dubbel winkelwoonhuis, architect Schilderman. (Spoorstraat 28) - 1890 hier is de originele winkelpui nog aanwezig. 17. Villa Jordaan - 1887 (Spoorstraat 32). Gebouwd door architect Beltman, herenhuis met koetshuis. De fabriek van Jordaan lag achter dit pand. 24.Na 'Villa Jordaan'(RE huisnr.34) RA = Portierssteeg 25.Einde pad op asfaltweg!! LA = Eenhuisstraat 26. Weg maakt bocht naar LI en bocht naar RE en bij Station MBS bocht naar LI 18. Stationsgebouw Museum Buurt Spoorwegen met bovenwoning - 1884 27.Bij rotonde RA en direct weer tegenover Parallelweg LA fietspad op 19. Negentiende-eeuwse woningrij -1890 (Goorsestraat Itm7) Aardig rijtje woningen met "speklagen ", mooie gevellijst en gepleisterde onderbouw. 28.Op KR met gewone straat RA = Zieneschstraat 29.Eerste straat LA = Beatrixstraat 20. Het Zwarte land/Beatrixstraat. Oudste woningbouwcomplex van de Haaksbergse
woningbouwvereniging Lucht en Licht 1923-1931 en later. 30. Einde straat op T-KR LA = Zwarteland 31 .Einde straat op T-KR RA en op KR RD en direct weer LA = Wertheegde 21. Rijtje woningen uit de jaren '20(Werjheegde 5 t/m 13) Typische Schildermanhuizen: detaillering in erkers en entreepartijen. 32.Op KR RD = Arienstraat en op 3-SPR RA = De Braak 22. Arbeiderswoningen Jordaan en riant woonhuis omstreeks 1910 (de Braak 22-28). Gebouwd op de fundamenten van de weverij "De eendracht" (Dr. Ariëns). 23. Het Antoniusgesticht -1913 (de Braak 3 t/m27)Voormaligziekenhuis. Gebouw in neogotische stijl, geschikt gemaakt voor wooneenheden. 33.Einde straat op T-KR RA = Hibbertstraat 34.Einde straat op VRWG LA = Eibergsestraat 24. Dubbelwoonhuis omstreeks 1930 (Eibergsestraat 810) Mooi symmetrisch gebouw van de Haaksbergse architect Hartgerink. 35.Eerste straat LA = Molenstraat 25. Café, slijterij en woning- (Molenstraat 28) Mooie bouwmassa met twee oorspronkelijke stallingen met dubbele staldeuren. Woonhuis uit 1893 en stalling uit ca. 1930.
"Café Ottink" is eindpunt van de route. Links om de hoek staat u weer bij VVV/ANWB Haaksbergen - Buurse
Colofon Aan deze uitgave hebben meegewerkt: C. Wentink, E. Ooiink
W. Molemaker G. Kok Gemeente Haaksbergen WV/ANWB Haaksbergen E.J. Brummelhuis
Foto's: C. Wentink De VVV stelt zich niet verantwoordelijk voor druk- of zetfouten. Augustus 2001
