Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing. een stimulans voor nieuwe projecten

Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing

een stimulans voor nieuwe projecten

'EMEENTE!MSTERDAM

"UREAU0ARKSTAD 'EMEENTE!MSTERDAM

"UREAU0ARKSTAD

Inhoud

Woord vooraf

1. Introductie

4

2. Projectopzet

8

3. Basiscursus ‘Wonen in West’

12

4. Kadertraining met praktijkcoaching

16

5. Cursus ‘Ouderraad’

21

6. Hoe verder?

24

De Westelijke Tuinsteden van Amsterdam krijgen een nieuw gezicht; een van Europa’s grootste vernieuwingsoperaties moet het tot een aantrekkelijk woon- , werken leefgebied maken. Maar wat stelt die vernieuwing voor zonder de stem van de verborgen experts, de stille managers van de huiselijke omgeving: de vrouwen? Niemand weet zo goed als zij wat er nodig is voor een prettige leefomgeving. Maar vooral de stem van migrantenvrouwen wordt nog niet of nauwelijks gehoord. De stilte is enorm. Daarom maken we er een punt van dat deze vrouwen meepraten en meebeslissen over de vernieuwing van de buurt. We vinden dat belangrijk voor henzelf en voor de kwaliteit van vernieuwingsoperatie. Andere projecten voor migrantenvrouwen in Nieuw West gingen ons voor; zij richtten zich vooral op empowerment en participatie van vrouwen in het hele dagelijkse levensbereik. Het project ‘Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing’ sluit daar naadloos op aan, maar focust in het bijzonder op de zeggenschap van migrantenvrouwen in de stedelijke vernieuwing. De stilte voorbij.

“Het gaat erom waar we naar toe willen, minder om waar we vandaan komen”.


1. Introductie De ‘Westelijke Tuinsteden’ in Amsterdam, nu vooral Nieuw West genoemd, werden gebouwd in de jaren ’50 van de vorige eeuw. Ruim 160 duizend Amsterdammers wonen er, verdeeld over vier stadsdelen. De wijk bestaat voornamelijk uit eentonige, naoorlogse flatbuurten met veel groen daartussen. Van alle woningen zit tachtig procent in de categorie sociale woningbouw. Veel woningen - vooral portiek etagebouw - zijn kwalitatief slecht gebouwd, klein en verouderd. De woonomgeving is versleten en voorzieningen zijn incompleet. Daarbij heeft een forse instroom van bewoners met een Marokkaanse en Turkse achtergrond de bevolkingssamenstelling ingrijpend veranderd. Die omslag is snel gegaan. In 1980 maakten niet-westerse allochtonen 9 procent van de bevolking uit. Nu is dat bijna 47 procent en volgens de prognoses wordt dat in 2015 bijna 60 procent. De leef- en woonomgeving van de bewoners wordt gaandeweg dus eenzijdiger, zowel in sociaal economisch opzicht als qua etnische achtergrond. De interactie tussen bevolkingsgroepen neemt af; tussen autochtoon en allochtoon en tussen hogere en lagere sociale klassen.

gesloopt: eenderde van het totale bestand. Er komen 24.000 woningen voor in de plaats. Nieuw West maakte een belangrijke strategische keuze in de vernieuwingsfilosofie: de wijk moet vernieuwd worden voor de mensen die er nu wonen. Er is dus niet voor gekozen om de wijk vooral door het importeren van ‘witte, hoog opgeleide en rijke’ mensen in nieuwbouwenclaves uit het slop te trekken. Liever wordt de oplossing gezocht in een lange termijn proces waarin de sociaal economische positie van de huidige bewoners wordt verbeterd. Daardoor kunnen mensen zichtbaar in de wijk omhoog klimmen. Naar werk en beter werk, naar betere woningen, meer status en invloed, betere opleidingen en een betere levensstandaard. En naar men hoopt stimuleren (‘empoweren’) zij daarbij hun buren om hetzelfde te doen. Een gecompliceerd vraagstuk is hier hoe de fysieke vernieuwing kan worden verbonden met de sociale vernieuwing van het gebied. Daarbij gaat het om het creëren van een klimaat waarin een betrokken bevolking participeert in de besluitvorming en betekenis geeft aan de eigen omgeving. Op die manier kan stedelijke vernieuwing een voertuig zijn voor emancipatie, participatie en burgerschap.

Vernieuwingsoperatie In dit gebied vindt sinds 2001 een van de grootste vernieuwingsoperaties van Europa plaats, bedoeld om het gebied opnieuw tot een aantrekkelijke woon-, werk en leefomgeving te maken. Het meest in het oog springt de bouw en renovatie van woningen. Niet minder dan 13.500 corporatiewoningen worden

Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing 2004-2006

Rol migrantenvrouwen Het besef is definitief doorgebroken dat vernieuwing niet ophoudt bij het fysiek opknappen van de wijk. Zonder vooruitgang in de sociaal-economische achterstand van haar – vooral migranten -bewoners, is er geen sprake van wer-

Relatie met andere participatieprojecten In Amsterdam Nieuw West hebben de vier stadsdelen al vaker samengewerkt bij initiatieven om de participatie van migrantenvrouwen te stimuleren. Een paar hoogtepunten:

Project Vrouwenstad In 2001-2002 werd het project Vrouwenstad uitgevoerd om het potentieel aan kadervrouwen in Nieuw West te vinden en te versterken. Het project was gericht op Turkse en Marokkaanse vrouwen die maatschappelijk actief wilden worden. Via Vrouwenstad werd hen gereedschap aangereikt om eigen initiatieven te nemen of mee te doen in besturen, instellingen en organisaties. Er waren dertig deelnemers, verdeeld over een groep van Turkse en een van Marokkaanse afkomst. Ten overstaande van bestuurders en ambtenaren werden in april 2002 de resultaten van Vrouwenstad gepresenteerd. De vrouwen deden een aanstekelijk pleidooi voor een vervolg.

Empowerment bijeenkomsten Uit het Eigen Wijsheid traject kwamen Empowerment bijeenkomsten van vrouwen definitief op de stedelijke vernieuwingsagenda. De kring van actieve vrouwen breidt zich zo uit en geeft zelf expliciet aan behoefte te hebben aan vervolgactiviteiten.

Nieuwe kansen Nieuw West In dit project van de vier westelijke stadsdelen in Amsterdam staat sociale activering centraal. Vooral migrantenvrouwen nemen er aan deel. De activiteiten bestaan uit computerlessen (“Dubbelklik”), conversatielessen en empowermentcursussen. Na laatstgenoemde cursus stroomt de helft van de deelnemers door naar het project Eigen Wijheid.

EQUAL programma Eigen Wijsheid Vanaf 2005 is Nieuw West deelnemer aan het Europese EQUAL programma, onderdeel van het Europees Sociaal Fonds. EQUAL geeft steun aan projecten die bevorderen dat mannen en vrouwen gelijke kansen krijgen in de maatschappij. Het programma maakt ook mogelijk dat ervaringen worden uitgewisseld met soortgelijke projecten in Finland, Engeland, Italië en Frankrijk. EQUAL is in Nieuw West gericht op het sociaal activeren van migrantenvrouwen. Doel is het vergroten van de leefwereld van vrouwen en het versterken van hun persoonlijke- en organisatiekracht. Dat moet de basis leggen om maatschappelijk actiever te worden en invloed uit te gaan oefenen op beleid en bestuur. Ook wil het programma nagaan of het mogelijk is deze kennis en ervaring als opstap te gebruiken naar een betaalde baan. Het programma bouwt in Amsterdam voort op het reeds eerder gestarte project Eigen Wijsheid. lees verder op de volgende pagina >>


>> vervolg van bladzijde 5

Dat project ging al eind 2003 van start, gericht op netwerkontwikkeling en kadervorming van migrantenvrouwen. Een uitdagend project, want Eigen Wijsheid moest uitgaan van de vragen van de vrouwen zelf, maar tegelijkertijd snel worden uitgevoerd en lessen voor toekomstige activiteiten opleveren. Op basis van interviews met sleutelfiguren werden drie leer-, werk en ontmoetingsbijeenkomsten georganiseerd. Daarnaast kwam een serie krachtige

portretten van actieve migrantenvrouwen tot stand. In 2005 leidde het succes van Eigen Wijsheid tot deelname aan het EQUAL programma en vaart nu onder die vlag verder.

Vrouwenstemmen Om daarnaast een gerichte impuls te geven aan het participeren van migrantenvrouwen in de besluitvorming over de stedelijke vernieuwing, is het project Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing ontwikkeld.

kelijke vernieuwing. Volgens de huidige inzichten is daarin vooral voor vrouwen een bijzondere rol weggelegd. In Nieuw West maken de bijna 40.000 Turkse, Marokkaanse en zwarte vrouwen een groot deel uit van de bevolking. Deze migrantenvrouwen zouden wel eens de sleutel tot een doorbraak kunnen zijn. Enerzijds omdat zij ten opzichte van hun mannen kampen met een nog grotere sociaal-maatschappelijke achterstand. En anderzijds omdat zij achter de schermen in het gezin en in de lokale gemeenschap een sterke centrale positie bekleden. Voor meisjes geldt daar bovenop dat zij vaak opvallend gemotiveerder zijn dan jongens om zich versneld uit de achterstandpositie omhoog te knokken.

vinden vrouwen die mee willen praten, werken en beslissen allerlei belemmeringen en vooroordelen, zowel binnen hun privé-situatie als binnen een samenleving die zich blind staart op de achterstand van deze vrouwen. Desondanks zijn er groepen volhardende vrouwen die elke ruimte willen benutten om het heft in handen te nemen voor zichzelf, hun groep en de leefbaarheid in de wijk. Vooral de ‘kadervrouwen’ - voorklimmers uit eigen kring - kunnen de schakel zijn tussen culturen en generaties. Zij verdienen daarom speciale aandacht in de sociale vernieuwing. Investeren in de capaciteiten van migrantenvrouwen is met andere woorden ook investeren in de toekomst van Nieuw West.

Velen van hen leiden in maatschappelijk en economisch opzicht nog een geïsoleerd bestaan. Dat is over het algemeen geen opzettelijke keuze van de vrouwen zelf, die vaak eigenlijk een actievere rol in de samenleving willen. Helaas onder-

Vrouwenstemmen Het sociaal vernieuwingsprogramma van Nieuw West gaf in de afgelopen jaren reeds aanleiding om naast de reguliere welzijnsprojecten bijzondere projecten


te starten voor de emancipatie van migrantenvrouwen (zie tekstkader). Zij richtten zich vooral op het empoweren van vrouwen om meer te gaan participeren. De bedoeling daarvan was (en is) om migrantenvrouwen betere kansen te bieden om mee te praten, mee te werken en liefst ook mee te beslissen binnen maatschappelijke organisaties, overheid of bedrijven. Het project ‘Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing’ sluit daar naadloos op aan. Het verschil met andere projecten is dat hier de praktijk van stedelijke vernieuwing leef- en woonomgeving van de vrouwen wordt aangegrepen. Met gerichte activiteiten worden de migrantenvrouwen getraind en begeleid om daar actief in deel te nemen. In het ideale geval zou dit kunnen leiden tot deelname aan bestuursfuncties, zoals een stadsdeelraad of woningcorporatie, en kan echt gaan worden gesproken over vrouwenstemmen ‘die de vernieuwing kleuren’. ‘Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing’ werd in 2004 in het leven geroepen, vooral mogelijk gemaakt door steun van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. De activiteiten werden in de jaren 2004-2006 uitgevoerd. In hoofdstuk 2 zullen we kort stilstaan bij de opzet van het project. In de hoofdstukken daarna zoomen we in op de belangrijkste activiteiten en resultaten.


7

2. Projectopzet Het driejarige project ‘Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing’ kende twee hoofddoelen waarmee het project startte en waaruit een aantal concrete activiteiten werden afgeleid:

een bestuurlijke, leidinggevende of adviesfunctie. In de loop der jaren na de kadertrainingen is het aantal migrantenvrouwen dat daadwerkelijk zitting heeft in een van de besturen aantoonbaar toegenomen.

Doelgroep

n

Meer vrouwen participeren en laten hun stem horen in de stedelijke vernieuwing Wegen worden gezocht om migrantenvrouwen voor te bereiden op deelname aan organisaties die invloed uitoefenen op de vernieuwingsoperatie. Met behulp van een basiscursus ‘Wonen in West’ krijgen 300 vrouwen informatie over de stedelijke vernieuwing en leren zij hoe invloed uit te oefenen op het wonen, de leefomgeving en de plannen. Daarna kunnen zij gemakkelijker deelnemen aan bijvoorbeeld projectorganisaties, bewonersgroepen en buurtorganisaties, waar zij de voor hen belangrijke thema’s en belangen in kunnen brengen.

n

Meer vrouwen geven als bestuurder mede richting aan de vernieuwing In deze tweede doelstelling wordt de lat hoger gelegd dan bij de eerste. Alleen participatie is uiteindelijk niet genoeg. Idealiter nemen migrantenvrouwen ook deel aan besturen en besluitvormingsorganen. Te denken valt aan de stadsdeelorganisaties zelf, welzijnsinstellingen, woningbouwcorporaties, vrouwencentra, vrijwilligerscentrales en wijkopbouworganen in Nieuw West. Na het ontvangen van een kadertraining ‘Een podium voor eigenwijze visies’ en 6 maanden bijbehorende praktijkcoaching zijn 60 vrouwen beschikbaar voor Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing 2004-2006

Vanzelfsprekend bestond de primaire doelgroep uit migrantenvrouwen in Nieuw West. Binnen deze groep werd een tweedeling gemaakt in vrouwen die nog niet of nauwelijks buitenshuis participeerden en in een groep die al wel actief waren, bijvoorbeeld in de vrouwencentra. De eerste groep, kon naar men hoopte, via vrouwencentra of vrouwenorganisaties worden bereikt. Op hen was met name de basiscursus ‘Wonen in West’ gericht, waarmee zij hun betrokkenheid met de directe woon- en leefomgeving konden vergroten. De tweede groep bestond uit vrouwen die in meer of mindere mate buitenshuis actief waren en te motiveren om bestuurlijke en leidinggevende kwaliteiten te ontwikkelen. Zij werden gericht benaderd voor de kadertraining ‘Een podium voor eigenwijze visies’. Als eerste stap in die richting doorliep ook deze groep de basiscursus ‘Wonen in West’. Op die manier werden de basiscursussen een opmaat (en soms kweekvijver) voor deelname aan de kadertraining. Beiden groepen vrouwen hadden natuurlijk wel onderlinge banden; als buurvrouwen, via de vrouwencentra en vrouwenorganisaties, als vriendinnen of zusters. De meer maatschappelijk actieve vrouwen konden via het project hun persoonlijke toerusting verbeteren

om bestuurder of sparringpartner van instanties en overheden te gaan worden. Maar door de genoemde verbondenheid zouden zij omgekeerd ook de vrouwen in een meer geïsoleerde positie kunnen ondersteunen en verder op weg helpen.

Activiteiten Om de genoemde doelen te halen werd een driejarig programma aan samenhangende activiteiten ontwikkeld. Het programma van ‘Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing’ zag er oorspronkelijk zo uit: 1. Meer vrouwen participeren en laten hun stem horen in de stedelijke vernieuwing n Basiscursussen ‘Wonen in West’: te organiseren in de vier stadsdelen via de vrouwencentra. De basiscursus wil vrouwen informeren over en activeren tot deelname aan projectgroepen voor

stedelijke vernieuwing, bewoners- en buurtorganisaties; n Netwerkvorming: de deelnemers aan de basiscursussen worden in contact gebracht met de deelnemers aan de kadertrainingen en andere betrokkenen bij het project; n Verankering van de resultaten door deelname aan de projectgroepen stedelijke vernieuwing en bewonersorganisaties. Ook wordt onderzocht of ‘Wonen in West’ onderdeel kan worden van het reguliere aanbod van de vrouwencentra en andere vrouwen- en migrantenorganisaties; n Nazorg en evaluatie van het effect van de basiscursussen. 2. Meer migrantenvrouwen geven als bestuurder richting aan de vernieuwing n Kadertrainingen ‘Een podium voor eigenwijze visies’: op jaarbasis 20 een stimulans voor nieuwe projecten

n

n

n

n

10

geselecteerde deelnemers opleiden tot competente bestuurders en sparringpartners in de vernieuwing van Nieuw West; Ervaringsplaatsen: de deelnemers doen tijdens de training praktijkervaring op in besturen en organisaties; Coaching: de deelnemers krijgen vrouwen met ervaring als leidinggevende, bestuurder, politicus of beleidsmaker als hun persoonlijke coach; Netwerkvorming: jaarlijks vinden twee netwerkbijeenkomsten plaats. Daar kunnen (ex) deelnemers aan de basiscursussen en de kadertrainingen elkaar en andere betrokkenen bij het project ontmoeten; Bestuurlijke en beleidsmatige verankering: de stadsdelen gaan de deelnemende vrouwen actief betrekken bij beleidsontwikkeling en besluitvorming in de stedelijke vernieuwing. Ook wordt bij organisaties, platforms en besturen

gezocht naar ervaringsplaatsen en coaches; n Bemiddeling naar een bestuursplaats: met de deelnemers wordt aan het eind van de training een persoonlijke presentatie voorbereid en actief gezocht naar een voor hen geschikt bestuur.


Tijdens de uitvoering van het project bleek dat de tweede doelstelling op dit moment in de tijd te hoog gegrepen was. Daarover komen we later opnieuw te spreken. Op dit punt volstaat het om te constateren dat een bestuurlijke functie voor de vrouwen nog een brug te ver bleek. Gelukkig was de projectopzet van ‘Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing’ voldoende flexibel om tijdig bij te kunnen sturen. Diverse basisscholen in Nieuw West droegen een alternatieve activiteit aan. Zij zochten meer actieve betrokkenheid van vrouwen in de

ouderraden van deze scholen. Om de vrouwen daarvoor optimaal te equiperen is daarom halverwege het project een Cursus Ouderraden ontwikkeld waaraan drie scholen wilden deelnemen. Omwille van een overzichtelijke bespreking van de activiteiten en resultaten, maken we op dit punt aangekomen een logische onderverdeling daarvan in drie thema’s:

Anne Tefle en de Hippe Heks. De centra waren ingeschakeld voor de werving van de vrouwen en uitvoering van de activiteiten; n Gaandeweg het project dienden zich drie basisscholen aan als proeftuinen voor de cursus ‘Ouderraden’: de scholen Ru Paré, De Globe en De Vlugtschool; n

Bureau Parkstad was verantwoordelijk voor de overall projectleiding en coördinatie. Het bureau is een samenwerkingsverband tussen vier westelijke stadsdelen en de centrale stad. Het bureau is er op gericht de stedelijke vernieuwing te coördineren waar deze de schaal en grenzen van de betrokken stadsdelen overstijgt. Medio 2007 maakt Bureau Parkstad plaats voor een nieuwe organisatie die zich vooral gaat bezighouden met de coördinatie van sociaal-economische projecten in Nieuw West;

n

Voor de inhoudelijke opzet van de basiscursus ‘Wonen en West’ werd een beroep gedaan op het Amsterdams Steunpunt Wonen;

n

En tenslotte waren er een kleine twintig instellingen die één of meer ervaringsplaatsen ter beschikking hebben gesteld voor de kadertraining ‘Een podium voor eigenwijze visies’.

1. De basiscursus ‘Wonen in West’; 2. De kadertraining ‘Een podium voor eigenwijze visies’; 3. De cursus ‘Ouderraad’. De nevenactiviteiten zoals netwerkvorming, ervaringsplaatsen en coaching worden niet apart maar binnen deze drie thema’s besproken. Daarover meer in de hoofdstukken 3, 4 en 5.

Uitvoerende organisaties Het zou een waslijst worden om alle organisaties en betrokkenen te noemen een rol speelden in de uitvoering van het project ‘Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing’. Daarom volstaan we hier met het aanstippen van de meest dicht betrokken instellingen: n

De vier stadsdelen van Nieuw West: Slotervaart, Bos en Lommer, Osdorp en Geuzenveld-Slotermeer. Zij waren als lokale overheden belangrijk voor de financiering, aansturing en praktische ondersteuning;

n

Plaatselijke vrouwenorganisaties: vrouwencentra Nisa for Nisa, Destek, centrum Vrouw en Vaart, moeder-kind centrum een stimulans voor nieuwe projecten

11

3. Basiscursus ‘Wonen in West’ De basiscursus was een logische eerste stap om migrantenvrouwen te betrekken bij hun directe leefomgeving en om hen te verleiden tot participeren in de stedelijke vernieuwingsplannen. Want of vrouwen nu veel of weinig professionele bagage meenemen, zij weten heel goed wat er nodig is in de buurt, de straat en in hun huis. Met behulp van de cursus leerden de vrouwen de taal van de stedelijke vernieuwing spreken en hoe invloed uit te oefenen op het wonen, de leefomgeving en de plannen. Om daarna gemakkelijker deel te nemen aan bijvoorbeeld projectorganisaties, bewonersgroepen en buurtorganisaties.

Iedere cursus besloeg vijf dagdelen, met het volgende programma: 1. Kennismaken met het profiel, werking en problemen van de Amsterdamse woningmarkt; 2. Verkennen van problemen en oplossingen voor de leefbaarheid in de buurt; 3. Hoe stedelijke vernieuwingsplannen worden gemaakt en in elkaar zitten; 4. Het kunnen beïnvloeden van beleid van stadsdelen en corporaties; 5. Op een rij krijgen en inventariseren van de eigen woonwensen.

Die speciale aandacht was nodig. Het is nu eenmaal een gegeven dat normaliter weinig bewoners meedoen aan de inspraakbijeenkomsten van corporaties en stadsdelen over de vernieuwing. Om allerlei redenen; omdat ze vergaderen saai vinden, geen tijd hebben, moe zijn na een hele dag werken, geen kinderoppas hebben, zich niet welkom voelen, er geen vertrouwen in hebben, het niet begrijpen, het nut er niet van inzien. Voor de stedelijke vernieuwingsorganisatie zijn dat redenen te meer om te zoeken naar betere alternatieven voor de gebruikelijke inspraakprocedures en vergaderingen.

Wat er in de cursussen gebeurde In de jaren 2005 en 2006 werden verspreid over de vier stadsdelen van Nieuw West acht cursussen gegeven. In totaal namen ongeveer 200 vrouwen deel.

12


Binnen de cursusopzet was veel ruimte voor gastsprekers van bijvoorbeeld woningcorporaties, projectbureaus stedelijke vernieuwing en stadsdeelambtenaren. Eén van de cursusgroepen heeft samen met een architect een eigen woningplattegrond gemaakt die zo goed mogelijk voldeed aan hun wensen. In de bijeenkomsten ging het niet alleen om de inhoudelijke informatie, maar ook om de vrouwen te oefenen in een paar basisvaardigheden voor succesvol participeren. Er werd geoefend met jezelf presenteren, een vergadering voorzitten en daarbij de agenda opstellen, een rollenspel in onderhandelen en een communicatieoefening. Zo culmineerde elke cursus in een feestelijke afsluiting, waarin de vrouwen hun woonwensen top-5 zelf aan een wethouder presenteerden. Veel belangstelling van de media voor de cursussen was er niet. Wel besteedde wijkkrant De Westerpost er aandacht aan en maakte de Amsterdamse zender AT5 een korte documentaire.

“Ik weet nu dat de plannen niet alleen worden voorgeschoteld, maar dat ik ook mee kan praten. Dat geeft me een lekker gevoel. Ik wil er graag bij betrokken worden.”

Organisatie en werving De basiscursus ‘Wonen in West’ werd uiteindelijk georganiseerd en gecoördineerd door Bureau Parkstad, in nauwe samenspraak met de vier stadsdelen en de vrouwencentra. Inhoudelijk was de verzorging in handen van het Amsterdams Steunpunt Wonen (ASW). De cursus vond onderdak bij de verschillende vrouwencentra of in scholen. Alle locaties zorgden voor kinderopvang. Het werven van de migrantenvrouwen voor de cursus bleek gaandeweg het project niet zo eenvoudig. Dat gold niet

alleen voor de basiscursus, maar ook voor de kadertraining die we in het volgende hoofdstuk bespreken. Geschreven communicatiemiddelen, zoals vermelding op websites, flyers en artikelen in een lokale krant boden geen soelaas. De vrouwen bleken persoonlijk en mondeling te moeten worden benaderd, geënthousiasmeerd en hun vertrouwen gewonnen. In het eerste halfjaar werd de werving en organisatie van de cursussen aan de vrouwencentra in Nieuw West toevertrouwd, maar dat bleek niet de beste keuze. Vrouwencentra hadden het te druk met de eigen activiteiten en waren soms ook sceptisch over het doel van de cursus. De opkomst viel daarom erg laag uit. Om die redenen nam Bureau Parkstad medio 2005 de taken terug. Vanaf dat moment werden vrouwen en hun net-


13

werken op tal van plaatsen persoonlijk aangesproken. De cursus kwam onder de aandacht van basisscholen, taalcentra, vrouwenorganisaties, buurthuizen, de vrijwilligerscentrale, buurtopbouwwerk, jongerensteunpunten, politieke partijen, bewonersorganisaties, het Migranten Platform Gehandicapten, ambtenaren en buurtsteunpunten. En tot slot kwamen er ook wervingsmiddagen rond supermarkten. Eenmaal belangstellend ontvingen de vrouwen wekelijks een telefoontje om hen aan de bijeenkomst te herinneren. Het feit dat de projectleidster bij Bureau Parkstad de taal van de vrouwen sprak had een duidelijke meerwaarde.

14


Dit alles resulteerde in een sterke groei van de deelname. Maar de beoogde deelnamecijfers uit de oorspronkelijke doelstellingen werden uiteindelijk niet gehaald, juist omdat de werving veel arbeidsintensiever bleek dan vooraf gedacht. Eenmaal over de streep getrokken kostte het de vrouwen moeite om de discipline op te brengen om steeds naar de bijeenkomsten te komen. De opkomst per bijeenkomst wisselde daardoor sterk en dat bemoeilijkte de continuïteit van het traject. Toch wil dat niet zeggen dat de motivatie bij de vrouwen ontbrak; zij hebben nu eenmaal een drukke dag en dragen veel op hun schouders. Met name de combinatie van werk en kinderen was voor alle vrouwen moeilijk, maar niet onmogelijk.

Hoopvol perspectief Hoewel de opkomst per bijeenkomst nogal kon wisselen, waren de vrouwen in het algemeen opgetogen over de cursus. Zo zaten er in iedere groep wel een paar vrouwen die een stapje verder wilden zetten: aan de slag als vrijwilligster in het vrouwencentrum, een actieve rol in de bewonerscommissie, stage lopen als huismeester of een betaalde baan bij een stadsdeel. Alle deelneemsters hadden na afloop van de cursus gemeen dat zij:

n

Zich realiseerden dat hun leergierigheid was aangewakkerd. Met andere woorden, de meeste vrouwen waren enthousiast en wilden verder participeren. Niet via de gebruikelijke formele inspraakprocedures maar in een meer betrokken en actieve setting. Helaas ontbrak daarvoor de ondersteuning bij het reguliere welzijnswerk. In de vrouwencentra is die er wel, maar gaat het vooral over onderwijs en arbeid. Juist bij de bewonersondersteuning ontbreken kennis en vaardigheden om met de migrantenvrouwen verder te gaan. Het Amsterdams Steunpunt Wonen ontwikkelde daarop wel het voornemen om een omvangrijk programma ‘empowerment in stedelijke vernieuwing’ op te zetten in 2007. Intussen zijn een aantal vrouwen zelf een bewonersgroep gestart. In Osdorp en Geuzenveld namen zij het initiatief voor adviescommissies die zich bezighouden met stedelijke vernieuwing in hun eigen buurt. Daarin zorgen zij voor deskundige ondersteuning. Verschillende woningcorporaties lieten al weten dat zij graag met hen willen overleggen en zich laten adviseren.

n

Een sterker besef hadden van hun gezamenlijke kracht of ‘stem’; n Geleerd hadden zich assertiever op te stellen; n Meer zelfvertrouwen hadden opgebouwd; n Sterker geloofden in hun eigen kunnen, eigen acties en zelfstandigheid; een stimulans voor nieuwe projecten

15

organisatie zij zouden willen participeren. Daarnaast was een goede beheersing van de Nederlandse taal een randvoorwaarde. Bij de intakegesprekken waren migrantenvrouwen betrokken met reeds een staat van dienst op het gebied van bestuur, beleid en leiderschap. Deze ‘talent spotters’ traden niet alleen op als wervend rolmodel voor de vrouwen, maar konden later ook bemiddelen in het vinden van passende coaches en ervaringsplekken.

4. Kadertraining met praktijkcoaching Migrantenvrouwen die al meer ervaring hadden met participatie en ontvankelijk waren voor het ontwikkelen van hun bestuurlijke kwaliteiten, werden gericht benaderd voor de kadertraining ‘Een podium voor eigenwijze visies’. Als eerste stap in die richting doorliep ook deze groep de zojuist besproken basiscursus ‘Wonen in West’ om vervolgens door te stromen naar de kadertraining. Deze was opgebouwd uit vier elementen: een training, gevolgd door de mogelijkheid werkervaring op te doen, persoonlijke coaching en netwerkvorming. Met dit traject zouden de vrouwen meer kans maken om als bestuurder, beleidsmaker of leidinggevende te functioneren in de stedelijke vernieuwing van Nieuw West. Het werven van deze vrouwen was net als voor de basiscursus ‘Wonen in West’ niet eenvoudig; daarover is in het voorgaande hoofdstuk al het nodige gezegd. Na een aanvankelijk moeilijke start van de werving werden vrouwen veel persoonlijker en directer benaderd. Uiteindelijk resulteerde dat in de deelname van ruim dertig vrouwen aan de kadertraining. Bureau Parkstad organiseerde het hele traject.

De training maakte deels gebruik van klassieke kennisoverdracht, maar vooral van de ‘Action Learning’ methode. Enkele kenmerken daarvan zijn: n

n

n n n

Inhoudelijke onderdelen De kadertrainingen liet dus ruimte voor eigen trainingswensen van de vrouwen, maar bood standaard in ieder geval de volgende onderdelen aan:

Opzet van de training Om de opzet te laten slagen was een zorgvuldige selectie noodzakelijk. De kandidaten werden vooral getoetst op hun motivatie om de noodzakelijke capaciteiten te ontwikkelen en dienden enig idee te hebben in wat voor soort

16

Bottom up invulling geven aan de training, gebaseerd op de wensen van de vrouwen; Zoeken van synergie tussen de cursisten, vrijwilligers, zelforganisaties en beroepskrachten; Gericht op empowerment, respect, acceptatie en waardering; Kennis en ideeën zoveel mogelijk omzetten in praktische projecten; Nadruk op leren door te doen en leren van elkaar (‘peer learning’).

n


Verschillende bestuursvormen en -culturen bij maatschappelijke organisaties en overheid;

n

n n

n

n

n

n

n

Politiek systeem van hogere versus lagere overheden en hoe overheidsbeleid tot stand komt; De vorming van en ontwikkeling binnen professionele organisaties; Oefenen met empowerment en met hun eigen profilering in multicultureel perspectief; Het effectief overbrengen van informatie of argumenten met diverse presentatietechnieken; Interculturele communicatievaardigheden, gesprekstechniek, feedback en lichaamstaal; Vergadertechnieken, inclusief agenderen, voorzitten, tijdsbewaking en onderhandelen; Soorten netwerken, het in kaart brengen en uitbreiden van het persoonlijke netwerk; Uitwisselen van ervaringen met vrouwen in vergelijkbare situaties. Inzicht in de levenslopen van geslaagde migrantenvrouwen. De cursisten vergrootten hiermee hun bestuurlijke kennis en vaardigheden, persoonlijke effectiviteit en hun netwerkvaardigheden. Op verzoek van de cursisten zelf werd ook speciale aandacht besteed aan sollicitatievaardigheden.

Ervaringsplekken en coaching Essentieel onderdeel van de ‘Action Learning’ aanpak van de kadertrainingen was het opdoen van concrete werkervaring die de deelneemsters met elkaar en anderen konden delen, waardoor theoretische kennis en ervaring elkaar konden voeden. Daarom werden zo passend mogelijke ervaringsplaatsen geworven voor de cursisten, op basis van een door

henzelf geschreven persoonlijk ontwikkelingsprofiel. Zes maanden lang deden de vrouwen minimaal vier uur per week ervaring op bij organisaties in Nieuw West. Waar mogelijk werd dat aantal uren natuurlijk nog wat opgeschroefd. De werkervaringsplaatsen brachten de vrouwen in contact met structuren en organisaties die zij voorheen nog niet kenden en dat heeft hen gestimuleerd om nog actiever te worden dan zij al waren. De ervaringsplekken werden met name gevonden bij stadsdeelorganisaties, welzijnsinstellingen en woningbouwcorporaties. Op een laag werkniveau vielen de plekken goed te organiseren, maar op een hoger niveau was dat erg moeizaam. Vooral bij grote organisaties (woningcorporaties, grote welzijnsinstellingen) bleek het buitengewoon moeilijk om überhaupt plekken te werven. Alle deelnemers aan de kadertrainingen kregen daarnaast een persoonlijke coach. De coaches werden bij aanvang van het project geworven onder migranten- en autochtone vrouwen met ruime bestuurlijke of ambtelijke leidinggevende ervaring. Daaronder vielen ook raadsleden of bestuurders van de stadsdelen in Nieuw West. De coach stond hun terzijde bij het werken op de ervaringsplaatsen en begeleidde hun individuele ontwikkeling. Coaching was behulpzaam om hen bewust te maken van de professionele organisatiecultuur en verschillen in verwachtingen, zoals sociale codes op het werk. Werkgevers konden een stagiaire bijvoorbeeld een passieve houding verwijten, terwijl de stagiaire juist respect


17

dacht te tonen door ‘netjes te wachten’ op een opdracht. Naast individuele begeleiding werden de kadervrouwen ook ondergebracht in zogenaamde ‘coachingsgroepen’, waar zij onder leiding van de coach ervaringen met elkaar konden delen en soms ook als groep tot verdere initiatieven wisten te komen. Zo nam een groep in stadsdeel Slotervaart het initiatief om samen een informatiepunt te beginnen met een spreekuur voor bewoners. Daarop heeft het stadsdeel en het Amsterdam Steunpunt Wonen dat plan omarmd. In Osdorp vatte een coachingsgroep het plan op om computercursussen te organiseren op basisscholen. Ook dat initiatief leidde tot steun uit professionele richting, waardoor hun plannen niet alleen kunnen worden uitgevoerd maar zelfs uitgebreid.

18


De coachingsprogramma’s zijn in juni 2006 afgerond, ongeveer tegelijk met de afronding van het werken op de ervaringsplekken. Uiteindelijk konden 32 dames op een ervaringsplaats terecht. Veel van hen hebben overigens ook intern op die ervaringsplek gesolliciteerd en dat is voor acht vrouwen daadwerkelijk gelukt. Twee vrouwen namen zitting in het lokale bestuur van Groen Links. Een ander deel van de vrouwen is doorgestroomd naar het project Eigen Wijsheid dat gericht op het vinden van een baan of het starten van een opleiding.

Netwerken Tijdens en na afloop van de kadertrainingen werd met de vrouwen gewerkt aan het uitbreiden van het professionele en persoonlijk netwerk. De kern van het

netwerk bestond uit de deelnemers van de kadertrainingen en basiscursussen. Door gezamenlijke netwerkbijeenkomsten kreeg de kennisoverdracht meer diepte en het delen van ervaringen had een empowerende uitwerking. Het was zo ook denkbaar dat de kring van kadervrouwen gaandeweg kon groeien. Eenmaal in het bezit van een goed functionerend kernnetwerk werd het eenvoudiger om het netwerk aan te laten groeien met nieuwe contacten. De bijeenkomsten werden tweemaal per jaar georganiseerd. De première was halverwege de eerste kadertraining en de tweede viel samen met de feestelijke afsluiting van die eerste training. Tijdens deze bijeenkomst werd de eindpresentatie door de eerste lichting cursisten gecombineerd met de promotie van de tweede kadertraining. De derde netwerkbijeenkomst werd geopend door een plaatselijk wethouder en was aanzienlijk groter opgezet. Na een presentatie over ‘Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing’ was er speciale aandacht voor het thema ‘interculturele communicatie’, met een diepgaande discussie over de veelgevoelde communicatiekloof tussen migranten(vrouwen) en autochtone professionals in de samenleving. Veel voorkomende (voor)oordelen, stigma’s en manieren om de kloof te overbruggen kwamen daarbij aan bod. Voor deze gelegenheid waren gastsprekers uitgenodigd en was een gemêleerd publiek aanwezig van projectuitvoerders, woningcorporaties, potentiële werkgevers en andere belangstellenden. De laatste netwerkbijeenkomst stond vooral in het teken van de afronding van het project, de behaalde resultaten

en gedachten over hoe verder te gaan. Ter afsluiting hebben de deelnemende vrouwen een bezoek gebracht aan de Tweede Kamer en ‘Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing’ gepresenteerd aan de Minister van VROM.

Opstap naar bestuursfuncties? Tijdens de uitvoering van het project bleek dat het omhoogwerken van de vrouwen naar bestuurlijke, leidinggevende en beleidsadviserende posities in Nieuw West op dit moment in de tijd te hoog gegrepen was. Waarom is dat hier en nu niet gelukt? De oorzaak zit waarschijnlijk in de volgende combinatie van factoren: n

n

n

n

n

n

De migrantenvrouwen vonden de sprong naar een bestuurlijke of leidinggevende positie in de meeste gevallen zelf nog te groot; Wat de vrouwen zeker parten heeft gespeeld is hun vaak te lage opleidingsniveau; Liever vergrootte de vrouwen hun capaciteiten (kennis en vaardigheden) om eerst een betaalde baan te kunnen vinden; Met een baan en voldoende werkervaring op hun curriculum maken de vrouwen op termijn ook meer kans op bestuurlijke en leidinggevende functies; De gezins- en privéomstandigheden van de vrouwen maakten het praktisch ook erg moeilijk om een bestuurlijke functie te kunnen gaan bekleden; De ‘ontvangende organisaties’ hadden om goede en minder goede redenen een grote reserve bij het idee om de migrantenvrouwen op te nemen in bestuur of leiding. Illustratief daarvoor was dat ook een stimulans voor nieuwe projecten

19

de ervaringsplekken zich alleen in de lagere echelons van de stageverlenende organisaties bevonden. Een volledige analyse van de redenen en achtergronden voert op deze plek te ver. Op dit punt volstaat het om te concluderen dat een bestuurlijke functie voor de vrouwen nog een brug te ver bleek. Gelukkig was de projectopzet van ‘Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing’ voldoende flexibel om tijdig bij te kunnen sturen. Diverse basisscholen in Nieuw West droegen een alternatieve activiteit aan. Zij zochten meer actieve betrokkenheid van vrouwen in de ouderraden van deze scholen. Om de vrouwen daarvoor optimaal te equiperen is daarom halverwege het project een Cursus Ouderraden ontwikkeld waaraan drie scholen wilden deelnemen. Deze vorm van intensieve participatie komt dicht in de buurt van de wens om migrantenvrouwen mee te laten besturen, adviseren en als sparringpartner op te treden.

20


kon niet meer in dit verhaal mee worden genomen. De cursussen ‘Ouderraad’ konden medio 2006 beginnen en boden plaats voor dertig vrouwen. Uiteindelijk voltooiden 15 migrantenmoeders de training en in hetzelfde jaar startte op beide scholen een ouderraad.

5. Cursus ‘Ouderraad’ In het traject van de kadertrainingen bleek dat het omhoogstuwen van de vrouwen naar bestuurlijke, leidinggevende en beleidsadviserende posities op dit moment in de tijd nog een brug te ver was. In overleg met basisscholen in Nieuw West werd toen een alternatief traject ontwikkeld. Scholen probeerden al enige tijd zonder veel succes om migrantenmoeders actiever te betrekken bij de school en de wijze waarop (hun) kinderen onderwijs ontvangen. Een verklaring daarvoor is dat moeders het eng vonden om op bestuurlijk niveau te participeren en er ook niet de vaardigheden en kennis voor hadden. Veel moeders hebben wel belangstelling voor de gang van zaken op school maar zijn niet op de hoogte van hun positie en rol daarin als ouder: ‘wat kan ik zeggen, de school weet het vast beter’. Om die redenen zocht Bureau Parkstad samenwerking met een scholen om moeders met een training voor te bereiden op deelname in de ouderraad van de school en zonnodig zelf een ouderraad op te zetten.

Inhoud van de cursus De organisatie van de ‘Cursus Ouderraad’ was in handen van Bureau Parkstad, maar de cursusbijeenkomsten vonden op de twee scholen zelf plaats. Het cursusprogramma werd voor een deel op maat gemaakt op basis van de wensen van de deelnemende vrouwen. Maar de twaalf bijeenkomsten bestreken in ieder geval de volgende onderwerpen: n

n

n

n

n

Werving van de scholen Scholen in Nieuw West gaven aan dat zij meer betrokkenheid van migrantenmoeders wensten, maar het daadwerkelijk werven van scholen voor een ouderraadtraining bleek minder gemakkelijk dan gedacht. Na verloop van tijd waren het twee Brede Scholen die thuis gaven: de ‘Ru Paré’ en ‘De Globe’. Later sloot ook ‘De Vlugtschool’ zich aan, maar de training daar loopt nog tot april 2007 en

n

Persoonlijke vaardigheden (assertiviteit, zelfstandigheid, omgaan met onzekerheid); Rol van een ouderraad (positie in de school, hiërarchie, rol van de Medezeggenschapsraad); Vergadertechniek (agenderen, voorzitten, notuleren, actiepunten); Communicatieve vaardigheden (schriftelijk, presenteren); Werken in een groep (rolverdeling, teamverband); Organisatie (afspraken en planningen); Het verloop van de cursussen bij de twee scholen liep overigens uiteen. De cursus in de Ru Paré school had te lijden onder een zeer wisselende opkomst en uiteindelijk ook uitval van deelnemers, waardoor ten finale slechts twee deelnemers resteerden om de ouderraad te vormen.


21

In De Globe begon de cursus net zo, maar wist gaandeweg enorm aan momentum te winnen. De deelnemers voelden zich als groep hecht met elkaar verbonden en het leerproces kreeg een grote gedrevenheid. De groep van acht cursisten in De Globe was als het ware eigenlijk al tijdens de training de ouderraad geworden.

Organisatie van het Suikerfeest Op de Ru Paré en op De Globe hebben de aspirant ouderraden de Ramadan en het daarop volgende Suikerfeest aangewend voor het organiseren van hun eerste activiteit; een feest voor de moeders op school. Dit was een mooie gelegenheid om door ‘Learning by doing’ de cursus in de praktijk te brengen. De hele organisatie van het feest was van begin tot eind in handen van de cursisten, hier en daar bijgestaan door een ouderfunctionaris of jongerenwerkster. De opkomst was hoog en het evenement verliep uitstekend. Voor de tweekoppige ouderraad van de Ru Paré was het natuurlijk wel een zware last.

Toekomst van de ouderraden De cursus is voor de twee scholen voorbij en de ouderraden op de Ru Paré en De Globe zijn nu een feit. In een korte periode hebben de twee cursusgroepen de raad van de grond af opgebouwd, onder soms moeilijke omstandigheden en een sceptische omgeving. Gaandeweg deden de moeders tal van nieuwe vaardigheden op. Zij leerden een evenement aankaarten bij het schoolbestuur en het vervolgens ook organiseren. In de voorbereiding daarop werd geleerd om te vergaderen, te notuleren, prioriteiten

22


te stellen en een budget te bewaken. Al met al wisten de vrouwen op praktisch niveau te participeren in een omgeving waar hun directe betrokkenheid ligt; namelijk op de school van hun kinderen. Dat wil niet zeggen dat we tevreden achterover kunnen leunen. Het ontwikkelen en ondersteunen van ouderraden binnen scholen is en blijft nodig. De mogelijkheden van een ouderraad is bij veel vrouwen nog steeds niet bekend. Het project heeft ook laten zien dat de scholen en de moeders beiden graag zouden zien dat de ouderraad sterker wordt. Een cursus van 12 weken is nu eenmaal onvoldoende om moeders zonder bestuurlijke ervaring klaar te stomen voor een ouderraad met genoeg bagage om het verder zonder begeleiding te redden. Voor toekomstige cursussen zou een periode van minimaal een jaar wenselijk zijn, niet alleen uit trainingsoogpunt maar ook om de ouderraad tijd te geven om wortel te kunnen schieten in de staande schoolorganisatie. Tijdens de activiteit van de organisatie van het Suikerfeest hadden de vrouwen behoefte aan praktische en inhoudelijke ondersteuning en ook in de toekomst zal dat voorlopig het geval zijn. Van de schoolbesturen en directies zelf is die steun niet altijd te verwachten; met hun volle agenda’s kan deze taak gemakkelijk op de achtergrond raken. Daarom zou een tijdelijke maar structurele begeleiding uitkomst bieden, bijvoorbeeld door het aanstellen van een oudercontactpersoon binnen de school. De rol van deze functionaris zou kunnen zijn om een brug te slaan tussen twee nog heel verschillende werelden; die van de moeders en die van de school.


2

6. Hoe verder? Een kleine drie jaar ‘Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing’ heeft al met al ruim 230 migrantenvrouwen in Amsterdam Nieuw West weten te bereiken. De basiscursus ‘Wonen in West’ heeft vrouwen laten proeven van de mogelijkheden om actief te participeren in de stedelijke vernieuwing van hun directe woonomgeving. Zij beseffen veel beter waar de vernieuwing over gaat en welke invloed zij daarop kunnen uitoefenen. De kadercursus ‘Een podium voor eigenwijze visies’ wist de vrouwen bewuster te maken van de wensen en mogelijkheden voor hun eigen toekomst. Alle deelneemsters waren erg gemotiveerd om maatschappelijk actief te worden. Die wens om vooruit te komen richtte

24


zich weliswaar (nog) niet op het vervullen van bestuurlijke functies, maar wel op een betaalde baan. We zouden dat mogen zien als een heel bemoedigende - en ook logische - tussenstap op weg naar meer beleidsmatige en bestuurlijke zeggenschap van migrantenvrouwen in de toekomst.

Vervolgprojecten De gemeente, stadsdelen en de welzijnsorganisaties willen deze eerste resultaten niet verloren laten gaan. Het is de bedoeling om een vervolg op ‘Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing’ onder te brengen bij het onlangs gelanceerde programma Koers Nieuw West. Dit programma maakt onderdeel uit van de stedelijke vernieuwing van Nieuw West en richt zich met forse investeringen op het intensiveren van

de sociale vernieuwing. Met als doel om de positie van de bewoners in Nieuw West binnen 10 jaar naar het gemiddelde ‘Normaal Amsterdams Peil’ op te tillen. ‘Vrouwenstemmen II’ wil ondermeer een nieuwe groep migrantenvrouwen activeren om een rol te gaan spelen in hun eigen woonomgeving en de leefbaarheid van de buurt. Opnieuw is de cursus ‘Wonen in West’ daarvoor een goede basis. Daarna kunnen de vrouwen met meer succes participeren in tal van sociale structuren binnen de wijk, waaronder sociaal beheer of het organiseren van spelletjesmiddagen voor kinderen. Voor vrouwen met de ambitie om door te stromen naar een betaalde functie zouden kansen moeten worden gecreëerd.

om hen dichter te betrekken bij de Nederlandse samenleving waar ze zelf maar al te graag in willen participeren. Participatieprojecten als deze zijn nuttig en leerzaam, maar hebben het grote nadeel dat ze ook snel weer afgelopen zijn, waardoor we maar een klein aantal vrouwen hebben kunnen bereiken. Er zijn nog zoveel vrouwen die staan te popelen om te participeren in cursussen, werkervaringplekken, raden of vrijwilligerswerk. Laten we daarom van deze projecten een meer permanente stroom activiteiten maken. Zodat wij al deze vrouwen – en zij straks ons - daadwerkelijk de helpende hand kunnen reiken.

Het project ‘Moeders besturen de school’ is inmiddels al een vervolg dat in 2007 met steun van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid uitgevoerd wordt op acht scholen. Daar zou vanaf 2008 een meer permanente activiteit van moeten worden gemaakt. Doel van dit project is om de school te voorzien van een ouderraad, die samen met de school een ouderplan gaat ontwikkelen. In dat plan staat beschreven wat de rol is van de ouders en de ouderraad, haar positie in de school en de beoogde activiteiten. Ouders kunnen zich zo meer bewust worden van hun eigen rol en verantwoordelijkheid bij de schoolloopbaan van hun kind. Alles overziend is investeren in de groep migrantenvrouwen alleszins de moeite waard. Er is eigenlijk weinig voor nodig een stimulans voor nieuwe projecten

25

Colofon: Uitgave Bureau Parkstad, Amsterdam Datum februari 2007 Reproductie Stadsdrukkerij Amsterdam Begeleiding Yvon Driehuis, Programmamanager Sociaal, Bureau Parkstad Malica Al Fahmi, Projectleider Vrouwenstemmen kleuren de Vernieuwing, BMO Fotografie Jeroen Alberts Mirande Phernambucq Vormgeving Bart de Vries Tekst Endre Timár (www.endretimar.com) Meer weten? Bureau Parkstad: 020 346 3060 [email protected]

26


‘Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing’ werd financieel mogelijk gemaakt dankzij steun van Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (Directie Emancipatiezaken) en bijdragen van Bureau Parkstad.

Vrouwenstemmen kleuren de vernieuwing. een stimulans voor nieuwe projecten

Recommend Documents