Historisch halfjaarbericht Genootschap A.W.K. Voet YU Oudhcusdcn

C U L E M B O R G S E

' V O E T N O T E N '

1940-1945 H i s t o r i s c h halfjaarbericht

2005-31

Genootschap A.W.K. Voet Y U O u d h c u s d c n

Culemborgse Voetnoten, nummer 31

Redactioneel

ISSN: 0929-1334 mei 2005 Een uitgave van 'Het Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden' Opgericht 14 oktober 1937 Redactie J.G. Borggreve, Y.E. Jakobs-Lommers en H.L.F. Lagers (eindredactie). Redactieadres Mw. Y.E. JakobsLommers Kattenstraat 10 4101 B M Culemborg e-mail: yvonne.jakobs® planet.nl Vormgeving Hans Bassa (Studio Bassa) Drukwerk Jacobs Repro, Culemborg Secretariaat Genootschap Dhr. J.G. Borggreve Vanghoutstraat 1 4105 H E Culemborg e-mail: [email protected] website: www.betuwegids.nl/voet Girorekening 50 23 582 t.n.v. Het Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden De contributie bedraagt € 12,50 per jaar. Een (vrij willige) extra bijdrage stelt het bestuur bijzon¬ der op prijs.

D

E Z E M A A N D is h e t z e s t i g j a a r g e l e d e n dat h e t w e s t e n v a n N e d e r l a n d w e r d bevrijd v a n de D u i t s e b e z e t t i n g . R e d e n g e n o e g o m dit n u m m e r v a n de Culemborgse Voetnoten in zijn g e h e e l te w i j d e n a a n de T w e e d e Wereldoorlog. A l l e r e e r s t een bijdrage v a n A l b e r t C . H . M e r k x , w a a r i n hij ver h a a l t v a n zijn C u l e m b o r g s e o o r l o g s h e r i n n e r i n g e n , o p g e s c h r e v e n a a n de h a n d v a n notities u i t die tijd en een gedeeltelijk b i j g e h o u d e n d a g b o e k . Die h e r i n n e r i n g e n b e s l a a n b e h a l v e de m e i d a g e n v a n 1940 v o o r a l de p e r i o d e 1943-1945, w a a r i n de o o r l o g v o o r C u l e m b o r g w e l h e e l nabij k w a m , in de v o r m v a n een t o e n e m e n d e nazi-terreur, bom¬ b a r d e m e n t e n en b e s c h i e t i n g e n en de h o n g e r w i n t e r . O p 10 m e i 1940 d o o k l a n g s de spoorlijn t u s s e n W o l f h e z e en Ede een g r o e p in h a v e l o z e kledij g e s t o k e n m a n n e n op, die b e w e e r d e n dat zij u i t een D u i t s k a m p o n t s n a p t e Poolse k r i j g s g e v a n g e n e n w a r e n . W a t k w a m e n zij d o e n en w a t is er v a n h e n g e w o r d e n . W e r d e n zij bij C u l e m b o r g gefusilleerd door Nederlandse militairen? A a d N e k e m a n geeft zijn visie op d e z e m y s t e r i e u z e z a a k , w a a r o v e r h e t laatste w o o r d v o o r l o p i g n o g niet g e z e g d is. 3

FOTO OMSLAG:

Canadese bevrijders in deSlotstraat. REDACTIONEEL

1

ss-militairen worden gedecoreerd op de Markt (fragment uit een Duitse propagandafilm).

1940-1945 Herinneringen, opgeschreven aan de hand van notities uit die tijd en een gedeeltelijk bijgehouden dagboek

Inleiding In de C u l e m b o r g s e V o e t n o t e n v a n f e b r u a r i 1996 staat een u i t t r e k s e l te l e z e n v a n h e t d a g b o e k v a n m e v r o u w Jo Prins-Meijer. H e t a f g e d r u k t e g e deelte b e h a n d e l t de oorlogsjaren 1940-1945. In de i n l e i d i n g t o t dat frag m e n t w o r d t o p g e m e r k t dat er n a u w e l i j k s d a g b o e k e n b e s c h i k b a a r zijn die ons v e r t e l l e n h o e m e n p e r s o o n l i j k die o o r l o g s j a r e n h e e f t b e l e e f d . Z e l f w a s ik i n die j a r e n l e e r l i n g v a n de O p e n b a r e U L o - S c h o o l i n C u l e m b o r g . In h e t najaar v a n 1944 z o u i k verder o n d e r w i j s in U t r e c h t g a a n v o l g e n . D e s p o o r w e g s t a k i n g , d o o r de N e d e r l a n d s e r e g e r i n g i n b a l l i n g s c h a p i n L o n d e n u i t g e r o e p e n o m de O p e r a t i e M a r k e t G a r d e n v a n de g e a l l i e e r d e n in N e d e r l a n d te o n d e r s t e u n e n , h i e l d d i t v o o r n e m e n echter t e g e n . In die laatste o o r l o g s w i n t e r , o o k w e l h o n g e r w i n t e r g e n o e m d , v o l g d e ik de lessen a a n de n o o d s c h o o l Jan v a n R i e b e e c k . G e d u r e n d e die j a r e n w o o n d e ik bij mijn o u d e r s t h u i s , a a n de M a r k t 4 2 . Zij h a d d e n een dames-en herenkapsalon annex parfumeriewinkel. E n k e l e j a r e n na h e t l e z e n v a n b o v e n g e n o e m d e V o e t n o t e n o n t d e k t e ik t u s s e n allerlei o u d e p a p i e r e n en b o e k e n een g e d e e l t e l i j k d a g b o e k u i t die tijd. E i g e n l i j k m e e r notities i n s c h o o l a g e n d a ' s en s c h r i f t e n . O o k w a r e n daarbij n o g e e n paar, h e l a a s te w e i n i g , b e w a a r d g e b l e v e n d o c u m e n t e n . N a de notities v a n de m e i d a g e n is echter e e n g r o o t h i a a t o n t s t a a n . Eerst v a n a f 9 s e p t e m b e r 1943 z a t er c h r o n o l o g i s c h e lijn i n . O p die d a g k w a m n a m e l i j k h e t b e r i c h t d o o r dat Italië v o o r de g e a l l i e e r d e n h a d g e c a p i t u leerd. W a a r s c h i j n l i j k v o n d i k dat t o e n z o ' n h i s t o r i s c h k e e r p u n t i n mijn o o r l o g s b e l e v e n i s s e n dat ik m e e r b e n g a a n n o t e r e n . N i e t alle d a g e n z i j n s i n d s d i e n b e s c h r e v e n . Ik d e n k dat er o p die d a g e n in mijn b e l e v i n g n i e t iets s p e c i a a l s g e b e u r d e . O o k z i j n niet alle g e n o e m d e feiten in h e t o o r l o g s g e b e u r e n j u i s t . Ik b e d o e l de g e r u c h t e n die w e l e e n g r o n d v a n w a a r h e i d b e v a t t e n , m a a r s o m s iets te v o o r b a r i g w a r e n . B e d e n k dat w e a f h a n k e l i j k w a r e n v a n de d o o r de D u i t s e r s g e c e n -

1940-1945

3

sureerde r a d i o en k r a n t en v a n b e r i c h t e n v i a i l l e g a l e b l a d e n en de radio¬ z e n d e r Oranje u i t L o n d e n . D e z e d a g b o e k n o t i t i e s b e v a t t e n g e e n s p e c t a c u l a i r e p e r s o o n l i j k e be¬ l e v e n i s s e n . N u i k z e veel j a r e n later w e e r g e v o n d e n h e b , laten z e a l l e e n z i e n h o e een j o n g e s t a d g e n o o t die hij in die j a r e n w a s , die tijd h e e f t be¬ leefd. N i e t m e e r en o o k niet m i n d e r . Winter 1939-1940 In die w i n t e r w a s i k l e e r l i n g v a n h e t t w e e d e j a a r v a n e e n z o g e h e t e n o p l e i d i n g s k l a s v a n de RK P a r o c h i a l e J o n g e n s s c h o o l W i l l i b r o r d u s in de Sint J a n s k e r k s t r a a t . H e t h o o f d v a n die s c h o o l , m e e s t e r J. Bijen, h a d v o o r j o n g e n s die i n a a n m e r k i n g z o u d e n k o m e n o m na de l a g e r e s c h o o l verder te leren, een t w e e j a r i g e o p l e i d i n g i n g e s t e l d . E i g e n l i j k w a r e n dat de t w e e laatste schooljaren. In e e n a p a r t l o k a a l k r e g e n w e d a n w a t z w a a r d e r e lessen d a n de g e w o n e z e s d e en z e v e n d e k l a s . D a a r k r e g e n w e o o k les i n de Franse t a a l (eerste l e s : papafume une pipe). H e t w a s de p e r i o d e v a n de m o b i l i s a t i e . Er w a s o o r l o g t u s s e n Duits¬ l a n d , E n g e l a n d en F r a n k r i j k . En t u s s e n R u s l a n d en F i n l a n d . D e Neder¬ l a n d e r s w a r e n o p de h a n d v a n u n d e r d o g F i n l a n d . E e n k e n n i s v a n m i j n ouders leverde, z o a l s o o k a n d e r e n , zijn g o u d e n t r o u w r i n g in, i n r u i l v o o r e e n m e t a l e n . D i t o m F i n l a n d te s t e u n e n . O o k in en o m C u l e m b o r g w a s veel veldgrijs te z i e n . G e e n w o n d e r m e t al die forten r o n d o m : S p o e l , E v e r d i n g e n en H o n s w i j k . In h e t RK P a r o c h i e h u i s i n de G r o t e K e r k s t r a a t (later p a r t y c e n t r u m D e L a n t a a r n ) w a s e e n a a n t a l s o l d a t e n g e l e g e r d . H e t w a s de 3e C o m p a g n i e Pioniers (3CP) E n k e l e v a n d e z e s o l d a t e n , k o r p o r a a l Essers en s o l d a a t E y m a e l , b e i d e n u i t H o e n s b r o e k , k w a m e n r e g e l m a t i g bij ons t h u i s o m een k a a r t j e te l e g g e n . E n dat g e b e u r d e in m e e r d e r e g e z i n n e n . In de gro¬ te z a a l h a d d e n de s o l d a t e n h u n b r i t s e n (slaapplaatsen). H e t voorste g e deelte w e r d g e b r u i k t als c a n t i n e . S o m s m o e s t ik o n z e ' h u i s s o l d a t e n ' een b o o d s c h a p b r e n g e n . D a n k r e e g i k e e n k o p koffie (5 cent) of een g e v u l d e k o e k v o o r d e z e l f d e prijs. D a a r k o n je o o k s i g a r e t t e n k o p e n . Ik h e r i n n e r m e pakjes v a n 20 s t u k s v a n h e t m e r k W e e r m a c h t (15 cent). D e verpak¬ k i n g l e e k als t w e e d r u p p e l s w a t e r o p h e t d u u r d e r e m e r k W i n g s . Vrijdag 10 mei 1940 A l s dertienjarige z o r g e l o z e j o n g e n h a d i k een g e z o n d e , vaste slaap. W a n t h e t w a s pas t e g e n z e s u u r 's m o r g e n s dat m i j n m o e d e r h e t n o d i g v o n d o m mij w a k k e r te m a k e n . Ik h a d v a n al dat g e d r e u n v a n overvlie¬ g e n d e v l i e g t u i g e n niets g e m e r k t . O p de m a r k t s t o n d e n vele b u u r t b e w o ¬ ners n a a r die l u c h t a r m a d a te k i j k e n . O n z e o v e r b u u r m a n , de groente¬ h a n d e l a a r B e r n a r d Jansen, w a s er z e k e r v a n dat d e z e v l i e g t u i g e n o p w e g w a r e n o m E n g e l a n d te b o m b a r d e r e n . N i e m a n d d a c h t i n eerste i n s t a n t i e a a n een o o r l o g t e g e n N e d e r l a n d . O m z e s u u r z e t t e mijn v a d e r de radio

4

CULEMBORGSE 'VOETNOTEN'

2005-31

a a n . Er w e r d e e n p r o c l a m a t i e v a n de k o n i n g i n v o o r g e l e z e n d o o r h e t A N P ( A l g e m e e n N e d e r l a n d s P e r s b u r e a u ) . Dit w e r d g e v o l g d d o o r b e r i c h t e n over p a r a c h u t i s t e n en al n e e r g e h a a l d e D u i t s e v l i e g t u i g e n . T o e n d r o n g h e t t o t ons a l l e m a a l d o o r dat D u i t s l a n d h e t n e u t r a l e N e d e r l a n d h a d overvallen. Z a t e r d a g 11 mei 1940 Z o a l s in de m e e s t e m i d d e n s t a n d s g e z i n n e n , m o e s t e n de k i n d e r e n af en t o e e e n handje m e e h e l p e n als h e t d r u k w e r d . O o k v o o r mij w a s dit g e e n u i t z o n d e r i n g . M i j n z e s j a a r j o n g e r e b r o e r Kees w a s h i e r n o g v a n vrijge¬ steld. In w a t t o e n de h e r e n s a l o n w e r d g e n o e m d , w e r d de situatie v a n de d a g d o o r de k l a n t e n d r u k b e s p r o k e n . Ik z a t d a a r m e t rooie oortjes bij. M i j n v a d e r h a d bij h e t b e g i n v a n de m o b i l i s a t i e m e t h e t M i n i s t e r i e v a n Defensie een s o o r t c o n t r a c t a f g e s l o t e n . Dit c o n t r a c t h i e l d in dat alle mi¬ l i t a i r e n v a n de 3e C o m p a g n i e Pioniers z i c h t e g e n e e n z e e r g e r e d u c e e r d t a r i e f bij ons k o n d e n l a t e n k n i p p e n en scheren. E e n g e d e e l t e w e r d d o o r h e t M i n i s t e r i e g e s u p p l e e r d . H e t w a s dus b e h a l v e de C u l e m b o r g s e klan¬ t e n e x t r a d r u k d o o r d e z e m i l i t a i r e k l a n t e n k r i n g . D a g e l i j k s k w a m er o o k e e n eerste l u i t e n a n t o m z i c h te l a t e n s c h e r e n . D e z e m a n s p r a k n o o i t m e t i e m a n d en b l e e f altijd stil. M i j n v a d e r n o e m d e h e m in de h u i s e l i j k e k r i n g w a t o n e e r b i e d i g W i l l e m de Z w i j g e r . R e g e l m a t i g w a s h e t o p d e z e d a g l u c h t a l a r m . V a n w e g e h e t vele g l a s a a n de v o o r k a n t v a n ons h u i s g i n g e n wij u i t v o o r z o r g bij z o ' n lucht¬ a l a r m altijd in h e t b e r g k a m e r t j e achter de h e r e n s a l o n s t a a n of z i t t e n . O o k d e z e l u i t e n a n t s t o n d bij h e t eerste s i r e n e s i g n a a l u i t z i j n stoel o p , s o m s m e t s c h e e r s c h u i m o p zijn g e z i c h t en w a s d i k w i j l s eerder d a n wij i n de b e r g k a m e r . Z o n d a g 12 mei, Pinksteren Z o a l s g e w o o n l i j k g i n g e n m i j n o u d e r s (en i k m o e s t o o k mee) na de k e r k d i e n s t - z o r o n d t w a a l f u u r - n a a r mijn g r o o t o u d e r s , die o p de V a r k e n s m a r k t w o o n d e n . O o k de o o m s en t a n t e s die in C u l e m b o r g w o o n d e n , w a r e n d a a r altijd bij. D a a r w e r d koffie g e d r o n k e n . D e m a n n e n k r e g e n e e n of t w e e borreltjes, de d a m e s een glaasje b o e r e n j o n g e n s en de k i n deren k r e g e n ' r o o d w a t e r ' , l i m o n a d e s i r o o p m e t w a t e r . M i j n opa w a s v a n die o o r l o g z o o n d e r de i n d r u k dat hij m e t h e t o o g o p de e r n s t v a n de d a g g e e n a l c o h o l i s c h e v e r s n a p e r i n g liet i n s c h e n k e n . M a a n d a g 13 mei 1940 C u l e m b o r g l i g t b l i j k b a a r in de v u u r l i n i e . O v e r a l h o o r j e a f w e e r g e s c h u t . V a n m i d d a g h e e f t e e n v l i e g t u i g b o m m e n g e g o o i d o p villa S p r o k k e l e n b u r g , w a a r een m i l i t a i r e s t a f g e k w a r t i e r d is. Er t r e k k e n a l l e m a a l v r e e m de m e n s e n d o o r de s t a d . H e t zijn e v a c u é s u i t de B e t u w e o p d o o r t o c h t . M a a r o o k m i l i t a i r e n t r e k k e n h e e n en weer. A l l e m a a l erg z e n u w a c h t i g

1940-1945

5

en z e e r v e r m o e i d . E e n deel h o u d t e e n r u s t p a u z e op de M a r k t . Buurtbe¬ w o n e r s b r e n g e n h e n koffie, t h e e en s o m s b o t e r h a m m e n . E n d a n g a a n z e w e e r verder. D i n s d a g 14 mei 1940 D e D u i t s e r s z i t t e n a a n de o v e r k a n t v a n de L e k . Er w o r d t d o o r de Neder¬ l a n d s e s o l d a t e n in de r i c h t i n g v a n de S p o o r b r u g g e s c h o t e n o m z e t e g e n te h o u d e n . D e D u i t s e r s s c h i e t e n t e r u g . A c h t e r de V i s m a r k t o p de H a v e n d i j k v a l l e n g r a n a t e n . M e n s e n v l u c h t e n u i t h u n h u i z e n in de r i c h t i n g v a n de b i n n e n s t a d . Ik h o o r r o e p e n : 'er zijn d o o i e n g e v a l l e n ' . ' W e g w e z e n ' , riep i e d e r e e n . N u h a d d e n w e v r o e g e r al u i t v o o r z o r g evac u a t i e k a a r t e n g e k r e g e n , die w e o m o n z e h a l s m o e s t e n h a n g e n . H i e r o p s t o n d e n o n z e g e g e v e n s . Er w e r d o m g e r o e p e n dat w e m o e s t e n e v a c u e r e n n a a r B e u s i c h e m . W a t raar, d a n ga je t o c h de v i j a n d t e g e m o e t . N a a r h e t w e s t e n k o n niet, w a n t d a a r w a r e n m i j n e n g e l e g d . H o e d a n o o k , w e g v a n die s p o o r b r u g . M e n s e n l i e p e n te z e u l e n m e t k r u i w a g e n s , h a n d k a r r e n , fietsen.

Dit o m m a a r z o v e e l m o g e l i j k h u i s r a a d en k l e r e n m e e te n e m e n .

M i j n m o e d e r h a d een h a n d i g e o p l o s s i n g . Zij h a d t e n tijde v a n de Eerste W e r e l d o o r l o g in W e e r t g e w o o n d en h a d d a a r B e l g i s c h e v l u c h t e l i n g e n zien komen. Die h a d d e n z i c h p r a c t i s c h i n g e s t e l d . Z o d e e d mijn m o e d e r o o k m e t o n s . Je k o n m a a r n o o i t w e t e n w a a r w e t e r e c h t k w a m e n en h o e l a n g h e t z o u d u r e n . O n d a n k s de w a r m e m e i m a a n d t r o k k e n w e eerst een regen¬ j a s a a n en d a a r o v e r e e n w i n t e r j a s . In de z a k k e n w e r d e n a l l e m a a l k l e i n e d i n g e n g e s t o p t . Z e rolde v o o r ieder e e n d e k e n m e t t o u w t j e s vast, die je d a n m e t e e n r i e m s c h u i n o p j e r u g k o n d r a g e n . D a n h a d j e de h a n d e n vrij o m e e n z a k of tas te d r a g e n . Z o w a s ieder zijn e i g e n p a k e z e l t j e en h a d j e veel k l e i n e b e n o d i g d h e d e n o n d e r h a n d b e r e i k bij j e . In de Z a n d s t r a a t v l o g e n w e e r v l i e g t u i g e n over ons h e e n . M e n s e n sto¬ v e n n a a r de k a n t . E e n N e d e r l a n d s e m i l i t a i r s l o e g m e t de k o l f v a n z i j n g e w e e r de g r o t e s h o w r o o m r u i t e n v a n C h e v r o l e t - g a r a g e T o n o p e n . Z o k o n d e n w e d a a r s c h u i l e n t o t h e t s c h i e t e n voorbij w a s . M a a r op de W e i d s t e e g m o e s t e n w e w e e r een p a a r k e e r de g r e p p e l i n d u i k e n . In B e u s i c h e m w a s alles v o l . Wij k w a m e n i n H o t e l D e Z w a a n o p de M a r k t . M i j n m o e d e r k r e e g e e n s t o e l , mijn v a d e r z a t o p de g r o n d . M i j n broertje en i k w e r d e n o p h e t biljart n e e r g e z e t en v i e l e n af en toe in slaap o p dat g r o e n e l a k e n . W o e n s d a g 15 mei 1940 A l h e e l v r o e g de v o l g e n d e m o r g e n h o o r d e n w e dat N e d e r l a n d gecapi¬ t u l e e r d h a d . W e m o c h t e n w e e r t e r u g n a a r h u i s . O m d a t veel m e n s e n n u v e r s c h i l l e n d e r i c h t i n g e n n a m e n , w a s h e t niet z o c h a o t i s c h als o p de h e e n w e g . R o n d h e t m i d d a g u u r w a r e n w e w e e r t h u i s . G e l u k k i g w a s er niets k a p o t .

6


2005-31

Mei/Augustus

Duitse parade op de Markt

D e N e d e r l a n d s e s o l d a t e n w a r e n n o g n i e t a l l e m a a l n a a r h u i s . Ik h e r i n n e r

(fragment uit een Duitse

m e d a t velen e e n w i t v i g n e t j e o p de m o u w k r e g e n . D i e b e h o o r d e n t o t de

propagandafilm).

zogeheten Opbouwdienst. Bij o n s a a n de o v e r k a n t o p de M a r k t h a d d e n de h o t e l s V u l t o en Veen en r e s t a u r a n t V a n G e l d e r ieder j a a r h u n s t o e p verbreed m e t h o u t e n vlon¬ ders e n w i n d s c h e r m e n . Die v o r m d e n g r o t e terrassen, a a n de v o o r k a n t a f g e z e t m e t b l o e m b a k k e n vol g e r a n i u m s . D e eerste tijd z a g j e d a a r dik¬ wijls D u i t s e s o l d a t e n koffie z i t t e n d r i n k e n , s o m s m e t d o z e n m e t g e b a k j e s . Die l u x e w a r e n z e in D u i t s l a n d niet g e w e n d : Richtige

Bohnenkaffee

und Torten mit Schlagsahne. H e r i n n e r i n g e n uit de periode 1940 - 1943 Stap v o o r stap h e b b e n de D u i t s e b e z e t t e r s m a a t r e g e l e n u i t g e v a a r d i g d en i n g e v o e r d die de N e d e r l a n d e r s zijn g a a n irriteren. D a n o n t s t a a t er e e n reactie. D e b e z e t t e r k a n o n s w e l t o t veel z a k e n d w i n g e n , m a a r be¬ r e i k t d a a r m e e s o m s h e t t e g e n o v e r g e s t e l d e v a n zijn b e d o e l i n g . Er ont¬ staat e e n n i e u w s o o r t N e d e r l a n d s s a a m h o r i g h e i d s g e v o e l . M e n is g a a n z o e k e n o m d i t te laten b l i j k e n . E n k e l e m a a n d e n n a de c a p i t u l a t i e w o r d e n alle p o l i t i e k e partijen,

1940-1945

7

b e h a l v e de N S B , v e r b o d e n . N u o n t s t a a t er een s e m i - p o l i t i e k e b e w e g i n g w a a r i n veel v a n de v r o e g e r e p o l i t i e k e partijleden o n d e r d a k v i n d e n , de N e d e r l a n d s e U n i e . O o k i n C u l e m b o r g v i n d t dit zijn w e e r k l a n k . M e t h e t b l a d De Unie w o r d t o p straat g e c o l p o r t e e r d , z o a l s o o k N S B - l e d e n dit m e t h u n o r g a a n Volk en Vaderland d o e n . O p e e n g e g e v e n m o m e n t w o r d t d i t colporteren verboden. M a a r je k o n het blad nog wel k o p e n , bijvoorbeeld bij b o e k h a n d e l B o l d i n g h o p de M a r k t . Die b o e k h a n d e l w e r d in die j a r e n g e d r e v e n d o o r j u f f r o u w L.(Lien) B o l d i n g h . Z e l f b e n ik al v a n h e e l j o n g s af a a n een fervent lezer. V o o r a l g e s c h i e d e n i s en de c u l t u u r v a n andere v o l k e n h a d d e n mijn belangstel¬ l i n g . M a a r o o k p o l i t i e k . Die voorliefde v o o r g e s c h i e d e n i s is op de U L O s c h o o l e x t r a a a n g e w a k k e r d d o o r de m a n i e r w a a r o p de leraar geschiede¬ nis, de h e e r J. v a n E u p e n , d i t v a k d o c e e r d e . Je k o n b e t e r z e g g e n dat hij niet d o c e e r d e , m a a r m e e r d e c l a m e e r d e . Z o w e e t i k m e n u n o g t w e e v a n zijn u i t s p r a k e n te h e r i n n e r e n . Bij h e t v a k V a d e r l a n d s e G e s c h i e d e n i s en de T a c h t i g j a r i g e o o r l o g z e i hij o n d e r m e e r over de S p a a n s e l a n d v o o g d P a r m a : ' O n d a n k s dat hij een t e g e n s t a n d e r v a n de Staten w a s , m o e t g e z e g d w o r d e n dat P a r m a e e n edel m a n w a s , j a w e l , e e n e d e l m a n t o t i n de t o p p e n v a n zijn v i n g e r s ' . Later bij h e t v a k A l g e m e n e G e s c h i e d e n i s s p r a k hij over de G r i e k s e o o r l o g e n o n d e r a n d e r e : ' E n L e o n i d a s , de d a p p e r e G r i e k s e v e l d h e e r , stierf in de Pas v a n T h e r m o p y l é d o o r v e r r a a d , s a m e n m e t d r i e h o n d e r d zijner d a p p e r e n ' . E e n o n v e r g e t e l i j k e leraar, die m e n e e r V a n E u p e n . D i e z e l f d e j u f f r o u w B o l d i n g h , die mijn voorliefde v o o r ge¬ s c h i e d e n i s k e n d e en bij w i e i k altijd mijn b o e k e n k o c h t , heeft mij n o g een k e e r e e n c l a n d e s t i e n u i t g e g e v e n b o e k v a n A n d r é M a u r o i s v e r k o c h t . Er w a s n o g een b o e k h a n d e l o p de M a r k t . B e t e r g e z e g d een kantoor¬ boekhandel. De eigenaar daarvan was H e n k van Luin, een k l a n t van mijn vader. D e z e z a a k w a s g e v e s t i g d in een k l e i n p a n d o p de h o e k v a n h e t Koestraatje, t e g e n o v e r de t r a p p e n v a n h e t S t a d h u i s . Via h e m k o c h t mijn v a d e r v o o r een v a n mijn v e r j a a r d a g e n e e n z e s d e l i g e serie woorden¬ b o e k e n F r a n s , D u i t s en E n g e l s v a n de b e k e n d e uitgeverij W o l t e r s . N u i k dit n a l e e s , b e s e f ik dat i k d e z e o u d e w o o r d e n b o e k e n v a n tijd t o t tijd n o g steeds g e b r u i k . O p z i c h n i e t z o bijzonder, w a r e h e t n i e t dat zij destijds z e e r m o e i l i j k te k r i j g e n w a r e n . Prijs p e r deel ƒ 3,95, g e b o n d e n i n l i n n e n b a n d . D e z e H e n k v a n L u i n , e e n Brabander, w a s l i d v a n e e n k l e i n e poli¬ t i e k e b e w e g i n g , Z w a r t Front. Later is de n a a m g e w i j z i g d i n N a t i o n a a l Front. D e z e p o l i t i e k e partij s t o n d o n d e r l e i d i n g v a n A r n o l d Meijer, o o k een Brabander. Zij s t o n d e n e e n soort fascistische staat voor, z o a l s die v a n M u s s o l i n i i n Italië. D e b o e k h a n d e l a a r V a n L u i n m a a k t e v o o r d e z e partij r e c l a m e in een k l e i n v i t r i n e k a s t j e dat hij n a a s t zijn e t a l a g e a a n de m u u r h a d b e v e s t i g d . O v e r i g e n s is d e z e partij (die n i e t p r o - d u i t s was) s a m e n m e t de N e d e r l a n d s e U n i e d o o r de D u i t s e b e z e t t e r i n d e c e m b e r 1941 v e r b o d e n . D o o r de D u i t s e b e z e t t e r w a r e n p r a c t i s c h alle v e r e n i g i n g e n die z i c h

8


2005-31

niet a a n de n a t i o n a a l - s o c i a l i s t i s c h e richtlijnen w i l d e n c o n f o r m e r e n , v e r b o d e n . H e t g e v o l g w a s dat er veel k l e i n e clubjes o n t s t o n d e n , m e e s t a l onder dekmantel van bepaalde activiteiten. Z o d o e n d e werden sociale, o n t s p a n n e n d e e n / o f r e l i g i e u z e c o n t a c t e n v o o r t g e z e t . Z e l f h o o r d e ik bij t w e e v a n die clubjes. D e eerste b e s t o n d u i t e e n g r o e p v a n bijna v e e r t i g j o n g e n s . Zij v o r m d e n de m i s d i e n a a r s en a c o l i e t e n , d i e n e n d e f u n c t i e s bij R k k e r k e l i j k e p l e c h t i g h e d e n en v i e r i n g e n . N o r m a l i t e r w a r e n h i e r v o o r m a a r a c h t tot t i e n j o n g e n s n o d i g . O n d e r d e z e d e k m a n t e l h a d e e n paro¬ c h i e g e e s t e l i j k e , de a u g u s t i j n e r pater G r i j p i n k , o p die m a n i e r e e n jon¬ g e n s v e r e n i g i n g o p g e r i c h t . Z o ' n clubje g i n g , als de tijd w e e r e v e n r u s t i g w a s , e e n d a g j e u i t . Ik h e r i n n e r m e z o ' n d a g in de o m g e v i n g v a n B o x t e l . E e n a n d e r i l l e g a a l clubje w a s de Spiritclub. Iedere z o n d a g m i d d a g k w a m e n w e bijeen. A l s c l u b l o k a a l g e b r u i k t e n w e de m o d e v a k s c h o o l v a n m e j u f f r o u w R i e t t e n B e r g e in de G o i l b e r d i n g e r s t r a a t . O m d a t t w e e v a n h a a r z u s j e s (Tiny en Joep) en e e n broer (Koos) l i d w a r e n , w a s f a m i l i e - en v r i e n d e n b e z o e k de d e k m a n t e l . W e h i e l d e n ons b e z i g m e t voordrach¬ t e n , t o n e e l s t u k j e s , t a f e l t e n n i s en af en toe w a n d e l i n g e n . V a n de andere l e d e n h e r i n n e r i k m e H a n n e k e v a n Vliet, Lies K e e s t r a , T i l l y M o l , H e n k v a n U d e n en W i m de L e e u w . O n d a n k s de o o r l o g en een steeds g r o e i e n d e N e d e r l a n d s e s a a m h o r i g h e i d w a s h e t n o g w e l een ' v e r z u i l d e ' tijd. D e l e d e n v a n dit clubje w a r e n d a n o o k allen r o o m s - k a t h o l i e k . T o c h w e r d e n er m e t a n d e r e n al c o n t a c t e n g e z o c h t . Z o w a r e n er u i t w i s s e l i n g e n m e t e e n s o o r t g e l i j k g e r e f o r m e e r d clubje dat o n d e r l e i d i n g s t o n d v a n Kees K r a b b e en F e n n a de Jong. Voorgaande herinneringen zijn opgeschreven naar aanleiding van gevonden notities in gewone- en schoolagenda's van die tijd. Vanaf donderdag 9 september 1943 heb ik de gebeurtenissen zoals ik die beleefd heb, meer systematisch in dagboekvorm bijgehouden. Hieronder laat ik die volgen. D o n d e r d a g 9 september 1943 V a n d a a g w e r d v i a de r a d i o (de o n d e r D u i t s e controle s t a a n d e Neder¬ l a n d s e O m r o e p ) en o o k v i a de k r a n t h e t b e r i c h t w e e r g e g e v e n dat Italië v o o r de g e a l l i e e r d e n heeft g e c a p i t u l e e r d en dat M u s s o l i n i o p last v a n de k o n i n g g e v a n g e n g e n o m e n is. Vrijdag 10 september 1943 In Italië schijnt een g r o t e v e r w a r r i n g te h e e r s e n . H i t l e r heeft een k o r t e radiorede g e h o u d e n v a n t i e n m i n u t e n , die n a t u u r l i j k o o k d o o r de N e d e r l a n d s e O m r o e p w e r d u i t g e z o n d e n . D e D u i t s e r s h e b b e n R o m e en N o o r d - I t a l i ë b e z e t . Zij z e g g e n de k u n s t s c h a t t e n en o o k V a t i c a a n s t a d te z u l l e n b e s c h e r m e n . D e Italiaanse m a a r s c h a l k B a d o g l i o s c h a a r t z i c h m e t h e t Italiaanse l e g e r a a n de k a n t v a n de g e a l l i e e r d e n .

1940-1945

9

Z a t e r d a g 2 october 1943 H e d e n e e n o p r o e p k a a r t g e k r e g e n o m g e k e u r d te w o r d e n v o o r de Ne¬ d e r l a n d s e A r b e i d s d i e n s t (een d o o r de D u i t s e r s o p g e r i c h t e , op s e m i - m i l i taire leest g e s c h o e i d e o r g a n i s a t i e ) . W o e n s d a g 13 october 1943 Er zijn w e e r e v a c u é e s u i t de o m g e v i n g v a n D e n H a a g a a n g e k o m e n . D e z e m e n s e n m o e t e n d a a r v e r t r e k k e n o m d a t in h e t g e b i e d w a a r zij wo¬ n e n , v e r d e d i g i n g s w e r k e n d o o r de D u i t s e r s w o r d e n a a n g e l e g d . M e t e e n a a n t a l s c h o o l l e e r l i n g e n w e r d e n wij a a n g e w e z e n o m d e z e e v a c u é s n a a r C u l e m b o r g s e g e z i n n e n te b r e n g e n v o o r tijdelijk o n d e r d a k . D o n d e r d a g 21 october 1943 D e k r a n t m a a k t m e l d i n g v a n de d o o d , a f g e l o p e n m a a n d a g , v a n de be¬ k e n d e r o m a n s c h r i j v e r A . M . de Jong ( b e k e n d s t e w e r k : Merijntje G i j z e n ) . M a a n d a g 25 october 1943 V a n a v o n d k w a m e n er t w e e g e w a p e n d e b u r g e r m a n n e n en e e n plaatse¬ lijke a g e n t v a n politie b i n n e n e n w i l d e n Jack R o h o f f s p r e k e n . D e z e Jack is e n i g e tijd g e l e d e n bij mijn vader k a p p e r s b e d i e n d e g e w e e s t . Hij k w a m u i t de b u u r t v a n A l k m a a r . Waarschijnlijk is hij e r g e n s o n d e r g e d o k e n . Die kerels d e d e n e e n beetje m o e i l i j k o m d a t z e d a c h t e n d a t i k de gezoch¬ te w a s . Z a t e r d a g 20 november 1943 H o e r a , eindelijk e e n s c h o e n e n b o n v a n h e t d i s t r i b u t i e k a n t o o r g e k r e g e n . Vrijdag 26 november 1943 O p o n z e U L O - s c h o o l is e e n l u c h t b e s c h e r m i n g s d i e n s t i n g e s t e l d . Ik b e n i n g e d e e l d bij de sectie B r a n d w a c h t a l a r m . Z a t e r d a g 20 december 1943 Verjaardag. V a n mijn ouders h e t b o e k Treurspel van Frankrijk v a n A n d r é M a u r o i s g e k r e g e n . H e t is e e n c l a n d e s t i e n e u i t g a v e , die j u f f r o u w B o l d i n g h mij a a n g e b o d e n h a d . D e b e r o e m d e Franse schrijver v e r h a a l t in dit b o e k (Tragédie en France) over h e t v e r z i e k t e p o l i t i e k e s y s t e e m v a n de j a r e n v ó ó r d e z e o o r l o g e n de eerste w e k e n v a n d e z e o o r l o g in F r a n k r i j k . Vrijdag 21 januari 1944 Via h e t R o d e K r u i s is er e e n k o r t e , v o o r g e d r u k t e k a a r t g e k o m e n v a n o n z e f a m i l i e in E l i z a b e t h s t a d in de B e l g i s c h e C o n g o (daar w o n e n t w e e z u s t e r s , e e n o o m en e e n n e e f v a n mijn m o e d e r ) . O p die k a a r t s t o n d e e n a a n t a l regels waarbij de a f z e n d e r k o n a a n k r u i s e n w a t hij m e d e w i l d e delen. H i e r u i t b e g r e p e n wij d a t h e t h e n allen g o e d g i n g .

10


2005-31

Vrijdag 4 februari 1944 Enorme aantallen vliegtuigen overgekomen, richting Duitsland. M a a n d a g 21 februari 1944 N i e u w e s t a m k a a r t o p h e t D i s t r i b u t i e k a n t o o r a f g e h a a l d . D e z e is n o d i g o m o p v e r t o o n h i e r v a n v a n tijd t o t tijd n i e u w e d i s t r i b u t i e b o n n e n v o o r l e v e n s m i d d e l e n etc. te k u n n e n k r i j g e n . D i n s d a g 22 februari 1944 H e t is r u m o e r i g in de l u c h t . M e n fluistert d a t er b o v e n N i j m e g e n e e n v u u r g e v e c h t is g e w e e s t . In de stad m o e t e n h o n d e r d e n d o d e n z i j n geval¬ len W a t er v a n w a a r i s . D o n d e r d a g 24 februari 1944 V a n m i d d a g e e n p r o e f l u c h t w e e r a l a r m . O p s c h o o l e e n w i t t e b a n d gekre¬ g e n v a n de l u c h t b e s c h e r m i n g s d i e n s t . Ik h o o p d a t ik h e m n o o i t b e h o e f te g e b r u i k e n . Stel j e v o o r d a t w e h i e r o o k die b o m b a r d e m e n t e n k r i j g e n z o a l s v a n de w e e k i n N i j m e g e n , A r n h e m en E n s c h e d e .

1940-1945

11

Z o n d a g 26 februari 1944 G i s t e r e n a v o n d w a s er o p de r a d i o e e n u i t z e n d i n g v a n de b e g r a f e n i s v a n de t a l l o z e d o d e n d o o r h e t g e a l l i e e r d e b o m b a r d e m e n t o p N i j m e g e n . W a s dat een v e r g i s s i n g v a n de E n g e l s e n ? T i j d e n s de k e r k d i e n s t , v a n d a a g bij o n s , p r e e k t e p a s t o o r W i l d e r b e e k over h e t m i s d a d i g e z w a r t h a n d e l e n . W o e n s d a g 8 m a a r t 1944 Verschillende malen zijn d r o m m e n geallieerde vliegtuigen heel laag o v e r g e v l o g e n . H e t g e r u c h t g a a t dat de v l i e g v e l d e n T w e l l o , W a a l h a v e n , U d e n en S o e s t e r b e r g zijn g e b o m b a r d e e r d . M a a r z e k u n n e n o o k r i c h t i n g D u i t s l a n d g a a n . A l s variatie o p een b e k e n d radioliedje h o o r j e n u zacht¬ jes z i n g e n : IN DE M I N E M I N N E MANESCHIJN B O M B A R D E R E N ZIJ B E R L I J N B O M B A R D E R E N ZIJ B E R L I J N

KORT EN KLEIN.

D o n d e r d a g 16 m a a r t 1944 V a n d a a g is o p s c h o o l e e n a a n t a l m e n s e n v a n de Organisation Todt ge¬ w e e s t , een s e m i - m i l i t a i r e D u i t s e o o r l o g s o r g a n i s a t i e , die h e t g e b o u w h e b b e n g e v o r d e r d . Wij v e r h u i z e n n u n a a r de N u t s F r ö b e l s c h o o l in de Goilberdingerstraat. V a n a v o n d heeft die Organisation Todt z o m a a r m a n n e n en j o n g e n s v a n de straat o p g e p i k t . Zij k w a m e n aanrijden m e t een g r o t e auto. V o o r o p h e t s p a t b o r d z a t e e n o T ' e r i n u n i f o r m . A f en t o e s p r o n g hij v a n de auto af en g r e e p z o m a a r m e n s e n , die m e e m o e s t e n . O o k v i e l e n zij h u i z e n b i n n e n . O o k bij ons zijn z e g e w e e s t . M a a r zij h a d d e n p e c h . O p dat mo¬ m e n t w a s ik er ' t o e v a l l i g ' net e v e n niet. W o e n s d a g 5 april 1944 V a n t w e e t o t k w a r t over v i e r in de rij g e s t a a n o m d i s t r i b u t i e b o n n e n af te halen. W o e n s d a g 12 april 1944 Vader heeft e r g e n s t u r v e n o p de k o p w e t e n te t i k k e n en i k m o c h t z e o p een karretje g a a n h a l e n . H e t w a r e n er d r i e h o n d e r d . V o o r l o p i g w e e r brandstof. Z a t e r d a g 22 april 1944 Vandaag vier keer luchtalarm D o n d e r d a g 27 april 1944 Electriciteit w o r d t g e r a n t s o e n e e r d . Vader is n a a r de electriciteitsmaat-

12


2005-31

schappij P G E M in A r n h e m g e w e e s t o m e x t r a r a n t s o e n . M a a r h e l a a s , w e k r i j g e n dat n i e t . M a a r m e t h e t h u i d i g e r a n t s o e n k u n n e n w e de dames¬ k a p s a l o n niet d r a a i e n d e h o u d e n . D a n m a a r in o v e r t r e d i n g , z e i mijn va¬ der. H i e r achter i n h e t a u g u s t i j n e r k l o o s t e r z i t de Organisation Todt en die k r i j g t v o l o p s t r o o m . D u s e e n n a a l d in h e t z w a r t e m e t e r k a s t j e g e b o o r d en o n d e r h e t r o n d d r a a i e n d e meterschijfje g e d a a n . V a n tijd t o t tijd e e n k l e i n e sleutel a a n de b u i t e n k a n t g e h a n g e n . D a n k r i j g j e t o c h s t r o o m , m a a r de m e t e r l o o p t niet. Z o t a p j e i l l e g a a l s t r o o m af. (PS later hier tus¬ sen g e v o e g d : na de o o r l o g netjes a a n g e g e v e n en a l s n o g de a f g e t a p t e s t r o o m b e t a a l d , plus b o e t e v o o r e e n n i e u w e m e t e r k a s t ) . M a a n d a g 1 mei 1944 D e t e l e f o o n d i e n s t w e r k t niet meer. D o n d e r d a g 4 mei 1944 W e g e n s r a n t s o e n e r i n g is t o t 10 m e i de n o r m a l e s t r o o m l e v e r i n g stopge¬ z e t . N o u w o r d t h e t o p p a s s e n j o n g e n s m e t dat a f t a p p e n . W o e n s d a g 31 mei 1944 V a n m i d d a g h e v i g v l i e g t u i g g e v e c h t . A f w e e r g e s c h u t en l u c h t a l a r m in w e r k i n g . Later h o o r d e n w e dat de t r e i n u i t D e n B o s c h b e s c h o t e n is. Er schijnen n e g e n d o d e n en z e v e n g e w o n d e n te z i j n . E e n boerderij is afge¬ b r a n d . D a c h t e n de E n g e l s e n dat h e t een s o l d a t e n t r e i n w a s ? D i n s d a g 6 j u n i 1944 V a n d a a g s t o n d h e t v o l g e n d e b e r i c h t in de k r a n t : Uit Berlijn wordt gemeld: De sedert lang verwachte invasie der Britten en Amerikanen is in de eerste morgenuren van den 6en Juni door het neerlaten van luchtlandingstroepen

in het

gebied van de uitmonding der Seine begonnen. De haven van Le Havre werd spoedig daarna hevig gebombardeerd. Vlootstrijdkrachten der Duitsche marine leverden voor de kust strijd met vijandelijke lan¬ dingsschepen. Tegelijk met de in het gebied van de uitmonding der seine in de eerste morgen uren van den 6en juni door het neerlaten van luchtlandingstroepen

begonnen

invasie der anglo amerikanen vielen sterke formaties bommenwerpers de gebieden van calais en duinkerken aan. De duitsche luchtverdediging ging onmiddellijk

tot

den afweer over. M a a n d a g 12 j u n i 1944 V a n a v o n d w a s er een p r o p a g a n d a s p r e k e r v a n de N S B o p de M a r k t , die a a n s p o o r d e o m l i d v a n de N S B te w o r d e n .

1940-1945

13

Z o n d a g 9 j u l i 1944 V a n a v o n d h e b b e n D u i t s e s o l d a t e n diverse café's g e c o n t r o l e e r d en men¬ sen m e e g e n o m e n . D o n d e r d a g 20 juli 1944 H e d e n is er een a a n s l a g o p A d o l f H i t l e r g e p l e e g d . V e r s c h i l l e n d e officie¬ ren g e w o n d . H i t l e r h e e f t alleen m a a r b r a n d - en s c h a a f w o n d e n . Z a t e r d a g 22 j u l i 1944 V a n a v o n d w a r e n K o o s t e n B e r g e en H e n k v a n U d e n bij mij t h u i s . T o e n ik z e later een eindje w e g b r a c h t , w e r d e n w e d o o r t w e e p o l i t i e m e n s e n in b u r g e r a a n g e h o u d e n . H e n k m o e s t een Ausweis t o n e n , m a a r die h a d hij niet. Hij m o e s t m e e n a a r h e t p o l i t i e b u r e a u . M a a n d a g 24 juli 1944 M e t h u l p v a n een i n t e r n a a t w a a r H e n k v r o e g e r v o o r priester h a d g e s t u deerd, is er e e n Ausweis g e k o m e n en w e r d hij vrij g e l a t e n . D o n d e r d a g 24 a u g u s t u s 1944 Er g a a n g e r u c h t e n dat Parijs d o o r de M a q u i s ( o n d e r g r o n d s leger) is in¬ g e n o m e n . O o k z e g t m e n dat R o e m e n i ë v o o r de R u s s e n heeft gecapitu¬ leerd. V a n d a a g is de electriciteit o o k w e e r eens een keertje a f g e s l o t e n . Z a t e r d a g 26 a u g u s t u s 1944 V a n m i d d a g k w a m een r e c h e r c h e u r v a n politie i n f o r m e r e n w a a r o m i k niet n a a r de k e u r i n g v a n de N e d e r l a n d s e A r b e i d s d i e n s t b e n g e g a a n (zie 2 o c t o b e r 1943). Netjes b e l o o f d dat i k bij e e n v o l g e n d e o p r o e p mij z o u m e l d e n . A l s die k o m t , z i e n w e w e l w e e r . M a a r o o k d a n m o e t i k een reden h e b b e n o m d a a r o n d e r u i t te k o m e n . V a n a v o n d g e d r e u n v a n geal¬ lieerde v l i e g t u i g e n . M a a n d a g 28 a u g u s t u s 1944 Drie k e e r l u c h t a l a r m . T r e i n e n bij G e l d e r m a l s e n v a n u i t de l u c h t bescho¬ t e n V e r s c h i l l e n d e d o d e n . D e b r u g v a n Z a l t b o m m e l is o o k g e r a a k t . Z o n d a g 3 september 1944 Diverse k e r e n l u c h t a l a r m . W e w a r e n n o g m e t de Spiritclub z o a l s iedere z o n d a g m i d d a g i n de G o i l b e r d i n g e r s t r a a t bijeen, t o e n o m vijf u u r o o k w e e r l u c h t a l a r m w e r d g e g e v e n . D i t d u u r d e vrij l a n g , z o d a t w e pas l a a t in de a v o n d n a a r h u i s k o n d e n . Veel v l i e g t u i g e n v l o g e n de hele m i d d a g r i c h t i n g o o s t e n . Er m o e t n u t o c h echt iets a a n de h a n d z i j n . D e geruch¬ t e n s t r o o m g a a t m a a r door. M a a r o o k de r a d i o en de k r a n t k u n n e n er niet m e e r o n d e r u i t en m e l d e n dat ' o m t a c t i s c h e r e d e n e n ' h e t front d o o r h e t D u i t s e l e g e r w o r d t t e r u g g e n o m e n . D o o r de regels h e e n k u n je d a n

14


2005-31

l e z e n en b e g r i j p e n dat de g e a l l i e e r d e n steeds verder n a a r o n z e en de

De gebombardeerde

Duitse grens oprukken.

meubelfabriek Gelderland bij het station.

M a a n d a g 4 september 1944 Is N e d e r l a n d d o o r de g e a l l i e e r d e n b e r e i k t ? V o l g e n s g e r u c h t e n m o e t e n de A m e r i k a n e n M a a s t r i c h t h e b b e n b e z e t , t e r w i j l in de b u u r t v a n Til¬ burg wordt gevochten. O m h a l f e e n m e t de t r e i n n a a r U t r e c h t . T e n s l o t t e b e g i n t v a n d a a g h e t n i e u w e schooljaar en m o e t ik b o e k e n g a a n h a l e n , i n s c h r i j v e n , g e g e v e n s h a l e n e n z . H e t w a s e e n z e n u w e n t o e s t a n d daar. D u i t s e g e c a m o u f l e e r d e w a g e n s r e d e n af en a a n , m a a r j e z a g dat z e o p h e t p u n t s t o n d e n v a n v e r t r e k k e n . T o e n i k w e e r in C u l e m b o r g k w a m , w a s d a a r o o k de Organisation Todt, die h i e r al e n i g e tijd g e h u i s v e s t is, a a n h e t i n p a k k e n . Z e v o r d e r d e n n o g g a u w fietsen en auto's. O p e n l i j k w e r d bij h e t k l o o s t e r in de R i d d e r s t r a a t a d m i n i s t r a t i e v e r b r a n d . V o l g e n s de Utrechtse Courant v a n v a n d a a g heeft F i n l a n d de b e t r e k k i n g e n m e t D u i t s l a n d v e r b r o k e n . In Slowakije zijn t r o e b e l e n . D i n s d a g 5 september 1944 R U M O E R I G E D A G ! D a a r de t o e s t a n d v a n m o r g e n u i t e r s t k r i t i e k l e e k , b e n ik niet n a a r U t r e c h t n a a r s c h o o l g e g a a n . D e hele d a g w a s h e t een k o m e n en g a a n v a n D u i t s e auto's, v r a c h t w a g e n s , a f w e e r g e s c h u t en s o l d a t e n .

1940-1945

15

D e Organisation Todt is g r o t e n d e e l s v e r t r o k k e n . N u z i t de W e h r m a c h t in h e t a u g u s t i j n e r k l o o s t e r . V a n m i d d a g drie k e e r l u c h t a l a r m . H e v i g af¬ w e e r g e s c h u t . D e R i j k s c o m m i s s a r i s S e y s s - I n q u a r t e n de Oberbefehlshaber C h r i s t i a n s e n h e b b e n de n o o d t o e s t a n d a f g e k o n d i g d . N i e t m e e r d a n vijf p e r s o n e n bij e l k a a r . D e g e r u c h t e n z e g g e n d a t de E n g e l s e n v i a B r e d a naar Rotterdam oprukken. W o e n s d a g 6 september 1944 D e z e l f d e z e n u w a c h t i g e t o e s t a n d bij de D u i t s e r s als g i s t e r e n . Vliegtui¬ g e n blijven b o v e n de s p o o r b a a n c i r k e l e n . Veel a f w e e r g e s c h u t . Geruch¬ t e n z e g g e n n o g steeds d a t de g e a l l i e e r d e n i n N e d e r l a n d z i j n . A n d e r e n spreken dit weer tegen. D o n d e r d a g 7 september 1944 V o l g e n s de B e r i c h t e n d i e n s t v a n de N e d e r l a n d s e O m r o e p h e b b e n de ge¬ a l l i e e r d e n N e d e r l a n d niet b e r e i k t . I n t e g e n d e e l , de D u i t s e W e h r m a c h t heeft z e t e r u g g e s l a g e n . D u s , z e g t de N S B - c o m m e n t a t o r v a n de radio M a x B l o k z i j l , h e b b e n wij niets te v r e z e n . M a a r w a t b e t e k e n t d a n d a t z e n u w a c h t i g e g e d o e bij de D u i t s e r s ? W a a r o m m o e t e n w e o m acht u u r 's a v o n d s b i n n e n zijn E n w a a r o m n u m e t niet m e e r d a n drie p e r s o n e n bij e l k a a r s t a a n ? Z a t e r d a g 9 september 1944 D e verjaardag v a n mijn v a d e r w e r d v a n n a c h t v a n t w e e t o t z e s u u r inge¬ l u i d m e t h e v i g v l i e g t u i g g e d r e u n e n a f w e e r g e s c h u t . In de b u u r t v a n de D a h l i a s t r a a t m o e t e n t w e e b o m m e n zijn n e e r g e k o m e n . A l l e d a g e n veel luchtalarm. M a a n d a g 11 september 1944 V a n d a a g , g i s t e r e n en e e r g i s t e r e n h e r h a a l d e l i j k l u c h t a l a r m . D i n s d a g 12 september 1944 D u s t o c h ! N e d e r l a n d is d o o r de g e a l l i e e r d e t r o e p e n b e r e i k t . V a n m o r g e n heeft de radio N e d e r l a n d s e O m r o e p h e t t o e m o e t e n g e v e n . D e geallieer¬ de legers zijn in de b u u r t v a n E i n d h o v e n . Drie k e e r l u c h t a l a r m . Vrijdag 15 september 1944 O o k M a a s t r i c h t is in g e a l l i e e r d e h a n d e n . D e D u i t s e r s en i n h u n k i e l z o g de N S B - radio k u n n e n er niet m e e r o m h e e n . D e D u i t s e r s n o e m e n h u n t e r u g t r e k k e n : t a c t i s c h e r e d e n e n . G e k l e t s in de r u i m t e . Z e k r i j g e n h e t voor h u n kiezen. Z o n d a g 17 september 1944 O m k w a r t v o o r elf l u c h t a l a r m . T e l k e n s v l o g e n g r o e p e n v a n z e s v l i e g -

16


2005-31

t u i g e n over. Z w a a r a f w e e r g e s c h u t in de verte. N a een h a l f u u r w a s h e t voorbij, m a a r o m g o e d e e n u u r n a m i d d a g b e g o n h e t o p n i e u w . N u af¬ w e e r v a n dichtbij. T e l k e n s v l o g e n w e o n d e r h e t e t e n , b o v e n in de k a m e r , n a a r b e n e d e n in de t u s s e n g a n g o m d a a r een beetje te s c h u i l e n . O p h e t laatst h e b ik m i j n b o r d m a a r m e e n a a r b e n e d e n g e n o m e n . H e t w a s al k o u d g e w o r d e n . O m vier u u r w a s h e t even p a u z e , m a a r d a a r n a b e g o n h e t w e e r en d u u r d e t o t ver in de a v o n d . O m t i e n u u r m e l d d e de r a d i o dat p a r a c h u t i s t e n bij T i l b u r g , E i n d h o v e n en N i j m e g e n w a r e n n e e r g e l a t e n . V o l g e n s d e z e r a d i o b e r i c h t e n w i l l e n de E n g e l s e n en A m e r i k a n e n n a a r de Moerdijk. M a a n d a g 18 september 1944 V a n a f t w a a l f u u r g e e n electriciteit meer. H e t l u c h t a l a r m w o r d t n u m e t k l o k g e l u i a a n g e g e v e n . K u n n e n die k l o k k e n l u i e r s w e l i n de t o r e n blijven zitten, zo dikwijls moeten ze luiden. D r o m m e m vliegtuigen k o m e n o v e r v l i e g e n . S o m m i g e n z e g g e n dat er p a r a c h u t i s t e n g e l a n d z i j n . O m k w a r t v o o r drie k w a m e n s o m m i g e v l i e g t u i g e n h e e l l a a g o v e r v l i e g e n . H e t a f w e e r g e s c h u t i n de b u u r t d r e u n d e . W a t een t r o m m e l v u u r . Ik z a g e e n v l i e g t u i g o p zijn k a n t in de l u c h t , h e t v l o o g l a a g over de a f w e e r en t o e n h e t voorbij v l o o g , k n e t t e r d e h e t o p t w e e p l a a t s e n v a n u i t de s t a a r t . E e n ster i n e e n w i t t e cirkel w a r e n d u i d e l i j k o p de r o m p te z i e n . T e l k e n s h e r h a a l d e n zij h u n a a n v a l l e n . E n i g e tijd later z a g ik e e n a a n t a l D u i t s e s o l d a t e n v e r m o e i d over de M a r k t s j o k k e n . T e r w i j l ik d i t opschrijf, h e t is z o w a t k w a r t v o o r acht,

1940-1945

17

w o r d t er m e t p a a r d e n w a g e n s , b u s s e n , koffers e n dergelijke voorbijge¬ t r o k k e n . Er is e e n a a n v a l g e w e e s t in de b u u r t v a n B u u r m a l s e n . A l eerder w a s er e e n v r a c h t w a g e n m e t e e n R o o d K r u i s erop over de m a r k t geko¬ m e n . E e n t i e n t a l D u i t s e s o l d a t e n m e t b e b l o e d v e r b a n d o p diverse plaat¬ sen z a t erop. Later h o o r d e i k d a t z e over de L e k p o n t r i c h t i n g U t r e c h t r e d e n . D e hele a v o n d w e r d m e t k l o k g e l u i l u c h t a l a r m g e g e v e n . G e r u c h t e n s p r e k e n v a n o p t r e k k e n d e E n g e l s e en A m e r i k a a n s e t r o e p e n v i a U d e n , G r a v e , M o o k r i c h t i n g N i j m e g e n , A r n h e m e n Kleef. Duit¬ sers blijven m a a r z e n u w a c h t i g h e e n e n w e e r rijden. Z o u d e n z e h u n k o p verloren h e b b e n ? W o e n s d a g 20 september 1944 G e a l l i e e r d e n g e z i e n . Eerst v a n m o r g e n g e p r o b e e r d h i e r e n d a a r w a t ex¬ tra e t e n s w a r e n te b e m a c h t i g e n , b u i t e n de d i s t r i b u t i e o m . M a a r d a t luk¬ te n i e t . T e g e n t w a a l f u u r l u c h t a l a r m . M a a r evenals bij h e t w e g t r e k k e n v a n D u i t s e w a g e n s eerder, is d a t l u c h t a l a r m niet altijd v o o r n a d e r e n d e v l i e g t u i g e n . D e D u i t s e r s w i l l e n o n s d a n v a n de straat h e b b e n , z o d a t z e b e w e g i n g s v r i j h e i d bij h u n h a n d e l e n h e b b e n . Z o o o k v a n d a a g . Ik z a t bo¬ v e n v o o r h e t r a a m te l e z e n . R u m o e r op straat. Er k w a m e n t w e e g r o e p e n v a n o n g e v e e r h o n d e r d g e a l l i e e r d e s o l d a t e n voorbij, b e w a a k t d o o r Duit¬ sers. Z e w a r e n k r i j g s g e v a n g e n g e m a a k t . S o m m i g e m a a k t e n h e t V - t e k e n als z e j e v o o r de r a m e n z a g e n . N o g steeds g e e n electriciteit. Vrijdag 22 september 1944 V a n m i d d a g is h e t D i s t r i b u t i e k a n t o o r in de Slotstraat o v e r v a l l e n . Er zijn veel d i s t r i b u t i e b o n n e n m e e g e n o m e n . D e k a s s i e r w e r d i n de k l u i s opgesloten. D o n d e r d a g 28 september 1944 V a n m o r g e n z i j n d o o r v l i e g t u i g e n a a n v a l l e n g e d a a n o p de s p o o r b a a n . E e n D u i t s e m i l i t a i r e g o e d e r e n t r e i n w e r d g e r a a k t en l a g i n p u i n . R o n d t w e e u u r b e g o n er e e n s o o r t l u c h t s l a g . Ik g a bij d a t l u c h t a l a r m , d a t s o m s o o k v o o r niets is, niet iedere k e e r m e e r n a a r b e n e d e n . D a a r is h e t o o k niet v e i l i g als die v l i e g t u i g e n b e g i n n e n te s c h i e t e n . V l i e g t u i g e n d o k e n neer en d e d e n a a n v a l l e n o p h e t a f w e e r g e s c h u t , s t e g e n w e e r op, draai¬ d e n e n d o k e n o p n i e u w . Ik b e n t o e n m a a r v a n h e t r a a m w e g en achter in de k a m e r g a a n z i t t e n . M a a r t o c h k o n i k flarden v a n de v l i e g t u i g a c t i e s z i e n . K i j k e n d i n de r i c h t i n g v a n h e t station z a g ik g r a n a t e n , o f w a r e n h e t b o m m e n , u i t die v l i e g t u i g e n v a l l e n . T o e n alles voorbij w a s , b e n i k m e t mijn o v e r - b u u r v r i e n d Piet Veen n a a r h e t s t a t i o n g e g a a n . W e d e d e n o n z e w i t t e b a n d e n , die wij n o g v a n de s c h o o l - l u c h t b e s c h e r m i n g s d i e n s t h a d d e n , o m en k o n d e n z o vrij over straat. H e t s t a t i o n e n de n a a s t gele¬ g e n m e u b e l f a b r i e k G e l d e r l a n d w a r e n z w a a r b e s c h a d i g d . Wij h e b b e n d a a r n o g m e e g e h o l p e n o m a d m i n i s t r a t i e w e g te h a l e n e n n a a r elders te

18


2005-31

b r e n g e n . T w e e b o m m e n w a r e n n o g niet ontploft. D a t h e b b e n D u i t s e r s later g e d a a n . H e t o u d e g e d e e l t e v a n de m e u b e l f a b r i e k is v o l l e d i g uitge¬ brand. De

fietsenstalling

v a n h e t s t a t i o n is al e e n k a a r t e n h u i s in e l k a a r

g e z a k t . D e gevel v a n h e t station is m e t g a t e n d o o r z e e f d . R u i t e n k a p o t , rails v e r b o g e n , b o v e n l e i d i n g e n v e r w a r d . H e t s t a t i o n s p l e i n lijkt w e l e e n omgeploegde akker. Vrijdag 29 september 1944 V a n d a a g n i e t n a a r b u i t e n g e w e e s t . D e D u i t s e r s zijn w e e r o p h e t razzia¬ p a d . O m vijf u u r d e e d de radio h e t p l o t s e l i n g weer. Bij de nieuwsberich¬ t e n w e r d g e z e g d d a t D e n B o s c h o n d e r g e a l l i e e r d v u u r l a g . V o l g e n s de BNO w o r d t de stad d o o r t i e n D u i t s e s o l d a t e n h e l d h a f t i g v e r d e d i g d . H e t a u g u s t i j n e r k l o o s t e r i n de R i d d e r s t r a a t is i n g e r i c h t als Kriegslazaret. D e o o r l o g k o m t steeds dichterbij. Z a t e r d a g 30 september 1944 D e o o r l o g r u k t o p . D e d o o r de D u i t s e r s g e c e n s u r e e r d e k r a n t e n k u n n e n het ook niet meer ontkennen. S e p t e m b e r 1944 W a t e e n m a a n d . H e t o o r l o g s g e w e l d is n u o o k N e d e r l a n d binnenge¬ d r o n g e n . B e h a l v e de g e v e c h t e n die in Z u i d - L i m b u r g , B r a b a n t en bij Nij¬ m e g e n en A r n h e m zijn geleverd, was het luchtruim boven C u l e m b o r g o o k s l a g v e l d . D e s p o o r w e g m e n s e n h e b b e n g e s t a a k t . Er rijden d u s g e e n t r e i n e n meer. A l l e e n D u i t s e m i l i t a i r e t r e i n e n . E n die w o r d e n iedere k e e r

1940-1945

19

v a n u i t de l u c h t b e s c h o t e n . R e g e l m a t i g viel de electriciteit u i t . Z o o o k de radio. N u is die w e l o n d e r D u i t s e c e n s u u r g e s t e l d , m a a r t u s s e n de regels d o o r k u n j e w e l h o r e n w a t er a a n de h a n d w a s . E n later in de m a a n d k o n d e n z e l f s de D u i t s e r s n i e t m e e r o m de w a a r h e i d h e e n . Z e k r e g e n flink o p h u n donder, O o k de g a s l e v e r i n g h i e l d op. W e h a d d e n m a a r w e i n i g m e l k en g r o e n t e . 's A v o n d s w a s h e t bij e e n kaarsje z i t t e n e n v r o e g naar bed. M a a n d a g 4 october 1944 N e t als v e e l s t a d g e n o t e n , zijn v a d e r en ik v a n m o r g e n n a a r de o v e r k a n t v a n de L e k g e w e e s t o m te p r o b e r e n bij de b o e r e n w a t m e l k te k o p e n . M a a r w a a r er z o v e e l m e n s e n w a r e n , l u k t e h e t o n s m a a r o m é é n litertje te k r i j g e n . Z a t e r d a g 7 october 1944 E n o r m v e e l z w a r e v l i e g t u i g e n zijn in d i c h t e d r o m m e n o v e r g e v l o g e n r i c h t i n g D u i t s l a n d . Via e e n b e v r i e n d e relatie h e b b e n w e e e n g r o t e b u s m e t carbid g e k r e g e n . In e e n b l i k k e n b u s w e r d e e n l o n t g e m o n t e e r d . D e z e c a r b i d l a m p geeft b e h o o r l i j k licht. In ieder g e v a l veel b e t e r d a n die kaarsstompjes. D i n s d a g 17 october 1944 D e k r a n t k a n de o p m a r s v a n de g e a l l i e e r d e n niet m e e r v e r b l o e m e n . W a t lazen we vandaag? -

Hongarije vraagt M o s k o u o m een wapenstilstand.

-

Generaal-veldmaarschalk Rommel dood.

-

Athene door het Duitse leger ontruimd.

-

Aken kapotgeschoten.

-

Walcheren onder water gezet.

-

D e E n g e l s e t r o e p e n o n t m o e t e n v o o r iedere m e t e r t e r r e i n w i n s t h e v i g t e g e n s t a n d v a n h e t D u i t s e leger. Z a t e r d a g 21 october 1944

R o n d 12 u u r w e e r e e n h e v i g e l u c h t s l a g b o v e n de s p o o r b a a n . T o e n i k even n i e u w s g i e r i g n a a r b u i t e n k e e k - i k b e g i n h e m a f en t o e w e l te k n i j p e n , m a a r h e t is z o ' n i n t r i g e r e n d g e z i c h t - z a g ik t w e e b o m m e n n a a s t e l k a a r u i t e e n v l i e g t u i g v a l l e n en even d a a r n a e e n b l a u w r o d e r o o k k o l o m . Z e blijven die s p o o r b a a n m a a r b e s t o k e n o m D u i t s e t r o e p e n v e r p l a a t s i n g e n te s t a g n e r e n . M a a n d a g 23 october 1944 D e D u i t s e r s h e b b e n v a n d a a g fietsen g e v o r d e r d . D a t o u d e , niet m e e r ge¬ b r u i k t e k r e n g v a n mij h e b i k o o k w e g g e b r a c h t . O p h e t o n t v a n g s t b e w i j s - j a z o p u n c t u e e l zijn die Ü b e r m e n s c h e n n o u o o k w e e r - s t o n d : E é n

20


2005-31

h e e r e n r i j w i e l z o n d e r b a n d e n en z o n d e r z a d e l . Z a l z o l e k k e r fietsen z i j n , Herrenvolk! M a a r z e k l e d e n o n s n o g verder u i t . Z e h e b b e n i n dat r o e m r u c h t e Der¬ de Rijk z e l f schijnbaar niets meer. K o m e n d e w o e n s d a g m o e t ieder g e z i n een d e k e n , een stel o n d e r g o e d en een p a a r h a n d s c h o e n e n i n l e v e r e n . D i n s d a g 24 october 1944 B u r g e m e e s t e r Keestra die o n d e r g e d o k e n w a s , is w e e r ' b o v e n w a t e r ' , m a a r k r e e g gelijk zijn c o n g é . D e b u r g e m e e s t e r v a n G e l d e r m a l s e n , de N S B ' e r R e m m e r t is n u o o k bij ons de b a a s . In D e n B o s c h w o r d t , n a a r men zegt, hevig gevochten. Z a t e r d a g 28 october 1944 W e e r w a t n i e u w s . D e D u i t s e r s zijn d o o d s b a n g v o o r s a b o t a g e a a n de s p o o r b a a n . D a a r o m m o e t e n alle v o l w a s s e n , m a n n e l i j k e i n g e z e t e n e n v a n C u l e m b o r g v a n tijd t o t tijd w a c h t l o p e n l a n g s de rails. Ik h a d n a c h t d i e n s t v a n t w a a l f tot z e s u u r . H e t m o t r e g e n d e . Ieder t w e e t a l k r e e g een traject t u s s e n vier electriciteitspalen a a n g e w e z e n . M a a r of dat helpt.? O m halfacht w e r d er a l w e e r een g o e d e r e n t r e i n door v l i e g t u i g e n b e s c h o t e n . M a a n d a g 30 october 1944 V a n m i d d a g is er een b i j e e n k o m s t g e w e e s t i n de C h r i s t e l i j k e Fröbel¬ s c h o o l in de Ridderstraat. Hierbij w a r e n alle l e e r l i n g e n u i t g e n o d i g d die n o r m a a l b u i t e n C u l e m b o r g een o n d e r w i j s i n s t e l l i n g b e z o e k e n , m a a r d o o r die s p o o r w e g s t a k i n g niet n a a r s c h o o l k u n n e n . H e t w a r e n leerlin¬ g e n v a n M U L O , H B S , t e c h n i s c h e m i d d e l b a r e s c h o l e n , i n t e r n a t e n , semi¬ n a r i a etc. Er z o u een rooster o p g e m a a k t w o r d e n en iedere l e e r l i n g k o n die lessen v o l g e n die h e t beste bij zijn o o r s p r o n k e l i j k e s c h o o l p a s t e . Er w e r d e n m e n s e n g e v r a a g d die een b e p a a l d e v a k k e n n i s h a d d e n o m o n s te onderwijzen. M a a n d a g 6 november 1944 S a m e n m e t broer Kees i n B e u s i c h e m drie k i s t e n m e t appels 'georgani¬ seerd'. Z o n o e m e n w e dat. B u i t e n de w e t t e l i j k e v o o r s c h r i f t e n o m a a n eten k o m e n . V a n a v o n d w e e r veel r u m o e r v a n v l i e g t u i g e n . Vrijdag 10 november 1944 O n d a n k s die b e w a k i n g v a n de s p o o r b a a n is er v a n n a c h t een s t u k rails v e r n i e l d . V e e r t i e n m e n s e n die w a c h t d i e n s t h a d d e n , zijn v a s t g e z e t . Van¬ m o r g e n h e e f t de Feldgendarmerie o o k bij ons h u i s z o e k i n g g e d a a n . N a tien m i n u t e n v e r t r o k k e n z e w e e r . Z e h e b b e n mij niet g e v o n d e n . G e e n w o n d e r , ik h a d z e z i e n a a n k o m e n en b e n a c h t e r o m bij de b u r e n g a a n schuilen.

1940-1945

21

Duitse militairen dwingen Culemborgse burgers tot het aanleggen van loopgraven. De exacte locatie is onbekend.

Z a t e r d a g 11 november 1944 A l s represaille v o o r de a a n s l a g o p de s p o o r b a a n h e b b e n de D u i t s e r s drie h u i z e n l a n g s die s p o o r b a a n , ter h o o g t e w a a r de s a b o t a g e is g e p l e e g d , i n brand gestoken. M a a n d a g 13 november 1944 V a n d a a g w a s de eerste s c h o o l d a g v a n de n o o d s c h o o l . In de C h r i s t e l i j k e F r ö b e l s c h o o l b l e e k d a t die te k l e i n w a s v o o r alle ' u i t s t e d i g e ' leerlin¬ g e n . H a l s over k o p w e r d h e t m e i s j e s p e n s i o n a a t M a r i a k r o o n o m h u l p g e v r a a g d en j a hoor, w e m o c h t e n n a a r de n o n n e n . D i e meisjes w a r e n er t o c h n i e t . In o p t o c h t g i n g h e t n a a r M a r i a k r o o n . N a h e t lesrooster be¬ k e k e n te h e b b e n , g a i k s o m m i g e lessen in de vierde k l a s e n s o m m i g e in

22


2005-31

de vijfde k l a s v o l g e n . Z e k e r A a r d r i j k s k u n d e , G e s c h i e d e n i s e n Taal/Let¬ terkunde. D i n s d a g 14 november 1944 V a n a v o n d v a n z e s t o t t w a a l f m e t V a d e r o p de s p o o r b a a n w a c h t g e l o p e n . Er s t o n d e e n v i n n i g e , k o u d e w i n d . M o e d e r h a d w a t d i k k e p a n n e k o e k e n g e b a k k e n v a n g e k r e g e n m e e l . Daarbij w a t k o u d e t h e e s u r r o g a a t . Z o n d a g 26 november 1944 G i s t e r e n en v a n d a a g h e b b e n v a d e r e n i k w e e r w a c h t g e l o p e n l a n g s de s p o o r b a a n . D i e D u i t s e r s zijn d o o d s b a n g v o o r s a b o t a g e . D i n s d a g 5 december 1944. Sinterklaas. V r o e g e r altijd volle e t a l a g e s m e t c a d e a u x , g e z e l l i g e f e e s t v e r l i c h t i n g . N u , dit j a a r l e g e e t a l a g e s o f o p g e v u l d m e t o u d , l e e g r e c l a m e m a t e r i a a l . G e e n l i c h t , w e i n i g eten e n o m z e s u u r v e r p l i c h t b i n n e n blijven. 25 december, Kerstmis 1944 N a d a t w e al d a g e n l a n g d r o o g b r o o d m e t a p p e l m o e s e t e n , heeft M a v a n d a a g m e t veel k u n s t e n v l i e g w e r k e e n 'voortreffelijk e n f a n t a s t i s c h k e r s t d i n e r ' in e l k a a r g e d r a a i d . W e h e b b e n d a t w e l i n de k e u k e n bij e e n c a r b i d l a m p j e g e v i e r d . W e m o e s t e n , o o k a l w e e r i n de k e u k e n , s t u k k e n b o o m s t r o n k k a p o t z a g e n o m w a t w a r m t e te m a k e n , m a a r u i t e i n d e l i j k was het dan zover: bruine bonensoep, een stukje (gekregen) konijn, w a t a a r d a p p e l s , andijvie en p e r e n c o m p o t e . H e t w o r d t steeds k o u d e r . H e t v r i e s t b e h o o r l i j k , d a t k a n er n o g n e t bij m e t al die a r m o e . Vrijdag 29 december 1944 H e t heeft al e n i g e d a g e n s t r e n g g e v r o r e n . H e t B e u s i c h e m s e Veld, achter de W e i d s t e e g , s t o n d h e l e m a a l b l a n k en is n u stijf b e v r o r e n . O n d a n k s de rare t o e s t a n d w o r d t er t o c h d o o r veel m e n s e n g e s c h a a t s t , j e k u n t hele¬ maal tot Beusichem schaatsen. V a n d a a g k r e e g i k v a n e e n k e n n i s j e v a n de S p i r i t c l u b e e n p a a r schaat¬ sen te l e e n , w a n t z e l f h e b ik die niet meer. M e t e e n a a n t a l c l u b l e d e n a a n de z w i e r g e w e e s t . Z o d o e n d e w a r e n wij w a t laat en l i e p e n e e n p a a r mi¬ n u t e n n a z e s u u r (spertijd) n o g op straat n a a r h u i s . D e politie (ja, de C u l e m b o r g s e , niet de Duitse!) h i e l d o n s a a n . V a n z e s t o t acht u u r w e r d e n w e o p h e t p o l i t i e b u r e a u v a s t g e h o u d e n v o o r straf. E n als b o e t e m o e s t e n w e ieder o o k n o g drie g u l d e n b o e t e b e t a l e n . Z o n d a g 31 december 1944, Oudjaar. O m t i e n u u r v a n m o r g e n is er e e n h e v i g e l u c h t a a n v a l o p de s p o o r b r u g ge¬ w e e s t . D e z e is d a n o o k flink b e s c h a d i g d . D e laatste d a g e n k o m e n er o o k

1940-1945

23

V - 1 b o m m e n over. D a t zijn een s o o r t k l e i n e , o n b e m a n d e v l i e g t u i g j e s . Z e zijn b e d o e l d o m L o n d e n te b o m b a r d e r e n . Je h o o r t z e o v e r k o m e n . M a a r o o k V - 2 b o m m e n . D i e zijn veel gevaarlijker. A l s de m o t o r s t o p t , valt z o ' n d i n g l o o d r e c h t n a a r b e n e d e n . Je k u n t d a a r niets t e g e n b e g i n n e n . D e D u i t s e r s n o e m e n z e ' V e r g e l d i n g s w a p e n s ' als a n t w o o r d op de g e a l l i e e r d e b o m b a r d e m e n t e n op D u i t s e s t e d e n . W o e n s d a g 10 januari 1945 A l l e m a n n e n v a n 15 t o t 50 j a a r m o e t e n z i c h g e r e e d h o u d e n o m op de eerste o p r o e p z i c h te m e l d e n v o o r de D u i t s e Arbeitseinsatz.

O p de n o o d -

s c h o o l Jan v a n R i e b e e c k h e b b e n w e v a n d a a g i n de 5e k l a s bij l e t t e r k u n d e de Gijsbrecht v a n A m s t e l b e h a n d e l d . E e n a a n t a l l e e r l i n g e n s p r a k bij t o e r b e u r t de rollen. Gijsbrecht is een s t u k v a n V o n d e l en g a a t deels over A m s t e r d a m in de v r o e g e m i d d e l e e u w e n . V r o e g e r w e r d dit t r a d i t i o n e e l op N i e u w j a a r d a g i n de A m s t e r d a m s e S c h o u w b u r g o p g e v o e r d . D a t s t u k w e r d d a n f o l k l o r i s t i s c h g e v o l g d d o o r de B r u i l o f t v a n Kloris en Roosje. D e h o o f d p e r s o n e n w a r e n T h o m a s v a e r en Pieternel. M i j n g o e d e v r i e n d Stefan G r i m b e r g speelde v o o r Gijsbrecht en L e t t y H i e m s t r a v o o r B a d e l o c h . W e h e b b e n er veel p l e z i e r o m g e h a d . Z a t e r d a g 13 januari 1945 A l h o e w e l h e t v a n d a a g vrij r u s t i g w a s , w i l ik t o c h even vast l e g g e n h o e de t o e s t a n d bij ons t h u i s is. D a t w e g e e n electriciteit m e e r h e b b e n en v a n a f z e s u u r b i n n e n m o e t e n blijven, is reeds b e k e n d . D a t b r a n d s t o f z i c h b e p e r k t t o t h e t h i e r en d a a r w a t k r i j g e n en o r g a n i s e r e n v a n w a t h o u t , w e t e n w e o o k al. V a n a v o n d h e b b e n mijn vader en ik g e p r o b e e r d o m m e t een g e l e e n d e t r e k z a a g een s t r o n k i g e p e r e b o o m w o r t e l a a n stuk¬ k e n te z a g e n . D o o r de w a r r i g e s t r u c t u u r g i n g dat m i s e r a b e l . V a n m o r g e n b e n ik m e t een g e l e e n d e k r u i w a g e n n a a r de L a n g e D r e e f g e g a a n o m in de d o o i e n d e s n e e u w drie t a k k e n b o s s e n te o r g a n i s e r e n . We h e b b e n m o m e n t e e l n o g v o o r t w e e d a g e n a a r d a p p e l e n . D e b o e r v a n w i e w e ieder j a a r o n z e a a r d a p p e l v o o r r a a d b e t r e k k e n , h o u d t n u zijn k u i l d i c h t . B r o o d is z e e r k l e i n v a n o m v a n g en b e v a t , n a a r h e t lijkt, veel stro¬ v e z e l s . Via d i s t r i b u t i e k r i j g e n w e één liter t a p t e m e l k p e r w e e k . S u i k e r is z o i n de z w a r t e h a n d e l t e r e c h t g e k o m e n dat g i s t e r e n drie w i n k e l s v o o r straf tijdelijk zijn g e s l o t e n . Wij h e b b e n g e l u k k i g n o g wa¬ ter, o m d a t w e i n h e t g e b i e d v a n h e t Ortslazaret ( a u g u s t i j n e r klooster) lig¬ g e n . D a t m a g officieel n i e t . D e h o o f d k r a a n en de t a p k r a a n m o e t e n d i c h t blijven. D a a r o m m o e t e n wij e v e n a l s andere m e n s e n m e t e m m e r s en t e i l e n n a a r een b r a n d k r a a n v a n de B r a n d w e e r . D i e v a n ons is v o o r h e t S t a d h u i s . A l s je z o ' n teil op de k r u i w a g e n z e t en j e g a a t n a a r h u i s , k l o t s t een k w a r t v a n h e t w a t e r over de straat. A a n g e z i e n ik b e h a l v e de lessen op de n o o d s c h o o l en w a t h e l p e n t h u i s niets beters te d o e n h e b , m a g i k al d a t s o o r t k l u s s e n d o e n . O n d a n k s dat wij d u s s t i e k e m w a t e r t a p p e n ,

24


2005-31

g a i k v o o r de v o r m t o c h af en t o e n a a r de b r a n d p o m p . Je w e e t m a a r n o o i t , j e verraders s l a p e n niet. G e l u k k i g h e b b e n w e n o g v o l d o e n d e car¬ b i d . Z o k u n n e n wij t o t n e g e n u u r o p b l i j v e n , t e r w i j l a n d e r e m e n s e n al o m z e v e n u u r v a n de k o u en g e e n l i c h t n a a r b e d g a a n . S o m m i g e m e n s e n h e b b e n olie en d o e n die i n e e n bakje m e t e e n pitje. Veel l i c h t h e b j e er niet van. D i n s d a g 16 januari 1945 V a n n a c h t m o e s t i k v a n v i e r t o t a c h t w e e r w a c h t l o p e n o p de s p o o r b a a n . V a d e r m o e s t m e t d h r . D i c k v a n G e l d e r (van de C i t y b i o s c o o p ) en ik m e t d h r . J. v a n B e e k (de a p o t h e k e r ) . W e w o r d e n b r u t a a l . W e h e b b e n ons net¬ j e s g e m e l d , zijn w e e r n a a r h u i s g e g a a n en h e b b e n ons later a f g e m e l d . V a n m i d d a g aten w e g e e n a a r d a p p e l s m e t w o r t e l s , m a a r w o r t e l s m e t a a r d a p p e l s . Kees h a d g r o t e m e n s e n n a g e d a a n en e n i g e tijd g e l e d e n w a t piepers i n e e n g r o e n t e k i s t o n d e r de g r o n d g e s t o p t en o p h e t p l a t d a k bo¬ v e n de k e u k e n g e z e t . Z e w a r e n n u b e v r o r e n . V a n e e n k e n n i s k r e g e n w e n o g een tas m e t a a r d a p p e l s . W e h u i z e n n u n i e t m e e r in de k e u k e n , m a a r i n de d a m e s k a p s a l o n . H e t fornuis is d a a r h e e n g e s l e e p t . Z o s p a r e n w e brandstof. D e dames¬ k l a n t e n m o e t e n h e t m a a r v o o r lief n e m e n . O m h a l f z e s w o r d t de carbid¬ l a m p a a n g e s t o k e n . W e e t e n d a n een p a a r sneetjes s t r o b r o o d . In plaats v a n b o t e r n e m e n w e e e n sausje v a n b o e r e n k o o l n a t , o v e r g e b l e v e n v a n de m i d d a g . A n d e r e d a g e n o o k w e l nat, g e t r o k k e n v a n vlees, als w e d a t die d a g g e h a d h e b b e n . D a a r n a g a a n w e a a n h e t w e r k . Er l i g t een k n o e s t h o u t o p de g r o n d w a a r w e m e t m o e i t e s t u k k e n h o u t afslaan. V o l d o e n d e s p a a n d e r s o m de v o l g e n d e d a g w e e r w a t b r a n d s t o f te h e b b e n . D a n als b e l o n i n g e e n k o p j e k o f f i e s u r r o g a a t z o n d e r m e l k en s u i k e r . E e n r a u w e w o r t e l als toetje en d a n o m n e g e n u u r steevast n a a r b e d . Z o n d a g 21 j a n u a r i 1945 V a d e r heeft een b o o m g e k o c h t . M a a r hij staat n o g netjes i n de g r o n d i n de o m g e v i n g v a n fort S p o e l . A f g e l o p e n d o n d e r d a g s t o n d er e e n flinke w i n d . M e t e e n e r v a r e n b o m e n r o o i e r (Vroege), die i n g e h u u r d w a s , b e n ik n a a r de b o o m g e g a a n . O n d a n k s h e t slechte w e e r is de b o o m g e r o o i d . W e h e b b e n er een a a n t a l d i k k e t a k k e n a f g e z a a g d en die m e e n a a r h u i s ge¬ n o m e n . D o o r n a t w a s i k en de b o o m w a s n o g s t e e d s g i n d s . V r i j d a g heeft v a d e r de z a a k g e s l o t e n en zijn w e m e t z ' n t w e e ë n m e t e e n g r o t e h a n d k a r o p w e g g e g a a n . H e t s t o r m d e b e h o o r l i j k . O m de p a a r h o n d e r d m e t e r m o e s t e n w e r u s t e n . D o o r de z w a r e m o d d e r k o n d e n w e a l l e e n m a a r e e n a a n t a l t o p p e n a f z a g e n en zijn d a a r m e e t h u i s g e k o m e n . M a a r n o g s t e e d s z o n d e r b o o m . Z a t e r d a g h e b b e n w e b r u i n e - en p r i n c e s s e b o n e n g e g e t e n . D e a a r d a p p e l s w a r e n o p . K o m e n d e w e e k g a i k n a a r de b o e r e n o m voed¬ sel te s c h o o i e n .

1940-1945

25

Geallieerde 'vliegende

D i n s d a g 23 januari 1945

forten' met voedsel-

In de v o e d s e l t o e s t a n d t h u i s is iets v e r b e t e r i n g g e k o m e n . H e t is m e g e -

pakketten boven

l u k t o m i n g e s c h r e v e n te w o r d e n bij de G a a r k e u k e n . Z o d o e n d e k r i j g e n

de binnenstad

w e iedere d a g een beetje s o e p of s t a m p p o t . G i s t e r e n m i d d a g heeft v a d e r

van Culemborg.

de z a a k w e e r g e s l o t e n en zijn w e s a m e n m e t e e n k e n n i s n a a r de b o o m g e g a a n . H e t heeft g e s n e e u w d . W e h e b b e n een l a d d e r te p a k k e n gekre¬ g e n die w e als slee g e b r u i k e n . T e r plaatse h e b b e n w e de b o o m in m o t e n g e z a a g d . N a t w e e k e e r h e e n en w e e r l o p e n w a s de b o o m t h u i s . T w e e ken¬ nissen h e b b e n ons w a t a a r d a p p e l s g e b r a c h t (je m a g niet v r a g e n h o e die er a a n g e k o m e n zijn) en z o d o e n d e h e b b e n w e w e e r eens ' n o r m a a l ' ge¬ g e t e n . V a n h e t front h o r e n w e dat de R u s s e n o o k steeds verder o p r u k k e n . D o n d e r d a g 1 februari 1945 H i t l e r heeft ter g e l e g e n h e i d v a n de t w a a l f d e verjaardag v a n z i j n machts¬ o v e r n a m e w e e r eens e e n rede g e h o u d e n . M a a r die w a s z e e r pessimis¬ tisch. D e k o m e n d e d a g e n k r i j g e n w e o o k al g e e n k o f f i e s u r r o g a a t m e e r en h e t b r o o d r a n t s o e n w o r d t v e r l a a g d t o t 1000 g r a m . V a d e r heeft o o k n o g een k a r vol m e t b e u k e n p l a n k e n o p de k o p g e t i k t . A a n b r a n d s t o f heb¬ b e n w e de eerste w e k e n dus g e e n g e b r e k . H e t h o u t v a n de b o o m is e c h t e r n a t en h e t d u u r t een tijdje v o o r h e t d o o r zijn e i g e n v u u r w a t d r o g e r is en n o r m a a l h i t t e af k a n g e v e n . G e l u k k i g is de d o o i g e k o m e n .

26


2005-31

Z o n d a g 11 februari 1945 D e s n e e u w en vorst zijn v e r d w e n e n . D e k o u is n i e t z o erg m e e r en als de z o n schijnt, k u n n e n w e de k a c h e l e n k e l e u r e n u i t l a t e n . W e h o p e n dat de w i n t e r n u echt voorbij is. W a n t i n de g r o t e s t e d e n m o e t de k o u en hon¬ ger verschrikkelijk zijn. V a n d a a g zijn d r i e h o n d e r d m a n n e n bij e e n r a z z i a o p g e p i k t o m a a n de W a a l d i j k bij T i e l te g a a n w e r k e n . D i n s d a g 13 februari 1945 V a s t e n a v o n d . In z u i d e l i j k e s t r e k e n en l a n d e n z o u h e t c a r n a v a l m o e t e n zijn. W i e h o u d t w i e d a n v o o r de g e k ? M o e d e r heeft k a n s g e z i e n o m e e n p a a r a p p e l p a n n e k o e k e n te b a k k e n . O o k v a n d a a g z i j n er w e e r j o n g e n s en m a n n e n v a n de straat g e h a a l d o m bij T i e l te g a a n w e r k e n . D o n d e r d a g 13 februari 1945 V a n m o r g e n v r o e g w e r d e n v a d e r en i k o p g e r o e p e n o m ons o m a c h t u u r te m e l d e n bij de k i s t e n f a b r i e k I m p r i m a t u r . M e t m o n d v o o r r a a d v o o r é é n d a g en e e n s c h o p . W e h e b b e n de b o e l eerst eens a a n g e k e k e n . O m t i e n u u r heeft v a d e r g e p r o b e e r d o m o p de g e m e e n t e s e c r e t a r i e een vrijstel¬ l i n g te k r i j g e n . M a a r d a a r h e b b e n z e h e m d i r e c t m a a r v a s t g e h o u d e n en n a a r de I m p r i m a t u r g e b r a c h t . E e n d a m e k w a m v e r t e l l e n dat v a d e r o m e e n j a s en w a t eten h a d g e v r a a g d . M o e d e r heeft h e m dat g e b r a c h t . T o e n b e n i k o o k m a a r g e g a a n o m v a d e r g e z e l s c h a p te h o u d e n . H o n d e r d e n m a n n e n w a r e n er reeds. O m t w e e u u r k w a m N S B - b u r g e m e e s t e r R e m m e r t v e r t e l l e n dat w e o o k n a a r de W a a l d i j k bij T i e l m o e s t e n . A l w i e p r o b e e r t te o n t s n a p p e n , z o u z o n d e r p a r d o n w o r d e n d o o d g e s c h o t e n . In rijen v a n drie m a r c h e e r d e n w e o n d e r b e g e l e i d i n g v a n D u i t s e s o l d a t e n af. O m h a l f z e v e n w a r e n w e in D r u m p t bij T i e l . H i e r ' v e r w e l k o m d e ' ons e e n t o l k n a m e n s H a u p t m a n M e r z v a n de Deutsche Wehrmacht. In g r o e p j e s w e r d e n wij in l e e g s t a a n d e h u i z e n o n d e r g e b r a c h t . M e e s t een¬ g e z i n s w o n i n g e n w a a r v a n de e i g e n a r e n g e ë v a c u e e r d w a r e n , deels d o o r gevechtshandelingen beschadigd. Vrijdag 16 februari 1945 E e n slechte n a c h t o p s t o e l e n , b a n k e n en deels op de g r o n d . Veel overvlie g e n d e V - 1 's. Verderop w a r e n E n g e l s e en D u i t s e t r o e p e n e l k a a r over de W a a l h e e n en w e e r a a n h e t b e s c h i e t e n . Ik z e g D u i t s e r s , m a a r h e t blijken N e d e r l a n d s e ss'ers te z i j n . O v e r d a g een e i n d v e r d e r o p r i c h t i n g E c h t e l d , w e r d e n w e i n g e z e t o m g r o n d v a n de dijk te v e r z e t t e n . D e b e d o e l i n g is dat een g e d e e l t e v a n de W a a l d i j k w o r d t a f g e g r a v e n en b o v e n o p h e t andere g e d e e l t e w o r d t aan¬ g e b r a c h t . E n d a n d e n k e n z e z e k e r dat bij een d i j k d o o r b r a a k z o ' n s m a l dijkje h e t w a t e r i n t o o m k a n h o u d e n .

1940-1945

27

Z o n d a g 18 februari 1945 D e o o r l o g k e n t g e e n z o n d a g . D u s g e w o o n d o o r w e r k e n . V a d e r h a d de m a z z e l dat hij t o t ' k a m e r o u d s t e ' w e r d b e v o r d e r d . Hij m o e s t de b o e l i n orde h o u d e n i n o n z e villa en t e v e n s v o o r de a v o n d m a a l t i j d e n z o r g e n . N i e t k o k e n , m a a r de a d m i n i s t r a t i e d a a r v a n . W o e n s d a g 21 februari 1945 B e n v a n d a a g o p z i e k e n r a p p o r t g e g a a n . M e t e e n stel a n d e r e n 's a v o n d s t e r u g n a a r C u l e m b o r g g e s t u u r d . Ik v o n d h e t v o o r v a d e r w e l v e r v e l e n d . Die v o n d h e t niet z o erg o m d a t hij niet a a n de dijk h o e f d e te w e r k e n . E n d a a r h e t R o d e K r u i s v o o r w a t b e t e r v o e d s e l h a d g e z o r g d , h a d zijn ka¬ merwacht-functie wat meer zin. Z a t e r d a g 24 februari 1945 M o e d e r is m e t n o g e n k e l e d a m e s o p e e n g e l e e n d e fiets n a a r D r u m p t g e r e d e n o m v a d e r te b e z o e k e n en w a t e x t r a eten m e e te n e m e n . Zij h a d i n t u s s e n v i a k e n n i s s e n b e r e i k t dat de b u r g e m e e s t e r e e n schriftelijk ver z o e k a a n de D u i t s e i n s t a n t i e h a d g e r i c h t o m v a d e r en mij vrij te l a t e n . H e t b l i j k t dat s i n d s de laatste w e e k b u r g e m e e s t e r R e m m e r t w e e r v a n h e t t o n e e l v e r d w e n e n is. Hij is o p g e v o l g d d o o r b u r g e m e e s t e r D e Kruijff, een N e d e r l a n d s e s s - m i l i t a i r . Z o n d a g 25 februari 1945 V a n a v o n d o m n e g e n u u r k w a m v a d e r p l o t s e l i n g t h u i s . Z e h e b b e n alle m a n n e n die niet m e e r i n z e t b a a r w a r e n , n a a r h u i s g e s t u u r d . M a a n d a g 26 februari 1945 Z e h o u d e n ons w e l b e z i g . A m p e r u i t D r u m p t en T i e l t e r u g , w e r d om¬ g e r o e p e n dat alle w e e r b a r e m a n n e n z i c h m o e s t e n m e l d e n o m te h e l p e n bij h e t o p w e r p e n v a n s t e l l i n g b l o k k a d e s r o n d o m de stad. Ik h o u m e z e l f m a a r v o o r n i e t w e e r b a a r , o m d a t i k in D r u m p t b e n a f g e k e u r d . A l s i k n a a r b u i t e n g a , l o o p ik m e t e e n s t o k , o m de b o e l a a n te d i k k e n . Z o n d a g 18 m a a r t 1945 V a n m o r g e n is i n de k e r k e n een z o g e n a a m d e herderlijke b r i e f voorgele¬ z e n . D e z e w a s a f k o m s t i g v a n de r o o m s - k a t h o l i e k e b i s s c h o p p e n en de N e d e r l a n d s - H e r v o r m d e S y n o d e . D e i n h o u d b e h a n d e l d e de b e r o e r d e t i j d s o m s t a n d i g h e d e n . A l h o e w e l i n de b r i e f s t o n d dat m e n de D u i t s e be¬ z e t t e r v e r a n t w o o r d e l i j k h i e l d v o o r de slechte l e e f o m s t a n d i g h e d e n , w e r d o o k een b e r o e p o p de m e n s e n z e l f g e d a a n o m te h e l p e n w a a r m o g e l i j k . Z e k e r w e r d v e r w a c h t v a n m e n s e n die over v o e d s e l k o n d e n b e s c h i k k e n , dit deels af te s t a a n v o o r z i e k e k i n d e r e n .

28


2005-31

Z a t e r d a g 24 m a a r t 1945 D e o o r l o g w o r d t v o o r de D u i t s e r s b e d r e i g e n d . M e n fluistert d a t de b e v e l h e b b e r i n h e t w e s t e n , m a a r s c h a l k V o n R u n d s t e d t , is a f g e z e t en v e r v a n g e n d o o r v e l d m a a r s c h a l k K e s s e l r i n g , die h i e r v o o r u i t Italië is t e r u g g e r o e p e n . P a r a c h u t i s t e n w o r d e n g e d r o p t t u s s e n W e z e l en B r e m e n ( z e g t m e n ) . W a t w e l definitief is: de g e a l l i e e r d e n z i j n bij R e m a g e n , W e z e l e n O p p e n h e i m over de Rijn g e k o m e n . D i n s d a g 27 m a a r t 1945 G e m e l d w o r d t d a t de g e a l l i e e r d e n al t w a a l f b r u g g e h o o f d e n over de Rijn h e b b e n . Verder z o u d e n de p l a a t s e n W i n t e r s w i j k , U l f t , T e r b o r g en G e n d r i n g e n v o o r de D u i t s e r s verloren z i j n . D i n s d a g 3 april 1945 M u n s t e r , m a a r o o k h e t g e b i e d r o n d N e u r e n b e r g zijn i n g e a l l i e e r d e h a n d e n . V o o r N e d e r l a n d h o o r d e n w e o o k A a l t e n , H e n g e l o , E n s c h e d e en C o e v o r d e n n o e m e n als p l a a t s e n die d o o r de D u i t s e r s zijn p r i j s g e g e v e n . Vrijdag 6 april 1945 H e t z i t w e e r n i e t g o e d . D e D u i t s e r s w o r d e n e r g z e n u w a c h t i g . D e plaatse¬ lijke o m r o e p e r M a n u s v a n E m p e l r o e p t o n s iedere k e e r n a a r de h o e k e n v a n de straat o m n a m e n s de ' o v e r h e i d ' m e d e d e l i n g e n te d o e n . V a n d a a g w a s hij er w e e r m e t zijn ' k o e k e p a n ' . S a m e n s c h o l i n g e n v a n m e e r d a n t w e e p e r s o n e n z i j n v e r b o d e n . O m z e s u u r 's avonds m o e t iedereen bin¬ n e n z i j n . Spertijd n o e m e n z e d a t . D o n d e r d a g 12 april 1945 M e t v a d e r de b o e r o p g e w e e s t o m a a r d a p p e l e n te b e m a c h t i g e n . M a a r die b o e r e n g e v e n niet t h u i s . In de w e i l a n d e n r o n d de s t a d w o r d e n prik¬ k e l d r a a d v e r s p e r r i n g e n a a n g e b r a c h t en t a n k v a l l e n g e g r a v e n . D e n k e n z e w e r k e l i j k d a t de g e a l l i e e r d e n , die al z o v e r o p g e d r o n g e n zijn in E u r o p a , z i c h d o o r w a t p r i k k e l d r a a d l a t e n t e g e n h o u d e n ? W i e is er n o u naïef, h e t H e r r e n v o l k o f wij ? Vrijdag 13 april 1945 O p de n o o d s c h o o l c i r c u l e e r d e h e t b e r i c h t d a t president R o o s e v e l t v a n A m e r i k a d o o r e e n b e r o e r t e is getroffen e n o v e r l e d e n is. E e n v o o r o n s on¬ b e k e n d e p o l i t i c u s , de d e m o c r a a t T r u m a n , is zijn o p v o l g e r . M a a n d a g 16 april 1945 G e r u c h t e n : g e v e c h t e n in G r o n i n g e n en L e e u w a r d e n . D o k k u m b e v r i j d . In U t r e c h t m a g m e n n o g m a a r t w e e u u r p e r d a g b u i t e n s h u i s z i j n . Straf o m d a t h e t p e r s o n e e l v a n W a t e r s t a a t is o n d e r g e d o k e n . Is de i n u n d a t i e bij Gouda begonnen?

1940-1945

29

Canadese bevrijders rijden via de Binnenpoort in de richting van de Varkensmarkt.

D i n s d a g 17 april 1945 O o r l o g s n i e u w s (officieel): O t t e r l o op de V e l u w e en S n e e k i n F r i e s l a n d bevrijd. G e r u c h t e n : o p m a r s n a a r U t r e c h t - s t a d . H e t w e e r is z e e r m o o i en bij z o ' n fraaie n a t u u r d o e t niets v e r m o e d e n d a t er z o ' n g r u w e l i j k e oor¬ l o g a a n de g a n g is die v o o r de D u i t s e r s v e r k e e r d afloopt. M a a r m i s s c h i e n o o k w e l v o o r N e d e r l a n d e r s als die D u i t s e s t u i p t r e k k i n g n o g l a n g d u u r t . In de g r o t e s t e d e n m o e t een g e w e l d i g e h o n g e r s n o o d h e e r s e n . D o n d e r d a g 19 april 1945 Ede en W a g e n i n g e n zijn g e v a l l e n . D a t is officieel b e k e n d g e m a a k t . D e

30


2005-31

A m e r i k a n e n z i t t e n n o g m a a r 35 k i l o m e t e r v a n A m s t e r d a m . M a a r de D u i t s e r s g e v e n h e t m a a r niet o p . Er z i t t e n n o g z o ' n 100.000 soldaten in h e t w e s t e n v a n N e d e r l a n d . O p h e t IJsselmeer is e e n D u i t s t r o e p e n s c h i p g e t o r p e d e e r d . De g e v e c h t e n o m L e i p z i g en N e u r e n b e r g l o p e n o p z ' n e n d . Vrijdag 20 april 1945 H i t l e r is v a n d a a g 56 j a a r g e w o r d e n . D e h i e r n o g a a n w e z i g e D u i t s e r s h e b b e n e e n b i j e e n k o m s t g e h o u d e n in h e t C i t y - t h e a t e r w a a r de Ortskommandant g e s p r o k e n heeft. Die m a n h u i s t n o g steeds in e e n m o o i e h e r e n h u i s i n de E v e r w i j n s t r a a t m e t u i t k i j k o p de M a r k t . G e r u c h t e n : o n z e bevrij¬ ders r u k k e n o p i n de r i c h t i n g v a n W i j k bij D u u r s t e d e . Z o n d a g 22 april 1945 A l h o e w e l alles erop wijst dat de o o r l o g o p z ' n e i n d l o o p t , m a a r er n o g h a r d g e v o c h t e n w o r d t en er veel ellende is, z i j n er o o k n o g d i n g e n die g e w o o n d o o r g a a n als of er niets a a n de h a n d is. Z o w e r d e n i n de RK K e r k g r o t e k i n d e r e n ' a a n g e n o m e n ' , (d.i. de p l e c h t i g e h e r n i e u w i n g v a n de d o o p b e l o f t e n die bij o f v l a k na h u n g e b o o r t e , n a m e n s h e n , d o o r e e n p e t e r en m e t e r zijn u i t g e s p r o k e n ) . Dit is altijd e e n beetje feestelijk g e b e u r e n . M i j n broer Kees w a s er n u o o k bij. D a n k zij w a t g u l l e gevers en w a t g e o r g a n i s e e r w a s er t o c h e e n e e n v o u d i g , m a a r l e k k e r etentje m e t de f a m i l i e l e d e n . M a a n d a g 23 april 1945 R a d i o Oranje, de z e n d e r v a n de N e d e r l a n d s e r e g e r i n g in L o n d e n , heeft o m g e r o e p e n dat de g e a l l i e e r d e n bij H e d e l de M a a s over z i j n . In Berlijn zijn s t r a a t g e v e c h t e n a a n de g a n g . H i t l e r z e g t dat hij Berlijn niet z a l ver¬ l a t e n en t o t h e t blijft v e c h t e n . S t a l i n w i l in Berlijn 1 m e i v i e r e n . D i n s d a g 24 april 1945 G e r u c h t e n : H e d e l en K e r k d r i e l z i j n b e v r i j d . Vrijdag 27 april 1945 N i e u w s u i t de k r a n t : Berlijn o m s i n g e l d ; H i t l e r s t a d s b e v e l h e b b e r ; in B r e m e n en H a n n o v e r zijn s t r a a t g e v e c h t e n t u s s e n g e a l l i e e r d e n en D u i t s e Volkssturm ( k i n d e r e n en o u d e n v a n d a g e n ) . G e r u c h t e n : M u s s o l i n i die na zijn b e v r i j d i n g v a n e e n b e r g d o o r D u i t s e p a r a c h u t i s t e n een s c h a d u w r e g e r i n g a a n h e t G a r d a m e e r h a d g e v o r m d , is d o o r p a r t i z a n e n g e v a n g e n g e n o m e n bij M i l a a n , een stad die o o k in h a n d e n v a n de p a r t i z a n e n z o u zijn. Z a t e r d a g 28 april 1945 V a n m i d d a g h e e f t de o m r o e p e r M a n u s v a n E m p e l o m g e r o e p e n dat o m vier u u r m a n n e n z i c h ' v r i j w i l l i g ' m o e s t e n m e l d e n v o o r D u i t s e s t e l l i n g -

1940-1945

31

Het echtpaar Brenkman wordt gehuldigd voor hun winkel op de Varkensmarkt wegens hun bijdrage aan het verzet.

Het vertrek van de Duitse Ortskommandant.

Het portret van Hitler wordt verwijderd uit de Ortskommandantur in de Everwijnstraat.

32

C U L E M B O R G S E ' V O E T N O T E N ' 2005-31

b o u w r o n d o m de s t a d . Is C u l e m b o r g n u z o b e l a n g r i j k in d e z e laatste oorlogsfase.? Er schijnen z i c h niet v o l d o e n d e m a n n e n g e m e l d te h e b b e n w a n t o m vijf u u r w e r d er een briefje a f g e g e v e n dat ik mij m o r g e n o m acht u u r m o e t m e l d e n . M a a r d a a r z a l i k n o g eens een nachtje over sla¬ pen. Z o n d a g 29 april 1945 O m tien u u r v a n m o r g e n veel g e r o e p en g e s c h r e e u w op straat. Neder¬ l a n d s e s s - s o l d a t e n d r o n g e n de h u i z e n b i n n e n en h i e l d e n r a z z i a ' s . Ik v e r d w e e n g a u w n a a r 'elders'. In de k a t h o l i e k e k e r k d r o n g e n de s o l d a t e n b i n n e n tijdens de m i s en d w o n g e n j o n g e n s en m a n n e n o m m e e te g a a n . P l o t s e l i n g w e r d er o o k h u i s z o e k i n g g e d a a n in h e t h u i s ' e l d e r s ' w a a r i k mij b e v o n d . M a a r i k h a d d o o r r a m e n de acties v a n de ss-ers g e v o l g d en z a g z e a a n k o m e n . M a a r d a a r w a s ik al w e e r via de a c h t e r k a n t v e r d w e n e n . D a t m o e t v e r r a d e n w e r k zijn g e w e e s t . V o o r de a.s. n a c h t h e b ik al een o n d e r d u i k a d r e s . M a a n d a g 30 april 1945 V a n n a c h t h e b ik ' e l d e r s ' g e s l a p e n . G e r u c h t e n g a a n dat H i t l e r d o o d z o u zijn als g e v o l g v a n een h e r s e n b l o e d i n g . D e g e r u c h t e n g a a n m a a r door: G ö r i n g z o u d o o r H i m m l e r zijn d o o d g e s c h o t e n . G e n e r a a l V o n B r a u c h i t z z o u h e t o p p e r b e v e l h e b b e n o v e r g e n o m e n en b e r e i d zijn t o t o v e r g a v e . D i n s d a g 1 mei 1945 D e spertijd is w e e r g e s t e l d op 's avonds n e g e n u u r . W o e n s d a g 2 mei 1945 H I T L E R IS D O O D ! H i t l e r is i n de W i l h e l m s t r a s s e in Berlijn i n de k a n selarij g e s n e u v e l d . E n h e t is w a a r o o k . O p de Ortskommandantur

in de

E v e r w i j n s t r a a t h a n g e n de h a k e n k r u i s v l a g g e n h a l f s t o k . M e n z e g t dat de s o l d a t e n v a n n a c h t de e e d op a d m i r a a l D ö n i t z h e b b e n m o e t e n a f l e g g e n . V a n a f elf u u r k w a m e n t e l k e n s h e e l l a a g v l i e g e n d e v l i e g t u i g e n over die v o e d s e l p a k k e t t e n g a a n a f w e r p e n . M u s s o l i n i i n Italië z o u o o k d o o d z i j n . D o n d e r d a g 3 mei 1945 O o k v a n d a a g zijn w e e r veel b o m m e n w e r p e r s o v e r g e k o m e n die v o e d s e l g a a n u i t g o o i e n . D e m e n s e n s t a a n op straat en op de d a k e n en z w a a i e n m e t z a k d o e k e n en w a s g o e d . O p h e t B a k e l b o s z i n g e n k i n d e r e n h e t lied Oranje B o v e n . V a n m i d d a g b e n ik w e e r v o o r h e t eerst na een p a a r d a g e n onderdui¬ k e n n a a r b u i t e n g e w e e s t . D a t m o e s t w e l . V a d e r h a d w e e r eens een b o o m g e k o c h t . N u a a n de s t r a a t w e g , een e i n d voorbij de N i e u w b r u g . Vader, K e e s , ik de rooier ( W a m m e s ) . H e t w a s een z w a a r k a r w e i . O p de terug¬ w e g r e g e n d e h e t n o g en w e k w a m e n d o o r n a t t h u i s . M a a r w e h e b b e n

1940-1945

33

w e e r v o o r een p a a r d a g e n b r a n d s t o f . En t o e n g e b e u r d e er iets w a a r d o o r mijn vader echt b o o s w e r d op m i j n m o e d e r . E n dat h a d ik h e m n o g n o o i t z i e n d o e n . W a t w a s h e t g e v a l ? T h u i s g e k o m e n g i n g mijn m o e d e r d i k k e p a n n e k o e k e n b a k k e n . H e t b l e e k dat zij b e h a l v e o n z e b i e t e n p u l p o o k altijd n o g een z a k m e t m e e l i n de l i n n e n k a s t h a d verstopt. N u k r e e g de rooier W a m m e s t w e e heerlijke p a n n e k o e k e n v a n echt m e e l . Wij moes¬ t e n even w a c h t e n tot hij w e g w a s . T o e n heeft mijn m o e d e r h e t m e e l w e e r o p g e b o r g e n en v o o r ons b i e t e n p u l p p a n n e k o e k e n g e b a k k e n . E n d a a r w a s mijn v a d e r n u z o k w a a d over. M a a r z e i mijn m o e d e r : 'je w e e t n o o i t of h e t n o g erger w o r d t m e t h e t eten en d a a r o m b e n i k er z o z u i n i g op'. Vrijdag 4 mei 1945 G i s t e r e n zijn er t u s s e n G e l d e r m a l s e n en C u l e m b o r g voedselpakket¬ t e n u i t g e w o r p e n d o o r g e a l l i e e r d e v l i e g t u i g e n . D a a r v a n z u l l e n wij o o k profiteren. V a n d a a g z o u H i t l e r b e g r a v e n w o r d e n . In h e t C i t y - t h e a t e r op de M a r k t h e b b e n de D u i t s e r s n o g een h e r d e n k i n g s d i e n s t g e h o u d e n . D ö n i t z z o u i n K o p e n h a g e n over een capitulatie a a n h e t o n d e r h a n d e l e n zijn. R i j k s c o m m i s s a r i s S e y s s - I n q u a r t heeft m e t p r i n s B e r n h a r d g e c o n fereerd. N i e u w s u i t de s t r e e k k r a n t Teisterbander v a n v a n d a a g : D e Duit¬ sers w i l l e n a l l e e n n o g d o o r v e c h t e n t e g e n de b o l s j e w i s t e n , z e g R u s s e n ; H i t l e r g e s n e u v e l d ; G ö r i n g a f g e t r e d e n ; V o n R i b b e n t r o p s p o o r l o o s ver¬ dwenen; Mussolini door partizanen doodgeschoten; k o n i n g i n Wilhelm i n a en p r i n s e s J u l i a n a in B r e d a ; O o s t e n r i j k h e e f t een c o m m u n i s t i s c h e r e g e r i n g ; de v r o e g e r e , m e t de D u i t s e r s collaborerende Franse m i n i s t e r Pierre Laval n a a r Spanje g e v l u c h t . Bijna h e e l D u i t s l a n d d o o r de gealli¬ eerden b e z e t . V a n a v o n d o m k w a r t over n e g e n h o o r d e n w e r o e p e n en l a c h e n op straat. O v e r a l h i n g e n m e n s e n u i t de r a m e n , s t o n d e n a a n de d e u r of b u i t e n op straat. M i j n broer Kees die s t i e k e m n a a r b u i t e n w a s g e g a a n , k w a m t e r u g en r i e p : ' W e zijn v r i j ' ! O n z e o v e r b u u r m a n z e i dat Duits¬ l a n d v a n a v o n d o m acht u u r a l g e h e l e c a p i t u l a t i e h a d a a n g e b o d e n . D e o o r l o g is voorbij!!! Z a t e r d a g 5 mei 1945 T o e n i k v a n m o r g e n v r o e g b u i t e n w a s en m e t een k e n n i s j e w a t r o n d l i e p , r i e p e n de m e n s e n e l k a a r - n o g h a l f o n g e l o v i g - t o e : ' w e zijn vrij, h è ? ' 'Ja hoor', r i e p e n w i j , ' h e t is w a a r , s t e e k de v l a g m a a r uit'. Bij veearts D e Jong i n de Slotstraat z a g e n w e de eerste v l a g al h a n g e n . A l s p o e d i g volg¬ d e n er meer. D e e t a l a g e s v a n j u w e l i e r Stol op de M a r k t w a r e n h e l e m a a l versierd m e t r o o d , w i t , b l a u w e en oranje en foto's v a n de k o n i n k l i j k e fa¬ m i l i e . Voor s o m m i g e w i n k e l s z o a l s bij V a n A v e z a a t h op de M a r k t en de firma K r a m e r Freher o n d e r de B i n n e n p o o r t , w a s h e t een d u w e n en trek¬ k e n o m a a n oranjetooisels en v l a g g e n te k o m e n . Die h a d d e n , o n d a n k s

34


2005-31

vijf b e z e t t i n g s j a r e n t o c h n o g e e n v o o r r a a d b e w a a r d . O m o n g e v e e r t i e n u u r w a s er p l o t s e l i n g een g r o e p s o l d a t e n v a n de O n d e r g r o n d s e o p de M a r k t . Zij w i l d e n de Ortskommandant o n t w a p e n e n . M a a r die g e e f t z i c h alleen over a a n de E n g e l s e n , z e g t h i j . E e n k l e i n e a f g a n g v o o r die jon¬ g e n s t o e n z e e v e n later d o o r N e d e r l a n d s e ss-ers w e r d e n o n t w a p e n d . I n t u s s e n zijn er p r o c l a m a t i e s a a n g e p l a k t dat N e d e r l a n d i n d e r d a a d vrij is en w a a r i n w e r d o p g e r o e p e n ons r u s t i g en k a l m te h o u d e n . D e z e p r o c l a m a t i e w a s o n d e r t e k e n d d o o r de plaatselijke c o m m a n d a n t v a n de O n d e r g r o n d s e , de g e n e r a a l - m a j o o r G r a m b e r g e n en de l o c o - b u r g e m e e s ¬ ter K l u m p e r . Z o n d a g 6 mei 1945 C u l e m b o r g is één v l a g g e n z e e . D e N e d e r l a n d s e s s - s o l d a t e n , g i s t e r e n n o g z o o p p e r m a c h t i g , v e r t r e k k e n n u in de r i c h t i n g U t r e c h t . D e T o m m i e s zijn er n o g niet en de k i n d e r e n z i n g e n o p straat: Oranje b o v e n , leve de k o n i n g i n , w e g m e t alle NSB'ers, doe z e in de h o e k , Oranje b o v e n , leve de koningin. M a a n d a g 7 mei 1945 O m h a l f t w a a l f v e r s c h e n e n de eerste s o l d a t e n , g e e n E n g e l s e n m a a r Cana¬ d e z e n . Zij b e z o c h t e n h e t tijdelijk g e m e e n t e h u i s M a r i a R e g i n a o p de V a r k e n s m a r k t en d a a r n a de Ortskommandantur. D e foto v a n H i t l e r w e r d door een Culemborgse j o n g e n naar buiten gegooid.

1940-1945

35

Het eens zo moderne gemotoriseerde Duitse leger trekt weg met paard en wagen.

V e r s c h i l l e n d e NSB'ers en m a n n e n en v r o u w e n die m e t de D u i t s e r s h e b b e n g e h e u l d , zijn o p g e h a a l d en o p h e t p o l i t i e b u r e a u i n g e s l o t e n . V a n a v o n d w a r e n de h a r m o n i e ë n o p straat te h o r e n en veel m e n s e n hos¬ ten erachteraan. D o n d e r d a g 10 Mei 1945 V a n m i d d a g h e b b e n de g e z a m e n l i j k e k e r k e n e e n g r o t e d a n k d i e n s t g e h o u d e n in de f a b r i e k s h a l v a n G i s p e n . H i e r s p r a k e n de h e r v o r m d e p r e d i k a n t e n K r e b en R o u b o s , de g e r e f o r m e e r d e d o m i n e e Ploeger, de o u d - k a t h o l i e k e p a s t o o r V a n der Steen en de r o o m s - k a t h o l i e k e p a s t o o r Wilderbeek. H e t is precies vijf j a a r g e l e d e n dat de D u i t s e r s ons l a n d z i j n b i n n e n g e v a l l e n . O o k op de t i e n d e m e i . N u zijn die vijf v e r s c h r i k k e l i j k e j a r e n voorbij. Naschrift Korte tijd daarna werd de noodschool gesloten. We gingen weer terug naar onze scholen buiten de stad. Voor een aantal van ons was dat het einde van onze schoolstudie. Er werden gemakkelijk diploma's uitgereikt. Eerst werden alle noodschoolleerlingen nog op defoto vereeuwigd. Op defoto ziet men op de bovenste rij rechts vijf leerlingen staan, die zo nu en dan als clubje met elkaar optrokken. Wat ervan geworden is? Naud Wachters en Riens de Jager ben ik uit het oog verloren, evenals Raymond Beek, die als evacué uit Den Haag tijdelijk in Culemborg woonde. Al leen met Stephan Grimberg, nu rustend meubelfabrikant

in Beusichem, heb ik nog

steeds vriendschappelijk contact. Zelfben ik via werkkringen in Rotterdam,

Am

sterdam, Brunssum en Utrecht een echt Culemborgs vakgebied, meubelen, zij het als binnenhuisadviseur

en later als inkoper trouw gebleven. Zo zijn die vijfjaren

onderwijs in oorlogstijd toch niet voor niets geweest. ALBERT C.H. MERKX

U t r e c h t , m a a r t 2002.

36


2005-31

Het raadsel van de verdwenen Polen

Ongeveer twintig Duitsers, in eenvoudige overalls, die doen of ze uit een kamp in West-Duitsland ontsnapte Poolse krijgsgevangenen zijn. Ddt moet de groep man nen geweest zijn die op 10 mei 1940 ineens opdook langs de spoorlijn OosterbeekWolfheze en die zich, waarschijnlijk zonder tegensputteren (ze hadden ook geen wapens bij zich) onder toezicht van Nederlandse militairen plaatsten. En dus geen Polen die 'toevallig' op de dag dat Duitsland Nederland binnenviel uit een kamp ontsnapten en in Nederland tegen de militairen die hen staande hielden, zeiden dat ze op weg waren naar Engeland. En ze zijn ook niet geëxecuteerd in Culemborg en daar in de grond weggestopt in het natuurgebiedje het Rondeel bij de Lek. Dat zou dan gebeurd zijn - zo wilde het verhaal dat in mei 2004 in de wereld kwam - door gestresste Nederlandse militairen die niet wisten wat ze met die vreemde mannen, die Pools én Duits spraken, aan moesten. De amateur-historici die vorig voorjaar die executie van onschuldige Polen in Culemborg beweerden, moeten on¬ gelijk hebben.

Maken we het slot van het Polenmysterie nog mee? O p de b e w e r i n g e n , g e d a a n in h e t b o e k Ede In Wapenrok, v o l g d e een dis¬ cussie w a a r a a n o n d e r andere m e d i a , de g e m e e n t e C u l e m b o r g , h e t Insti¬ t u u t v o o r M i l i t a i r e G e s c h i e d e n i s en de B e r g i n g s - en Identificatiedienst v a n de K o n i n k l i j k e L a n d m a c h t m e e d e d e n . E n er v o l g d e e n i g o n d e r z o e k v a n j o u r n a l i s t e n - in archieven en door g e s p r e k k e n m e t d e s k u n d i g e n en m e t m e n s e n die i n die b e w u s t e p e r i o d e v a n de vijf c h a o t i s c h e oorlogs¬ d a g e n o v e r z i c h t h a d d e n v a n de C u l e m b o r g s e g e b e u r t e n i s s e n . H e t resul¬ t a a t : h o o g s t w a a r s c h i j n l i j k w a s h e t niet z o , m a a r h e l e m a a l u i t g e s l o t e n w a s een e x e c u t i e in C u l e m b o r g t o c h niet. H e t z ó u w a a r k u n n e n zijn. Z o w e r d er t ó e n over g e d a c h t . Verder o n d e r z o e k z o r g d e er echter v o o r dat - o o k al zijn er g e e n h a r d e b e w i j z e n te v i n d e n - de e x e c u t i e t o c h g e z i e n m o e t w o r d e n als een v e r z i n s e l . D a t w i l z e g g e n : w a t C u l e m b o r g betreft.

H E T R A A D S E L VAN DE V E R D W E N E N POLEN

37

D a t de g r o e p elders in N e d e r l a n d o m g e b r a c h t is, z o u k u n n e n blijken u i t n ó g m e e r h i s t o r i s c h o n d e r z o e k . O o k z o n d e r b e w i j z e n m o e t h e t a a n te t o n e n zijn dat een e x e c u t i e al d a n niet in C u l e m b o r g p l a a t s v o n d .

2004 T e r u g n a a r h e t allereerste b e g i n : op 27 m e i 2004 presenteren Evert v a n de W e e r d (1936) en Gerjan C r e b o l d e r (1949) h e t b o e k Ede In Wapenrok. Z e h e b b e n er m e e r d a n vijf j a a r a a n g e w e r k t . H u n publicatie blijft niet b e p e r k t t o t g e b e u r t e n i s s e n op de V e l u w e , z o g a a n z e in een h o o f d s t u k o o k in op een m y s t e r i e : w a a r b l e e f de g r o e p v a n een t w i n t i g t a l m a n n e n , die w a a r s c h i j n l i j k u i t een D u i t s k a m p o n t s n a p t e n ? Polen, die al in 1939 k r i j g s g e v a n g e n w e r d e n g e m a a k t . D e a u t e u r s sluiten h e t desbetreffende h o o f d s t u k n o g a l o n v e r h o e d s af m e t de conclusie dat die g r o e p op 10 m e i 1940 of k o r t d a a r n a in C u l e m b o r g g e l i q u i d e e r d m o e t zijn - en l e d e n v a n h e t N e d e r l a n d s e K o r p s P o l i t i e t r o e p e n z o u d e n d a a r w e l e e n s verantwoor¬ delijk v o o r g e w e e s t k u n n e n zijn. D a c h t e n die ' p o l i t i e t r o e p e r s ' o o k al dat h e t niet o m Poolse k r i j g s g e v a n g e n e n g i n g m a a r o m D u i t s e s a b o t e u r s ? O f w é l o m Polen m a a r h a n d l a n g e r s v a n de D u i t s e r s ? Of, z o a l s d e z e l i e d e n z e l f z e i d e n , g i n g h e t w é l o m o n t s n a p t e k r i j g s g e v a n g e n e n die z o o p s t a n d i g t e g e n h u n N e d e r l a n d s e b e g e l e i d e r s / b e w a k e r s w e r d e n dat z e d a a r o m v e r m o o r d w e r d e n ? D e schrijvers v a n h e t b o e k V a n de W e e r d (Ede) en C r e b o l d e r (Barneveld) s t a a n b e k e n d als degelijke o n d e r z o e k e r s . D e eerste heeft een c o n f e c t i e z a a k in Ede g e h a d , w a s reserve-officier en is een g e d r e v e n a m a t e u r - h i s t o r i c u s . C r e b o l d e r is de stadsarchivaris v a n B a r n e v e l d . H u n conclusie over een - v e r g e t e n ? in de d o o f p o t g e s t o p t e ? - m a s s a m o o r d b a a r t m e e r o p z i e n d a n de i n h o u d v a n de 4 9 0 andere bladzijden van het boek. O p 7 j u n i 2004 is er de eerste k r a n t e n p u b l i c a t i e over de m o g e l i j k e m a s s a m o o r d . A n d e r e m e d i a v o l g e n , o o k de l a n d e l i j k e . D e g r o e p Polen z o u v o l g e n s h e t b o e k b e g r a v e n zijn in een g e b i e d net b u i t e n h e t t o e n 9 0 0 0 i n w o n e r s t e l l e n d e C u l e m b o r g , h e t R o n d e e l . H e t w a s e e u w e n eer der d o o r de g r a a f v a n C u y l e n b o r g als w a n d e l g e b i e d a a n g e l e g d bij zijn z o m e r v e r b l i j f de B o l , een v i e r k a n t v a n 400 bij 400 m e t e r vol s t r a k k e p a d e n . D a t h e t d u m p e n in h e t R o n d e e l g e b e u r d e , h e b b e n de a u t e u r s v e r n o m e n v a n Jan v a n A l p h e n in D e i l . V a n A l p h e n (1927) g r o e i d e op in B e u s i c h e m , w a s b a n k e m p l o y é en in zijn vrije tijd een g e d r e v e n en ge¬ w a a r d e e r d o n d e r z o e k e r v a n o o r l o g s g e b e u r t e n i s s e n . In en na de o o r l o g z e g t hij als o p g e s c h o t e n j o n g e n de N e d e r l a n d s e b e r g i n g s d i e n s t v a a k g e h o l p e n te h e b b e n . H e t C u l e m b o r g s e g e m e e n t e b e s t u u r v i n d t na de v e r s c h i j n i n g v a n h e t b o e k en de o p h e f d a a r o v e r dat de m i n i s t e r v a n Defensie m o e t b e s l i s s e n over een n a d e r o n d e r z o e k . D e a f g e v a a r d i g d e v a n Polen in N e d e r l a n d ,

38


a m b a s s a d e u r M i c h a l o w s k i , v r a a g t de N e d e r l a n d s e r e g e r i n g de z a a k z e e r serieus te n e m e n . M a a r z o p l o t s e l i n g als de o p s c h u d d i n g o n t s t o n d , is die o o k w e e r v e r d w e n e n . W a n t al g a u w laat h e t m i n i s t e r i e v a n Defen¬ sie w e t e n dat er feitelijk niet m e e r b e k e n d is g e w o r d e n d a n er k o r t na de o o r l o g o o k al a a n g e g e v e n s v o o r h a n d e n w a s . D a a r o m v i n d t m e n dat er g e e n a a n l e i d i n g is een o n d e r z o e k in te s t e l l e n . D i r e c t e u r Piet K a m p h u i s (1953) v a n h e t I n s t i t u u t v o o r M i l i t a i r e G e s c h i e d e n i s in D e n H a a g speelde een b e l a n g r i j k e rol bij de a f w i j z i n g . Zijn i n s t i t u u t w e r d d o o r h e t m i n i s t e r i e o m advies g e v r a a g d net z o a l s de berg i n g s - en identificatiedienst v a n de K o n i n k l i j k e L a n d m a c h t . E n die ad v i e z e n w a r e n negatief: niet g r a v e n . K a m p h u i s h a d t e v o r e n schrijver V a n de W e e r d g e s p r o k e n én V a n A l p h e n . D e laatste b l e e k in d e z e k w e s t i e een h e e l b e l a n g r i j k e bron v a n de schrijvers te zijn g e w e e s t . K a m p h u i s k e n t z e a l l e d r i e , de schrijvers en V a n A l p h e n , en w a a r d e e r t o o k w a t z e a a n research in h e t verleden d e d e n . M a a r hij z e g t dat de b e w e r i n g e n v a n V a n A l p h e n n u echter w e l ' h o o g s t s p e c u l a t i e f ' zijn. W a t Ede In Wapenrok betreft z o u hij niet g r a a g z o ' n v e r g a a n d e b e w e r i n g in een b o e k d u r v e n d o e n . 'Ik z o u eerst d o c u m e n t e n w i l l e n z i e n en o o g g e t u i g e n w i l l e n spre¬ k e n ' . M a a r o o k d a a r a a n b e g i n n e n , nee, v o o r h e m zijn zelfs d a a r v o o r de b e s c h i k b a r e g e g e v e n s te m a g e r . Schrijver C r e b o l d e r z e g t dat j a m m e r te v i n d e n , w a n t m e t een onder z o e k h a d t e n m i n s t e h e t mysterie o p g e l o s t k u n n e n w o r d e n . ' W e blijven erbij dat die Polen echt v e r d w e n e n zijn'. L e d e n v a n h e t K o r p s Politiet r o e p e n z o u d e n v o l g e n s Ede In Wapenrok de m a s s a - e x e c u t i e u i t g e v o e r d h e b b e n . Er zijn echter n a u w e l i j k s n o g m e n s e n in l e v e n die bij dat k o r p s d i e n d e n en die - over de v e r d w e n e n Polen - in h u n g e h e u g e n z o u d e n k u n n e n t a s t e n . B e s t u u r s l i d V a n V e e n v a n de S t i c h t i n g M a r e c h a u s s e e C o n t a c t z e g t dat zij o o k de b e l a n g e n b e h a r t i g e n v a n politietroepers ( ' p i k t e n t e r s ' ) . 'Veel l e d e n v a n de p o l i t i e t r o e p e n h e b b e n w e e c h t e r niet w a n t d a t k o r p s h i e l d op te b e s t a a n in m e i 1940, na de D u i t s e z e g e . Z e b e h o o r d e n destijds o o k al niet tot de j o n g s t e n ' . Jos S m e e t s (1958) in U t r e c h t is h i s t o r i c u s . In 1997 s c h r e e f hij een proefschrift over h e t K o r p s P o l i t i e t r o e p e n z o a l s dat t u s s e n 1919 en 1940 b e s t o n d . Er k w a m o o k een b o e k v a n u i t . S m e e t s d e e d veel archiefon¬ d e r z o e k en s p r a k een 25-tal o u d - l e d e n v a n h e t k o r p s . ' M e n s e n v a n alle r a n g e n . T o e n ik z e sprak, w a r e n z e al een eind in de z e v e n t i g en t a c h t i g . N u , z e v e n j a a r later, z u l l e n er niet veel m e e r leven', z e g t h i j . D e g r o e p ' P o l e n ' d u i k t op m i d d e n in h e t o o r l o g s g e w e l d . Z e h o u d t z i c h op l a n g s de spoorlijn W o l f h e z e - O o s t e r b e e k . H u z a r e n v a n Boreel zijn de eersten die h e n o p m e r k e n . In g e v e c h t s v e r s l a g e n die e n k e l e com¬ m a n d a n t e n later m a a k t e n , k o m e n in t o t a a l vier f r a g m e n t e n over de ' P o l e n ' voor. D e v e r s l a g e n zijn vrij t o e g a n k e l i j k bij h e t I n s t i t u u t v o o r M i l i t a i r e G e s c h i e d e n i s in D e n H a a g . In die v e r s l a g e n varieert h e t a a n t a l


39

Polen v a n t w i n t i g t o t vijftig. D e m a n n e n m a k e n een m i s e r a b e l e i n d r u k , z e zijn slecht g e k l e e d , m a g e r en o n v e r z o r g d en s o m m i g e n l o p e n zelfs b l o o t s v o e t s . Eerste l u i t e n a n t en p e l o t o n s c o m m a n d a n t v a n de h u z a r e n J. B a r o n v a n Lijnden schrijft over h e n i n zijn d a g b o e k . D e r t i g z o u d e n h e t er v o l g e n s h e m g e w e e s t z i j n . Z e k w a m e n ' z e e r m o d e l ' a a n z e t t e n , schrijft h i j . Z e w i l l e n via U t r e c h t n a a r E n g e l a n d . ' E e n k o r p o r a a l en één m a n b e g e l e i d e n h e n r i c h t i n g Ede'. Bij H o t e l - P e n s i o n L a n g e n b e r g in Ede w o r d t een foto v a n de m a n n e n g e m a a k t - s a m e n m e t h u n b e w a k e r s . D e foto b e v i n d t z i c h in h e t g e m e e n t e a r c h i e f v a n E d e , m a a r w i e h e m m a a k t e h e e f t m e n n o o i t k u n n e n a c h t e r h a l e n . E e n m i l i t a i r e fotograaf? E e n b u r g e r ? E n o o k is niet echt h a r d te m a k e n dat die foto op 10 m e i 1940 g e s c h o t e n is. K o r n e t P. v a n de M a e s e n de Sombreff, in die m e i d a g e n pelotonscom¬ m a n d a n t v a n de h u z a r e n , stelde op 7 februari 1941 een verslag op w a a r in hij m e l d d e de g r o e p op 10 m e i op de w e g v a n Ede n a a r h e t g e h u c h t D e K l o m p bij V e e n e n d a a l g e z i e n te h e b b e n . D e h u z a r e n v a n de k o r n e t m o e s t e n z i c h t e r u g t r e k k e n en een n i e u w e v e r d e d i g i n g s s t e l l i n g inne¬ m e n . E n i n e e n s w a s d a a r 'een 50-tal m a n n e n die v a n verre veel l e k e n op t u c h t h u i s b o e v e n ' . O n g e w a p e n d , k a a l g e s c h o r e n h o o f d e n , een deel zon¬ der s c h o e n e n . V r e e m d v i n d t hij h e t dat z e ' i n g e s l o t e n c o l o n n e ' marche¬ ren. W a s dat er in de k r i j g s g e v a n g e n s c h a p d o o r h u n D u i t s e b e w a k e r s in g e s t a m p t ? D a a r bij D e K l o m p w a r e n z e o n d e r g e l e i d e v a n N e d e r l a n d s e m i l i t a i r e n . T o e n er g e e n t r o e p e n m e e r l a n g s k w a m e n , k r e e g de k o r n e t o p d r a c h t z i c h z o snel m o g e l i j k t e r u g te t r e k k e n . O p die t e r u g t o c h t 'pas¬ seerden wij de 'Polen', die i k D u i t s h o o r d e s p r e k e n en die z i c h h a a s t t e n achter de linie te k o m e n ' . M i s s c h i e n leeft er n o g i e m a n d v a n d e z e com¬ m a n d e r e n d e m i l i t a i r e n z o a l s de k o r n e t . Zij h e b b e n die Polen m e t e i g e n o g e n g e z i e n en k u n n e n m i s s c h i e n n o g e x t r a en v e r h e l d e r e n d e bruik¬ bare i n f o r m a t i e leveren. V a n e n k e l e o n d e r c o m m a n d a n t e n v a n k o r n e t V a n de M a e s e n de S o m b r e f f w o r d e n zelfs de ( t o e n m a l i g e ) w o o n p l a a t s e n in de g e v e c h t s v e r s l a g e n v e r m e l d . K a t u i n i n M e d e m b l i k , Marijs i n D e n H a a g en Vos i n N i e u w e T o n g e . H e t is een p o g i n g w a a r d : i n f o r m e r e n bij m e n s e n m e t die n a a m i n die p l a a t s e n . Z o a l s i n h e t t e l e f o o n b o e k . D e eer¬ ste t w e e p o g i n g e n leiden t o t niets, m a a r de derde w e l , a l t h a n s z o lijkt h e t . D e w e d u w e v a n o n d e r c o m m a n d a n t Vos k o m t a a n de lijn. 'Hij is vijf¬ tien j a a r g e l e d e n overleden', z e g t z e echter over h a a r e c h t g e n o o t . O p een b e p a a l d m o m e n t m o e t e n N e d e r l a n d s e pioniers (technische m i l i t a i r e n ) de ' P o l e n ' o v e r g e n o m e n h e b b e n v a n de h u z a r e n . Reserve¬ l u i t e n a n t S n i p v a n een p i o n i e r s g r o e p m a a k t er m e l d i n g v a n i n h e t g e v e c h t s v e r s l a g dat hij in j u n i 1940 o p t e k e n d e . Z e h a d d e n , schrijft hij over zijn e e n h e i d , l a n d m i j n e n g e l e g d bij de S c h r i k b e r g in Ede en k e e r d e n 's avonds ' z o n d e r v e r l i e z e n ' t e r u g . O p h e t s t a t i o n v a n M a a r s b e r g e n had¬ d e n z e de 'Polen', die z e (dus) e r g e n s v a n de h u z a r e n o v e r n a m e n , afgele¬ verd. O p dat s t a t i o n w a r e n k r i j g s g e v a n g e n D u i t s e r s , NSB'ers en a n d e r e n

40


2005-31

die v e r d a c h t w e r d e n v a n s a m e n w e r k i n g m e t de vijand, b i j e e n g e b r a c h t . H e t verslag v a n Snip g a a t t o t 14 m e i . Die d a g t r e k t zijn e e n h e i d v a n H o u t e n n a a r J u t p h a a s , is ' b e z i g ' bij h e t M e r w e d e k a n a a l en h o o r t d a n dat de wapens neergelegd moeten worden omdat Nederland zich overgegeven heeft. In zijn verslag k o m t n e r g e n s een verdere m e d e d e l i n g over de 'Po¬ l e n ' voor. D e g r o e p k o m t d a n verder alleen n o g v o o r in h e t verslag v a n de v r i j w i l l i g s o l d a a t - c h a u f f e u r W. Prins v a n h e t L a n d s t o r m k o r p s M o t o r dienst. N u e n k e l e j a r e n g e l e d e n overleed hij. Hij m a a k t e zijn verslag v o o r een c o m m i s s i e die in 1950 n a m e n s de r e g e r i n g een a a n t a l omstre¬ d e n g e b e u r t e n i s s e n tijdens de o o r l o g s d a g e n o n d e r z o c h t , de C o m m i s s i e M i l i t a i r e O n d e r s c h e i d i n g e n . E e n k o p i e v a n P r i n s ' verslag is in h e t b e z i t v a n schrijver V a n de W e e r d . In de n a c h t v a n 9 op 10 m e i m o e s t Prins een groepje m i l i t a i r e n o p h a l e n in de b u u r t v a n B e e k bij h e t M o n t f e r l a n d , vlakbij de D u i t s e g r e n s . T o e n h e t de v o l g e n d e d a g l i c h t w e r d , b l e k e n z e z i c h m e t h u n v r a c h t w a g e n t u s s e n de o p r u k k e n d e D u i t s e e e n h e d e n te b e v i n d e n . A l s c h i e t e n d z o u d e n z e er t u s s e n d o o r g e r e d e n zijn. D e hele verdere d a g w a s Prins m e t zijn v r a c h t w a g e n in t o u w v o o r h e t leger. Hij k w a m o o k in M a a r s b e r g e n terecht. ' H i e r h e b ik v e r s c h i l l e n d e d i e n s t e n verricht, o.a. h e t rijden v a n k r i j g s g e v a n g e n e n . H i e r o n d e r w a r e n Polen, die o n t v l u c h t z o u d e n zijn u i t D u i t s e k r i j g s g e v a n g e n k a m p e n ' . V a n de


41

10 mei 1940: slecht gevoede en schamel geklede Polen worden door Nederlandse huzaren in het oog gehou den, zo luidt het verhaal. Maar klopt dat verhaal wel? Zijn niet het verhaal en defoto ten onrechte bij elkaar gekomen?De ma ker van defoto is onbekend (foto: Gemeentearchief Ede).

W e e r d z e g t h e t v e r s l a g v a n Prins g e v o n d e n te h e b b e n ' e r g e n s ' in h e t archief v a n h e t I n s t i t u u t i n D e n H a a g . In 1999, net n a d a t hij h e t v e r s l a g v o n d , b e l d e hij Prins o p . Hij k r e e g v a n h e m te h o r e n dat hij de ' P o l e n ' destijds bij de r o o m s - k a t h o l i e k e k e r k in C u l e m b o r g afgeleverd h a d . V a n de W e e r d w e e t o p dat m o m e n t d a n - h e t is j u n i 2004 - dat er sterke twijfels zijn g e r e z e n over h e t b e s t a a n v a n een m a s s a g r a f bij C u l e m b o r g en (dus) a a n de b e w e r i n g e n i n z i j n b o e k . Hij z e g t dat amateur-histori¬ cus V a n A l p h e n , een v a n zijn b r o n n e n , i n m i d d e l s e e n iets a n d e r v e r h a a l vertelt d a n a a n v a n k e l i j k h e t g e v a l w a s . V a n A l p h e n z e g t n a m e l i j k dat de m a n n e n v a n u i t M a a r s b e r g e n n a a r W i j k bij D u u r s t e d e w e r d e n g e b r a c h t m a a r dat ' m e n ' z e d a a r niet w i l d e h e b b e n . V a n de W e e r d : ' E n t o e n z o u P r i n s , v e r m o e d t V a n A l p h e n , m e t h e n over de p o n t bij B e u s i c h e m ge¬ g a a n z i j n en n i e t over die bij C u l e m b o r g ' . M a a r , h é é f t P r i n s u i t e i n d e l i j k de Polen w e l i n C u l e m b o r g afgeleverd? W a s h e t g e e n a n d e r stadje a a n de (een) rivier? V a n A l p h e n , steeds o p n i e u w k o m t die n a a m n a a r v o r e n als de m a n die w e e t w a t er m e t die m o e i l i j k definieerbare g r o e p m a n n e n g e b e u r d e . Bij h e m is g e e n plaats v o o r twijfel, o o k i n de z o m e r v a n 2004 niet. Hij v e r k l a a r t t e g e n o v e r j o u r n a l i s t e n dat hij al in m e i 1940 v a n z i c h terug¬ t r e k k e n d e N e d e r l a n d s e l e g e r o n d e r d e l e n h o o r d e v a n de l i q u i d a t i e en h e t d u m p e n v a n de lijken in h e t R o n d e e l . O o k vertelt hij - in kranten¬ i n t e r v i e w s en v o o r de radio - dat hij er d o o r o n d e r z o e k en d o o r reacties v a n o u d - m i l i t a i r e n (of h u n k i n d e r e n ) achter k w a m dat h e t o m e x a c t 21 g e d o d e Polen z o u g a a n . H e t K o r p s P o l i t i e t r o e p e n , dat de e x e c u t i e o p z i j n g e w e t e n z o u h e b b e n , w a t w a r e n dat e i g e n l i j k v o o r m e n s e n ? Z e w a r e n er v o o r h e t p o l i t i e t o e z i c h t in h e t l e g e r en m o e s t e n de w e r k d r u k bij de m a r e c h a u s s e e v e r l i c h t e n . In 1935 w a r e n er 850 m a n , i n 1939 1532 en dat a a n t a l z o u n o g verder u i t g e b r e i d w o r d e n . Z e w e r d e n g e r e k r u t e e r d u i t de beste s o l d a t e n en onderofficieren v a n h e t g e w o n e leger. T e n tijde v a n de D u i t s e i n v a l w e r d e n z e i n g e z e t v o o r de b e w a k i n g v a n b e l a n g r i j k e objecten z o a l s b r u g g e n , verder w a r e n z e v o o r de orde i n h e t a c h t e r l a n d en t e n derde v o o r h e t bestrijden v a n vijandelijke c o m m a n d o ' s achter h e t front. His¬ t o r i c u s S m e e t s , die h e t b o e k over h e n schreef, z e g t dat p o l i t i e t r o e p e r s b e k e n d s t o n d e n o m h u n d i s c i p l i n e , h e t w a r e n h a r d e j o n g e n s , net z o a l s de m a r e c h a u s s e e . ' Z e h e b b e n o o k h e t v u u r g e o p e n d o p N e d e r l a n d s e sol¬ d a t e n die v a n de G r e b b e b e r g w e g v l u c h t t e n . Z e h e b b e n drie o f v i e r de¬ serterende s o l d a t e n gefusilleerd'. W a t niet in S m e e t s ' b o e k staat, m a a r w a t hij n u n o g w e l m e l d t , is dat l e d e n v a n de m a r e c h a u s s e e en waar¬ schijnlijk o o k v a n de p o l i t i e t r o e p e n o p 10 en 11 m e i 1940 in C u l e m b o r g w a r e n . ' D e D u i t s e r s h a d d e n de s p o o r b r u g in h a n d e n g e k r e g e n . E e n g r o e p m a r e c h a u s s e e s - en w e l l i c h t o o k m e n s e n v a n de p o l i t i e t r o e p e n - h e b b e n g e p r o b e e r d de b r u g w e e r i n h a n d e n te k r i j g e n . D i e D u i t s e r s l i e p e n d a a r o v e r h e e n . D a t is een h e v i g e strijd g e w e e s t . D a a r a a n d e n k

42


2005-31

ik als i k dat v e r h a a l over C u l e m b o r g h o o r ' , z e g t S m e e t s . B e d o e l t hij dat die ' P o l e n ' D u i t s e r s w a r e n die m e t t o n e e l s p e l t o e g a n g g e k r e g e n h a d d e n t o t de b r u g ? Hij a n t w o o r d t allereerst dat hij a b s o l u u t niet k a n g e l o v e n dat u i t e e n k a m p i n D u i t s l a n d o n t s n a p t e Poolse k r i j g s g e v a n g e n e n d o o r t w e e l i n i e s h e e n - de D u i t s e en de N e d e r l a n d s e - de V e l u w e z o o m kon¬ d e n b e r e i k e n ; d a a r w e r d e n z e (bij de spoorlijn W o l f h e z e - O o s t e r b e e k ) v o o r h e t eerst g e z i e n . M a a r als h e t n u e e n D u i t s c o m m a n d o w a s ? D a t z e als D u i t s e s o l d a t e n g e w o o n d o o r h u n e i g e n linie ' w a n d e l d e n ' en z i c h d a a r n a o m k l e e d d e n en z o g e n a a m d als o n t s n a p t e Poolse k r i j g s g e v a n g e ¬ n e n i n de N e d e r l a n d s e l i n i e s t e r e c h t k w a m e n ? In t h e o r i e k a n h e t , z e g t S m e e t s , m a a r hij v i n d t t e g e l i j k e r t i j d de g e d a c h t e g a n g w e l erg a b s u r d w o r d e n . Bij de g e w o n e s o l d a t e n g e n o t e n de p o l i t i e t r o e p e r s e e n b e p a a l d o n t z a g en d a a r o m o o k - dat is e e n feit - s t u u r d e n de D u i t s e r s g r o e p e n commando's in n a g e m a a k t e uniformen van deze politiemilitairen naar N e d e r l a n d . V o o r a l b r u g g e n p r o b e e r d e n z e z o i n h a n d e n te k r i j g e n . Bij R o o s t e r e n over de M a a s in L i m b u r g s c h o t e n de v e r k l e d e D u i t s e r s t w e e m i l i t a i r e n d o o d t o e n z e d o o r de m a n d v i e l e n als D u i t s e i n f i l t r a n t e n . In de o u d e v e r s l a g e n in h e t I n s t i t u u t i n D e n H a a g k o m e n de n a m e n v o o r v a n vijf p o l i t i e t r o e p e r s . H e t z o u w e l k o m zijn v o o r h e t o n d e r z o e k als e e n v a n h e n n o g i n l e v e n is o m h e m n a a r de situatie v a n t o e n te v r a g e n . B e s t u u r s l i d V a n V e e n v a n de S t i c h t i n g M a r e c h a u s s e e C o n t a c t is z o wel¬ w i l l e n d o m in zijn lijst v a n 3000 l e d e n te k i j k e n . M a a r g e e n v a n de vijf n a m e n k o m t er i n voor. D e conclusie l i g t i n m i d d e l s v o o r de h a n d dat v i a de m i l i t a i r e k a n a l e n g e e n o p e n i n g in h e t m y s t e r i e te k r i j g e n is. M o g e l i j k z i j n er w e l i n andere g e s c h r e v e n b r o n n e n a a n w i j z i n g e n te v i n d e n . Er w a r e n veel m i l i t a i r e n i n C u l e m b o r g g e l e g e r d , dat w i l z e g g e n veel v e r s c h i l l e n d e o n d e r d e l e n . U i t de C u l e m b o r g s c h e C o u r a n t e n v a n 1939-1940 blijkt dat er zelfs e e n m i l i t a i r e v o e t b a l c o m p e t i t i e w a s ; v a n de p o n t o n n i e r s , pioniers, h e t b r u g d e t a c h e m e n t en de l u c h t d o e l . Z e b r a c h t e n z e s v o e t b a l t e a m s o p de b e e n . M a a r over de Polen, in die k r a n t e n : n i e t s . E e n andere p u b l i c a t i e over C u l e m b o r g en de o o r l o g is v a n drs. Ineke B r a s z . Z e s c h r e e f i n 1984 een d o c t o r a a l scriptie (dat later i n b o e k v o r m u i t k w a m ) over h e t j o o d s e l e v e n t u s s e n 1870 en 1940, D e Kille v a n C u l e m b o r g . Z e s p r a k d a a r v o o r m e t veel m e n s e n . O v e r de v e r m e e n d e m o o r d p a r t i j op Polen v e r n a m z e n i e t s . Verder: H e n k H u i t s i n g v a n h e t s t r e e k a r c h i e f R i v i e r e n l a n d m a a k t e in 1985 e e n ' b r o n n e n p u b l i c a t i e ' over C u l e m b o r g , A r c h i e f s t u k k e n u i t e e n v e r s c h e u r d e tijd. O v e r Polen g e e n letter. In v e r s c h i l l e n d e k r a n t e n p u b l i c a t i e s in j u n i 2004 w o r d t g e s t e l d dat C u l e m b o r g i n die d a g e n g e ë v a c u e e r d w a s . D e l i g g i n g bij z o w e l de be¬ l a n g r i j k e w a t e r l i n i e als bij de s p o o r b r u g over de L e k - en de d a a r u i t voortvloeiende gevaren - z o u d e n tot een evacuatie geleid hebben. En i n e e n l e g e s t a d k a n m a k k e l i j k iets g e b e u r e n en v e r v o l g e n s v e r b o r g e n blijven? M a a r C u l e m b o r g w a s h e l e m a a l n i e t l e e g , er w e r d pas o p 14 m e i

H E T RAADSEL VAN DE V E R D W E N E N POLEN

43

g e ë v a c u e e r d - n a a r B e u s i c h e m - en d a n n o g m a a r d o o r een deel v a n de b e v o l k i n g . D e v o l g e n d e d a g w a s m e n al w e e r t e r u g , w a n t t o e n capitu¬ leerde h e t N e d e r l a n d s e leger. In 1995 k o m t er w e e r een b o e k u i t , een h e r d e n k i n g s b o e k o m d a t de b e v r i j d i n g d a n vijftig j a a r g e l e d e n is, Culemborg '40 - '45. Z e s a u t e u r s die over de o o r l o g al veel k e n n i s b e z a t e n , h a d d e n z i c h n o g eens in de archie¬ v e n g e w a a g d en w a r e n o o k n o g eens te rade g e g a a n bij p l a a t s g e n o t e n die h e t a l l e m a a l m e e m a a k t e n . M a a r o o k al h a d d e n z e m e t z ' n z e s s e n o p n i e u w t i e n t a l l e n o u d e C u l e m b o r g e r s g e s p r o k e n , g e e n letter over een m o g e l i j k m a s s a g r a f in h e t R o n d e e l . O p m e r k e l i j k is v o o r a l dat o o k Jan v a n A l p h e n een a r t i k e l in dat b o e k schreef, De luchtoorlog rond Culemborg. N i e t s d a a r i n over een m a s s a m o o r d . Zijn v e r h a a l g i n g d a n w e l over een a n d e r o n d e r w e r p , de l u c h t o o r l o g , m a a r V a n A l p h e n h a d zijn mede¬ a u t e u r s t o c h over die e x e c u t i e k u n n e n i n l i c h t e n ? O o k Bert B l o m m e r s (1959) leverde een bijdrage a a n h e t b o e k . A l eerder h a d hij m e e g e w e r k t a a n publicaties over C u l e m b o r g in de o o r l o g . ' N o o i t h e b ik h e t v e r h a a l v a n de Polen o p g e v a n g e n . W a t n u v e r t e l d w o r d t , is a l l e m a a l een beetje s c h i m m i g ' . B l o m m e r s verwijst n a a r Jo v a n de B o g a a r d ; die b e h o o r d e t o t h e t g r o t e g e z i n - z e v e n k i n d e r e n - dat destijds op de boerderij vlakbij h e t R o n d e e l leefde. V a n de B o g a a r d is in 2004 t a c h t i g j a a r en n o g een h e e l vitale m a n . In m e i 1940 w a s hij z e s t i e n jaar. N i e t eerder d a n in j u n i 2004 h o o r d e hij echter de v e r h a l e n over een massagraf. 'Wij k w a m e n v a a k in h e t Ron¬ deel. M i j n v a d e r p a c h t t e die g r o n d en m e t de z e i s m a a i d e n een broer v a n mij en ik h e t gras v o o r de k o e i e n . A l s j e d a a r een g a t g r a a f t v o o r t w i n t i g d o d e Polen, m ó e t j e d a a r sporen v a n z i e n , w e z o u d e n h e t a b s o l u u t ge¬ m e r k t h e b b e n ' . D a t de lijken in een sloot g e d u m p t k u n n e n z i j n , g e l o o f t hij o o k niet. ' D e rijksoverheid liet e l k j a a r de sloten l e e g s c h e p p e n . H e t b o c h t - riet en al d a t andere s p u l - k o n d e n w e g o e d als m e s t g e b r u i k e n . Z e zijn n o o i t op lijken g e s t u i t . T w i n t i g lijken bij e l k a a r z o u t r o u w e n s een d a m opleveren'. H e t R o n d e e l w a s o o k g e e n echt a f g e l e g e n g e b i e d , z e g t hij. In h e t o u d e h u i s de B o l , vlakbij de L e k d i j k , w a r e n m i s s c h i e n w e l h o n d e r d s o l d a t e n v a n de l u c h t a f w e e r o n d e r g e b r a c h t . ' D i e l i e p e n v a a k te s t r u i n e n d o o r h e t R o n d e e l , al of niet m e t een meisje'. O p de 10de m e i s c h o t e n de op de B o l g e l e g e r d e m i l i t a i r e n op D u i t s e v l i e g t u i g e n , op 11 m e i w e r d e n z e z e l f b e s c h o t e n en v o l g e n s V a n de B o g a a r d v e r d w e n e n z e 's avonds op de 12de m e i o f de 13de u i t de B o l . ' Z e z u l l e n z i c h w e l heb¬ b e n m o e t e n t e r u g t r e k k e n ' . E e n deel v a n de b e v o l k i n g v a n C u l e m b o r g e v a c u e e r d e op 14 m e i (tot de v o l g e n d e dag) n a a r h e t d o r p B e u s i c h e m . ' M a a r wij g i n g e n niet w e g ' , z e g t V a n de B o g a a r d , ' m i j n v a d e r w i l d e d a a r n i k s v a n w e t e n ' . Hij k a n o o k n i e t z e g g e n dat h e t die d a g e n in C u l e m b o r g z o ' n c h a o t i s c h e t o e s t a n d w a s . M e t h e t s c h i e t e n en b o m b a r d e r e n - waarbij v o l g e n s h e m e n k e l e slachtoffers vielen - w a s h e t a l l e m a a l w e l h e f t i g , m a a r o v e r z i c h t v a n de g e b e u r t e n i s s e n w a s er w e l d e g e l i j k . Hij

44


vat u i t e i n d e l i j k s a m e n : h e t is o n z i n dat d a a r t w i n t i g Polen b e g r a v e n l i g g e n . Jo's j o n g s t e broer is iets eerder i n 2004 o v e r l e d e n . D i e n s we¬ d u w e , m e v r o u w V a n de B o g a a r d - G i l h u i s , w o o n t vlakbij de p l e k w a a r h e t m a s s a g r a f u i t de o o r l o g z o u m o e t e n z i j n . ' M i j n m a n w a s op de B o l g e b o r e n . H e t w a s een g r o o t g e z i n . Er is n o o i t iets g e w e e s t ' , z e g t z e over h e t m a s s a g r a f v e r h a a l . ' H e t is een fabeltje. M i j n broer z a t i n h e t l e g e r en o o k hij heeft n o o i t iets o p g e v a n g e n . N e e , wij g e l o v e n er h e l e m a a l niet in'. O o k al n o e m t V a n de B o g a a r d h e t hele P o l e n v e r h a a l o n z i n , t o c h sluit hij niets u i t . 'Als h e t d u m p e n n o u a a n de andere k a n t v a n C u l e m b o r g g e b e u r d e , de w e s t e l i j k e . D a t is h e t C u l e m b o r g s e v e l d , dat is veel afgelegener, dat z o u l o g i s c h e r z i j n . W a n t j e z o u w e l z e g g e n dat z e é r g e n s g e b l e v e n m o e t e n zijn'. T o v a n Z u i l e k o m is o o k een v a n die C u l e m b o r g e r s n a a r w i e v e r w e z e n w o r d t als zijnde i e m a n d die de o o r l o g h e e l b e w u s t m e e m a a k t e . Z e is v a n 1915, i n de m e i d a g e n v a n 1940 is z e 24, o n d e r w i j z e r e s en w o o n a c h t i g i n de b i n n e n s t a d . ' V r e e m d ' , z e g t z e als eerste reactie, ' i k k w a m overal en w a s o o k n o g b e t r o k k e n bij een l a z a r e t , een p r o v i s o r i s c h R o d e K r u i s h o s p i t a a l i n h e t Sint B a r b a r a - z i e k e n h u i s . G e w o n d e n u i t andere s t r e k e n z o a l s v a n de G r e b b e b e r g en u i t de Peel w e r d e n er v e r z o r g d . Ik h e b n o o i t iets g e z i e n v a n Polen. H e t w a s die eerste o o r l o g s d a g e n enerzijds w e l een c h a o s m a a r a n d e r z i j d s v o o r o n s t o c h o o k w e l overzichtelijk'. D e Polen - e e n e n t w i n t i g , w e e t V a n A l p h e n z e k e r - z o u d e n i n de Sint B a r b a r a k e r k t e r e c h t zijn g e k o m e n , of i n een b i j g e b o u w d a a r v a n . ' D a a r m e e z o u h e t p a r o c h i e h u i s b e d o e l d k u n n e n zijn', z e g t T o v a n Z u i l e k o m . 'Ik w a s on¬ der andere bij h e t j e u g d w e r k v a n de k e r k b e t r o k k e n . In h e t p a r o c h i e h u i s z a t e n m i l i t a i r e n , m a a r i k k a n m e niet v o o r s t e l l e n dat d a a r op een d a g Polen bij w a r e n . D a t g e l d t o o k v o o r z a a l W e r k m a n ' . Z e heeft h e t idee dat z e t o e n alles w e l w i s t w a t er i n C u l e m b o r g v o o r v i e l . ' W a t i k bijvoorbeeld w e l g o e d w e e t , is dat er later R u s s e n in C u l e m b o r g k w a m e n . Waar¬ schijnlijk d o o r de D u i t s e r s g e v a n g e n g e n o m e n en d a a r n a v e c h t e n d v o o r de D u i t s e r s . Die R u s s e n w a r e n m e t o c h o n b e s c h a a f d , die m a a k t e n ge¬ w o o n i n de h u i z e n een v u u r op de g r o n d . D a t d e d e n z e d a a r i n R u s l a n d kennelijk ook'. O p 11 m e i w e r d een g r o e p IJzendoorners i n de B a r b a r a k e r k onderge¬ b r a c h t . H e t iets oostelijker g e l e g e n d o r p liep g e v a a r als g e v o l g v a n de h e v i g e strijd o m de G r e b b e - en de d a a r o p a a n s l u i t e n d e B e t u w e l i n i e . H e t z o u d e n 130 a 150 IJzendoorners g e w e e s t z i j n . D e v o l g e n d e d a g t r o k k e n z e al w e e r verder, n a a r J u t p h a a s en IJsselstein. T e u n t j e S c h u i l i n g - K r o u w e l w a s een v a n h e n , z e w o o n t n o g steeds in IJzendoorn. Z e w a s destijds 14 jaar. D e j o n g e v r o u w e n m e t b a b y ' s m o c h t e n in een bijzaaltje, de ande¬ ren z a t e n een n a c h t in de k e r k . ' I k w a s m e t mijn m o e d e r ' , z e g t z e . ' M e t een d e k e n o m ons h e e n . W e h e b b e n d a a r één n a c h t d o o r g e b r a c h t , t o e n k w a m de b u r g e m e e s t e r en die z e i dat w e er u i t m o e s t e n , w a n t h e t w a s P i n k s t e r e n en de k e r k m o e s t in orde g e m a a k t w o r d e n v o o r de diensten'.


45

Leden van de politietroepen stonden bekend als hard en gediscipli¬ neerd. Hier treden ze op tijdens rellen in 1934 in de Rotterdamse wijk Crooswijk (foto uit Het Korps Politietroepen, 1919-1940 doorJos Smeets.

In de k e r k en dat bijzaaltje w a r e n a b s o l u u t g e e n Polen, z e g t z e . H i s t o r i c u s S m e e t s z e g t dat de m a r e c h a u s s e e s en politietroepers des¬ tijds tot h e t uiterste g e t e r g d w a r e n . O p b l a d z i j d e 134 v a n zijn b o e k staat een o m s c h r i j v i n g v a n h u n g e m o e d s t o e s t a n d . ...'Voor veel officieren en onderofficieren v a n h e t K o r p s P o l i t i e t r o e p e n w a s de c h a o s , die a a n de D u i t s e i n v a l v o o r a f g i n g , h e t w e r k v a n D u i t s e a g e n t e n . Z e k o n d e n een v o u d i g w e g n i e t g e l o v e n dat een a n g s t p s y c h o s e h e t N e d e r l a n d s e v o l k b e v a n g e n h a d . D o o r d e z e o n t k e n n i n g w e r d e n o o k z i j z e l f slachtoffer v a n dit f e n o m e e n ; h o p e l o o s gefrustreerd o m d a t h e t z e l d e n tot nooit tot een w e r k e l i j k g e v e c h t s c o n t a c t m e t de vijand k w a m en dodelijk ver¬ m o e i d d o o r h e t t a l l o z e u i t r u k k e n , z a g e n zij z i c h g e c o n f r o n t e e r d m e t een o n z i c h t b a r e vijand'... S m e e t s w e e t dat e r g e n s z e l f s t w e e n o n n e n in de p r o b l e m e n k w a m e n o m d a t z e a a n g e z i e n w e r d e n v o o r h u l p j e s v a n de D u i t s e r s . Z o u h e t m o g e l i j k zijn dat in z o ' n s t e m m i n g een g r o e p ondefi nieerbare figuren als de ' P o l e n ' d o o d g e s c h o t e n w o r d t ? S m e e t s k a n z i c h v o o r s t e l l e n dat z o i e t s g e b e u r t , m a a r z e g t anderzijds dat als er z i c h in de o o r l o g z o ' n e x c e s h a d v o o r g e d a a n , hij dat tijdens al die g e s p r e k k e n m e t politietroepers v o o r zijn b o e k z e k e r g e h o o r d h a d . ' D a n w a s h e t a b s o l u u t b o v e n k o m e n drijven. Z e k e r na z o v e e l jaar. D a n h a d i e m a n d dat w e l ver t e l d , m e t w a a r s c h i j n l i j k de t o e v o e g i n g : h e t w a r e n D u i t s e s p i o n n e n en

46


w e m o e s t e n z e w e l n e e r s c h i e t e n . M a a r een dergelijk v e r h a a l is mij n o o i t v e r t e l d , t e r w i j l z e mij t o c h b e h o o r l i j k in v e r t r o u w e n n a m e n ' . Hij h o u d t h e t d a a r o m op een m y t h e , in ieder g e v a l w a t h e t l i q u i d e r e n en b e g r a v e n in C u l e m b o r g betreft. M a a r w a a r zijn die m a n n e n d a n g e b l e v e n ? W a n t z e zijn er w e l g e w e e s t . D a t b l e e f v a n a f 2004 de g r o t e v r a a g . D e g e t u i g e n i s s e n v a n oorlogson¬ d e r z o e k e r V a n A l p h e n en schrijver V a n de W e e r d zijn in dit v e r b a n d h e t b e l a n g r i j k s t e . W a n t c h a u f f e u r Prins is d o o d en h e m k a n niet m e e r ge¬ v r a a g d w o r d e n of h e t w e l k l o p t e dat hij de m a n n e n bij de k e r k in C u l e m b o r g a f z e t t e , z o a l s hij in 1999 t e g e n schrijver V a n de W e e r d b e w e e r d e . W a n t z o u hij z i c h in h e t t e l e f o o n g e s p r e k m e t V a n de W e e r d niet v e r g i s t k u n n e n h e b b e n ? Hij k e e k t e r u g op 10 m e i 1940, er z a t een h a l v e e e u w t u s s e n , en h e t w a s t o e n een uiterst h e c t i s c h e d a g v o o r h e m g e w e e s t . Hij z a l z e k e r w e l bij een rivier g e w e e s t z i j n , dat h e r i n n e r t i e m a n d z i c h n o g w e l , en hij z a l o o k een p o n t v e e r o v e r g e g a a n z i j n , m a a r w a s h e t w e l h e t veer v a n C u l e m b o r g ? Was h e t g e e n a n d e r stadje, o o k m e t een k a t h o l i e k e k e r k ? V i a n e n m i s s c h i e n ? T i e l , S c h o o n h o v e n , R h e n e n , W i j k bij D u u r stede? O f b e g r e e p a u t e u r V a n de W e e r d de c h a u f f e u r n i e t g o e d t o e n hij h e m in 1999 sprak? T o t slot V a n A l p h e n . A l s hij al in m e i 1940 v a n z i c h t e r u g t r e k k e n d e N e d e r l a n d s e m i l i t a i r e n h o o r d e v a n de m a s s a - e x e c u t i e , w a a r o m h a d hij dat d a n n o o i t g e z e g d of g e s c h r e v e n in zijn vele p u b l i c a t i e s en b o e k e n ? W a a r o m pas e i n d j a r e n n e g e n t i g t o e n V a n de W e e r d en C r e b o l d e r m e t de research v o o r h u n b o e k b e g o n n e n ? Is de P o l e n m o o r d g e e n idee-fixe v o o r Van Alphen geworden? D e k a n s is g r o o t dat de tijd h e t raadsel z a l t o e d e k k e n . D a t n o o i t b e k e n d z a l w o r d e n of h e t echt o n t s n a p t e Polen w a r e n . O f z e in N e d e r l a n d de d o o d v o n d e n , of dat z e z i c h v e r s p r e i d d e n en in de chaos v a n die eerste o o r l o g s d a g e n a l l e m a a l h u n w e g w a a r d a n o o k n a a r t o e v o n d e n . O f dat z e t o c h v o o r de D u i t s e r s w e r k t e n , of D u i t s e r s w a r e n . E x p l o s i e v e n e x p e r t s ? T e c h n i s c h e m i l i t a i r e n die d o o r N e d e r l a n d e r s o n k l a a r g e m a a k t e spoor¬ lijnen of andere b e l a n g r i j k e v o o r z i e n i n g e n w e e r op orde m o e s t e n bren¬ g e n ? D e D u i t s e r s g r o s s i e r d e n i m m e r s in S o n d e r k o m m a n d o s . A l s Jan v a n A l p h e n de v o o r g a a n d e t e k s t v a n mij ter l e z i n g v o o r g e l e g d k r i j g t , r e a g e e r t hij o n t h u t s t en b o o s . Hij z e g t dat er m e n s e n zijn die blij¬ v e n v o l h a r d e n in h u n z w i j g e n . D a t g e l d t o o k v o o r e n k e l e l e d e n v a n de redactie v a n h e t b o e k Culemborg '40-45. In die g r o e p h a d hij w e l degelijk de e x e c u t i e b e k e n d g e m a a k t , b e w e e r t hij. ' M a a r a f g e s p r o k e n w e r d h e t b i n n e n s h u i s te h o u d e n ' . D a t veel b e w e r i n g e n in mijn o n d e r z o e k s v e r s l a g - een i n g e k o r t e versie w e r d op 28 o k t o b e r in h e t U t r e c h t s N i e u w s b l a d g e p u b l i c e e r d - o n g u n s t i g v o o r h e m u i t p a k k e n , n e e m t hij h o o g op. 'Ik h e b v i j f e n z e s t i g j a a r o n d e r z o e k g e d a a n . Ik laat m e n u niet afbranden'. D a t h i s t o r i s c h e o n d e r z o e k e n e l k a a r n u e e n m a a l v a a k t e g e n s p r e k e n en


47

dat hij z i c h d a a r niet teveel v a n m o e t a a n t r e k k e n , k a n zijn verontwaar¬ d i g i n g niet w e g n e m e n . A u t e u r V a n de W e e r d r e a g e e r t , als hij de t e k s t ter i n z a g e k r i j g t , d a t h u n b e w e r i n g in h e t b o e k 'een conclusie m e t een w a a r s c h i j n l i j k h e i d ' is en dat z e o o k g e e n ' d a d e r s ( g r o e p ) ' v e r m e l d e n . Hij z e g t o o k n o g dat t o e n hij i n 1999 c h a u f f e u r Prins t e l e f o n i s c h s p r a k , hij n o g bijna niets v a n V a n A l p h e n en diens u i t s p r a k e n w i s t . ' H e t v e r h a a l v a n de v e r d w e n e n g r o e p w a s reeds l a n g b e k e n d ' , z e g t K a m p h u i s v a n h e t I n s t i t u u t v o o r M i l i t a i r e G e s c h i e d e n i s . ' M a a r verder is h e t een en al o n z e k e r h e i d . W e w e t e n n i e t of h e t o m o n t v l u c h t e k r i j g s g e v a n g e n e n g a a t , z o a l s z e z e l f z e i d e n , of o m een D u i t s o v e r v a l c o m m a n d o , z o a l s later w e l is g e s u g g e r e e r d . Even o n z e k e r is w a t er v a n h e n is ge¬ w o r d e n . In de g e s c h r e v e n b r o n n e n l o o p t h u n s p o o r d o o d in C u l e m b o r g . D a t zij d a a r z o u d e n zijn g e ë x e c u t e e r d , b e r u s t l o u t e r op s p e c u l a t i e en v a n h o r e n z e g g e n . H e t is m i s s c h i e n niet o n m o g e l i j k , m a a r w e l z e e r o n w a a r s c h i j n l i j k d a t een dergelijke m o o r d p a r t i j v i j f e n z e s t i g j a a r l a n g stil is g e h o u d e n d o o r d e g e n e n die e r v a n z o u d e n h e b b e n g e w e t e n . Even o n w a a r s c h i j n l i j k is h e t dat, i n d i e n h e t g i n g o m een D u i t s o v e r v a l c o m m a n d o , de D u i t s e m i l i t a i r e autoriteiten na de N e d e r l a n d s e c a p i t u l a t i e de z a a k op z ' n b e l o o p z o u d e n l a t e n . (...) Z o l a n g er g e e n n i e u w e , s e r i e u z e a a n w i j z i n g e n of g e g e v e n s b o v e n w a t e r k o m e n , lijkt h e t mij w e i n i g zin¬ vol n a d e r o n d e r z o e k te verrichten'. D o o r de v e r s c h i j n i n g v a n h e t a r t i k e l in h e t U t r e c h t N i e u w s b l a d z i e t h i s t o r i c u s S m e e t s v o o r h e t eerst de bij Ede g e m a a k t e foto v a n de 'Polen'. Hij z e g t dat hij een v a n de N e d e r l a n d s e b e w a k e r s h e r k e n t a a n h e t ' w i t t e v a n g s n o e r dat o o k op zijn l i n k e r s c h o u d e r te z i e n is en de sabel op zijn l i n k e r z i j d e ' ; v o l g e n s h e m is h e t een k o r p o r a a l v a n h e t K o r p s Politiet r o e p e n . O p v a l l e n d v i n d t hij o o k dat een v a n de b u i t e n l a n d e r s ' l a a r z e n d r a a g t die v e r d a c h t veel lijken op D u i t s e l e g e r l a a r z e n ' .

2005 H e t P o l e n m y s t e r i e is blijven b e s t a a n . I e m a n d w i j s t op een w e b s i t e , w w w . g r e b b e b e r g . n l , w a a r o p ' o o r l o g s o n d e r z o e k e r s ' v r a g e n stellen en b e v i n d i n g e n m e l d e n . H e t k a n alles betreffen, z e k e r niet alleen dat w a t z i c h a a n strijd bij en op die G r e b b e b e r g i n m e i 1940 v o l t r o k . D e site is o p g e z e t d o o r A l l e r t G o o s s e n s en R u t g e r B o l . G e z i e n de k e n n i s die z e t e n t o o n s p r e i d e n en h e t i n z i c h t in de o o r l o g s h a n d e l i n g e n , v e r m o e d je dat h e t o u d - m i l i t a i r e n z i j n . M a a r z e blijken pas 29 en 37 j a a r o u d en respectievelijk s o f t w a r e o n t w i k k e l a a r en c o n t r a c t m a n a g e r ( i e m a n d die c o n t r a c t e n b e g e l e i d t en t o e z i e t o f z e w e l g o e d u i t g e v o e r d w o r d e n ) . D e eerste is letterlijk óp de G r e b b e b e r g g e b o r e n . Z e d e l e n h u n fascinatie v o o r de T w e e d e W e r e l d o o r l o g en blijken w a t k e n n i s betreft autoriteiten

48


2005-31

g e w o r d e n te z i j n . O v e r h e t P o l e n m y s t e r i e k o m t op h u n site een uitge¬ breide b r a i n s t o r m i n g voor. ' E e n u i t e r s t d i s c u t a b e l v e r h a a l . Z o w e i n i g w a t e r o m te v a r e n dat w e a a n h e t s t r a n d s u r f e n zijn'. E n : ' E e n a p a r t e k w e s t i e . D a t h e t D u i t s e r s w a r e n en n a t u u r l i j k g e e n Polen, lijkt w e l d u i delijk. Waarschijnlijk t o c h g e w o o n een K o m m a n d o z u r B e s o n d e r e Verw e n d u n g 800, dat o o k al bij M a l d e n s u c c e s v o l w a s g e w e e s t ' . D e v o l g e n d e t h e o r i e is o o k interessant, hij is v a n R u t g e r B o l : h e t z o u k u n n e n g a a n o m de b e m a n n i n g v a n een v l i e g t u i g - een J u n k e r s 52 - dat o m z e s u u r 's m o r g e n s op de 10de m e i 1940 een n o o d l a n d i n g m a a k t e i n h e t g e b i e d de R o o d e H a a n bij V e e n e n d a a l . V o l g e n s h e t v e r h a a l k w a m de c o m m a n d a n t o m h e t l e v e n en w e r d e n drie m a n n e n k r i j g s g e v a n g e n ge¬ m a a k t . ' M a a r w a a r is de rest v a n de m a n s c h a p p e n g e b l e v e n ? ' E e n Junkers 52 telde een b e m a n n i n g v a n drie en k o n t w i n t i g p e r s o n e n vervoe¬ ren. D e a f s t a n d v a n de R o o d e H a a n n a a r E d e / W o l f h e z e is een k i l o m e t e r of acht. ' P r i m a af te l e g g e n ' t u s s e n z e s u u r en k w a r t v o o r n e g e n , de tijd w a a r o p bij E d e / W o l f h e z e de ondefinieerbare g r o e p w e r d g e s i g n a l e e r d , m e r k t B o l o p . M a a r A l l e r t G o o s s e n s g e l o o f t er niet in. ' H e t betreffende v l i e g t u i g m a a k t e een n o o d l a n d i n g m i d d e n i n een v e l d vlakbij de lucht¬ a f w e e r die h e n v e r m o e d e l i j k n e e r s c h o o t . Z e z o u d e n d u s o n t d e k t zijn en h u n v e r s c h i j n i n g bij Ede lijkt m e d a n o o k w a t o n w a a r s c h i j n l i j k ' . Hij d e n k t dat h e t ' g e w o o n ' o m een D u i t s e s a b o t a g e g r o e p g i n g en dat h u n w a p e n s en m i d d e l e n e r g e n s v e r b o r g e n l a g e n . ' Z e z u l l e n v a n o n z e naïvi¬ teit u i t g e g a a n zijn d o o r o p e n en b l o o t te k o m e n a a n m a r c h e r e n m e t h e t b e k e n d e v e r h a a l . Dit w a s i m m e r s o o k v o o r h e n de e n i g e m a n i e r o m d o o r de linie te g e r a k e n ' . Hij g e e f t t o e d a t h e t ' g i s w e r k ' blijft, m a a r w a t v o o r h e m g e e n g i s w e r k is, is dat h e t ' v r i j w e l h o n d e r d p r o c e n t z e k e r is dat h e t g e e n o n t s n a p t e Poolse g e v a n g e n e n g e w e e s t zijn'. Hij k a n z i c h e i g e n l i j k w e l v o o r s t e l l e n dat h e t I n s t i t u u t v o o r M i l i t a i r e G e s c h i e d e n i s h e t Poolse v e r h a a l ' n e t iets té fantastisch v i n d t o m een z o e k t o c h t n a a r t w i n t i g ver¬ m e e n d e lijken te b e g i n n e n ' . H i s t o r i c u s S m e e t s , g e c o n f r o n t e e r d m e t de v e r o n d e r s t e l l i n g v a n de J u n k e r s 32: 'Lijkt m e ver g e z o c h t . O p de m e e s t e foto's w a a r o p vliege¬ n i e r s / p i l o t e n te z i e n z i j n , is er altijd w e l iets v a n h u n u i t r u s t i n g te z i e n z o a l s overalls, sjaals, w i n g s of g e v o e r d e v l i e g e r l a a r z e n . Daarbij m o e t m e n b e d e n k e n dat de m a n n e n o o k v l i e g e r u n i f o r m e n d r o e g e n o m z o als c o m b a t t a n t (militair) te w o r d e n a a n g e m e r k t , u i t e r a a r d ter b e s c h e r m i n g o m niet d o o r de v i j a n d als franc-tireur te w o r d e n g e ë x e c u t e e r d . O p die foto w a s d a a r v a n echter in h e t g e h e e l niets te z i e n ' . (Een franc-tireur is een b u r g e r die a a n een g e w a p e n d e strijd d e e l n e e m t z o n d e r o n d e r een m i l i t a i r c o m m a n d o te staan). D e discussie op de w e b s i t e g a a t m a a r door. N a a r a a n l e i d i n g v a n de foto: ' H u n h o o f d e n zijn o p g e s c h o r e n z o a l s veel D u i t s e m i l i t a i r e n dat h a d d e n . Z o op a f s t a n d z i e n z e er te g e z o n d u i t v o o r k r i j g s g e v a n g e n e n . T y p i s c h D u i t s w a s dat een e e n h e i d u i t g e r u s t w e r d m e t m a n n e n v a n o n -


49

geveer de z e l f d e l e n g t e - en o o k d e z e m a n n e n lijken dat te zijn'. Goos¬ sens h o u d t h e t er op dat de t w i n t i g m a n n e n u i t een v l i e g t u i g g e d r o p t zijn m a a r dat dat te ver n a a r h e t w e s t e n g e b e u r d e . A f g e z i e n v a n de pa¬ r a c h u t i s t e n die bij r e g e r i n g s c e n t r u m D e n H a a g n a a r b e n e d e n k w a m e n , w a s d e z e g r o e p ' P o l e n ' op 10 m e i de m e e s t w e s t e l i j k e D u i t s e e e n h e i d . Hij v e r m o e d t dat de d r o p p i n g op de V e l u w e w a s , een g e b i e d w a a r z i c h wei¬ nig Nederlandse militairen bevonden. Uiteindelijk zouden ze dan toch s t a a n d e g e h o u d e n zijn en k e n n e l i j k a f g e v o e r d n a a r de v e r z a m e l l o c a t i e , h e t s t a t i o n v a n M a a r s b e r g e n . G o o s s e n s d e n k t dat z e v a n daar, net z o a l s 1250 andere D u i t s e k r i j g s g e v a n g e n e n , a f g e v o e r d zijn n a a r E n g e l a n d . L u i t e n a n t - k o l o n e l b.d. E . H . B r o n g e r s , o o k een o n d e r z o e k e r die af en toe zijn b e v i n d i n g e n op de w e b s i t e z e t , b e w e e r t d a a r e n t e g e n w e e r d a t de D u i t s e r s die ijlings n a a r E n g e l a n d g e t r a n s p o r t e e r d w e r d e n , alleen m i l i t a i r e n w a r e n die in h e t w e s t e n v a n N e d e r l a n d g e v a n g e n g e n o m e n w e r d e n . D a t z e g t o o k schrijver Evert v a n de W e e r d n o g eens. 'Ik h e b Brongers g e s p r o k e n . Hij sluit u i t dat bij de n a a r E n g e l a n d g e b r a c h t e k r i j g s g e v a n g e n e n een g r o e p w a s die v a n u i t h e t oostelijke deel v a n Ne¬ d e r l a n d b i n n e n g e k o m e n w a s ' . A l l e r t G o o s s e n s vat alle discussies t o t d a n toe n o g eens s a m e n en c o n c l u d e e r t t e n s l o t t e dat h e t i n ieder g e v a l 'een v a n de m e e s t p r o m i n e n t e mysteries v a n de m e i d a g e n ' is. E n hij is b e n i e u w d ' o f w e h e t slot n o g z u l l e n m e e m a k e n ' . W a t is h e t n u t v a n al d e z e p o g i n g e n een m y s t e r i e v a n l a n g g e l e d e n te ontrafelen.? M i s s c h i e n niet eens dat j e h e t m y s t e r i e oplost, w e l dat j e je en p a s s a n t w e e r v e r d i e p t i n een tijd, (wel v o o r g e k o m e n ) g e b e u r t e n i s s e n t e r u g - of o p r o e p t in je h e r i n n e r i n g en j e er w e e r achter k o m t h o e b i z a r h e t a l l e m a a l w a s . H e t m y s t e r i e als l e i d r a a d d u s v o o r n a s p e u r i n g e n . O p z i c h h e l e m a a l niet v r e e m d : m i s s c h i e n w e l m e e r d a n de helft v a n de b o e k e n en films b e s t a a t er u i t ! M e n s e n h o u d e n v a n m y s t e r i e , z e zijn h e t ! Je blijft p u z z e l e n , en v i n d t s o m s w e e r w a t s t u k j e s . In februari 2005 v r a a g i k de b e v r i e n d e Poolse j o u r n a l i s t e I w o n a T r u s e w i c z o m in h a a r l a n d e l i j k e k r a n t R z e c z p o s p o l i t a een o p r o e p te p l a a t s e n m e t de foto v a n de ' P o l e n ' ' bij H o t e l L a n g e n b e r g . M i s s c h i e n zijn er l a n d g e n o t e n v a n h a a r die i e m a n d h e r k e n n e n , of v o o r w i e de g e b e u r t e n i s iets z e g t . I w o n a k r i j g t één reactie en schrijft: 'After the picture was published I got a callfrom Poznan. Mr Roman Melarowicz told me a story that he had heardfrom hisfather - Witalis Melarowicz. His father was a Polish soldier of 55 infantry regiment of Poznan Army in september 1939. Close to Warsaw he had been taken prisoner by the Germans and had been moved to Germany to Bocholt Stalag close to the Dutch border. In the beginning of May 1940 hisfriend had escapedfrom the camp to Holland. This camp was a bad guar ded one. After afew days the same Polish guy came back to the camp with a Dutch newspaper. There was a big photo of a group of Polish soldiers-prisoners who es caped from the Nazi's, with the title: Heros-prisoners run from the camp' (maybe

50


it was the same picture as you sent me?). Witalis Melarowicz told to his son that the guy with the newspaper was moved by the Germans to another, worse stalag. The man gave a razor to Witalis Mielarowicz. Son Roman still possesses that razor. His father died afew years ago. This is the story. Regards Iwona'. M i s s c h i e n heeft z e m e t h a a r o p m e r k i n g over de foto w e l gelijk? W a n t is die foto w a a r w e h e t steeds over h e b b e n w e l g e m a a k t op 10 m e i 1940 en niet w e k e n eerder? Er is tot n u t o e n i e m a n d g e v o n d e n die w e e t w i e die foto g e s c h o t e n heeft? Zijn de m i l i t a i r e v e r s l a g e n v a n de o n t m o e t i n g e n op 10 m e i m e t die v r e e m d e g r o e p n i e t op een g o e d m o m e n t door i e m a n d g e c o m b i n e e r d m e t de foto? E n is die foto t o e n niet een e i g e n , m a a r vol¬ k o m e n onjuist l e v e n g a a n leiden? In m a a r t n e e m i k n o g eens c o n t a c t op m e t V a n de W e e r d . K a n hij n o g n i e u w e d i n g e n m e l d e n ? A l l e e n , z e g t h i j , een telefoontje v a n Jan v a n A l p h e n die - o p n i e u w op g r o n d v a n a n o n i e m e telefoontjes - h e t v o l g e n d e vertelt: In de n a c h t v a n 9 op 10 m e i z o u een N e d e r l a n d s e n e p - l u i t e n a n t over de g r e n s bij N i j m e g e n g e k o m e n zijn m e t 'een g r o e p ' die hij liet m a r c h e r e n . D e g r o e p z o u e r g e n s bij N i j m e g e n i n g e s c h e e p t zijn en op 10 m e i a a n g e k o m e n i n R e n k u m . Z e z o u d e n v e r v o l g e n s m e t vrachtwa¬ gentjes n a a r W o l f h e z e g e b r a c h t z i j n . V a n de W e e r d laat h e t v e r h a a l v o o r


51

Jo van de Bogaard in Het Rondeel. 'Als je daar een gat graaft voor twintig dode Polen, moetje daar sporen van zien' (foto: William Hoogteyling).

w a t h e t is. H e t is j a m m e r dat V a n A l p h e n n i e t b e r e i d is zijn b r o n n e n te n o e m e n , z e g t h i j . V a n de W e e r d z e g t n o g w e l n o g eens te w i l l e n s p e u r e n in de a r c h i e v e n v a n N i j m e g e n . 'Ik b e n er achter g e k o m e n dat z o ' n twin¬ t i g d a g e n v o o r h e t u i t b r e k e n v a n de o o r l o g een g r o e p v a n t w i n t i g Poolse k r i j g s g e v a n g e n e n bij N i j m e g e n de g r e n s is o v e r g e k o m e n ' . M i s s c h i e n v i n d t hij d a n w e l de foto w a a r I w o n a T r u s e w i c z h e t over h a d . H e t m o e t eigenlijk niet echt m o e i l i j k z i j n , w e l z a l h e t tijd v e r g e n . A l s h e t i n d e r d a a d z o w a s dat er t u s s e n najaar 1939 en m e i 1940 o m de h a v e r k l a p Polen u i t de D u i t s e k a m p e n o n t s n a p t e n , n a a r N e d e r l a n d t r o k k e n , en n o t a b e n e s o m s w e e r n a a r dat k a m p t e r u g k e e r d e n , d a n l i g t h e t v o l k o m e n v o o r de h a n d dat de D u i t s e r s bij h u n oorlogsvoorbereidin¬ g e n o p h e t idee k w a m e n e e n g r o e p (groepen) D u i t s e s a b o t e u r s als Poolse o n t s n a p t e g e v a n g e n e n n a a r N e d e r l a n d te s t u r e n . D e N e d e r l a n d e r s wa¬ ren t o c h i m m e r s v e r t r o u w d m e t Polen, z e z o u d e n er n i e t v a n o p k i j k e n . O f die D u i t s e s a b o t e u r s w e r d e n na h u n g e v a n g e n n e m i n g ijlings n a a r E n g e l a n d o v e r g e b r a c h t , of z e sloten z i c h g e w o o n a a n bij h e t D u i t s e l e g e r t o e n dat na 15 m e i o n g e h i n d e r d N e d e r l a n d b i n n e n l i e p . Z o moet het gebeurd zijn. AAD NEKEMAN

52


2005-31

IN m l N U M M B K

1940-1945 Herinneringen, opgeschreven aan de hand van notities uit die t en een gedeeltelijk bijgehouden dagboek AlbatCM.Merkx

Het raadsel van de verdwenen Polen Aadiïckcman

Historisch halfjaarbericht Genootschap A.W.K. Voet YU Oudhcusdcn

Recommend Documents