Vrouw&Waterdag2005 verslag Vrouw&Waterdag 24 maart 2005
thema Vrouwen in Watermanagement bij het Nederlands Water Museum te Arnhem
Nederlandse Vrouwen Raad
1
verslag
Vrouw & Waterdag 24 maart 2005
thema Vrouwen in Watermanagement bij het Nederlands Water Museum te Arnhem 1
2
Of vrouwen zijn ondervertegenwoordigd in de watersector? Is het in de rest van de samenleving dan zo anders verdeeld?
inhoud 4
colofon
5
opening en inleiding
7
sprekers
23
forum
31 42 45
bijlage 1 — obstakels voor duurzaam waterbeheer bijlage 2 — discussiewandeling bijlage 3 — deelnemers
3
colofon verslaglegging Anke van der Geest redactie Margaretha Bakker en Bep den Ouden – Lindeijer
4
Ook hogere functies moeten in vier dagen uitvoerbaar zijn. Meer dan 40 uur werken per week is een teken van inefficiëntie.
Nederlandse Vrouwen Raad Benoordenhoutseweg 23 2696 BA Den Haag telefoon: 070 - 3469304 fax: 070 - 3459346 email:
[email protected] www.de-nvr.nl www.genderenduurzaamheid.nl www.womenforwater.org Deze activiteit werd mede mogelijk gemaakt door het Ministerie van Buitenlandse Zaken, het Nederlands Water Museum en de Nederlandse Vrouwen Raad. De citaten in grijs (zoals hierboven) in dit verslag komen uit twaalf inter-
Den Haag, juni 2005
views door het Platform Vrouwen in de Waterwereld met directeuren van waterleidingbedrijven en waterschappen. De directeuren hebben
vormgeving en illustraties Zwaar Water grafische vormgeving en communicatie www.zwaarwater.nl
toestemming verleend voor het publiceren van de volledige interviews (zie hiervoor het blad H2O). Omdat de citaten uit de context gehaald zijn is er voor gekozen de namen weg te laten.
opening en inleiding geprivatiseerde wereld We leven in een geprivatiseerde wereld zonder stromend water voor iedereen. Geen aardse bron die reinigt en geneest, maar bronnen van oorlog, geweld en haat. Dat is waar de huidige regering voor staat. Wie zal dit getij ooit keren, en kunnen we nog leren anders te denken en te doen. Delen met elkaar wat een ieder nodig heeft om te leven. Eén wereld voor allen is ons gegeven! Of om het met de woorden van Gandhi te zeggen: “Er is genoeg voor ieders behoefte, maar niet voor ieders hebzucht!” maart 2004
opening en inleiding
De dag begint met een (kritisch) gedicht geschreven en voorgedragen door Gerda den Boer van India Werk, Wychen, van wie ook een foto-expositie te zien is van een reis door India.
5
opening en inleiding 6
Lianne Lettink van het Watermuseum heet iedereen van harte welkom namens het Nederlands Watermuseum en de Commissie Duurzame Ontwikkeling van de Nederlandse Vrouwen Raad, de organisatoren van deze dag. Het thema van de dag is de rol van de vrouw in watermanagement. De Verenigde Naties vragen hiervoor speciaal aandacht in het kader van Decade Water for Life dat op 22 maart 2005 (wereldwaterdag) van start is gegaan. De sprekers en panelleden van vandaag hebben allen een flesje water meegenomen en zullen dit als ritueel gieten in een grote schaal. Mevrouw Annelies Verstand (voorzitter Stichting Watermuseum) en mevrouw Marianne Horsman (voorzitter Nederlandse Vrouwen Raad) starten met dit gebaar om de samenwerking tussen de Nederlandse Vrouwen Raad en het Nederlands Watermuseum te symboliseren.
Lianne Lettink benadrukt de doelen van deze dag: rol van vrouwen versterken netwerken en samenwerken bewustwording Lies Visscher (lid van de NVR Commissie Duurzame Ontwikkeling) is de dagvoorzitter en heet de weinige heren in dit gezelschap speciaal welkom. Daarna vraagt ze om een moment na te denken over wat nu het grootste obstakel is voor duurzaam waterbeheer. De antwoorden worden op kleine strookjes papier opgeschreven en verzameld in een mandje (zie bijlage1). Tevens is er gelegenheid stellingen op te schrijven voor de paneldiscussie later op de dag.
Mannen zijn nodig om het glazen plafond te doorbreken.
sprekers Annelies Verstand
Watergraaf Waterschap Regge en Dinkel (en tevens voorzitter van de Stichting Nederlands Watermuseum)
De Watergraaf vertelt Sinds de hoogwaterstanden van de winters van ´95 en ´98 zijn er nieuwe ontwikkelingen. Voorheen was de werkwijze gericht op het zo snel mogelijk afvoeren van water, nu op vasthouden en bergen van water. Daarnaast zijn naast agrarische belangen de belangen van natuurontwikkeling op de agenda gekomen, evenals de landelijke beleidsaspecten zoals neergelegd in het advies van WB21 (Commissie Waterbeheer 21e eeuw). In de EU zijn beleidsstandpunten bepaald en neergelegd in de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW). Hierdoor is de grensoverschrijdende politiek beter te bevatten, want een aantal grote rivieren hebben in Nederland hun benedenloop. De waterschapstaken zijn beheer van het systeem, het brengen van voldoende water waar het nodig is en het zuiveren van afvalwater. Bij het zuiveren van afvalwater is een groeiend probleem o.a. de aanwezigheid van hormonen en pijnstillers als ibuprofen.
* De functie van watergraaf is vergelijkbaar met die van dijkgraaf. Omdat er bij waterschap Regge en Dinkel geen dijken zijn wordt de naam watergraaf gebruikt.
Ten slotte zitten zij veelal op posities waar dit gerealiseerd kan worden.
sprekers
Na een korte loopbaanbiografie spreekt mevrouw Verstand over de rol en het belang van water in de samenleving en de rol van vrouwen in de waterwereld. Mevrouw Verstand is opgegroeid in Zeeuws-Vlaanderen, heeft na lagere en middelbare school een HBO-opleiding toerisme en recreatie gevolgd en daarna rechten gestudeerd (specialisatie: publiek recht). Daarna heeft ze bij de Provincie Gelderland gewerkt als sociaal raadsvrouw op het gebied van sociaal recht. Daarna was ze jurist bij een landbouworganisatie en tevens actief binnen D´66. Vervolgens werd ze burgemeester van Heteren, Zutphen en daarna staatssecretaris op het Ministerie voor Sociale zaken en werkgelegenheid, met de portefeuille Emancipatie. Vervolgens kwam zij in haar huidige functie van watergraaf *. Het waterschap was in de afgelopen 15 jaar een vrij technocratische organisatie, maar heeft zich ontwikkeld als een instelling met een bredere insteek (dan voordien ten behoeve van het agrarisch belang en het belang van “droge voeten”). Er zijn nu verbindingen met ecologie en natuur.
7
sprekers 8
Is de aanwezigheid van vrouwen van belang in de waterwereld? Ja en nee. Ja, in vooral ontwikkelingslanden. Sinds het Wereld Nee, voor de Nederlandse situatie. Vrouwen zijn echter Water Forum van het jaar 2000 zijn meer ogen open gewel ondervertegenwoordigd: onder de dijkgraven zijn 3 van gaan voor de rol van vrouwen en meisjes als waterhalers. de 27 vrouw. Aan het beheer in Nederland kunnen vrouwen Meisjes kunnen vaak niet naar school doordat ze veel tijd niet persé iets toevoegen, echter wél in organisatie en bekwijt zijn met het halen van water. Op deze manier lopen stuur. Hier zou de verhouding vrouwen/mannen een afspieze een schoolachterstand op. Vrouwen en meisjes lopen de geling moeten zijn van de samenleving. meeste gezondheidsrisico´s bij deze taken, daarnaast is de Dan is er de rol van water in het dagelijks bewustzijn van waterplek wel de sociale ontmoetingsplek voor vrouwen. mensen in Nederland. Het werk van prins Willem Alexander De (aller)armsten zijn vaak afhankelijk van kleinschalige heeft vele mensen bewuster gemaakt van water en watermalandbouw en daar is water ook essentieel. Meestal bepalen nagement. In veel landen zal water een bron van oorlogen mannen het waterbeleid en houden daarbij vaak weinig rekezijn in de toekomst. Voor ons is de aanwezigheid van water ning met vrouwen. De laatste jaren wordt het gender aspect zo vanzelfsprekend. meer op de voorgrond gezet. Wat kost 1 liter water (inclusief oppompen, reinigen en weer afvoeren)? De genoemde bedragen lopen nogal uiteen. Het blijkt 0,4 eurocent per liter te zijn. Het belang van water in de beleving van mensen is nogal scheef. Mensen betalen met gemak meer dan €1,30 voor 1 liter benzine. Water is essentieel voor overleving en benzine niet. Binnen Nederland is water wel van groot belang voor de recreatie.
Vrouwen kunnen zelf een deel van de barrières
Silvia Schikhof
is senior beleidsmedewerker Directoraat Generaal Water van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat
Duurzaam waterbeheer in Nederland via WB21 en KRW, communicatie en publieke participatie
Communicatie en particuliere participatie De Kader Richtlijn Water (KRW) is gericht op schoon water en ecologie. WB21 (Waterbeheer 21e eeuw) richt zich op de hoeveelheid: niet te veel, niet te weinig.
Het nieuwe beleid houdt rekening met de voorspelde klimaatveranderingen. Vasthouden, bergen en afvoeren is de kern van het nieuwe waterkwantiteitsbeleid. De KRW geeft een impuls aan het bestaande waterkwaliteitsbeleid. Moeilijk oplosbare problemen zijn in ieder geval eutrofiëring en zware metalen. Het nieuwe waterbeleid wordt uitgevoerd op stroomgebiedniveau. Ten behoeve van de KRW is Nederland onderverdeeld in vier (internationale) stroomgebieden (Rijn, Maas, Schelde en Eems). Onder het nationaal bestuursakkoord water zijn 17 deelstroomgebieden gevormd. De stroomgebieden reiken over diverse bestuursgrenzen heen en samenwerking is ook hier steeds meer van belang. In 2015 moet het gehele watersysteem op orde zijn, dus zowel kwantiteit als kwaliteit. Het stroomgebiedbeheersplan moet in 2009 klaar zijn met aanduiding van concrete maatregelen. Inspraakprocedures op de concept-stroomgebiedbeheersplannen beginnen in 2008.
sprekers
Sivia Schikhof is opgegroeid in de buurt van Nijmegen en speelde als kind veel met en rond water. Na het voortgezet onderwijs studeerde zij rechten en ging werken bij het Ministerie van Economische Zaken. Haar werkzaamheden in relatie met de Noordzee bracht haar bij haar huidige werkgever.
9
om door te stromen wegnemen door niet te vervallen in typisch meisjesgedrag, zoals zeggen dat je iets niet kunt omdat je het nooit eerder hebt gedaan
sprekers 10
De implementatie van het nieuwe waterbeleid vergt veel interbestuurlijke afstemming. De waterschappen moeten met gemeenten en de provincie samenwerken. Ieder bestuursapparaat (rijk, provincies, gemeenten, waterschappen) heeft bestaande plannen over/met water. Deze moeten bij elkaar komen. Afstemming is nodig waarvoor veel contacten noodzakelijk zijn. Onderling begrip moet groeien. Ten behoeve van de communicatie naar en participatie van burgers is ook integratie van de instrumenten noodzakelijk. Communicatie tot op heden wordt gericht op: de burgers via massamedia: tv-spotjes de regionale bestuurders, die beslissingen gaan nemen over de concrete maatregelen in de diverse ‘waterplannen’, de doelgroepen, bv. de landbouw, of gemeenten Dit alles omdat bepaalde plannen grote effecten kunnen hebben (denk aan retentie-bekkens). Maatschappelijke organisaties worden in deze fase al benaderd en in een later stadium krijgen burgers mogelijkheid tot inspraak (2006- 2008).
De gebruikte en te gebruiken middelen: tv- spotjes, websites met informatie over bepaalde projecten, te bezoeken m.b.v. postcodes, de waterkaravaan, een initiatief genomen door overheid en milieuorganisaties en gericht op het waterbewustzijn van jongeren, onderwijspakketten, dialoog op lokaal niveau door middel van proefprojecten, onderzoek onder bestuurders naar de informatiebehoefte.
Vrouwen moeten vooral zichzelf blijven. Als een vrouw op een geforceerde manier probeert te scoren op macht, dan werkt dat niet.
Annette Augustijn-van Buuren De praktijk van het (Rijks-)waterbeheer
Bij Rijkswaterstaat (RWS) Oost is 15% van de directie van het vrouwelijke geslacht. Rijkswaterstaat “droog” doet beheer en onderhoud aan wegen en zorgt voor een vlotte verkeersafwikkeling en incident management. RWS “nat” werkt aan: goede waterkwaliteit en -kwantiteit, natuurvriendelijke oevers, projecten, beheer stuwen en sluizen, vergunningen, scheepvaart: onderhoud en beheer vaarwegen, verkeersafwikkeling van schepen Onderhoud wil o.a. zeggen het wegbaggeren van het zand dat van bovenstroomse gebieden aangevoerd wordt. Het zand dat uit ondiepe gedeelten gehaald wordt, wordt weer gestort in diepe putten elders in de bedding. Annette Augustijn geeft leiding aan 350 mensen. Door (stimuleren van) natuurlijk verloop worden dat er in twee jaar enkele tientallen minder, want RWS moet krimpen. Zij is ook verantwoordelijk voor externe (bestuurlijke) relaties m.b.t. de stroomgebiedvisies. Rijkswaterstaat heeft zelf een Beleidsplan Richtlijn Water (BPRW) ten behoeve van de KRW. Er wordt ook aandacht besteed aan drinkwater, ecologische doelstellingen en (vreemde) stoffen die in het
sprekers
Annette Augustijn is in Assen geboren, wilde na het voortgezet onderwijs hydrologie studeren, maar meiden werden toen nog niet toegelaten op deze opleiding. Zij studeerde daarop tuin- en landschapsarchitectuur in Wageningen. Deed daarna 10 jaar geen betaald werk, wel bestuurswerk in o.a. milieuorganisaties. Werkte bij Alterra op het gebied van ruimtelijke ordening. In de ruimtelijke ordening wordt water gebruikt als sturend principe. Zij kwam in het bestuur van Waterschap Betuwe (nu Rivierenland). Na Alterra werkte zij in Deventer met o.a. rioleringszaken, bij de Provincie Gelderland als hoofd afdeling water en kwam daarna bij haar huidige werkgever en is daarnaast nog bestuurslid van de Stichting Natuur en Milieu.
directeur Water en Scheepvaart bij Rijkswaterstaat Oost-Nederland
11
sprekers 12
water zitten. De KRW is in eerste instantie gericht op de kwaliteit van water en later wordt ook op de kwantiteit (EU - richtlijnen hoogwater-bescherming). Nederland is aan daling onderhevig door tektonische processen en ten gevolge van krimp, inklinking en oxidatieprocessen van de bodem door wegpompen van grondwater. Dit wordt al eeuwen gedaan, alleen zijn nu de economische belangen op die lage delen van ons land veel hoger. Rijkswaterstaat zorgt voor de afvoer van water. Dit wordt gedaan via verbreding en verdieping van de rivieren en de inrichting van noodoverloopgebieden. Daarnaast vallen kustsuppleties onder RWS. De ontwikkeling van scenario’s is daarnaast een belangrijke taak in geval van rampen met water. Ook hier is samenwerking over de grenzen heen van groot belang. Er is samenwerking binnen de EU; er is een internationale commissie voor de bescherming van de Rijn; er zijn grenswateren commissies en in het oosten van het land is er bijvoorbeeld een werkgroep hoogwater waarin Nederland en Nordrhein- Westfalen zitting hebben.
Deze werkgroep hoogwater is na de hoogwaterstanden van 1993 en 1995 opgericht. Zij kijkt naar de hoeveelheid water die ons land kan bereiken, of deze hoeveelheid veilig kan worden afgevoerd en als daar niet de ruimte voor is waar dat water dan opgevangen kan worden. Verder kijkt deze werkgroep naar de effecten van hoogwaterbeschermende maatregelen. Er is veel bereikt, maar dat heeft veel moeite gekost, want de communicatiecultuur in Duitsland verschilt veel van de onze. Daarna was er nog gelegenheid vragen te stellen aan Silvia Schikhof en Annette Augustijn. Lies Visscher, de dagvoorzitter, benadrukte dat er een vrijwel compleet overzicht is gegeven met betrekking tot watermanagement in Nederland door de presentaties van de spreeksters, hetgeen zeer waardevol is.
Een baan in de zorg sluit beter aan bij de eigenschappen van vrouwen dan een baan als bijvoorbeeld monteur,
Hoe kantelt Nederland? Limburg komt heel langzaam omhoog en Texel gaat langzaam omlaag langs een actieve (breuk)zone. Het wegpompen van water heeft groot effect op de hoogte/ laagte van ons land. In het westen van het land is veel veen en dat krimpt sterk, zet en oxideert als het droog komt te staan. Door onze activiteiten wordt ons land kunstmatig nog lager*. Ten westen van Gouda zou om deze reden niet gebouwd moeten worden.
sprekers
De rol van vrouwen m.b.t. watermanagement zou sterker moeten zijn, waarom? Silvia Schikhof: in Nederland is een ongelijke verdeling man/ vrouw in het watermanagement, daarnaast is het prettig om in gemengd gezelschap te werken. Annette Augustijn is van mening dat het eindresultaat van de werkzaamheden indien gedaan door mannen of vrouwen niet zo veel verschilt. Echter, de manier waarop deze resultaten bereikt worden wel. De beheerplannen van de Kader Richtlijn Water moeten meer met de burgers bekeken worden, het zou een slechte zaak zijn als alleen mannen dit (weer) gaan doen. Mannen en vrouwen denken nu eenmaal anders en het is goed om zoveel mogelijk soorten kennis te verzamelen en te benutten. Bijvoorbeeld bij het oplossen van problemen als restanten van medicijnen in urine en dus ook in ons drinkwater.
Tijdens de lunchpauze bestaat de mogelijkheid om deel te nemen aan een rondwandeling in Sonsbeek park. Tijdens de wandeling kan men naar de uitleg van een gids luisteren, of een stelling bespreken (zie voor de uitkomsten bijlage 2).
13
* Door de verlaging van het grondwater door de mens sinds ±1200 is door zetting, krimp en oxidatie het landoppervlak in vooral het westen van Nederland enige meters gedaald, de voorspelling voor de toekomst is een beperkte zakking van 25cm per eeuw (zie ook www.geofoon.nl)
waar fysieke arbeid een belangrijke rol speelt.
Catharien Terwisscha van Scheltinga – Vrouwenvertegenwoordiger naar de 13de zitting van de VN Commissie Duurzame Ontwikkeling (CSD13)
sprekers 14
Catharien zal als vrouwenvertegenwoordiger zitting hebben in de Nederlandse regeringsdelegatie die op 10 april afreist naar New York. Catharien werkt bij Alterra als onderzoeker en docent op de afdeling agrarisch watermanagement en deskundigheidsvorming. Duurzame ontwikkeling staat sinds het Bruntlandt-rapport op de agenda (nu 20 jaar geleden). Het is bedoeld om rekening te houden met toekomstige generaties. Het is gericht op economische efficiëntie en duurzaam omgaan met de omgeving, waarbij de mens centraal staat (People – Planet – Profit). In de loop van de jaren is een aantal stappen genomen: - 1992 Agenda 21 in Rio de Janeiro - 2002 de JPOI = Johannesburg Plan of Implementation De toezichthouder op deze afspraken is de CSD (Commission on Sustainable Development). Voor vrouwen zijn deze afspraken zeer belangrijk omdat vrouwen een belangrijke maatschappelijke groep vormen. Tijdens de verschillende internationale bijeenkomsten/ vergaderingen is gendergelijkheid erkend als voorwaarde voor duurzame ontwikkeling.
Sinds 2002 worden er op nationaal niveau waterplannen gemaakt, dit betreft zowel zoet als zout water. Welk water bedoelen we in Nederland als we over water praten. Er zijn natuurlijk de verschillende gebruikersgroepen: huishoudens, industrie, landbouw, drinkwater. Tweederde van het regenwater dat op de aarde en planten en bomen neerkomt verdampt weer. Eenderde van het regenwater komt in rivieren terecht en wordt deels nog elders gebruikt: voor irrigatie wordt 3% gebruikt en 1% voor ander gebruik. Door huishoudens in Nederland wordt gemiddeld 125 liter water per persoon per dag gebruikt. Maar wij gebruiken ook water via voedselproducten die ons land binnenkomen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het water dat nodig is geweest om de rijst te laten groeien (tenminste 1000 liter per kilo) die op onze borden komt.
Er is verschil tussen een gezelschap van alleen mannen en van mannen en vrouwen, maar dat is meer een kwestie van karakters. Vrouwen zijn wat pragmatischer,
Internationaal beleid
willen in vergadering directer zijn.
Belangrijke zaken in de CSD13 zijn: het gebruik van water afstemmen op verschillende gebruiksdoelen en verschillende gebruiksgroepen (huishoudens, voedselproductie, natuur en milieu) beleid en beheer van water moeten zowel van bovenaf en van onderaf aangepakt worden (top-down and bottom-up) er is behoefte aan capaciteitsopbouw financiering creativiteit samenwerkingsverbanden
sprekers
In 1992 zijn in Dublin afspraken gemaakt over duurzaam waterbeheer, decentralisatie van het waterbeheer, de noodzaak om vrouwen bij het beheer te betrekken en wereldwijd is de kostbaarheid van water erkend (4 Dublin Principles). Op wereldschaal worden nu om de paar jaar waterfora gehouden. In 2000 was het 2de Wereld Water Forum in Nederland en in 2003 in Japan. Er zijn afspraken gemaakt op internationaal niveau ten behoeve van het nationale niveau. De CSD heeft een 2-jaren cyclus over bepaalde onderwerpen. In 2000 zijn de Millennium Development Goals (MDG) afgesproken met streefdatum 2015 (www.un.org/millenniumgoals/). De CSD13 gaat over water, sanitatie en menselijke nederzettingen, en is dus gerelateerd aan de implementatie van de millennium doelen. De voor water relevante doelen zijn: halveer armoede en honger (1) en stop beschadiging van het milieu en maak drinkwater toegankelijk (7). In 2004 was er een “review session” over water, sanitatie en leefgemeenschappen en dit jaar moeten er afspraken gemaakt worden in de “policy session”.
15
sprekers 16
De aspecten die aandacht vragen van de internationale vrouwenbeweging tijdens CSD13 zijn o.a. deelname van vrouwen in waterbeheer, verkrijgen van toegangsrechten tot water en land, mensenrechten voor vrouwen, financiering en organisatieversterking. Daarnaast moet gekeken worden naar de rol van de private sector in waterbeheer en de IWRM (Integrated Water Resource Management) plannen. Financiering, cursussen, trainingen, etc. zijn nodig om vrouwen te laten participeren. De vrouwen- vertegenwoordiger in de Nederlandse delegatie heeft de mogelijkheid het beleid van bovenaf te beïnvloeden (direct beïnvloeden van de regeringsdelegatie door deelname in de delegatie) en van onderop (beïnvloeding van geheel door women’s caucus). De rol van de Nederlandse delegatie bij de CSD is vooral de wisselwerking tussen het nationale en internationale beleid. In Nederland zijn veel NGO´s actief en in de delegatie zijn diverse maatschappelijke vertegenwoordigingen aanwezig (wat bijzonder is, vergeleken met andere delegaties). In Nederland is er ook meer integratie tussen landbouw en natuur.
Een voorbeeld van de wederkerige invloed (internationaal) is het volgende. De waterstand in de rivier de Niger in Mali beïnvloedt het aantal reigers dat in Nederland te vinden is. De rivier is belangrijk voor mensen voor hun bestaan. De reigers trekken tussen Nederland en Mali. De waterstand wordt beïnvloed door divers gebruik van water en ook dammen in de rivier. Is de waterstand in de rivier laag dan overleven er minder reigers. Dus voor de bescherming van de reigerstand hier, is het van buitengewoon belang om samen te werken met de overheid en bevolking daar om de waterstand in de rivier te handhaven. Vanuit de NVR zijn er partnerships met diverse nationale en internationale (vrouwen)organisaties om waterprojecten elders te ontwikkelen, steunen en te helpen realiseren (Women for Water, Water for Women). Catharien wil graag van de deelneemsters van vandaag weten wat zij mee kan nemen naar New York in april 2005. Met name wil ze graag weten wat vrouwen zelf in hun eigen omgeving willen op het gebied van water. Via de implementatie van de Europese Kader Richtlijn Water wordt er door de overheid ook in eigen land invulling gegeven aan duurzame ontwikkeling op het gebied van water.
Het is niet eenvoudig voor vrouwen om door te stromen in door mannen gedomineerde technocratische bedrijven omdat niet-begrepen emoties en visies als bedreigend kunnen worden ervaren,
Agnes Maenhout
directeur van de Stichting Wateropleidingen
Vrouwen en watermanagement: aan te leren of aangeboren talent?
* Essentiële netwerkcompetenties, achtereenvolgens: Neem initiatief; Ga contacten aan en onderhoud de relaties; Durf te delen; Durf te
omdat ze vastomlijnde kaders ter discussie stellen.
durven; Zoek de dialoog; Maak van losse ideeën een praktisch concept; Toon ondernemerszin; Inspireer; Werk spontaan samen; Denk na en reflecteer en ga zó weer terug naar: Neem initiatief, etc.
sprekers
Agnes Maenhout is opgegroeid in Zeeuws-Vlaanderen en ging na het voortgezet onderwijs milieuhygiëne in Wageningen studeren met als specialisatie waterbeheer en afvalwaterzuivering. Tijdens haar studie merkte ze geen verschil tussen mannen en vrouwen en participatie, maar na haar studie merkte ze dat ze moeilijk een baan kon vinden in waterbeheer. Ze heeft als onderzoeker gewerkt bij de Provincie Zuid-Holland op het gebied van de aquatische ecologie, als beleidsmedewerker en directeur van de HBO opleiding milieukunde in Delft. Haar huidige werktaken omvatten strategie, contact en financiën en vele andere zaken waar een directeur zich mee bezig houdt. En dat allemaal in de watersector in brede zin.
Voor kennis van water zijn een aantal leeraspecten nodig: a. kennis, b. ervaring, c. vaardigheden en d. houding. Regulier onderwijs richt zich vooral op kennis en vaardigheden. In wateronderwijs komt zoal aan bod: rekenmodellen, normstelling, risicobenadering (kans + effect), flora en fauna in ecosystemen, fysische en chemische stoffen in water. Met betrekking tot de verschillende leeraspecten: Kennis. Er is een initiële opleiding, maar er zijn ook bij- en nascholingscursussen. Persoonseigenschappen zijn van belang voor kennisvergaring. Ervaring wordt opgedaan door zelf te doen, door praktijkgerichte cursussen, door congressen met praktijkervaring en door netwerken*. Hierbij wordt opgemerkt dat vrouwen meestal beter in communicatie zijn dan mannen en hier dus een voordeel hebben. Vaardigheden worden opgebouwd door training, afkijken en netwerken. Houding, hierbij zijn van belang de ambitie, de wil, de opvoeding en rolmodellen.
17
sprekers
Vrouwen zijn in watermanagement ondervertegenwoordigd. Dit komt o.a. doordat minder vrouwen technische opleidingen volgen èn door het “glazen plafond”. Vrouwen zouden de politiek meer als springplank kunnen gebruiken. Watermanagement, aan te leren of aangeboren? aan te leren zijn kennis, vaardigheden en houding aangeboren zijn persoonskenmerken, aanleg en kwaliteiten. Conclusie: er is veel aan te leren, maar een beetje karakter helpt.
18
Hoe zo zouden vrouwen minder fouten mogen maken omdat ze meer opvallen? Ze kunnen daar juist gebruik van maken.
Martine van den Boomen en Petra Holzhaus Platform Vrouwen in de Waterwereld
Het glazen plafond van de watersector resultaten van de genderbenchmark De genderbenchmark 2004 is een onderzoek opgebouwd uit resultaten van enquetes die zijn afgenomen bij gedaan bij waterbedrijven, waterschappen, advies-, kennis- en beleidscentra. De respons was gemiddeld 36%, met 50% van de waterbedrijven, 25% van de waterschappen en 100% van de advies-, kennis- en beleidscentra. De enquête was gericht op de vragen: Hoeveel hoger opgeleide vrouwen werken er? (aandeel HBO of hoger) Hoe is de macht verdeeld in de leidinggevende echelons? aandeel vrouwen in de Raad van Bestuur. aandeel vrouwen in 1e en 2e leidinggevende echelons GPI-top op basis van leidinggevende echelons GPI = glazen plafond index. Deze index meet de mate van doorstroombelemmeringen en is ontwikkeld door het Ministerie van Sociale Zaken. Hoe hoger de GPI, hoe groter de doorstroombelemmeringen.
Vervolgens moet iedereen zich bewijzen op basis van zijn of haar kwaliteiten.
sprekers
Martine van den Boomen is onderzoeker Assetmanagement bij KIWA Water Research te Nieuwegein. Zij heeft civiele techniek in Delft gestudeerd, daarna werkte zij 2 jaar in Jemen voor een waterproject, werkte vervolgens als onderzoeker/ adviseur bij de KIWA en is nu onderzoeker Asset Management voor de water infrastructuur. Platform Vrouwen in de Waterwereld (PVW) is een platform voor vrouwen werkzaam bij waterbedrijven en waterschappen in Nederland. De leden van het Platform zijn de vrouwelijke leden van de Koninklijke Vereniging Waterleidingbelangen (KVWN) of de Nederlandse Vereniging voor Waterbeheer (NVA). Het Platform streeft naar een meer evenwichtige verdeling van vrouwen in de Nederlandse watersector en wil een bijdrage leveren aan de positie van vrouwen wereldwijd vanuit een waterperspectief. Dit wil zij bereiken door de ontwikkeling van een netwerk en door activiteiten gericht op bewustwording van de positie van vrouwen (voor de Nederlandse situatie). Voor verbetering van de positie van vrouwen wereldwijd hebben zij zich aangesloten bij Aqua for All waar zij o.a. hun expertise beschikbaar stellen.
19
Voormalig staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat mevrouw drs. J.M. de Vries heeft in 2000 beleidsdoelstellingen geformuleerd voor de waterschappen. Deze doelstelling was als volgt: instroom en doorstroom van vrouwen stimuleren, opheffen van bestaande belemmeringen en het bereiken van 15% vrouwen in besturen.
sprekers 20
Genderbenchmark watersector 2004 aantal bedrijven 2004 (2005)
De conclusies van de benchmark 2004 zijn: de resultaten van de GPI´s zijn een beetje vertekend, maar de trends kloppen, het aandeel hoger opgeleide vrouwen bij waterbedrijven en waterschappen is resp. slechts 3 en 5%, er is slechts 1 vrouwelijke directeur bij een waterleiding bedrijf (van de 16),
Waterbedrijven
Waterschappen
14 (13)
36 (27)
Advies-, beleiden kenniscentra
Totaal sector (gewogen gemiddelden)
aantal aangeschreven bedrijven
14
36
3
53
respons op genderbenchmark
50%
25%
100%
36%
aandeel vrouwen in bedrijf
21%
25%
35%
25%
aandeel vrouwen in bedrijf met HBO of hoger
3%
5%
19%
6%
aandeel mannen in bedrijf met HBO of hoger
22%
32%
52%
31%
aandeel parttimers in bedrijf
23%
22%
47%
26%
aandeel vrouwen onder parttimers
77%
74,0%
52,0%
72%
aandeel vrouwen in toezichthoudend orgaan (RvC)
4%
11%
8%
8%
aandeel vrouwen in hoogste salarisdeciel
8%
5%
0%
5%
glazen plafond index-top op basis van salaris
1,2
2,5
oneindig
2,1
glazen plafond index-algemeen op basis van salaris
2,8
5,0
oneindig
4,9
aandeel vrouwen in hoogste leidinggevend echelon
5%
4%
0%
4%
glazen plafond index-top op basis van echelons
2,9
1,0
oneindig
2,7
Vrouwen in topposities
er is slechts 1 vrouwelijke secretaris-directeur van de waterschappen (van de 27), vergeleken met andere sectoren zijn de instroom- en doorstroombelemmeringen in de waterwereld het hoogst, er zijn in 2004 nagenoeg geen veranderingen te bespeuren t.o.v. 2000.
2004 in vergelijking met andere sectoren
aandeel aandeel aandeel glazen aandeel GPIaandeel aandeel glazen vrouwen vrouwen vrouwen plafond vrouwen algemeen, vrouwen vrouwen plafond in in in een na index-top in bedrijf op basis in in 2e index-top toezicht- hoogste hoogste op basis van hoogste echelon op basis houdend salaris salaris van salaris leidingvan orgaan deciel deciel salaris gevende echelons (RvC) echelon
watersector 2004 (gewogen gemiddelde)
8%
5%
11%
2,1
4,9
4%
10%
2,7
zakelijke dienstverlening
8%
8%
22%
2,8
25%
5,0
15%
26%
1,7
Industrie
3%
10%
18%
1,8
2,2
9%
17%
1,9
horeca
12%
28%
47%
1,7
1,9
20%
28%
1,4
bouwnijverheid
3%
3%
5%
1,7
2,0
8%
15%
1,9
vervoer, opslag, communicatie
8%
8%
13%
1,6
3,4
13%
22%
1,7
cultuur,recreatie, overige dienstverlening
21%
31%
49%
1,6
1,9
26%
37%
1,4
gezondheids- en welzijnszorg
25%
47%
67%
1,4
1,7
35%
50%
1,4
openbaar nut
2%
11%
4%
0,4
1,4
8%
6%
0,8
Brongegevens watersector: Benchmark Platform Vrouwen in de Watersector (2004) Brongegevens overige sectoren: SEOR- enquete Benchmark vrouwen (2002) en AVO Arbeidsvoorwaardenontwikkeling 2000
sprekers
Resultaten genderbenchmark watersector
21
sprekers
Petra Holzhaus is manager Distributie van de Waterleiding Maatschappij Drenthe. Zij studeerde civiele techniek in Delft en werkte bij het PWN in Noord-Holland, in Egypte, Utrecht en nu in Drenthe. Zij presenteert citaten uit de 12 interviews met directeuren van waterleidingbedrijven en waterschappen. De directeuren hebben toestemming verleend voor het publiceren van de volledige interviews (zie hiervoor het blad H2O). Omdat de citaten uit de context (tekst) gehaald zijn is er voor gekozen de namen weg te laten. Deze citaten zijn te lezen onderaan de diverse bladzijden van dit verslag.
De conclusies van het Platform Vrouwen in de Waterwereld Er zijn wel degelijk hoogopgeleide vrouwen beschikbaar Zorg voor kinderen, carrière en sociaal leven gaan wel samen Het klimaat en de cultuur moeten veranderen Er zijn maatregelen nodig om instroom en doorstroom te bevorderen.
22
Ik heb genoeg voorbeelden gezien van dat én de zorg voor kinderen én een carrière
Forum Na de theepauze was er een Forum met medewerking van: Karin Huyink wethouder te Doetinchem
Zij heeft als wethouder riolering in haar portefeuille en stopt veel energie in educatie om het lozen van vreemde stoffen in de riolering door o.a. particulieren tegen te gaan.
Uta Meier directeur/onderzoeker UMC Research Studeerde communicatiewetenschappen. Werkte eerst bij onderzoeksbureau Intromart en Nipo en heeft nu sinds 1997 een eigen bureau in Arnhem. Zij verricht onderzoeken voor de watersector, uitgeverijen en milieuorganisaties
forum
Agnes Maenhout directeur Stichting Wateropleidingen
23
Daniëlle Hirsch Both Ends, strategisch beleid van de eigen organisatie en coördinator wateractiviteiten Zij studeerde milieu- en ontwikkelingseconomie, heeft 2 jaar in ZuidAmerika gewerkt voor een NGO, daarna bij een ingenieursbureau met water- en kustbeheer in Nederland en ontwikkelingslanden. Werkt nu bij Both Ends. Marianne van As Nederlands Watermuseum Zij is de forumvoorzitter. Het doel van de discussie is o.a. Catharien Terwisscha van Scheltinga een boodschap mee te geven naar de CSD 13 in New York. Ellen van Donk , hoogleraar aquatische ecologie, heeft moeten afzeggen wegens ziekte.
én een sociaal leven niet samen gaan.
De discussie start via stellingen die in de ochtend geformuleerd zijn door deelnemers.
Het maakt niet uit of je man of vrouw bent als je voor water gaat. Het panel is het er mee eens. Een mannelijke deelnemer in de zaal vindt dat het wel uitmaakt. Hij vindt dat vrouwen hun specifieke capaciteiten moeten inzetten voor water. een deelneemster Er zou meer aandacht voor gezondheid en milieu moeten komen via het stoffenbeleid. Er is veel kennis bij vrouwen maar zij worden onvoldoende ondersteund met geld en training. forum 24
Nieuwe tradities zijn nodig om water in de aandacht te houden, bv. Wereldwaterdag. Nieuwe tradities zijn niet per se nodig , maar in Nederland is weinig respect voor de lessen uit de geschiedenis m.b.t. water. Uta Meier Er zijn steeds minder respondenten te vinden voor onderzoek dat gaat over waterschappen omdat waterbeheer niet zo leeft onder de mensen. De eerste reeks communicatiespotjes met Peter Timofeeff maakt niet het gewenste effect los. Er moet meer aan PR voor water en waterbeheer gedaan worden en interesse bij burgers gewekt worden. Water is alleen interessant in geval van nood en rampen. Marianne van As Tegenwoordig zijn er in verschillende gemeentes watermarkten; deze zijn populair. Karin Huyink In Zutphen bestaan speelse waterwerken, die een sterk educatief karakter hebben. Met betrekking tot riolering zou bijvoorbeeld een positiever beeld gecreëerd moeten worden en men zou inzichtelijker moeten maken wat er zich allemaal in en rond afspeelt. Daniëlle Hirsch
Vrouwelijke medewerkers gaven aan het niet wenselijk te vinden om voorrangsbeleid voor vrouwen in te voeren.
reactie uit de zaal Agnes Maenhout Karin Huyink Agnes Maenhout zaal
Aqua for All doet ook educatieve projecten op scholen. Op Wereldwaterdag (22 maart) is er zo € 21.000 opgehaald voor waterprojecten in derde wereldlanden. Het spotje met Peter Timofeeff is weggegooid geld. Wij verspillen in Nederland veel water. Als wij minder verspillen hebben ze daar in derde wereld landen niets aan. Toch is hier ook veel te doen aan bewustzijn. Over wereldwaterdag (22 maart) is totaal niets terug te vinden in de kranten. De relatie tussen productie van consumptiegoederen in arme landen voor ons zou beter duidelijk gemaakt moeten worden. Dit komt duurzame ontwikkeling ten goede. forum 25
Men wenst aangenomen te worden om de kwaliteiten, niet om het vrouwzijn.
Het winnen van grondwater zou moeten worden afgebouwd Karin Huyink
forum 26
Dit is een goede stelling, maar de afbouw zou langzaam moeten gebeuren. Het onttrekken van grondwater aan bodems is al vroeg in onze geschiedenis op gang gekomen ten behoeve van productie van gewassen die een drogere bodem nodig hadden. Daniëlle Hirsch Het huishoudelijk gebruik van grondwater is gering. Voor industrie en landbouw wordt veel meer onttrokken. deelneemster Wij hebben 125 liter water per koe per dag nodig, waarvan slechts 5 liter voor schoonmaak(met veeteeltbedrijf) activiteiten*. Boeren mogen bij verdroging zomers vaak niet meer grondwater oppompen, terwijl mensen in de steden op hetzelfde moment hun tuintjes besproeien. Dat geeft een vervelend gevoel. Het is belangrijk dat we zichtbaar maken wat wij met water doen, zodat duidelijk wordt dat niet alleen de boeren “schuldig” zijn. Voor boeren is er een probleem als het water te hoog staat, maar ook als het te laag staat. De “replenishment” (=aanvulling) van een gebied is per regio verschillend. Landbouw en industrie zijn de grootste gebruiker/vervuiler. Maatregelen zijn niet altijd productief. Bij industrie is interne recycling effectiever. Grondwaterwinning en effecten op de landbouw e.d. is afhankelijk van de diepte van het grondwater. Snellere waterafvoer is een grotere “verdroger” dan oppompen van grondwater. We moeten het natuurlijke systeem respecteren en hiertoe het oppompen van water afbouwen. Als DSM met grondwaterwinning stopt dan loopt Delft onder water. De waterschappen moeten water op de goede plek vasthouden. Maar het moet per plek anders aangepakt worden, afhankelijk van bv. grondsoort, etc. Er is geen simpel beeld te geven, maar evenwicht is belangrijk.
* Bij de mens ligt dit precies omgekeerd. Van de 125 liter per dag die we gebruiken is maar 5 liter voor consumptie doeleinden.
Met betrekking tot publiciteit zou de pers meer betrokken moeten worden bij onderzoeksresultaten van de genderbenchmark. Genderissue is van belang en in Nederland is een beleidsomslag nodig. Daniëlle Hirsch: werkt met projecten die niet aan gender gerelateerd zijn. Haar ervaring is dat internationale rivierstroomgebiedsdeskundigen gender issues wel belangrijk vinden maar daar geen prioriteit aan geven. Communicatie met management is belangrijk. Wij in Nederland willen wel dat derde wereld vrouwen meer vertegenwoordigd zijn in watermanagement, maar het is ook al moeilijk om als Nederlandse vrouwen vertegenwoordigd te zijn in watermanagement in Nederland. Niet alles is tegelijk te doen.
Margaretha Bakker van de NVR vertelt over de werkconferentie die op 4 en 5 maart plaatsvond van WfWfW (Women for Water, Water for Women), een partnership van vrouwenorganisaties die zich inzetten voor gender, duurzame ontwikkeling, water en armoedebestrijding. Naast experts (zoals Aqua for All) waren er ook vertegenwoordigsters van lokale waterprojecten uit Afrika, Azië, Zuid-Amerika en Oost Europa. Het was een goed voorbeeld van ”bottom up meets top down” en erg inspirerend.
forum
Naar aanleiding van het Wereld Water Forum in Den Haag is een waterproject opgezet bij de Masaï (in Afrika) waar nu een vrouw manager is van de waterputten. Deze afspraak is gemaakt binnen en met de gemeenschap daar. Op deze manier wordt ownership gecreëerd. Het is niet altijd praktisch voor vrouwen omdat zij al zoveel taken heeft. We zouden het woord “ownership” moeten vermijden. Water is niet te bezitten. Het is beter te spreken van gebruiksrechten, beheer, etc. Agnes Maenhout Aqua for All exporteert expertise naar derde wereld landen. zaal
27
De financiën zijn altijd weer een probleem. Is het een idee een klein deel van ieders waterrekening te reserveren voor waterprojecten elders? Uta Meier Burgers willen dat soort dingen alleen sponsoren op basis van vrijwilligheid blijkt uit onderzoek. Ook organisatorisch zijn dit soort zaken moeilijk te regelen (denk bv. aan het beheer van het geld, de verantwoording en besteding). zaal Mensen moeten al zo veel betalen op deze manier, misschien is het beter het bedrijfsleven aan te spreken.
Lies Visscher
forum 28
Het holistische denken van vrouwen, dat zo verrijkend is voor organisaties, maakt ook dat vrouwen sneller opgeven op dat ene doel,
Acties als Een ton voor water moeten grootschaliger omarmd worden door de politiek Het beleid blijft een probleem: economische belangen blijven eerste prioriteit. De strategie binnen de politiek is moeilijk te beïnvloeden. Daniëlle Hirsch Consistent beleid is belangrijk. Het gaat om aspecten die nu vaak buiten beeld blijven. Privatisering is bijvoorbeeld in veel landen geen optie (gendermatig gezien), omdat veel vrouwen geen toegang hebben tot markten. zaal
Hiermee sluit de discussie.
die ene functie. Er is immers meer in het leven.
forum
Uit de discussie blijkt dat er meer aandacht besteed moet worden aan de vraag hoe bereik je de burger en hoe maak je waterbeleid en -beheer bekend bij de burger. Is een publiciteitscampagne een idee? Echter de huidige campagne van Nederland Leeft met Water heeft niet het gewenste effect. Welke andere manieren zijn er om de burger te bereiken? De wens wordt uitgesproken elkaar te vinden als het nodig is en weer te ontmoeten bij een andere gelegenheid: wellicht volgend jaar.
29
Gerda den Boer draagt nog een afsluitend gedicht voor. Iedereen wordt hartelijk bedankt voor de aanwezigheid en deelname. Men kan nog een kijkje gaan nemen in het Museum.
forum 30
Vrouwen en watermanagement Natuur, cultuur, ontwikkeling: behoud het goede reduceer wat schaadt, of overbodig is. Samen zijn we verantwoordelijk het organisch ontwikkelingsproces gaande te houden voor de eerste levensbehoeften wereldwijd: schoon drinkwater. Andere producten die voor hun productie veel water nodig hebben, of de bodem ernstig vervuilen kunnen best wat minder. Zijn producten écht nodig dan zullen we moeten zorgen voor schonere productieprocessen, en een prijs die recht doet aan de makers. Eerlijk handelen. Onze mentaliteit veranderen voor een schoner milieu, kan een ware impuls zijn tot verbetering van het klimaat en óns leefklimaat. Gerda den Boer februari 2005
Historisch besef De Maya profetieën voorspellen een soort “aardverschuiving” in 2012, waarbij de zeespiegel stijgt en een gedeelte van Nederland onder water komt te staan. Wordt daar wel over nagedacht? De stijgende zeespiegel is de grootste zorg Water is een bedreiging. Vanuit de zee, en vanuit het land. De vloedbossen moeten in het hele stoomgebied van alle rivieren terugkomen. Dit is de enige manier om ons te beschermen tegen hoogwatervloeden. Men weigert te leren van het verleden, is voortdurend op zoek naar “nieuwe” oplossingen: groter, technischer en duurder. De overheid zou geen beslissingen mogen nemen die prijsopdrijvend werken. Dit is slecht voor duurzame ontwikkeling.
bijlage 1
Hieronder volgt een weergave van de inbreng van 94 mensen op de vraag wat zij als grootste obstakel zien voor Duurzaam Waterbeheer. Grote aandacht met betrekking tot water zou uit moeten gaan naar:
obstakels voor duurzaam waterbeheer
bijlage 1 obstakels voor duurzaam waterbeheer
31
bijlage 1
obstakels voor duurzaam waterbeheer
32
Vertrouwen We zijn bezorgd, maar we hopen en vertrouwen erop dat we een oplossing vinden Natuur Holistische visie is belangrijk: het gaat dan altijd om het geheel. De mens als onderdeel van de natuur, in plaats van als uitbuiter van de natuur. Vrijwel altijd en overal wordt ervan uitgegaan dat de mens alleen belangrijk is. De natuur staat in dienst van de mens. Dat is wel zo, maar natuur dat zijn wij” (Irene van Lippe-Biesterveld) Het willen beheersen van de primaire levensbehoefte water, om daar zelf economisch beter dan anderen van te willen worden. Het profiteren van de schaarste van schoon water, om zo de baas over anderen te spelen. Er moet draagvlak gecreëerd worden voor enerzijds het te veel water hebben en anderzijds een zuinig omgaan met water. Het toepassen van technische oplossingen alléén is een heiloze weg: “When technology is master we shall reach disaster faster”.
Individualisme Denken en handelen vanuit individuele belangen i.p.v. vanuit gemeenschappelijke belangen. Ook politici doen daaraan mee. Ethische keuze Het zou een ethische keuze voor rechtvaardigheid kunnen zijn: “Derde wereldlanden eerst” Water is kostbaar en beperkt Het moet worden uitgedragen dat water kostbaar en beperkt is. Bewustwording is zeer belangrijk. Voor iedereen zou evenveel water ter beschikking moeten zijn. Niet de één een spaarkop en de ander een cabine met acht stralen. Betalen voor water!
Over het algemeen lijken vrouwen zich meer met de kwestie bezig te houden,
terwijl mannen zich meer lijken te richten op zichzelf, hun positie en hun territorium.
bijlage 1
Sterkere rol VN Onderschreven verdragen ook consequent nakomen. Bekendmaken doelen in iedere bestuurslaag en bij alle burgers en ondernemingen. Samenwerken, krachten bundelen en bewustwording van alle volken. Het gebrek aan internationale samenwerking en een gezamenlijke aanpak moet worden doorbroken. Tot nu toe hebben landen alleen aandacht voor de “eigen” problemen.
De consumptiemaatschappij Water wordt verspild door consumenten. De Westerse consument is ongeïnteresseerd. De hebberigheid is het grootste struikelblok voor duurzaam waterbeheer. Dit geeft onverschilligheid en verspilling. Vernietiging van ecosystemen. De oneerlijke verdeling van rijkdom wordt groter door onze wijze van het uitbuiten van de lage lonenlanden. Met als gevolg nog meer vervuiling en verspilling hier en daar. Bij de burgers ontbreekt draagvlak voor duurzaam waterbeheer.
obstakels voor duurzaam waterbeheer
Eerlijk delen De verdeling van goed gezond water over de wereld voor mens en dier is een probleem. “Wonderlijk water, waardevol werk” (slogan Waterschap Rivierenland). Water is er niet voor iedereen. Armoede is een groot struikelblok bij duurzaam waterbeheer. Het delen van het schone water, zodat een ieder daar geen gebrek aan zal hebben in de wereld. Laat het een mensenrecht worden, dan kan het niet een politiek item worden tijdens de verkiezingen.
33
bijlage 1
obstakels voor duurzaam waterbeheer
34
Bewustzijn en bewustwording Het bewustzijn van de mens (in het welvarende deel van de wereld) is van levensbelang voor water. Er is nu onvoldoende besef hoe belangrijk water is voor het leven van de mens en de aarde. Het besef dat water een eindige bron is ontbreekt. Verder is het besef dat we van kringlopen afhankelijk zijn en dat schoon water voor iedereen onmisbaar is, niet aanwezig in de samenleving. De jongeren, het bedrijfsleven en alle particulieren moeten worden meegenomen in de bewustwording en het handelen voor schoon water, het vernieuwen en zuiveren van water. Water als mensenrecht en plicht. Er is nu een minimale betrokkenheid en minimaal respect voor het milieu, ook voor het water. Hoe houden we voldoende schoon water voor mens en natuur?
Onderwijs en opvoeding Thuis beginnen met zuinig omgaan met water – “steun in het water werking” en een overheidsondersteuning in nationaal en internationaal verband. Onderwijs benutten voor bewustwording, voorlichting en bewustwording over de mondiale samenhang Betrokkenheid van alle mensen Hoe betrek je mensen bij (rivier) waterplannen, zodat het ook hun plan wordt? onderzoek doen naar wat mensen belangrijk vinden samenwerken met bewoners aan het plan samenwerken aan de uitvoering Politieke onwil Het grootste struikelblok voor duurzaam waterbeheer is de politiek onwil om echt voor een goede waterkwaliteit te gaan. Vanuit het besef dat water een middel is voor groei en overleven, maakt het noodzakelijk dat het in alle opzichten “zuiver” wordt gehouden.
Bij invulling van vacatures neigt men toch vaak naar de keuze voor herhaling van zichzelf,
Waterschappen (en andere overheden) nemen hun verantwoordelijkheid niet Moeizaam traject om bij waterschappen voet aan de grond te krijgen als vrouw. Zelfs de “groenen” zijn niet erg toeschietelijk.
niet uit onwil maar uit gewenning en wellicht ook uit veiligheid.
bijlage 1
Kortzichtig beleid en starheid De bureaucratie in economie en politiek is niet open genoeg voor werkelijke duurzame ontwikkeling. Economische/politieke belangen doorkruisen het waardevolle voor duurzaam waterbeheer, door bijvoorbeeld de belangen van multinationals en de belangen van individuele politieke carrières. Dit heeft kortzichtig beleid tot gevolg. Vastzittende structuren, gewoontes, machtsdragers, veroorzaakt in de tijd dat mannen dit opgezet hebben.
Korte termijn De korte termijnpolitiek is gericht op scoren, niet op duurzaamheid. In de afweging economie-ecologie slaat de weegschaal meestal door naar economie. We denken (en m.i. onze politieke bestuurders) in korte perioden en niet voor volgende generaties.
obstakels voor duurzaam waterbeheer
Water moet eerlijk worden gedeeld zodat het geen aanleiding geeft tot oorlogen, en de bedreiging wordt voorzien/voorkomen. Er bestaat geen prioriteit in de politiek en dus is er gebrek aan budget. Ook bij politici is een bewustwordingsproces nodig. Men ziet de noodzaak niet om orde op zaken te stellen als het gaat om duurzame ontwikkeling. Men stelt dus ook geen geld beschikbaar.
35
bijlage 1
obstakels voor duurzaam waterbeheer
36
Ruimtelijke Ordening Een wettelijke basis voor verantwoord (natuurlijk) landgebruik (met een wettelijke basis voor verantwoord omgaan met water) ontbreekt. Het ruimtegebruik in Nederland is fnuikend. De onevenredige claim vanuit niet duurzame landbouw en de stedelijke “ruimtebehoefte”, zijn gebaseerd op een niet duurzame economische orde. Alle goede bedoelingen van “waterparagrafen, en waterkaartenkansen” ten spijt, is er geen wettelijke basis om cultuurhistorisch waardevolle gebieden en levensvoorwaarden voorzienende systemen (met hun biodiversiteit) veilig te stellen, geen ruimte voor landschapsherstel, bosaanplant en vergroening van dorpen en steden. Politici staan toe dat gebouwd wordt op verkeerde plaatsen. Langs de kust en langs rivieren (in de winterbedding van rivieren).
Stedelijke planning In de urbane planning lijkt er tè weinig bewustzijn te bestaan over water als nut en noodzaak voor de mensen, waardoor er in grote steden veel waterproblemen ontstaan. Gescheiden watersystemen zijn nodig (systeem voor toilet, wasmachine etc en apart drinkwater systeem). Water als bedreiging Te smerig water is dodend, te veel water is dodend. Oneliners naar de regeringen in stroomgebieden zijn nodig om de toekomstige hoogwatergolven te voorkomen en te vertragen. De rivier moet weer haar ruimte krijgen en de beddingen met natuurlijke vloedbossen zullen het water vertragen, de hoeveelheid bufferen, het water zuiveren. Water als levensvoorwaarde Water is het belangrijkste middel om te (over) leven en niet een bron om geld te verdienen. Het accent ligt nu op financiën in plaats van op milieu en kwaliteit rond drinkwaterbereiding
Gemengde groepen werken het best. ”Binnen het secretariaat van ons bedrijf zijn mannen toegetreden.
Ruimte De ruimtebeperking in Nederland is tweeledig. Deze geldt voor infrastructuur, maar ook voor de denkruimte bij mensen en de verschillende groeperingen. Geld Er is gebrek aan financiën. Daardoor ook minder samenwerking tussen gemeenten, waterschappen en overige organisaties. De economische situatie is geen reden om geen prioriteit aan duurzaam waterbeheer te geven. Er moet meer geld voor worden uitgetrokken. Door eenduidige besluitvorming, meer samenwerking kan men tevens besparen. Geld voor waterbodemsanering is onvoldoende beschikbaar. Wanneer bewustzijn groeit en de noodzaak van duurzaam waterbeheer breder wordt gezien, zal men (de politiek) andere keuzes maken en komt het geld er voor de nodige duurzame aanpak.
Zo’n toonverandering binnen een homogene groep heeft altijd een positieve uitwerking.”
bijlage 1
Tijd De potentiële opdrachtgevers moeten worden benaderd om integraal waterbeheer samen op te pakken We wachten te lang op goed waterbeheer wereldwijd. Het realiseren van duurzaam waterbeheer wordt bemoeilijkt door de logheid van het bestuurlijk apparaat (of de apparaten). De tijd die het duurt voordat beleid is omgevormd tot daadwerkelijke actie is zo lang dat de situatie alweer veranderd is voor het beleid wordt uitgevoerd (betekent dit dat onze democratie, gebaseerd op een periode van vier jaar, anders moet worden georganiseerd?).
De tijd nemen om elkaar echt te verstaan en daardoor te komen tot goede, efficiënte oplossingen die leiden tot een stroomgebiedbeheersplan die invulling geeft aan “een goed watersysteem”.
obstakels voor duurzaam waterbeheer
Aantasting grondwater (en oppervlaktewater en bodem) Giftige stoffen komen in het grondwater terecht. Gebrek aan grip op economische partners zoals farmaceutische industrie, energiecentrales, producenten van stoffen die in het water kunnen komen (alle inspanningen van de EU ten spijt, REACH, laat te veel toe en bewerkstelligt bijvoorbeeld geen toepassing van het voorzorgprincipe).
37
bijlage 1
obstakels voor duurzaam waterbeheer
38
Te veel regels Door de door elkaar lopende voorwaarden etc. is het moeilijk om voor een ieder goed en schoon water te garanderen. Implementatie internationale afspraken Internationale afspraken concreet maken, zodat vrouwen werkelijk kunnen rekenen op en deelnemen aan goed waterbeheer. Integrale benadering Er wordt wel gesproken over een integrale benadering, maar die ontbreekt. (De verkokering in de ministeries speelt daarbij een rol. Bij duurzaam waterbeheer moeten alle ministeries worden betrokken.) Armoedebestrijding en stroomgebiedbeheer dienen hand in hand te gaan om te komen tot duurzaam waterbeheer in de wereld. Armoede is het grootste struikelblok bij duurzaam waterbeheer, omdat armoede gepaard gaat met overlevingsstrategie, die geen rekening kan houden met welzijn van de aarde en het water. Onderwijs en opvoeding dragen bij aan armoedebestrijding en vergroten het bewustzijn.
Hoe dit bewustzijn zo te beïnvloeden, dat er werkelijk een relatie groeit tussen het menszijn en de aarde? Oneerlijke verdeling van rijkdom, armoede en oneerlijke handel zijn een struikelblok voor duurzaam waterbeheer. De bureaucratie Hoe kunnen we het geld dat beschikbaar is werkelijk inzetten voor duurzaam omgaan met water? De hoeveelheid geld gaat nu naar plannenmakers. Velen zijn bezig voor hun eigen inkomen. De plannen worden nooit uitgevoerd. Samenwerking Waterpartners, gemeenten, waterschappen en waterbedrijven kunnen veel beter samenwerken voor duurzaam waterbeheer. Bestaande regels en structuren zijn niet genoeg toegerust op waterbesparing. Dit is moeilijk als individu te doorbreken. De potentiële opdrachtgevers moeten worden benaderd om integraal waterbeheer samen op te pakken. In samenwerking niet gebonden zijn aan grenzen, bevoegdheden, verantwoordelijkheden en belangen.
Vrouwen kunnen veelal meer dingen tegelijk. Tussen hoofd en hart
bestaat meer evenwicht
Wet en regelgeving Er zijn te weinig sancties op het overtreden van regels, zoals: hondenpoep meenemen in zakjes, vuil opruimen en gebruik van milieuvriendelijke schoonmaakmiddelen (hiertoe zouden regels moeten worden opgesteld) Kosten - Baten De ambitie in relatie tot de kosten (lastenverzwaring burgers). Hoe zien we dit probleem, en waardoor worden de kosten veroorzaakt? Het toepassen van kenniseconomie zou nuttig zijn. Verspilling voorkomen Waterverspilling is het grootste struikelblok bij duurzaam waterbeheer. Het hergebruiken van afvalwater wordt te weinig bekeken. Hergebruik als vorm van waterbesparing zal gemotiveerd moeten worden voor een ieder, nadat de problematiek goed voor een breed publiek is overgebracht.
bijlage 1
Belangen De economische belangen van andere disciplines, zoals energie (olie/gas) zijn groter dan het belang van water. Er zijn veel verschillende belangen met veel verschillende belangengroepen. Doelgroepen gaan ervan uit dat zij verschillende en tegengestelde belangen hebben. Bv. agrariërs tegenover milieuorganisaties en burgers. Het inzien en verhelderen van het gemeenschappelijke belang zou meer moeten worden bewerkstelligd. De grote, goed georganiseerde, belangenvertegenwoordiging van de agrarische sector, die zéér sterk aanwezig is in de waterschapsbesturen, vormt nu nog een struikelblok. De verschillende belangen tegen/voor het (be)houden van gezond water hebben ook verdroging tot gevolg. De “tegenstrijdige” belangen zien we ook bij het nastreven van een rendabele, veilige, gezonde zee. Een “conflict of interest” bestaat nog steeds. De belangen van de ene groep stroken niet (altijd) met de belangen van de andere groep.
Het formuleren van een gezamenlijk belang, met alle partijen is nodig om uit deze impasse te komen. Tegengestelde belangen op het gebied van waterbeheer uiten zich hier vooral op agrarisch gebied. In ontwikkelingslanden is het vaak een politiek belang.
obstakels voor duurzaam waterbeheer
De één weet niet van de ander, dus wordt er niet efficiënt gewerkt en is het onnodig duur.
39
bijlage 1
obstakels voor duurzaam waterbeheer
40
Er wordt door ons te veel water verbruikt en teveel verspild. Het zou mogelijk moeten zijn om 1. industrieel water (b.v koelwater) beter te hergebruiken en 2. voor de huishoudens regenwater te benutten voor schoonmaak, toilet en was. Veel verspilling kan worden voorkomen, door meer doordacht om te gaan met water. Veel meer gebruik maken van regenwater. Maar dan moet het regenwater wel schoon zijn, en wij zullen het niet vuiler mogen maken. Wij verspillen teveel drinkwater. Vervuiling voorkomen Er zijn scherpere controles nodig. Niets meer in het water lozen. Wateroverlast Dit kan o.a. worden voorkomen door ieder huishouden individueel water te laten opvangen in een reservoir. Dit kan worden benut voor tuin en buiten schoonmaak.
Water als economisch goed Water levert economisch (in onze westerse wereld) niet direct iets op, waardoor het belang ondergeschikt wordt. De kosten en schade door overstromingen met name in de derde wereld (Bangladesh etc, maar ook in ons eigen land) zijn zo groot; die zijn niet te bevatten. Onderzoeksresultaten Goed onderzoek ten behoeve van economische en maatschappelijke belangen, hoeft niet altijd te leiden tot de (juiste) implementatie van de oplossing Transparantie Er is geen transparantie in bestuurlijke besluitvormingsprocessen bij de implementatie van de kaderrichtlijn water. Toegepaste kenniseconomie Wanneer moderne methoden van wetenschappelijk inzicht ook toegepast worden op water en waterbeheer, in integrale visie op ruimte en ruimtegebruik, gezondheid en voorkomen van ziekten, duurzame landbouw en
Economische noodzaak heeft meer bijgedragen aan de arbeidsparticipatie van vrouwen
Actie Te veel praten, te weinig doen
Tot slot Water is vloeibaar goud Water drager van leven
dan de inzet van de vrouwenbeweging of de overheid
bijlage 1
Communicatie Verbeterde communicatie is fundamenteel voor duurzaam waterbeheer.
obstakels voor duurzaam waterbeheer
biodiversiteit, dan zou inzichtelijk worden dat toegepaste kenniseconomie gunstig is voor de verre toekomst en duurzaam waterbeheer. De gemaakte kosten nu (of de te “derven inkomsten nu”) wegen n.l. niet op tegen de grote voordelen straks.
41
bijlage 2 discussiewandeling 42
bijlage 2 — discussiewandeling Tijdens de middagpauze bestond de mogelijkheid om te spreken over stellingen. In de congresmap zaten verschillende voorbeelden. Enkele zijn besproken en sommige met schriftelijk commentaar geretourneerd. Het betreft de volgende stellingen: Het maakt niet uit of je man of vrouw bent als je voor water gaat! reactie Oneens. Zorg dat het wél uitmaakt! Onderwijs en opvoeding laten over het algemeen te weinig ruimte om goed omgaan met water te leren. reactie Waar een wil is, is een weg Het aanleggen van meer wegen is slecht voor duurzaam waterbeheer. reactie Hoe meer aanleg van wegen, hoe meer overlast. Meer overlast leidt tot meer vervuild water. Economisch is het aanleggen van wegen van groot belang. Goed beheer van wegen is van belang. Weinig files.
Armoedebestrijding is de beste weg naar duurzaam watermanagement reactie Het is een belangrijk aspect. Wat ook nodig is, is educatie en bewustwording. Klimaatverandering is de grootste bedreiging voor het welzijn van en de regulatie van onze watervoorraad. reactie Ja, de aarde wordt kleiner, de magnetische polen veranderen van ligging, het water van de wereld gaat stijgen.
Vrouwen moeten feeling houden met het bedrijf
1
3 4 5 6 7 8
9
10
11 12
13 14
15 16 17
Bij de implementatie van de KRW moet Nederland ook zelf verantwoordelijkheid nemen en niet alleen naar landen bovenstrooms wijzen. Duurzaam waterbeheer vraagt om samenwerking. De rol van de vrouw kan dit proces versnellen. Meer vrouwen moeten zich gaan bezighouden met watermanagement. Hoe? O.a. door meer publicaties in vrouwenmagazines. Beter overleg, meer onderzoek met/in Duitsland en Zwitserland i.v.m. de Rijnproblematiek Meer voorlichting: Er is een mentaliteitsverandering nodig om de processen te beïnvloeden. Voor schoon water: vrouwen aan zet. Duurzaam Waterbeheer betekent samen beheer. Werk en macht delen Wonderlijk water, meesterlijk werk, duurzaam water beleid: Wonderlijk werk! Verantwoordelijkheid van iedereen. “Elke Persoon”. In eenvoud terug naar de bron
als ze bijvoorbeeld een paar maanden uit de ‘running’ zijn vanwege een zwangerschap
discussiewandeling
2
Meer vrouwen in het watermanagement zal de samenwerking tussen de waterpartners ten goede komen. Er wordt onvoldoende over waterbeheer 21ste eeuw gecommuniceerd naar de gewone man/vrouw. Binnen organisaties is aandacht voor diversiteit belangrijk, zodat iedereen zijn/haar bijdrage kan leveren. Inhoudelijk gezien worden vrouwen niet gemist in de waterwereld. Waterkwantiteit is belangrijker dan waterkwaliteit. Geen noodoverloopgebieden inrichten is je kop in het zand steken. Er moet nagedacht worden over wat te doen bij dreigende overstromingen. Door de vele verschillende belangen van diverse groepen en het grote aantal belanghebbende partijen, is het resultaat van de uitvoering van een bepaald (beleids) plan onvoorspelbaar Participatie van vrouwen bij implementatie kan ook via de werksituatie. 40% van de afgestudeerden zijn vrouwen. Zij hebben ook verstand van de technische kant.
bijlage 2
Ook heeft men zelf stellingen bedacht. De volgende stellingen zijn binnengekomen:
43
bijlage 2
18
discussiewandeling
19 20
21 44
22
23
Waterbeheer is “met afgestemde plannen in de toekomst zorgen voor genoeg schoon water.” Water bepaalt en verlegt grenzen. Water is grenzeloos. Zolang politiek en economie voor het leven in Nederland, Europa en ook voor de rest van de wereld bepalend zijn, verliezen ook de beste (water) initiatieven hun kracht Water is een mensenrecht. Moet opgenomen worden in de Human Rights van de Verenigde Naties. Vrouwen en mannen zouden in het huishouden minder gebruik moeten maken van milieu onvriendelijke middelen zoals chloor, algenbestrijders, terpentine, ammoniak enz. Goede milieuvriendelijke schoonmaakmiddelen werken ook goed.
Verdrogingproblematiek vereist bestuurlijke keuzes die niet gemaakt worden; met name op het gebied van de Ruimtelijke Ordening: landbouw en bebouwing kunnen bijvoorbeeld zonder bufferzone geen goede buur zijn van natuurgebieden. De hele huidige route van GGOR is slechts ontwijken van dure keuzen. 25 Het enige nieuwe van de KRW is de resultaatverplichting. Op papier bestaat het beleid al jaren, alleen heeft Nederland nooit uitgevoerd wat het van plan was
24
Als je als minderheid iets duurzaam wilt veranderen, kan dit het beste
bijlage 3 — deelnemers
deelnemers
Daams, J.A.Th. Demmers van Disseldorp, M.H.P.A. Den Boer, Gerda Dierckxsens, Mirjam Dingemans-Zwagers, C. Egberik
(lid)organisatie Enschedese Vrouwenraad / Overijsselse Vrouwenraad Unie van Soroptimist Clubs Vrouwenbelangen Z-H Milieufederatie Vrouwennetwerk Wageningse Ingenieurs (VWI) Gemeente Emmen Katholiek Vrouwen Gilde (KVG) KIVI Platform Vrouwen in de Waterwereld (NVA) / RIZA Katholiek Vrouwen Gilde (KVG) Nederlandse Vereniging van Vrouwen met Hogere Waterschap Hunze en Aa Rijkswaterstaat Oost-Nederland Katholiek Vrouwengilde (KVG) Centrum Vrouw en Milieu (VeM)/ WILPF Zonta International Katholieke Vrouwen Organisatie (KVO) ZijActief
bijlage 3
naam Arda, Secil Bakker-van den Bos, Tineke Berghauser Pont-Mulders, M. Beukema, T.E. Beusink, Irma Bloem, M. Bloemhard, Erna Boehmer, dhr. Bolwidt, L.J. Bon, C.P.M. Broekhuijsen-de Hes, S.F.
45
Opleiding
(VVAO)
/
door te opereren binnen de regels van de heersende cultuur en deze dan langzaam om te buigen.
bijlage 3 deelnemers 46
Engelberts, A.A. Eugelink, A.H. Flipsen-Voesenek, C. Gijsen, Miep Goossens-Koster Groot, G.M. Haasnoot, Marjolein Haitel, L. Helmyr, Sabrina Hendrix, M.T.M. Hildering, Antoinette Hoenderken-Degenhart Drenth, A.J. Hovelynck, I.C.M. Jansen, M. Jongepier-van Strij de Regt, I.M.C.H. Kaag, M. Keijser-Vermeulen, S.C.M. Klieverik, M. Klok, Chris Knipscheer, M.L.P.L. Koekoek, E. Kok-Schot, T. Koskamp, Hermine Koster-Sassen, E. Kranendonk Kruger, Trix Kruisinga, Liesbeth
Unie van Soroptimist Clubs Platform Vrouwen in de Waterwereld (NVA) / Waterschap Regge en Dinkel Katholieke Vrouwen Organisatie (KVO) VWI/ Platform Vrouwen in de Waterwereld (NVA) Katholiek Vrouwen Gilde (KVG) VeM GAIA Platform Vrouwen in de Waterwereld (NVA) / Hoogheemraadschap Delfland Vrouwennetwerk Wageningse Ingenieurs (VWI) / Arcadis Milieu en Ruimte Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard Landelijk India Werkgroep Stichting Landelijk Netwerk van Provinciale en Grootstedelijke Vrouwenraden (PGO) Korbee en Hovelynck Rijkswaterstaat Oost-Nederland NVVH vrouwennetwerk Rijkswaterstaat Oost-Nederland Waterschap Regge en Dinkel Vrouwennetwerk Wageningse Ingenieurs (VWI) / Alterra Katholieke Vrouwen Organisatie (KVO) / Waterschap Brabantse Delta Passage Provinciale Staten Gelderland Vrouwennetwerk Wageningse Ingenieurs (VWI) / Syncera Water Gemeente De Wolden ZijActief VeM / Nederlands Platform Gentechnologie GAIA
Vrouwennetwerk Wageningse Ingenieurs (VWI) VeM Katholieke Vrouwen Organisatie (KVO)/ Overijsselse Vrouwen Raad (OVR) NBvP - Vrouwen van Nu Platform Vrouwen in de Waterwereld (NVA) / Hoogheemraadschap Hollands Noorde-
Vrouwenbelangen, ZijActief, VeM Hervormde Vrouwen Groep Passage Vereniging van Nederlandse Vrouwelijke Artsen en KVO Hoogheemraadschap Delfland en Stichtse Rijnlanden Nederlanse Organisatie Vrouwelijke Apothekers en KVO Katholieke Vrouwen Organisatie (KVO) NBvP - Vrouwen van Nu ZijActief GAIA Overijsselse Vrouwen Raad/ VeM Platform Vrouwen in de Waterwereld (NVA) / RIZA NBvP - Vrouwen van Nu / Agrotransfer KVO KVO en VVAO VVAO Vrouwennetwerk Wageningse Ingenieurs (VWI) VVAO/ GAIA
deelnemers
Vrouwennetwerk PvdA ZijActief/ Waterschap Regge en Dinke
bijlage 3
Kruitwagen, Marieke Kuijk, Anneke Leinarts-Tromp, Annemarie Meijer Middag-van Dijk, G.M. Ney, N. kwartier Oosterloo, J. Oude Luttikhuis-Merz, Rosemarie Prins, Anja Rotteveel, A.M. Rouwhorst-Arends, Henny Scholten-van Essen, A. Schopman, Joanna Speksnijder, M.M. Spoek, K. Stienen, C.W.M.P. Stigter-Stuart, Iet Stronks-Jansen, M. Tietema, Elisabeth Tijsma, C. Tomson, C.A. Van de Weerd-Koldewee, M.H. Van de Heuvel-van de Boogaart, M.G. Van de Weijgaart-Jorna, B. Van den Houdt, Jettie Van der Geest, Anke
47
bijlage 3 deelnemers 48
Van der Veen, Dieuwke Van der Waal, Cora Van Dierendonck-Perwerde, Cecile Van Doorn, Rineke Van Essen, Anke Van Etten, Jacobijn Van Geest, Elly Van Heijster, M.C.J. Van Kester, Wil Van Ruiten-Hogervorst Van Sluis, J.W. Van Steenbrugge-Spiering, E.P.E. Van Steenis, J.E.W.E. Van Wichen Reynen, A. Verduijn Verhallen-van Lith, Jose Verheijden, Christine Voogt, C. Vreman-Visser, M.J.W. Vrijburg, G.M. Willemsen-Zwaagstra, J. Winnubst, Madeleine Wissink, H.P. Witmer, Maria
VVAO VeM Zonta International Nederlandse Vrouwen Raad Provinciale Vrouwen Raad Zuid-Holland/ Waterlelie Vrouwennetwerk Wageningse Ingenieurs (VWI) VeM FNV Vrouwenbond/ Enschedese Vrouwen Raad KVG Hoogheemraadschap van Rijnland DHV Ruimte en Mobiliteit en Katholieke Vrouwen Organisatie Waterschap Rivierenland Ministerie van LNV Katholieke Vrouwen Organisatie (KVO) Marijke Katholieke Vrouwen Organisatie (KVO) Vrouwennetwerk Wageningse Ingenieurs (VWI) / VeM Natuur en Milieu Waterschap Rijn en Ijssel Overijsselse Vrouwen Raad Platform Vrouwen in de Waterwereld Radboud Universiteit Nijmegen VVAO Platform Vrouwen in de Waterwereld (NVA) RIVM
Groei naar meer evenwicht tussen mannen en vrouwen zet onherroepelijk door.
Zegelaar-Versloot, R.C. Zevenbergen-van Beek, Ellen Zwetsloot, Monique
Passage NVVH vrouwennetwerk VVAO, VWI, Passage
Nederlandse Vrouwen Raad Both Ends Platform Vrouwen in de Waterwereld Voorzitter Nederlandse Vrouwen Raad Wethouder Gemeente Doetinchem Nederlands Watermuseum Stichting Wateropleidingen UMC Research Ministerie van Verkeer en Waterstaat, DG Water Vrouwenvertegenwoordiger CSD 13 Platform Vrouwen in de Waterwereld Watergraaf Regge en Dinkel, voorzitter Stichting Nederlands Watermuseum Nederlandse Vrouwen Raad - commissie Duurzaam Samenleven
Deze beweging zal zowel horizontaal als verticaal door organisaties verlopen.
deelnemers
Bakker, Margaretha Hirsch, Danielle Holzhaus, Petra Horsman, Marianne Huyink, Karin Lettink, Lianne Maenhout, Agnes Meier, Uta Schikhof, Silvia Terwisscha van Scheltinga, Catharien van den Boomen, Martine Verstand, Annelies Visscher, Lies
bijlage 3
Sprekers, panelleden en organisatoren
49
notities
50
51
52
