vvivvnbiflii wbbbbbb^iiasbeabbi Historisch halfjaarbericht een historische beschrijving van 'de Papenhoek'

C

U

L

E

M

B

O

R

G

S

E

'

V

O

E

T

N

O

T

E

N

'

vvivvnBiflii wBBBBBB^IIaSBEaBBi een historische beschrijving van 'de Papenhoek'

Historisch halfjaarbericht 1999 - 21 Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden

Redactioneel T o e n b e k e n d w e r d d a t h e t g e b o u w v a n de H o g e s c h o o l M i d d e n Nederland v e r b o u w d z o u w o r d e n tot stadskan t o o r is h e t idee o n t s t a a n o m de g e s c h i e d e n i s v a n d i t stukje C u l e m b o r g te b e s c h r i j v e n . Er z u l l e n in de bin¬ n e n s t a d v a n C u l e m b o r g n i e t veel locaties z i j n , die z o g r o n d i g v a n g e d a a n t e z i j n v e r a n d e r d als h e t g e b i e d r o n d de z o g e n a a m d e P a p e n h o e k . A a n de h a n d v a n de n o d i g e archivalia is e e n r e d e l i j k b e e l d o n t s t a a n v a n w a t er allemaal g e b e u r d is i n d i t deel v a n de stad. E e u w e n ¬ l a n g s t o n d hier h e t k a t h o l i c i s m e e n ( k a t h o l i e k ) onder¬ wijs centraal. D e z e b e i d e e l e m e n t e n w o r d e n m e t de o p e n i n g v a n h e t n i e u w e s t a d s k a n t o o r naar de geschie¬ d e n i s b o e k e n v e r w e z e n . E i g e n l i j k is er b i j n a niets m e e r d a t h e r i n n e r t aan h e t verre v e r l e d e n v a n d i t stadsdeel. V a n de n e g e n t i e n d e e e u w s e b e b o u w i n g z i j n n o g w e l e n k e l e e l e m e n t e n a a n w e z i g . D e vele a f b e e l d i n g e n zul¬ l e n h o p e l i j k b i j d r a g e n aan een b e t e r b e e l d v a n h e t verle¬ den. Er is veel o n d e r z o e k e n tijd n o d i g g e w e e s t o m alle gege¬ v e n s bij elkaar te k r i j g e n . Er z i j n feiten ' b o v e n tafel g e k o m e n ' die t o t d u s v e r n i e t b e k e n d w a r e n . Veel d a n k Culemborgse Voetnoten, Nummer 21, juni 1999 ISSN:

0929-1334

b e n i k d a n o o k v e r s c h u l d i g d aan al d i e g e n e n , die o p w a t v o o r m a n i e r d a n o o k h e b b e n b i j g e d r a g e n aan de tot¬

Een uitgave van 'Het Genootschap A.W.K. Voet

s t a n d k o m i n g v a n d i t t h e m a n u m m e r v a n de C u l e m -

van Oudheusden'

borgse Voetnoten.

Opgericht 14 oktober 1937 Vormgeving Hans Bassa & Lous van der Stempel Redactie

Ben H o l t k a m p C u l e m b o r g , 27 april 1995.

Y.E. Jakobs - Lommers, R.H.C. van Maanen, J.W.M. Kok, H.L.F. Lagers Redactieadres Y.E. Jakobs - Lommers, Kattenstraat 10, 4101 BM Culemborg Secretariaat Vereniging C. v.d. Meer, Bereklauw 1, 4102 kz Culemborg Girorekening: 50 23 582 t.n.v. Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden De contributie bedraagtf 25,- perjaar. Een extra, vrijwillige, bijdrage stelt het bestuur bijzonder op prijs.

1

Het barbarakapittel Er z i j n i n d e b i n n e n s t a d v a n C u l e m b o r g m a a r w e i n i g plekjes, die z o gron¬ d i g v a n g e d a a n t e z i j n v e r a n d e r d als d e z o g e n a a m d e P a p e n h o e k . D e z e u i t e r s t z u i d e l i j k e u i t l o p e r v a n d e R i d d e r s t r a a t achter d e R.K. B a r b a r a k e r k k e n n e n w i j b e t e r als h e t p l e i n v o o r h e t n i e u w e s t a d s k a n t o o r . T o t o n g e v e e r 1855 w a s h i e r e i g e n l i j k h e l e m a a l g e e n p l e i n o f iets d e r g e l i j k s . H e t w a s g e w o o n e e n stukje Ridderstraat, d a t n e t z o b r e e d w a s als h e t o v e r i g e deel v a n d e straat, m e t aan w e e r s z i j d e n h u i z e n . H e t b i j z o n d e r e v a n d i t stukje R i d d e r s t r a a t is d a t h e t e e u w e n l a n g g e d o m i n e e r d w e r d d o o r katholieke¬ g e b o u w e n en onderwijsinstellingen. V ó ó r 1578, t o e n d e o u d e B a r b a r a k e r k n o g k a t h o l i e k w a s , w a s er aan d e z e parochiekerk een kapittel verbonden van acht kanunniken. D e z e kanunni¬ k e n h a d d e n als t a a k o m o p g e z e t t e t i j d e n i n h e t p r i e s t e r k o o r v a n d e k e r k te b i d d e n e n te z i n g e n . D i t g e b e u r d e e n k e l e m a l e n p e r d a g . H e t k a p i t t e l w e r d i n 1421 g e s t i c h t d o o r H u i b r e c h t v a n C u l e m b o r g . D e k a n u n n i k e n w o o n d e n i n d e directe n a b i j h e i d v a n d e kerk, o.a. i n d e P a p e n h o e k . D e p r o o s t v a n h e t k a p i t t e l w o o n d e i n e e n p a n d i n d e Ridderstraat, o p d e plaats w a a r n u h e t R . K . p a r o c h i e c e n t r u m is g e v e s t i g d . D e B a r b a r a k e r k k e n d e o o k e e n d e k e n . D e z e w o o n d e in de 'Dekenije'. A a n h e m was de zielzorg toevertrouwd. Behalve dat de P a p e n h o e k de woonplaats was van enkele k a n u n n i k e n , k o n m e n er o o k d e p a r o c h i e s c h o o l o f w e l d e latijnse s c h o o l v i n d e n . T o e n i n 1578, als g e v o l g v a n d e reformatie, d e k e r k o n t t r o k k e n w e r d aan d e k a t h o l i e k e eredienst, w e r d h e t k a p i t t e l o p g e h e v e n . D e k a n u n n i k e n m o c h t e n , als zij d a t wensten, g e w o o n in h u n huizen blijven wonen.

De Kloppenschool D e k a t h o l i e k e n , die n a 1578 g e e n k e r k g e b o u w m e e r h a d d e n , m o c h t e n vijft i g j a a r later m e t t o e s t e m m i n g v a n g r a a f Floris n e e n statie (schuilkerk) o p r i c h t e n achter d e h u i z e n v a n d e P a p e n h o e k . J e z u ï e t e n p a t e r W e z i u s b e d i e n d e d e z e statie. In d e n a b i j h e i d v a n e e n Jezuïetenstatie k o n m e n stee¬ vast e e n c o n v e n t v a n Klopjes ofwel Jezuïetessen aantreffen. K l o p j e s verzet¬ t e n veel p a r o c h i e w e r k , veelal i n h e t g e h e i m , o m d a t d e u i t o e f e n i n g v a n d e katholieke godsdienst eigenlijk niet toegestaan was. Zij verzorgden het o n d e r w i j s e n d a n k t e n h u n n a a m aan h e t o p - d e - d e u r - k l o p p e n bij katholie¬ k e n o m te m e l d e n d a t er e e n g o d s d i e n s t i g e b i j e e n k o m s t o p h a n d e n w a s . D e C u l e m b o r g s e k l o p p e n s c h o o l w e r d g e s t i c h t d o o r A n n a M e e r h o u t s , die i n

2

Van kanunniken, knekels en klerken

1622 de k l o p p e n g e l o f t e aflegde. D e s c h o o l b e v o n d z i c h aan de o o s t z i j d e v a n

Jan de Beijer. Gezicht

de P a p e n h o e k . D e C u l e m b o r g s e k l o p p e n s c h o o l s t o n d h o o g a a n g e s c h r e v e n ,

op de Papenhoek vanaf

z o h o o g zelfs, d a t adellijke k i n d e r e n - w a a r o n d e r familie v a n de graaf zelf,

de Oostersingel, 20juli

die Luthers w a s - de s c h o o l b e z o c h t e n . Er w e r d les g e g e v e n i n o.a. frans, b o r d u r e n , m u z i e k e n c l a v e c i m b e l s p e l . In h e t j a a r 1750 w a r e n er i n C u l e m -

1750. Van links naar rechts de toren van de Sint-Janskerk,

b o r g 47 Klopjes. D a a r n a v e r m i n d e r d e h e t aantal e c h t e r t a m e l i j k snel. T o e n

Poppendanstoren,

i n 1 8 1 6 de r o e m r u c h t e paters D e H a s q u e e n W o l f f i n h e t Lekstadje arriveer¬

Binnenpoort en de

d e n , w a r e n er n o g a c h t t i e n over. D e K l o p p e n s c h o o l w a s t o e n al l a n g geslo¬

Zieken- ofkruittoren.

ten. A l s g e v o l g v a n de Bataafse o m w e n t e l i n g i m m e r s w a s h e t aan k a t h o l i e k e n sinds 1 7 9 6 w e e r t o e g e s t a a n o m h u n religie o p e n l i j k u i t te oefenen. H e t m i n o f m e e r illegale w e r k v a n de K l o p j e s w e r d d a a r d o o r g r o t e n d e e l s over¬ bodig.

Het seminarie D e t w e e eerder g e n o e m d e paters P e t r u s de H a s q u e e n M a t t h i a s W o l f f heb¬ b e n m e t h u n k o m s t in C u l e m b o r g een g r o t e i n v l o e d g e h a d o p de v e r h o u -

Van kanunniken, knekel en klerken

3

d i n g t u s s e n d e plaatselijke g e r e f o r m e e r d e n ( t e g e n w o o r d i g d e h e r v o r m d e n ) enerzijds e n d e k a t h o l i e k e n anderzijds. W o l f f k w a m u i t h e t k a t h o l i e k e L u x e m b u r g e n D e H a s q u e u i t h e t e v e n e e n s k a t h o l i e k e Waals België. D e her¬ v o r m i n g , z o a l s m e n die h i e r i n d e n o o r d e l i j k e N e d e r l a n d e n g e k e n d heeft, is i n die z u i d e l i j k e s t r e k e n n o o i t g o e d u i t d e v e r f g e k o m e n . D e b e i d e paters h e b b e n h e t beslist als h u n taak g e z i e n o m h e t k a t h o l i c i s m e i n h e t d o o r d e r e f o r m a t i e ' g e t e i s t e r d e ' C u l e m b o r g n i e u w l e v e n i n te b l a z e n . Z i j z i j n daar z e e r z e k e r i n g e s l a a g d , z o o v e r t u i g e n d zelfs d a t d e relatie t u s s e n protestan¬ t e n e n k a t h o l i e k e n i n C u l e m b o r g , m e e r n o g d a n i n a n d e r e plaatsen, e r n s t i g Het seminarie vanafde Oostersingel. Dit is het gebouw in zijn oudste hoedanigheid. Rechts de oude neo-classicistische kapel. Houtsnede van A.Bogaerts ca. 1860.

4

verslechterde. E e n situatie die t o t i n h e t b e g i n v a n d e t w i n t i g s t e e e u w v o o r t d u u r d e . D e b e i d e paters h e b b e n i n d e r d a a d e n k e l e i n i t i a t i e v e n geno¬ m e n die n i e t d o o r alle C u l e m b o r g e r s t o e g e j u i c h t w e r d e n . Z o w e r d al snel n a h u n k o m s t h e t s c h u i l k e r k j e v e r v a n g e n d o o r een e e n v o u d i g e Waterstaats¬ k e r k m e t e e n naar v e r h o u d i n g iets te h o g e toren, m e t d e p a u s e l i j k e tiara i n c l u s i e f d e sleutels v a n S i n t P e t r u s b o v e n o p d e spits. W a t m o g e l i j k n o g m i n d e r g e w a a r d e e r d w e r d , is d e s t i c h t i n g v a n h e t k l e i n s e m i n a r i e (priester-


De (grote) kapel in 1910. De polychromie (beschildering op de muren) is nog niet aangebracht.

o p l e i d i n g ) i n d e P a p e n h o e k i n 1818. O o k d i t was e e n i n i t i a t i e f v a n d e b e i d e 7

Jezuietenpaters. D a t h e t s e m i n a r i e v a n a f h e t b e g i n ' a a n s l o e g , b l i j k t u i t de snelle t o e n a m e v a n h e t aantal s t u d e n t e n i n k o r t e tijd. Bij d e o p r i c h t i n g i n 1818 w a r e n er 27 s t u d e n t e n , i n 1825 w a s d i t aantal reeds o p g e l o p e n t o t 100. O n d a n k s d e z e b l o e i w e r d h e t s e m i n a r i e i n 1825 o p last v a n k o n i n g W i l l e m 1 g e s l o t e n . D e k o n i n g w e n s t e een centrale o p l e i d i n g v o o r priesters i n L e u v e n , in het z o g e n a a m d e C o l l e g i u m P h i l o s o p h i c u m . Kort na de i n h u l d i g i n g van K o n i n g W i l l e m n i n 1840 b r a c h t d e aartspriester V e r m e u l e n d e seminarie¬ k w e s t i e o n d e r d e a a n d a c h t v a n d e n i e u w e k o n i n g . D e z e w a s k e n n e l i j k mil¬ d e r d a n z i j n vader w a a r h e t g o d s d i e n s t i g e z a k e n betrof. H e t g e v o l g w a s d a t i n 1841 h e t s e m i n a r i e b i n n e n d e C u l e m b o r g s e m u r e n t e r u g k e e r d e . D e g r o e i l e e k b i j n a o n s t u i t b a a r : t u s s e n 1841 e n 1891 telde h e t s e m i n a r i e 1870 studen¬ ten, w a a r v a n m e e r d a n d e helft t o t priester w e r d g e w i j d . H e t s e m i n a r i e w e r d g e v e s t i g d i n d e P a p e n h o e k , o.a. i n die p a n d e n die d o o r de k l o p p e n s c h o o l verlaten waren. Uiteindelijk k w a m de gehele P a p e n h o e k i n h a n d e n v a n h e t seminarie, z o d a t h a l v e r w e g e d e j a r e n vijftig v a n d e v o r i g e e e u w k o n w o r d e n o v e r g e g a a n t o t d e b o u w v a n h e t k o l o s s a l e seminariege¬ b o u w , d a t bij vele o u d e r e C u l e m b o r g e r s n o g g o e d b e k e n d is. H e t g e b o u w w e r d i n d e l o o p v a n d e j a r e n e n k e l e m a l e n v e r g r o o t . In h e t j a a r 1899 w e r d de neo-classicistische k a p e l m e t d e z i c h d a a r o n d e r b e v i n d e n d e s t u d i e z a a l i n n o o r d e l i j k e r i c h t i n g m e t e n k e l e m e t e r s v e r l e n g d . D a a r t o e m o e s t eerst een p a n d , g e l e g e n t u s s e n h e t s e m i n a r i e e n d e R.K.pastorie w o r d e n a f g e b r o k e n . D e vrijgekomen r u i m t e was b e s t e m d voor de verlenging. D e bestaande


5

k a p e l w e r d o m m e t s e l d . O p d e h o e k p u n t e n v a n h e t s e m i n a r i e g e b o u w verre¬ z e n i n d a t z e l f d e j a a r v e r h o o g d e a a n b o u w e n , z o d a t h e t g r o e i e n d e aantal stu¬ d e n t e n g e h e r b e r g d k o n b l i j v e n . In 1927 w e r d h e t z o g e n a a m d e z u s t e r h u i s a a n g e b o u w d o p d e plaats v a n d e v r o e g e r e begraafplaats. In h e t z u s t e r h u i s werd het personeel ondergebracht.

De katholieke begraafplaats D e C u l e m b o r g s e k a t h o l i e k e n w e r d e n t o t 1820 n o g altijd b e g r a v e n r o n d de o u d e Barbarakerk. O o k r o n d d e o u d e e n v e r v a l l e n Sint-Janskerk aan h e t Sint-Janskerkhof was een kerkhof. N i e t t e m i n wensten de katholieken een e i g e n begraafplaats. In d e t u i n v a n d e o u d e pastorie aan d e P a p e n h o e k , aan d e n o o r d z i j d e b e g r e n s d d o o r d e k e r k e n aan d e z u i d z i j d e d o o r d e stads¬ m u u r , m o c h t m e n m e t t o e s t e m m i n g van de 'burgemeesteren' een k e r k h o f aanleggen. H e t stadsbestuur bepaalde overigens w e l dat de katholieken g e b r u i k m o e s t e n m a k e n v a n ' d e d o o d g r a v e r , d o o r d e r e g e r i n g d e r stad aan¬ g e s t e l d o f a a n g e s t e l d z u l l e n d e w o r d e n ' . In d i t j a a r (1820) w a s d e relatie tus¬ sen k a t h o l i e k e n e n p r o t e s t a n t e n n o g r e d e l i j k g o e d , z o d a t h e t v e r k r i j g e n v a n d e t o e s t e m m i n g v o o r d e a a n l e g v a n h e t k e r k h o f snel b e k l o n k e n w a s . E n k e l e j a r e n later w a s d e z e relatie e c h t e r al z o d a n i g verslechterd, d a t h e t kerkbe¬ s t u u r e n h e t s t a d s b e s t u u r elkaar r e g e l m a t i g i n d e h a r e n v l o g e n . H e t stads¬ bestuur werd voornamelijk g e v o r m d uit niet-katholieke personen. D e b e i d e eerder g e n o e m d e paters h a d d e n h i e r b e h o o r l i j k w a t m o e i t e m e e . In 1829 m o c h t e n o p last v a n k o n i n g W i l l e m 1 'de l i j k e n d e r a f g e s t o r v e n e n ' n i e t m e e r b i n n e n d e w a l l e n b e g r a v e n w o r d e n . H e t k e r k b e s t u u r protesteer¬ d e h i e r t e g e n e n k r e e g u i t e i n d e l i j k t o e s t e m m i n g o m d e begraafplaats o p e n te h o u d e n . O p 31 d e c e m b e r 1828, é é n d a g v o o r d e g e v r e e s d e s l u i t i n g , k w a m d e z e t o e s t e m m i n g . In 1829 o n t w i e r p h e t s t a d s b e s t u u r e e n p l a n o m de k a t h o l i e k e begraafplaats e n h e t k e r k h o f r o n d d e o u d e B a r b a r a k e r k te slui¬ ten. Er z o u é é n stadsbegraafplaats k o m e n o p h e t t e r r e i n v a n d e e n k e l e j a r e n d a a r v o o r g e s l o o p t e Sint-Janskerk. D e z e begraafplaats z o u v o l g e n s d e wette¬ lijke n o r m e n w o r d e n i n g e r i c h t . D i t keer r i c h t t e h e t k e r k b e s t u u r haar pro¬ test t o t k o n i n g W i l l e m 1. A l s a r g u m e n t v o e r d e m e n aan d a t d e n i e u w e stadsbegraafplaats o p h e t S i n t - J a n s k e r k h o f te k l e i n z o u z i j n v o o r e e n stad als C u l e m b o r g . B o v e n d i e n b o o d h e t k e r k b e s t u u r aan o m haar e i g e n begraaf¬ plaats u i t te b r e i d e n d o o r d e s t a d s m u u r ter p l e k k e af te b r e k e n , z o d a t h e t t e r r e i n t o t aan d e g r a c h t k o n w o r d e n v e r g r o o t . D e k o n i n g w e r d e c h t e r der¬ m a t e d o o r d e B e l g i s c h e k w e s t i e b e z i g g e h o u d e n d a t hij k e n n e l i j k g e e n tijd h a d o m o p tijd z i j n a n t w o o r d te s t u r e n . H e t k e r k b e s t u u r k r e e g d e g e v r a a g -

6


d e t o e s t e m m i n g o v e r i g e n s w e l , zij h e t e n i g e m a a n d e n later. D a t d e verhou¬

De congregatiekapel

d i n g tussen protestanten en katholieken niet optimaal was, blijkt uit het

in 1912. Deze kapel

feit d a t h e t s t a d s b e s t u u r steeds é é n d a g v o o r e e n d r e i g e n d e s l u i t i n g pas z i j n

bevond zich boven

a n t w o o r d k e n b a a r m a a k t e . D i t is t o t drie k e e r t o e g e b e u r d . In april 1831 r o e r d e o o k d e h e e r Jan V o g e l e z a n g H o n d i u s z i c h i n d e k e r k -

de refter in de lagere zijvleugel naast de hoofdingang.

hofstrijd. D e z e h e e r b e w o o n d e h e t p a n d d i r e k t naast d e B i n n e n p o o r t en z i j n t u i n g r e n s d e aan d e begraafplaats. H e t e e n v o u d i g e m u u r t j e d a t als afscheiding diende tussen de twee percelen, was niet voldoende o m de ' s c h a d e l i j k e u i t d a m p i n g der g r a f s t e d e n ' t e g e n te g a a n , z o a l s hij d a t n o e m de. N a v e e l t o u w t r e k k e n e n v o o r a l veel c o r r e s p o n d e n t i e k w a m m e n o v e r e e n d a t h e t k e r k b e s t u u r d e s t a d s m u u r z o u afbreken, h e t terrein t u s s e n die m u u r en d e g r a c h t z o u o p h o g e n en e e n n i e u w e m u u r z o u m e t s e l e n t u s s e n het k e r k h o f en de t u i n van V o g e l e z a n g H o n d i u s . Laatstgenoemde z o u o o k een deel van de kosten van het n i e u w e muurtje voor zijn rekening n e m e n . M e n h a d h e t v o o r n e m e n o m v o o r d e z e m u u r d e s t e n e n te g e b r u i k e n v a n h e t a f g e b r o k e n s t u k s t a d s m u u r . In die tijd w a s m e n g e w o o n o m g e b r u i k t e s t e n e n s c h o o n te b i k k e n e n o p n i e u w te g e b r u i k e n . D i t z a l i n d e r d a a d w e l g e b e u r d z i j n . H e t m u u r t j e is i n d e l o o p v a n d e j a r e n v e r n i e u w d , m a a r h e t f u n d a m e n t bestaat u i t s t e n e n die, g e l e t o p h u n a f m e t i n g , a f k o m s t i g z i j n van d e ter p l e k k e a f g e b r o k e n s t a d s m u u r .


7

In 1866 r i c h t t e n B. e n W . v a n C u l e m b o r g z i c h t o t h e t k e r k b e s t u u r m e t h e t v e r z o e k o m d e begraafplaats te s l u i t e n . H e t t e r r e i n w a s v o l , d e stadsbegraafplaats o p h e t S i n t - J a n s k e r k h o f was e v e n e e n s v o l , z o d a t h e t n u m e e r d a n o o i t n o o d z a k e l i j k w a s o m d e k e r k h o f k w e s t i e b e h o o r l i j k te r e g e l e n . T e n s l o t t e w e r d e n i n 1870 d e begraafplaatsen aan d e A c h t e r w e g i n g e b r u i k g e n o m e n . H e t k e r k b e s t u u r m o e s t i n 1885 bij d e b o u w v a n d e h u i d i g e k e r k h e t terrein v a n h e t v o o r m a l i g e k e r k h o f g e h e e l r u i m e n . A l l e stoffelijke o v e r s c h o t t e n m o e s t e n w o r d e n h e r b e g r a v e n . D e b o d e m evenals d e b e e n d e r e n m o e s t e n w o r d e n o n t s m e t m e t c a r b o l z u u r . T o c h z i j n er later bij w e r k z a a m h e d e n o p h e t t e r r e i n n o g b o t t e n e n schedels aan d e o p p e r v l a k t e g e k o m e n . O o k w a s d i t n o g h e t g e v a l bij d e recente w e r k z a a m h e d e n i n 1998.

Het dagelijks leven in het seminarie H e t w a s b i j n a v a n z e l f s p r e k e n d i n h e t v e r l e d e n , d a t er u i t e e n g r o o t katho¬ l i e k g e z i n é é n o f liefst m e e r d e r e j o n g e n s priester z o u d e n w o r d e n . V o o r de o u d e r s w a s h e t een h e l e 'eer'; zij g e n o t e n d e r h a l v e een z e k e r a a n z i e n . A l s d e z e j o n g e n s ' r o e p i n g ' v o e l d e n , g i n g e n zij n a d e lagere s c h o o l naar h e t k l e i n s e m i n a r i e . H e t C u l e m b o r g s e s e m i n a r i e w a s n i e t alleen b e d o e l d v o o r stu¬ d e n t e n v a n h e t A a r t s b i s d o m U t r e c h t , m a a r v o o r h e t h e l e land. D e o p l e i d i n g De grote kapel na het

aanbrengen van de polychromie ca. 1920.

d u u r d e zes j a a r e n laat z i c h n o g h e t b e s t e v e r g e l i j k e n m e t e e n g y m n a s i u m . V o o r j o n g e n s die n i e t z o g o e d k o n d e n leren, b e s t o n d e n n i e t t e m i n o o k m o g e l i j k h e d e n o m priester te w o r d e n . D e z e j o n g e n s w e r d e n a p a r t b e g e l e i d . N a h e t k l e i n s e m i n a r i e m e t succes d o o r l o p e n te h e b b e n , g i n g e n d e studen¬ t e n naar h e t g r o o t s e m i n a r i e . O o k daar v e r b l e e f m e n zes jaar. Bijna aan h e t e i n d e v a n d e z e p e r i o d e w e r d e n d e j o n g e n s resp. t o t s u b - d i a k e n , d i a k e n en u i t e i n d e l i j k t o t priester g e w i j d . E e n m a a l b i n n e n d e m u r e n v a n h e t s e m i n a r i e b e g o n e e n p e r i o d e v a n afzon¬ d e r i n g . H e t C u l e m b o r g s e s e m i n a r i e w e r d d o o r drie p o o r t e n h e r m e t i s c h afgesloten v a n d e b u i t e n w e r e l d . A l l e e n als er v a k a n t i e w a s , e n d a t w a s min¬ d e r v a a k d a n w i j t e g e n w o o r d i g g e w e n d z i j n , w e r d e n d e p o o r t e n g e o p e n d en w e r d e n d e s t u d e n t e n o.a. m e t koetsjes naar h e t s t a t i o n g e b r a c h t . O v e r h e t algemeen w e r d e n de studenten gerecruteerd u i t de middenklasse. Tijdens die a f z o n d e r i n g w e r d e n d e s t u d e n t e n n i e t g e c o n f r o n t e e r d m e t l e d e n v a n h e t andere g e s l a c h t . D a t er e e n a n d e r g e s l a c h t w a s , w e r d w e l i s w a a r n i e t ont¬ k e n d , m a a r er w e r d g e w o o n n i e t over g e s p r o k e n . D e t o e k o m s t i g e priesters d i e n d e n v a n a f h e t b e g i n v e r t r o u w d te r a k e n m e t e e n celibatair bestaan. A l s

De bakkerij van het

de zusters van Mariakroon op het seminarieterrein k w a m e n oefenen m e t de

seminarie in 1914. Waar

meisjes v a n d e J o z e p h s c h o o l (de bruidjes) v o o r d e jaarlijkse sacramentspro¬ cessie, w e r d e n o p last v a n ' h o g e r h a n d ' d e g o r d i j n e n v a n d e s t u d i e z a l e n o n m i d d e l l i j k g e s l o t e n ! D e s t u d e n t e n m o c h t e n d e meisjes a b s o l u u t n i e t

deze bakkerij precies was is niet bekend. In 1924 kocht het seminarie de z.g. abdij. Deze abdij bevond zich samen met de boerderij in de tuin van het seminarie aan de overkant van de stadsgracht. Dit historische gebouw was in vroeger eeuwen de verblijfplaats van de paters Norbertijnen van Mariënwaard te Beesd. Deze paters bediende de Sint-Janskerk in de Nieuwstad. Van 1791 tot 1868 deed het gebouw dienst als synagoge voor de Culemborgsejoden en daarna tot 1924 alsjoodse school. In 1924 kwam het in bezit van het seminarie en werd verbouwd tot bakkerij.

9

De refter (eetzaal) van het seminarie tijdens de maaltijd ca. 1915.

De tuinzijde van het seminarie in het begin van de twintigste eeuw. Door de open deuren heen is de gesloten poort te zien.

10


z i e n . W i j l a c h e n daar n u o m , m a a r h e t m o g e d u i d e l i j k z i j n d a t e e n dergelij¬ k e a f z o n d e r i n g n i e t altijd d e g e w e n s t e u i t w e r k i n g h a d o p d e t o e k o m s t i g e priesters. V e l e n h a a k t e n tijdens die eerste j a r e n al af. O f d e s t u d i e w a s v o o r h e n te z w a a r ó f j u i s t die a f z o n d e r i n g . B i n n e n d e m u r e n v a n h e t s e m i n a r i e heerste e e n strak r e g i m e . D a t w a s n o d i g , o m d a t h e t g r o t e aantal l e e r l i n g e n o p e e n b e t r e k k e l i j k k l e i n stukje g r o n d d i e n d e s a m e n te l e v e n . H e t g r o o t s t e aantal l e e r l i n g e n w a s 221 i n 1935, d e d o c e n t e n e n h e t o v e r i g e p e r s o n e e l n i e t m e e g e r e k e n d . E e n vaste d a g i n d e l i n g w a s n o o d z a k e l i j k . R o n d 1920 w e r d g l o b a a l h e t v o l g e n d e d a g rooster gehanteerd: 06.00 u u r

opstaan en luchten

06.30 u u r

eerste o n t b i j t

08.00 u u r

studie

08.30 u u r

eerste e n t w e e d e les

10.00 u u r

t w e e d e o n t b i j t e n recreatie

10.30 u u r

d e r d e e n vierde les (tot 12.00 uur)

12.15 uur

d i n e r e n recreatie

14.00 u u r

studie

14.30 u u r

vijfde les

15.30 u u r

gouter (middagboterham)

15.45 u u r

recreatie

17.00 u u r

grote studie

19.00 u u r

lof m e t rozenhoedje

19.30 u u r

souper

20.00 u u r

vrije tijd v o o r o.a. h o b b y ' s , b r i e v e n s c h r i j v e n o f strafwerk

20.30 u u r

avondgebed en nachtrust

H e t l o f (19.00 u.) w a s e e n k e r k d i e n s t , die altijd i n d e late n a m i d d a g o f v r o e g e a v o n d p l a a t s v o n d . T i j d e n s d e z e d i e n s t w e r d h e t H . S a c r a m e n t vereerd. V a a k w e r d d a n o o k h e t r o z e n h o e d j e g e b e d e n ; d i t w a s e e n b e p a a l d e gebeds¬ formule, waarbij de z o g e n a a m d e rozenkrans w e r d gebruikt. V a n a f d e eerste klas al m o c h t e n d e l e e r l i n g e n o p z o n d a g a v o n d e e n u u r t j e roken, mits de ouders het g o e d v o n d e n . Alleen sigaren waren toegestaan. S t u d e n t e n die iets o p h u n k e r k f s t o k h a d d e n , m o c h t e n e e n m a a n d l a n g n i e t r o k e n , Z i j b e v o n d e n z i c h i n d e ' t w e e d e - o f d e r d e klasse v a n g e d r a g ' . Studen¬ t e n v a n h e t z e s d e leerjaar m o c h t e n e e n l a n g e g o u d s e p i j p r o k e n . D i t z e s d e j a a r w a s o v e r i g e n s h e t s u m m u m . D e b e t r e f f e n d e s t u d e n t e n w e r d e n aange¬ s p r o k e n m e t ' d o m i n u s ' (heer), z e h a d d e n e e n e i g e n verblijf, h e t z o g e n a a m ¬ d e r e t o r i c a - k o t m e t v o o r ieder e e n e i g e n l u i e stoel e n b o v e n d i e n h a d d e n z e e e n e i g e n s t u k j e t u i n l a n g s d e stadsgracht. Z e b e m o e i d e n z i c h i n h e t g e h e e l n i e t m e t d e l e e r l i n g e n v a n d e eerste leerjaren. Z i j s t o n d e n daar ver b o v e n .


11

Tusculum In 1859 k o c h t h e t s e m i n a r i e een b u i t e n g o e d aan d e L e k d i j k , ' D e B o l ' g e n a a m d , v a n m e j . W.J. v a n H o y t e m a . M e n n o e m d e h e t g o e d i n h e t v e r v o l g ' T u s c u l u m ' , g e n o e m d naar een b u i t e n v e r b l i j f v a n C i c e r o i n d e b u u r t v a n R o m e . C i c e r o w e r d veel g e l e z e n e n g e w a a r d e e r d o p h e t seminarie. H e t g o e d b e s t o n d u i t een g r o o t terrein i n de v o r m v a n een carré m e t k r u i s l a n e n . D e l a n e n w a r e n b e p l a n t m e t e n k e l e rijen b o m e n . D e o o r s p r o n g v a n h e t g o e d d a t e e r t u i t 1640, t o e n Graaf P h i l i p s T h e o d o o r v a n W a l d e c k - P y r m o n t hier een S p e e l - o f S o m m e r h u i s liet b o u w e n m e t e e n w a n d e l b o s . D e z e Villa w e r d tijd e n s d e Franse b e z e t t i n g (1672-1673) v e r n i e l d e n later a f g e b r o k e n . D e paters Jezuïeten, die d e l e i d i n g over h e t seminarie h a d d e n , lieten i n 1860 e e n villa o p h e t b u i t e n g o e d b o u w e n , w e l k e reeds o p 27 j u l i v a n d a t jaar g e o p e n d k o n w o r d e n . H e t b u i t e n g o e d w e r d g e b r u i k t als recreatieverblijf. T w e e keer p e r w e e k liepen d e s t u d e n t e n i n een l a n g e rij naar T u s c u l u m o m aldaar cricket te spelen, te b e u g e l e n o f te k e g e l e n . 's Z o m e r s organiseerde m e n daar e e n h e u s e k e r m i s . In 1888 w e r d d e villa v e r v a n g e n d o o r h e t h u i d i g e l a n d h u i s .

Het seminarie verhuist In 1935 viel h e t d o e k v o o r h e t seminarie. H e t g r o t e aantal l e e r l i n g e n k o n n i e t m e e r g e h e r b e r g d w o r d e n i n d e P a p e n h o e k . Zelfs d e z i e k e n z a l e n w a r e n al i n g e b r u i k , m a a r w e l m e t een a n d e r e b e s t e m m i n g d a n w a a r v o o r z e eigen¬ lijk b e d o e l d w a r e n . H e t s e m i n a r i e v e r h u i s d e naar een g e h e e l n i e u w g e b o u w i n A p e l d o o r n . O p d e laatste a v o n d v o o r d e z o m e r v a k a n t i e t r o k k e n d e leer¬ l i n g e n h a n d in h a n d i n een l a n g e sliert, m e t d e leraren d o o r h e t g e b o u w . D e Het landhuis op buiten¬ goed "De Bol' aan de Lekdijk. Gedurende de jaren dat het seminarie dit buitengoed in eigendom had, noemde men het 'Tusculum'. Opname ongeveer 1930.

h a r m o n i e v o o r o p ! B u i t e n s t o n d e n d e v r a c h t w a g e n s al klaar v o o r d e verhui¬ z i n g . N a d e v a k a n t i e w e r d d e o p l e i d i n g o n g e w i j z i g d v o o r t g e z e t i n h e t nieu¬ w e g e b o u w te A p e l d o o r n .

De Augustijnen D e A u g u s t i j n e n h a d d e n i n U t r e c h t d e p a r o c h i e v a n O n z e Lieve V r o u w v a n G o e d e R a a d o n d e r h u n h o e d e . O p d e z e p a r o c h i e d r u k t e n z w a r e financiële lasten. D e p a r o c h i e w a s n i e t m e e r bij m a c h t e o m d e s c h u l d te saneren. D i t w a s o.a. e e n g e v o l g v a n d e crisisjaren. H e t a a r t s b i s d o m m o e s t d u s w e l i n g r i j p e n . N a veel o n d e r h a n d e l i n g e n k w a m h e t b i s d o m m e t d e paters A u g u s t i j n e n o v e r e e n d a t l a a t s t g e n o e m d e n h e t l e e g s t a a n d e seminariege¬ b o u w i n C u l e m b o r g z o u d e n k o p e n . M e t d e o p b r e n g s t daarvan z o u h e t bis¬

Het harmonie-orkest van het seminarie. Op het seminarie werd veel gemuciseerd. Uiteraard was voor kerkmuziek de belangrijkste plaats ingeruimd. Maar ook 'profane' muziek werd niet geschuwd. In het midden de bekende Culemborgse dirigent Pieter Aafjes. De opname werd gemaakt op ï^juli 1935. Kort daarna zou het seminarie naar Apeldoorn verhuizen.

d o m d e s c h u l d v a n d e U t r e c h t s e p a r o c h i e aflossen. V e r d e r k w a m m e n over¬ een, d a t d e A u g u s t i j n e n d e U t r e c h t s e p a r o c h i e z o u d e n v e r l a t e n e n d a a r v o o r i n d e plaats d e z i e l z o r g i n C u l e m b o r g ter h a n d n e m e n . I n d e r d a a d arriveerde d e v o l t a l l i g e ' b e m a n n i n g ' v a n d e U t r e c h t s e p a r o c h i e o p 3 d e c e m b e r 1 9 3 6 te C u l e m b o r g . D e vier paters b e t r o k k e n d e p a s t o r i e i n d e Ridderstraat. E n k e l e m a a n d e n later, o p 1 5 april 1937, arriveerden er 22 A u g u s t i j n e n te C u l e m b o r g , zij b e t r o k k e n h e t o u d e s e m i n a r i e g e b o u w . D e A u g u s t i j n e n k w a m e n o o k i n h e t b e z i t v a n ' D e B o l ' aan d e Lekdijk. Er w e r d n a a r s t i g g e z o c h t naar


13

De grote kapel ten tijde van de Augustijnen. Langs de wand waren acht kleine altaren, omdat priesters verplicht waren op regelmatige tijden een Heilige Mis op te dragen, dit waren in feite kerkdiensten zonder kerkgangers. De schilderingen boven de altaren zijn geschilderd door Suitbert de Grauw.

e e n p a s s e n d e b e s t e m m i n g v o o r h e t te g r o t e g e b o u w , m a a r v o o r d a t er über¬ h a u p t iets v a n d e g r o n d k o n k o m e n , k r e e g m e n eerst te m a k e n m e t d e T w e e d e W e r e l d o o r l o g e n d e g e v o l g e n daarvan. In 1939 w e r d D e B o l gevor¬ d e r d o m er N e d e r l a n d s e m i l i t a i r e n i n o n d e r te b r e n g e n . Later z o u D e B o l m e t t u s s e n p o z e n b e v o l k t w o r d e n d o o r D u i t s e en g e a l l i e e r d e m i l i t a i r e n . H e t k l o o s t e r z e l f w e r d i n 1942 g e v o r d e r d d o o r d e D u i t s e r s . Z i j b e s t e m d e n h e t g e b o u w voor het regiment Todt. De negentiende-eeuwse

D e paters w e k e n u i t naar D e B o l en

Barbarakerk met op de

naar d e k l e u t e r s c h o o l v a n d e zus¬

voorgrond een van de

ters v a n J.M.J. i n d e Ridderstraat.

monstrueuze bunkers,

D e Duitsers h e b b e n gedurende de

die door de Duitsers op

o o r l o g s j a r e n d e t u i n v a n h e t kloos¬

enkele plaatsen in de tuin werden geplaatst.

ter v o o r z i e n v a n e n k e l e m o n s t r u e u ¬

Opname uit 1963.

z e b u n k e r s , w a a r v a n n o g n i e t alle resten z i j n o p g e r u i m d . N a d e o o r l o g k o n d e n d e paters ein¬ d e l i j k serieus g a a n n a d e n k e n over een p a s s e n d e b e s t e m m i n g v o o r h e t g e b o u w . In 1946 w e r d , o m te begin¬ nen het zogenaamde zusterhuis bestemd voor het provincialaat (bestuur van de N e d . Augustijnen). In d a t z e l f d e j a a r w e r d o o k b e g o n ¬ nen m e t het zogenaamde studie-

14


c e n t r u m . O p i n i t i a t i e f v a n Kees

Het magazijn

W u b b e n , e e n ex-frater v a n h e t

en het archief van

C u l e m b o r g s e klooster, w e r d op

het studiecentrum.

7 j u l i 1946 te U t r e c h t h e t Neder¬ lands Schriftelijk S t u d i e c e n t r u m opgericht. D i t studiecentrum bleek e e n s c h o t i n d e roos te z i j n . D e cur¬ sisten k o n d e n schriftelijk allerlei c u r s u s s e n v o l g e n , m a a r af e n toe k w a m e n z e o o k e e n w e e k e n d naar C u l e m b o r g o m m o n d e l i n g 'bijge¬ s p i j k e r d ' te w o r d e n . M e n k w a m n u r u i m t e t e k o r t o m alle c u r s i s t e n e e n slaapplaats te b i e d e n . Er w e r d e n d a a r o m zelfs h o u t e n b a r a k k e n i n d e t u i n geplaatst. In 1 9 7 1 g i n g h e t stu¬ d i e c e n t r u m e e n fusie aan m e t h e t P o l y t e c h n i s c h B u r e a u N e d e r l a n d te A r n h e m . B e i d e i n s t e l l i n g e n w a r e n g e b a a t bij d e z e fusie. D i t b e t e k e n d e e c h t e r w e l d a t h e t g e b o u w w e d e r o m veel te g r o o t w a s , evenals d e p o s t ' o n d e r h o u d g e b o u w e n ' o p d e jaarlijkse b e g r o t i n g . D i t alles w a s r e d e n g e n o e g v o o r d e A u g u s t i j n e n o m h e t p a n d te v e r k o p e n . R e e d s i n 1957 h a d m e n D e B o l v e r k o c h t . H e t b u i t e n g o e d k w a m toen in particuliere handen. Het kantoor en het personeel van het Studiecentrum in 1965.


15

Luchtfoto ca.1970. Linksonder het seminariecomplex.

De aartsbisschop van Utrecht, monseigneur Alfrink, temidden van de medewerkers van het Nederlands Schriftelijk Studiecentrum, bij gelegenheid van het tienjarig bestaan in 1957. Alfrink, die zelf ooit student was van het Culemborgse seminarie, was toen nog geen kardinaal.

16


De Nijenburgh W e r d d e P a p e n h o e k t o t 1973 g e d o m i n e e r d d o o r k a t h o l i e k e i n s t e l l i n g e n , n a h e t v e r t r e k v a n d e paters A u g u s t i j n e n b l e e f é é n b e l a n g r i j k aspect a a n w e z i g : o n d e r w i j s . E e u w e n l a n g is i n d e P a p e n h o e k les g e g e v e n e n d a t z o u n o g e v e n zo blijven. H e t k o l o s s a l e e n m o n u m e n t a l e p a n d w e r d v o o r ƒ 600.000,- v e r k o c h t aan een b e l e g g i n g s m a a t s c h a p p i j . O p 3 j a n u a r i 1973 v o n d d e o v e r d r a c h t plaats. H e t g e b o u w w e r d v e r h u u r d aan sociale a c a d e m i e ' D e N i j e n b u r g ' . D e N i j e n b u r g h was i n 1957 o p g e r i c h t als e e n s c h o o l v o o r m a a t s c h a p p e l i j k e n c u l t u r e e l w e r k m e t e e n g e r e f o r m e e r d e s i g n a t u u r . D e l e e r l i n g e n , voorna¬ m e l i j k meisjes, w e r d e n er o p g e l e i d o m w e r k z a a m h e d e n te g a a n v e r r i c h t e n v o o r d e g e r e f o r m e e r d e kerk. H e t i n s t i t u u t w a s g e v e s t i g d aan d e Amster¬ d a m s e s t r a a t w e g te Baarn. T o t 1968 b l e e f d e N i j e n b u r g h e e n k l e i n e s c h o o l . Er w a r e n t o e n o n g e v e e r 100 l e e r l i n g e n . In 1968 g i n g er e c h t e r veel verande¬ r e n v o o r d i t i n s t i t u u t . D e o p l e i d i n g spitste z i c h n i e t l a n g e r m e e r t o e o p h e t k e r k e l i j k w e r k . D e a f g e s t u d e e r d e l e e r l i n g e n k w a m e n steeds v a k e r i n h e t b e d r i j f s l e v e n terecht. N i e u w e s t u d e n t e n k w a m e n n i e t l a n g e r speciaal v o o r h e t g e r e f o r m e e r d e o n d e r w i j s . Z i j b e g o n n e n z i c h o o k steeds m e e r te verzet¬ t e n t e g e n d e g e r e f o r m e e r d e s i g n a t u u r . K o r t d a a r n a v e r s c h i j n t o o k d e eerste k a t h o l i e k e d o c e n t . In 1 9 7 4 k r i j g t d e s c h o o l zelfs e e n h e r v o r m d e d i r e c t e u r i n d e p e r s o o n v a n T h e o Rijks. D o o r d e g e r e f o r m e e r d e s y n o d e , e e n v a n d e m e d e - o p r i c h t e r s v a n d e s c h o o l , w e r d d e z e g a n g v a n z a k e n m e t lede o g e n a a n g e z i e n . Er w e r d veel v e r g a d e r d e n g e d i s c u s s i e e r d . T o c h w a s er g e e n red¬ d e n m e e r aan. D e s c h o o l k r e e g t o e s t e m m i n g o m e e n e i g e n s t i c h t i n g o p te r i c h t e n , m i t s d e z e p r o t e s t a n t s - c h r i s t e l i j k z o u z i j n . In die j a r e n w a s er e e n democratisering gaande b i n n e n het hoger onderwijs. O o k de N i j e n b u r g h o n t k w a m daar n i e t aan. S t u d e n t e n g i n g e n steeds v a k e r h u n s t u d i e l o o p b a a n zelf bepalen. D e h u i s v e s t i n g te Baarn b e g o n i n d e z e s t i g e r j a r e n steeds m i n d e r te vol¬ d o e n , z o d a t m e n n a a r s t i g o p z o e k g i n g naar e e n g r o t e r e e n b e t e r e huisves¬ t i n g . B o v e n d i e n w a s Baarn n i e t l a n g e r v a n z e l f s p r e k e n d d e ideale vestigings¬ plaats. In 1 9 7 2 w e r d T h e o Rijks b i n n e n g e h a a l d o m vaart te z e t t e n achter de n o o d z a k e l i j k e v e r h u i z i n g . Rijks h a d e e n z e k e r e r e p u t a t i e o p d a t g e b i e d . Hij k o n h e e l w a t g e d a a n k r i j g e n i n b e s t u u r l i j k e k r i n g e n . In 1966 o n d e r h a n d e l ¬ d e m e n al m e t d e g e m e e n t e U t r e c h t o m z i c h aldaar te k u n n e n v e s t i g e n . D e z e o n d e r h a n d e l i n g e n v e r l i e p e n e v e n w e l z o m o e i z a a m d a t Rijks b e s l o o t o m v a n U t r e c h t af te z i e n . Precies i n die tijd k w a m h e t v o o r m a l i g e A u g u s t i j ¬ n e r k l o o s t e r te C u l e m b o r g l e e g te staan. N a e e n u i t g e b r e i d e z o e k t o c h t langs


17

Studenten van de Nijenburgh in actie tegen de verhoging van het collegegeld in 1981.

allerlei m o g e l i j k e lokaties b e s l o o t d e s c h o o l , o p a a n d r i n g e n v a n T h e o Rijks, v o o r C u l e m b o r g te k i e z e n . In 1974 startte d e o p l e i d i n g i n h e t Lekstadje. N i e t iedereen w a s daar g e l u k k i g m e e . D e s c h o l e n g e m e e n s c h a p v o n d d e ves¬ t i g i n g i n C u l e m b o r g n i e t b e p a a l d een v o o r u i t g a n g v e r g e l e k e n m e t Baarn. D e C u l e m b o r g e r s - aan d e a n d e r e k a n t - z a g e n d e k o m s t v a n d e (inmiddels) e x - g e r e f o r m e e r d e n m e t d e n o d i g e scepsis t e g e m o e t . D e o p l e i d i n g was i n t u s s e n sterk g e p o l i t i s e e r d . P e r s o n e e l s w e r k w e r d a l g e m e e n als d e m e e s t 'rechtse' a f d e l i n g v a n d e o p l e i d i n g b e s c h o u w d . Veel s t u d e n t e n h a d d e n een links politieke voorkeur. F e m i n i s m e ontbrak o o k niet in het instituut. D a t d e ' g e m i d d e l d e ' C u l e m b o r g e r d e z e s c h o o l een beetje w a n t r o u w d e , valt d a n o o k g o e d te b e g r i j p e n . H e t g e b o u w w a s v o o r d e N i j e n b u r g h o o k iets te g r o o t , v a n d a a r d a t Rijks een g r o o t aantal C u l e m b o r g s e v e r e n i g i n g e n , een p e u t e r s p e e l z a a l , een b i o s c o o p en d e S t r e e k m u z i e k s c h o o l o n d e r d a k ver¬ schafte t e g e n een g e r i n g e v e r g o e d i n g .

De grote brand van 10 december 1976 T o e n d e a c a d e m i e g o e d en w e l draaide, s l o e g h e t n o o d l o t toe. O p v r i j d a g 10 d e c e m b e r 1 9 7 6 b r a k er v r o e g i n d e a v o n d b r a n d u i t o p d e t w e e d e verdie¬ p i n g . H o e w e l h e t a a n v a n k e l i j k m e e l e e k te vallen, z o u h e t t o c h een v a n d e

18


g r o o t s t e b r a n d e n w o r d e n die o o i t in C u l e m b o r g g e w o e d h e b b e n . H e t v u u r s l o e g snel o m z i c h h e e n e n h o e w e l de b e n e d e n v e r d i e p i n g n i e t d i r e c t m e t h e t v u u r w e r d g e c o n f r o n t e e r d w a s de s c h a d e d o o r de i n g e s t o r t t e bovenver¬ d i e p i n g e n z o g r o o t d a t h e t g e b o u w als v e r l o r e n m o e s t w o r d e n b e s c h o u w d . D e v o o r m a l i g e k a p e l b l e e f e c h t e r b e h o u d e n evenals h e t z u s t e r h u i s . N i e t alleen de s c h o o l w a s n u haar h u i s v e s t i n g m e t inventaris k w i j t , m a a r o o k de vele v e r e n i g i n g e n . T h e o Rijks w i s t v o o r ƒ 1,- e n k e l e h o u t e n n o o d g e b o u w e n v a n e e n PABO i n H e e m s t e d e te k o p e n . O p h e t m o m e n t d a t hij m e t vertegen¬ w o o r d i g e r s van de g e m e e n t e aan h e t o n d e r h a n d e l e n w a s over een vergun¬ n i n g e n over h e t t r a n s p o r t van de gevaartes b i n n e n de g e m e e n t e g r e n z e n , arriveerde de n o o d b e h u i z i n g al in de h a v e n . D e v e r g u n n i n g k w a m er niet. T o c h liet de g e m e e n t e de h o u t e n k e t e n , die i n m i d d e l s in de t u i n w a r e n g e p l a a t s t o n g e m o e i d . G e l u k k i g w e r d er een b e t e r e o p l o s s i n g g e v o n d e n m e t een tijdelijke h u i s v e s t i n g in h e t M a r i a k r o o n . D e zusters v a n h e t M a r i a k r o o n z o u d e n , i n a f w a c h t i n g v a n e e n n i e u w o n d e r k o m e n i n de G r o t e Kerk¬ straat, tijdelijk h e t v o o r m a l i g e z u s t e r h u i s b e w o n e n , d a t n i e t d o o r de g r o t e b r a n d w a s v e r w o e s t . In 1978 w e r d e e n g e h e e l n i e u w g e b o u w b e t r o k k e n op de plaats w a a r h e t o u d e s e m i n a r i e g e b o u w h a d gestaan. D e n i e u w b o u w k o n w o r d e n gerealiseerd m e t h e t g e l d d a t d o o r de v e r z e k e r i n g w e r d u i t g e k e e r d .

Spoken ? G e d u r e n d e de j a r e n d a t de H o g e s c h o o l h e t g e b o u w h u u r d e d e d e n er verha¬ l e n de r o n d e o n d e r e n k e l e s t u d e n t e n d a t h e t s p o o k t e in h e t g e b o u w . In d i t v e r b a n d w e r d m e t n a m e h e t z u s t e r h u i s g e n o e m d . O f de s t u d e n t e n o p de h o o g t e w a r e n v a n h e t feit d a t h e t z u s t e r h u i s o o i t w e r d g e b o u w d o p de plaats w a a r in de v o r i g e e e u w de k a t h o l i e k e begraafplaats w a s , is n i e t b e k e n d . . . ! Er w e r d e n e c h t e r v r e e m d e e n o n v e r k l a a r b a r e g e l u i d e n w a a r g e n o m e n e n o p de z o l d e r g e b e u r d e n e v e n e e n s v r e e m d e d i n g e n . Er w e r d zelfs a a n d a c h t aan d i t f e n o m e e n b e s t e e d i n h e t t v - p r o g r a m m a ' H e t Z w a r t e G a t ' .

Fusies In 1983 w e r d g e s t a r t m e t de MGZ-opleiding ( m a a t s c h a p p e l i j k e g e z o n d ¬ h e i d s z o r g ) . Er w a s veel b e h o e f t e aan w i j k v e r p l e g e r s . D o o r de g r o t e t o e l o o p v a n s t u d e n t e n v o o r d e z e r i c h t i n g b e s t o n d er m e t e e n in h e t b e g i n al een wachtlijst. D e s c h o o l b e g o n m e t h e t b i n n e n h a l e n v a n d e z e o p l e i d i n g al een


19

De grote kapel in de zomer van 1997.

De studenten van de Hogeschool gebruikte de kapel als sportzaal.

beetje o p e e n H o g e s c h o o l te lijken. Evenals a n d e r e i n s t e l l i n g e n v o o r H o g e r B e r o e p s O n d e r w i j s , o n t k w a m o o k d e N i j e n b u r g h n i e t aan d e fusiegolf. In 1987 g i n g d e N i j e n b u r g h s a m e n m e t z e s t i e n a n d e r e p a r t n e r s o p i n d e H o g e s c h o o l M i d d e n N e d e r l a n d . D e fusie w e r d n i e t d o o r i e d e r e e n toege¬ j u i c h t , m a a r m e n z a g h e e l g o e d i n d a t er g e e n t o e k o m s t w a s v o o r d e N i j e n b u r g h alleen. H e t aantal s t u d e n t e n v o o r m a a t s c h a p p e l i j k - e n c u l t u r e e l w e r k w a s n a m e l i j k b e h o o r l i j k t e r u g g e l o p e n . N a d e fusie k o n d e s c h o o l v o o r l o p i g o p d e o u d e v o e t d o o r g a a n . D e b e l a n g s t e l l i n g v o o r sociaal-ago¬ g i s c h o n d e r w i j s b e g o n i n m i d d e l s w e e r w a t aan te t r e k k e n , z o d a t d e toe¬ k o m s t er b e t e r u i t b e g o n te z i e n . T o c h w e r d er een p u n t g e z e t achter d e cul¬ t u r e l e p o o t v a n d e o p l e i d i n g . H e t slechte i m a g o v a n h e t i n s t i t u u t b e g o n n a d e z e fusie plaats te m a k e n v o o r e e n betere. S p o e d i g v o l g d e e e n n i e u w e fusie. T o e n d e H o g e s c h o o l M i d d e n N e d e r l a n d e e n m a a l g o e d b e g o n te draaien, w e r d e e n fusie a a n g e g a a n m e t d e Hoge¬ s c h o o l v o o r E c o n o m i e e n M a n a g e m e n t (HEM) e n d e H o g e s c h o o l U t r e c h t . H e t n i e u w e m e g a - i n s t i t u u t startte i n 1995 e n k r e e g d e n a a m H o g e s c h o o l v a n U t r e c h t . O n g e v e e r 24000 s t u d e n t e n staan bij d i t i n s t i t u u t i n g e s c h r e v e n . H e t o v e r g r o t e deel v a n d e H o g e r e B e r o e p s O p l e i d i n g i n e n r o n d U t r e c h t is bij d i t i n s t i t u u t o n d e r g e b r a c h t . H e t b e l e i d v a n d e n i e u w e s c h o o l was er o p g e r i c h t o m alle p a r t i c i p e r e n d e f a c u l t e i t e n o n d e r te b r e n g e n i n U t r e c h t . D i t h a d t o t g e v o l g d a t d e C u l e m b o r g s e d e p e n d a n c e e v e n e e n s z o u m o e t e n ver¬ h u i z e n naar U t r e c h t . In d e z o m e r v a n 1997 is d i t i n d e r d a a d g e b e u r d . H e t g e b o u w stond leeg en wachtte op een nieuwe bestemming.

20


Stadskantoor A l i n 1989 w e r d e n d e p r o b l e m e n o n d e r k e n d die h e t g e v o l g w a r e n v a n de g e s c h e i d e n h u i s v e s t i n g v a n h e t g e m e e n t e l i j k apparaat. O p d e M a r k t r o n d h e t o u d e s t a d h u i s w a s een d e e l g e v e s t i g d en o p d e T r i o s i n g e l een a n d e r deel. M e n w i l d e d e g e m e e n t e l i j k e organisatie s t r o o m l i j n e n . H e t w a s daar¬ o m n o o d z a k e l i j k een e i n d te m a k e n aan d e g e s c h e i d e n h u i s v e s t i n g . N a ver¬ k e n n i n g v a n diverse m o g e l i j k h e d e n b l e k e n er vier v a r i a n t e n te z i j n , die n a d e r u i t g e w e r k t d i e n d e n te w o r d e n : • U i t b r e i d i n g van de Marktlokatie; • Volledige nieuwbouw; • V e r b o u w H o g e s c h o o l M i d d e n - N e d e r l a n d en • V e r b o u w M a r k t l o k a t i e m e t a a n v u l l e n d e n i e u w b o u w elders i n h e t c e n trum. H e t I n g e n i e u r s - en A r c h i t e c t e n b u r e a u H a s k o n i n g k r e e g d e o p d r a c h t een o n d e r z o e k i n te stellen naar d e h a a l b a a r h e i d v a n d e z e vier varianten. D e uit¬ b r e i d i n g v a n d e M a r k t l o k a t i e viel af, a a n g e z i e n d e b e s c h i k b a r e r u i m t e te k l e i n w a s o m h e t h e l e g e m e e n t e l i j k e a p p a r a a t te h e r b e r g e n . B o v e n d i e n ver¬ w a c h t t e m e n n i e t al te veel p r o b l e m e n o m v o o r d e z e l o k a t i e een n i e u w e b e s t e m m i n g te v i n d e n , i n d i e n er g e k o z e n w e r d v o o r é é n v a n d e a n d e r e varianten.

De afbraak van het zusterhuis en het uit 1899 daterende deel waarin zich de lift bevond. opname einde


21

Zonnecollectoren op het dak van het nieuwe gebouw. Foto gemaakt vanuit een hoogwerker, maart1999.

V o l l e d i g e n i e u w b o u w z o u a l l e e n te o v e r w e g e n z i j n als d a a r v o o r e e n g e s c h i k t e l o k a t i e te v i n d e n z o u zijn. Lokaties w a r e n er w e l , m a a r er w a r e n te veel b e z w a r e n . V o l l e d i g e n i e u w b o u w l e e k d a a r o m n i e t haal¬ baar. D e v e r b o u w van de H o g e s c h o o l b l e e f u i t e i n d e l i j k over als e n i g e g e s c h i k t e m o g e l i j k h e i d , al w a s d e kans groot, dat deze keuze duurder z o u k u n n e n u i t p a k k e n als g e v o l g v a n n i e t te v o o r z i e n e t e g e n s l a g e n . T o e n e e n m a a l h e t b e s l u i t w a s geno¬ m e n o m het g e b o u w van de Hoge¬ s c h o o l aan te k o p e n e n te verbou¬ w e n , k o n o p 1 april 1997 h e t trans¬ p o r t plaats v i n d e n . H e t t e r r e i n e n d e g e b o u w e n wer¬ d e n v o o r / 6.560.000,- g e k o c h t v a n D e b r i B e h e e r BV. Er w e r d e e n k o r t i n g t o e g e p a s t v a n ƒ 750.000,- v a n w e g e d e k o s t e n v a n e e n te v e r w a c h t e n b o d e m sanering. Er w e r d u i t e i n d e l i j k d u s ƒ5.810.000,- b e t a a l d aan d i r e c t e u r D e R u i t e r v a n D e b r i B e h e e r BV. N a h e t e i n d e v a n h e t cursusjaar 1996/97 w e r d

Open dag voor het gemeentepersoneel in het nieuwe gebouw op woensdag 16 december 1998. Tegen het plafond de enorme hoeveelheden kabels voor de electriciteit en voor de interne communnicatie. In het gebouw is ruim 75 kilometer bekabeling verwerkt.

22


Op de poort prijkt het wapen van monseigneur Zwijssen, aartsbisschop van Utrecht van 1853 tot 1868. Het grote seminariegebouw kwam onder zijn pontificaat tot stand. De poort is inmiddels voorgedragen om geplaatst te worden op de monumentenlijst.

h e t g e b o u w aan d e g e m e e n t e C u l e m b o r g o v e r g e d r a g e n . In h e t najaar v a n 1997 w e r d b e g o n n e n m e t d e s l o o p v a n h e t z u s t e r h u i s e n e e n r e s t a n t v a n h e t o u d e g e b o u w , w a a r i n z i c h o o i t d e lift b e v o n d . D e z o l d e r v a n d i t o u d e d e e l was n a d e b r a n d v a n 1 9 7 6 n i e t m e e r hersteld. M e n s l o o t d e z e r u i m t e g e w o o n af. D e b o u w k u n d i g e staat v a n h e t g e b o u w w a s v a n d i e n aard d a t h e t n a g e n o e g g e h e e l a f g e b r o k e n m o e s t w o r d e n e n d a t n a slechts 20 jaar! A l l e e n h e t stalen s k e l e t e n d e b e t o n n e n v l o e r e n b l e v e n g e h a n d h a a f d . In h e t najaar v a n 1997 w e r d b e g o n n e n m e t d e n i e u w b o u w . A r c h i t e c t T h o m a s R a u v a n h e t archi¬ t e c t e n b u r e a u R a u e n Partners te A m s t e r d a m t e k e n d e v o o r h e t o n t w e r p v a n h e t n i e u w e g e b o u w . H e t r e s u l t a a t is een m o d e r n g e b o u w , w a a r i n b e h a l v e g e l e b a k s t e e n o o k a l u m i n i u m e n k o p e r is v e r w e r k t . W a t t e n tijde v a n d e H o g e s c h o o l een lage z o l d e r w a s , is n u een extra v e r d i e p i n g g e w o r d e n , waar¬ i n v e e l glas is v e r w e r k t . V a n a f d e z e v e r d i e p i n g heeft m e n een s c h i t t e r e n d u i t z i c h t over d e stad. O p d e plaats w a a r o o i t h e t z u s t e r h u i s s t o n d , verrees n u een k o p e r e n u i t b o u w m e t h e t u i t e r l i j k v a n een s c h e e p s b o e g . H e t g e b o u w is v o o r z i e n v a n e n k e l e b i j z o n d e r e v o o r z i e n i n g e n . Z o is er een ener¬ g i e z u i n i g e v e r l i c h t i n g a a n g e b r a c h t . A l s i n een b e p a a l d v e r t r e k g e d u r e n d e e n i g e tijd g e e n b e w e g i n g w o r d t w a a r g e n o m e n z a l d e v e r l i c h t i n g automa¬ tisch w o r d e n uitgeschakeld. Een deel van de energie w o r d t verkregen door een g r o o t aantal z o n n e c o l l e c t o r e n o p h e t d a k v a n h e t g e b o u w . D e verwar¬ m i n g i n d e w i n t e r en d e k o e l i n g i n d e z o m e r z u l l e n w o r d e n gerealiseerd d o o r o p te p o m p e n g r o n d w a t e r . C u l e m b o r g heeft h i e r m e e h e t m e e s t ener¬ giezuinige stadskantoor van Nederland.


23

Bijgebouwen D e o u d e k a p e l w a c h t n o g o p e e n n i e u w e b e s t e m m i n g . G e d a c h t w o r d t aan e e n v e r b o u w t o t a p p a r t e m e n t e n . E e n b e s t e m m i n g v o o r g e m e e n t e l i j k e acti¬ viteiten w o r d t echter o o k niet uitgesloten. D e p o o r t m e t h e t w a p e n v a n m o n s e i g n e u r Z w i j s s e n (aartsbisschop v a n U t r e c h t tijdens d e b o u w v a n h e t seminarie) z a l z e e r b i n n e n k o r t o p d e m o n u m e n t e n l i j s t w o r d e n geplaatst. A a n e e n z i j d e v a n d e z e p o o r t b e v i n d z i c h e e n g e b o u w t j e , w a a r v a n m e n v e r m o e d d a t h e t e e n z o g e n a a m d e oranje¬ rie is g e w e e s t (overwinterplaats v o o r p l a n t e n ) . D e z e oranjerie is v e r k o c h t e n zal w o r d e n v e r b o u w d t o t e e n p r a k t i j k r u i m t e . T e n w e s t e n v a n d e v o o r m a l i g e oranjerie b e v i n d t z i c h e e n r e s t a n t v a n e e n De Oranjerie in 1930. Dit gebouwtje direct naast de poort zou later tot woning worden omgebouwd. Inmiddels is het verkocht en zal worden omgebouwd tot praktijkruimte.

groter geheel, dat in de jaren tachtig van de vorige e e u w o p g e t r o k k e n w e r d u i t g e b r u i k t e m a t e r i a l e n . D i t g e b o u w t j e is p r o v i s o r i s c h h e r s t e l d e n z a l d o o r d e g e m e e n t e g e b r u i k t w o r d e n als b e r g i n g . E e n e n a n d e r heeft t o t g e v o l g d a t er n a d e o p e n i n g v a n h e t n i e u w e s t a d s k a n t o o r i n j u n i 1999, n o g g e r u i m e tijd b o u w a c t i v i t e i t e n z u l l e n p l a a t s v i n d e n o p h e t terrein.

Het aanleggen van een wandelpad langs de stadsgracht. Dit pad verbindt de parkeerplaats van de polikliniek met het nieuwe stadskantoor. Rechts-achter een deel van de oude stadsmuur. Opname decenber 1998.

Omgeving D e o m g e v i n g v a n h e t s t a d s k a n t o o r is o o k v a n g e d a a n t e v e r a n d e r d . H e t iet¬ w a t t r o o s t e l o z e parkeerterrein v a n d e H o g e s c h o o l heeft n u p l a a t s g e m a a k t v o o r een sfeervoller b i n n e n p l e i n . A a n d e z i j d e v a n d e n e g e n t i e n d e - e e u w s e Barbarakerk zal groen w o r d e n geplant. Een uiterst ontsierend

transforma¬

t o r h u i s j e w e r d v e r w i j d e r d . N a a s t d e b e s t a a n d e t o e g a n g e n z a l h e t binnen¬ p l e i n o o k via een p a d l a n g s d e k e r k en via een p a d l a n g s d e s t a d s g r a c h t bereikbaar zijn. Vrijwilligers van de Stichting Kasteeltuin C u l e m b o r g hebben, op aanwij zingen van het Genootschap A.W.K.Voet van Oudheusden, opgravingen g e d a a n o p e n k e l e plaatsen v a n h e t terrein. H e t r e s u l t a a t w a s verrassend! Z i j l e g d e n d e f u n d a m e n t e n b l o o t v a n een g e d e e l t e v a n d e o u d e s t a d s m u u r en v a n d e P o p p e n d a n s t o r e n , die d e e l u i t m a a k t e v a n d e s t a d s m u u r . D e z e fun¬ d a m e n t e n z i j n n u o p g e m e t s e l d t o t iets b o v e n h e t m a a i v e l d , z o d a t er een stukje C u l e m b o r g s e g e s c h i e d e n i s z i c h t b a a r is g e w o r d e n . In een h o e k v a n h e t v o o r m a l i g e k e r k h o f w e r d e n n o g t w e e ' v e r g e t e n ' s k e l e t t e n aangetroffen. In d e n a b i j h e i d v a n d e eerder g e n o e m d e oranjerie w e r d e n w e l i s w a a r g e e n f u n d a m e n t e n g e v o n d e n m a a r w e l is een a a n z i e n l i j k e h o e v e e l h e i d gebruiks¬ v o o r w e r p e n aangetroffen, z o a l s flesjes en p i j p e k o p p e n , w a a r o n d e r e n k e l e bijzondere exemplaren. D e aanwezigheid van de pijpekoppen kan m o g e l i j k v e r k l a a r d w o r d e n u i t h e t feit d a t s e m i n a r i e s t u d e n t e n v a n h e t z e s d e j a a r


25

Het opmetselen van de fundamenten van de Poppendanstoren. Deze toren maakte deel uit van de oude stadsmuur. Maart 1999.

'De Acht Zaligheden'. Dit achthoekige gebouwtje herbergde de toiletten voor de seminariestudenten. Later werd het bergruimte. Het zal nu gaanfungeren als 'mijmerplaats'.

Medewerkers van Stichting Kasteeltuin Culemborg bezig met het opgraven van de restanten van de oude stadsmuur met daarin de Poppendanstoren. Oktober 1997.

g e w o o n l i j k een g o u d s e pijp rookten. T u s s e n het n i e u w e g e b o u w en de stadsgracht bevindt zich een schilderachtig gebouwtje, m e t het uiterlijk v a n e e n tuinprieeltje, d a t i n d e s e m i n a r i e t i j d e e n achttal t o i l e t t e n herberg¬ de. H e t w e r d t o e n ' D e A c h t Z a l i g h e d e n ' g e n o e m d . D i t g e b o u w t j e z a l wor¬ den opgeknapt en w o r d e n bestemd tot een soort 'mijmerplaats'. M e n kan daar o p e e n b a n k j e u i t r u s t e n e n g e n i e t e n v a n h e t u i t z i c h t e n d e rust. D e b o u w v a n h e t n i e u w e s t a d s k a n t o o r is e e n u i t s t e k e n d e g e l e g e n h e i d g e w e e s t o m d e g e s c h i e d e n i s v a n d i t b i j z o n d e r e stukje C u l e m b o r g aan h e t l i c h t te b r e n g e n . H e t is te h o p e n d a t veel s t a d g e n o t e n k e n n i s z u l l e n n e m e n v a n d e z e historie. C u l e m b o r g 6 april 1999. Ben Holtkamp.


27

Kadastraal minuutplan 1826. Bij A. de voormalige neo-classicistische kerk uit 1817. De twee muurtorens in de stadsmuur waren eigendom van het seminarie. Tussen de kerk en de stadsgracht bevond zich de katholieke begraafplaats. A R.K Waterstaatskerk B Kruidtoren C

Poppendanstoren

D Kerkhof

Het seminarieterrein omstreeks 1830. De meeste oude panden waren in gebruik geweest door de kloppenschool. 1 R X Kerk (Waterstaatskerk) 2 Studiezaal 3 Uitzaai met keuken. Tot 1820 was dit de pastorie van de Barbarakerk. 4 Kruidtoren 5 Toren van de Waterstaatskerk if Kerkhof 7

Lerarenverblijf

8 Het zogenaamde Witte. huis. In 1852 startte hier de Culemborgse vestiging van de zusters JMJ, 9

Poppendanstoren

10 Klaslokalen

28


Kadasterkaart 18851. Het kolossale seminariegebouw heeft de plaats ingenomen van de diverse oude panden. De Waterstaatskerk is afgebroken. De nieuwe Barbarakerk verrees enkele tientallen meters naar het westen. Tussen de pastorie en het seminarie staat een huis, dat in 1898 werd afgebroken, zodat de kapel kon worden vergroot. De begraafplaats is er niet meer.

Kadasterkaart ca. 15165. Het gebouw is aan alle kanten vergroot, ook het zusterhuis uit 15127 is hier duidelijk te zien.


29

BRONNEN

• P.J.W. Beltjes. De Latijnse School te Culemborg. B i j d r a g e n e n m e d e d e l i n g e n d e r V e r e n i g i n g Gelre, d e e l in 1953. • J.W. Peek. Geschiedkundig Overzicht van Katholiek Culemborg. C u l e m b o r g 1928. • P.J.W. Beltjes e n P.W. S c h i p p e r . Culemborg Beeld van een Stad. C u l e m b o r g 1988. • R.E.P. de B e a u f o r t e n H e r m a N . v.d. Berg. De Monumenten van Geschiedenis en Kunst, De Betuwe. D e n H a a g 1968. • A . H . M . v. Schaik, R i c h a r d A u w e r d a e n P . P . W . M . D i r k s e . Katholiek Nederland en de Paus. U t r e c h t 1985. • J.E.H. v. R e n s w o u d e pr. 'Eia nunc commilitones'! A p e l d o o r n 1989. • Gedenkboek 150 jaar klein Seminarie Aartsbisdom Utrecht., b i j d r a g e n v a n T h . R u y s e n A . C . Ramselaar. 1968. • Schriftelijke mededelingen. J.E.H. v. R e n s w o u d e te A p e l d o o r n . • A r c h i e f Barbaraparochie te C u l e m b o r g o n d e r g e b r a c h t i n h e t stadsarchief. • Pater A l b e r i c u s de M e i j e r osa. Artikelen in de Nederlandse Analecta, osA. N i j m e g e n 1973 e n 1974. • Anders en toch het zelfde. D e z e v e n t i e n p a r t n e r s v a n de H o g e s c h o o l M i d d e n N e d e r l a n d v o o r e n n a de fusie. U t r e c h t 1994. • Culemborgse Courant, d e c e m b e r 1 9 7 6 e n later. • A r c h i e f Paters J e z u i e t e n N i j m e g e n (bestek v e r b o u w i n g 1899) • Bijlage r a a d s v e r g a d e r i n g 19 j u n i 1996, G e m e e n t e r a a d C u l e m b o r g . • V e r s l a g resultaat o p g r a v i n g e n g e d a a n d o o r de S t i c h t i n g K a s t e e l t u i n C u l e m b o r g in 1998.


31

FOTOVERANTWOORDING

Stadsarchief Culemborg Pag. 4, 5, 7, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 23, 24, 29 (links) Cor van Blokland Pag. 20, 21, 22, 25, 26. Stichting Kasteeltuin Culemborg Pag. 27.

32


vvivvnbiflii wbbbbbb^iiasbeabbi Historisch halfjaarbericht een historische beschrijving van 'de Papenhoek'

Recommend Documents