Schoordijk Instituut Centrum voor wetgevingsvraagstukken
Gert-Jan Leenknegt
Vrijheid van onderwijs in vijf Europese landen Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de gemeenschappelijke rechtsbeginselen op het gebied van het onderwijs in Belgie, Duitsland, Engeland, Frankrijken Nederland
W.E.J. Tjeenk Willink 1997 Deventer
Inhoudsopgave Lijst van gebruikte afkortingen
XVII
HOOFDSTUK 1
Onderwijsvrijheid over de grenzen heen 1 2 3 4 4.1 4.2 4.3
Inleiding Probleemstelling Afbakening Rechtsvergelijking De keuze van de te bestuderen rechtsstelsels Aanpak en methode van het onderzoek De opzet van het onderzoek
1 3 4 6 6 9 11
HOOFDSTUK 2
Onderwijs als communautair beleidsterrein 1 2 2.1 2.2 2.3 2.4 3 4 5 6
Inleiding De Europese dimensie van het onderwijs: voorgeschiedenis Doorwerking van economische motieven Het vrije verkeer van werknemers Beroepsopleidingen De stand van zaken vddr het Verdrag van Maastricht Een onderwijsartikel in het Verdrag van Maastricht? De artikelen 126 en 127 van het EG-Verdrag De Unie en de vrijheid van onderwijs in de lidstaten Tenslotte
13 15 15 16 17 18 20 22 24 28
HOOFDSTUK 3
Belgie 1 2 3 3.1 3.2
Inleiding De schoolstrijd in Belgie De Belgsiche staatshervormingen en het onderwijs De staatshervormingen De gemeenschappen bevoegd voor het onderwijs
29 31 35 35 37 IX
Inhoudsopgave
4 4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.3 4.4 4.5 5 6 7 7.1 7.2 7.2.1 7.2.2 7.3 8 8.1 8.2 8.3 9
Het onderwijs is vrij Artikel 24 van de Belgische Grondwet De juridische context van de vrijheid van onderwijs Terminologie ...liberte pleine et entiere... De bevoegdheid van de overheid De neutraliteit van het gemeenschapsonderwijs De inhoud van de vrijheid van onderwijs Het recht op onderwijs De grenzen van de vrijheid van onderwijs De onderwijswetgeving Toetsing van wetten en decreten aan de vrijheid van onderwijs Subsidiering van het vrij onderwijs Uitgangspunten De omvang en wijze van subsidiering De schoolgebouwen De salarissen en de werkingstoelagen Voorwaarden voor subsidiering Het Belgische onderwijsstelsel De organisatie van het onderwijs De leerplicht De vrijheid van onderwijs in kwantitatieve zin Afsluiting
38 38 39 39 40 41 42 43 44 45 46 48 50 50 51 51 51 52 53 53 54 55 56
HOOFDSTUK 4
Frankrijk 1 2 3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 3.3 3.4 3.5 4 X
Inleiding Achtergrond en geschiedenis Vrijheid van onderwijs in het Franse recht Vrijheid van onderwijs als fundamenteel principe De juridische context van de vrijheid van onderwijs Bescherming van rechten en vrijheden door de wet De 'libertes publiques': rechten en plichten De inhoud van de vrijheid van onderwijs Beperking van de vrijheid van onderwijs Het recht op onderwijs De onderwijswetgeving
59 60 66 66 67 67 69 70 71 72 72
Inhoudsopgave
5 6 6.1 6.2 6.2.1 6.2.2 6.3 1 7.1 7.2 7.3 8
Toetsing van onderwijswetten aan de vrijheid van onderwijs Subsidiering van het privaat onderwijs Algemeen Subsidiering door de staat: contractvormen Het 'contrat simple' Het 'contrat d'association' Subsidiering van private scholen door lokale overheden Het Franse onderwijsstelsel De organisatie van het onderwijs De leerplicht De vrijheid van onderwijs in kwantitatieve zin Afsluiting
73 75 75 76 76 77 11 78 78 79 79 80
HOOFDSTUK 5
Duitsland 1 2 3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.3 3.4 3.5 4 5 5.7 5.2 6 7 7.1 7.2 7.3 8
Inleiding Achtergrond en geschiedenis Vrijheid van onderwijs in het Duitse Grundgesetz Artikel 7 van het Grundgesetz De juridische context van de vrijheid van onderwijs Terminologie De bevoegdheid van de overheid Godsdienstonderwijs in de openbare scholen De inhoud van de vrijheid van onderwijs Het recht op onderwijs Grenzen van de vrijheid van onderwijs De onderwijswetgeving Toetsing van onderwijswetgeving aan het Grundgesetz Algemeen Enkele voorbeelden uit de jurisprudentie Subsidiering van het privaat onderwijs Het Duitse onderwijsstelsel De organisatie van het onderwijs De schoolplicht De vrijheid van onderwijs in kwantitatieve zin Afsluiting
83 84 88 88 89 89 91 92 93 94 95 96 98 98 99 100 !°1 101 103
103 104
XI
Inhoudsopgave HOOFDSTUK 6
Engeland en Wales 1 2 3 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 5.2 4 5 6 7 7.1 7.2 7.3 8
Inleiding Achtergrond en geschiedenis Vrijheid van onderwijs in het Engelse recht Vrijheid van onderwijs: geimpliceerde rechten en vrijheden De vrijheid om een school te stichten De keuzevrijheid van ouders De vrijheid om levensbeschouwelijke overtuigingen in het onderwijs tot uitdrukking te brengen Het recht op onderwijs De systematiek van de onderwijswetgeving Rechter en vrijheid van onderwijs Subsidiering van particuliere initatieven Het Engelse onderwijsstelsel De organisatie van het onderwijs De leerplicht De vrijheid van onderwijs in kwantitatieve zin Afsluiting
107 109 114 114 114 115 117 119 119 120 122 123 123 124 124 125
HOOFDSTUK 7
Nederland 1 2 3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 3.3 3.4 3.5 4 5 6 7 7.1 7.2 XII
Inleiding De schoolstrijd in Nederland De vrijheid van onderwijs Artikel 23 Grondwet De juridische context van de vrijheid van onderwijs Terminologie De verantwoordelijkheid van de overheid Inhoud en dragers van de vrijheid van onderwijs Het recht op onderwijs Beperkingen van de vrijheid van onderwijs De onderwijswetgeving Vrijheid van onderwijs en de wetgever: de Onderwijsraad Bekostiging van het bijzonder onderwijs Het Nederlandse onderwijsstelsel De organisatie van het onderwijs De leerplicht
127 128 133 133 134 134 135 136 139 139 142 143 145 147 147 141
Inhoudsopgave
7.3 8
De vrijheid van onderwijs in kwantitatieve zin Afsluiting
148 149
HOOFDSTUK 8
Tussenbalans 1 2 2.1 2.2 2.3 3
Inleiding Wat is vrijheid van onderwijs? Het definitieprobleem bij een rechtsvergelijkende studie Een kwestie van terminologie Vrijheid van onderwijs: principiele keuzemogelijkheden Thematische vergelijking
151 152 152 153 153 156
HOOFDSTUK 9
Het aangeboden onderwijs 1 2 2.1 2.2 2.3 3 3.1 3.2 3.3 4 4.1 4.2 4.3 5 6
Inleiding Het aanbod van scholen De stand van zaken in het publiek onderwijs De stand van zaken in het privaat onderwijs Privaat en publiek onderwijs: communicerende vaten De toegankelijkheid van publiek en privaat onderwijs De toegankelijkheid van het publiek onderwijs De toegankelijkheid van het privaat onderwijs Toegankelijkheid: vrije schoolkeuze versus vrije leerlingkeuze Het waarborgen van de vrijheid van schoolkeuze Verantwoordelijkheid en neutraliteit Toegankelijkheid Keuzevrijheid en afhankelijkheid De overige landen in het licht van deze beginselen Tenslotte
161 163 163 168 170 173 174 175 182 183 184 185 186 187 188
HOOFDSTUK 10
Verlangd onderwijs 1 2
Inleiding BeYnvlnpHinsj van het scholenaanbod
191 I" 3 XIII
Inhoudsopgave
2.1 2.1.1 2.1.2 2.2 2.3 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.5 3 3.1 3.1.1 3.1.2 3.2 4 4.1 4.2 4.3 5 6
Directe aanspraken van ouders jegens de overheid Engeland en Wales Nederland Directe aanspraken van ouders jegens private scholen Be'invloeding van het scholenaanbod door medezeggenschap Rechten van ouders en het scholenaanbod Verlangd onderwijs of voldoende onderwijs? Ouders en private scholen: dragers van verschillende vrijheden Meebeslissings- en adviesbevoegdheden De volgende stop? Het zelf aanbieden van het verlangde onderwijs De oprichting van een private school Engeland en Wales Nederland Vrijheid en verantwoordelijkheid Het totstandbrengen van het verlangde onderwijs Overheid en verlangd onderwijs Recht op en vrijheid van onderwijs Private scholen: leerplicht en gelijkwaardigheid De overige landen in het licht van deze beginselen Tenslotte
193 194 199 203 205 206 206 208 208 209 210 210 210 212 215 216 216 217 218 219 221
HOOFDSTUK 11
Gesubsidieerd onderwijs 1 2 2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.3 2.3.1 2.3.2 2.4 2.4.1 2.4.2 XIV
Inleiding Subsidiering van privaat onderwijs door de overheid De systematiek van de Franse en Nederlandse wetgeving De huisvestingskosten Frankrijk Nederland De personeelskosten Frankrijk Nederland Onderwijskosten Frankrijk Nederland
223 225 226 227 227 229 231 231 232 233 233 234
Inhoudsopgave
2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.3 3 3.1 3.1.1 3.1.2 3.2 3.2.1 3.2.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 4 4.1 4.2 4.3 5 6
Subsidiering: gelijke maatstaven of evenredigheid? Grondwettelijke garanties De rol van de onderwijswetgeving Decentralisatie Subsidiering en de grondslag van de private school Inhoud en methode van het onderwijs Frankrijk Nederland De aanstelling van leerkrachten Frankrijk Nederland De toelating van leerlingen Frankrijk Nederland Grenzen aan de vrijheid van richting Curricula en eindtermen Wie kiest de leerkrachten? Vrijheid van onderwijs: keuzevrijheid of richtingsvrijheid Gesubsidieerd onderwijs: gemeenschappelijke beginselen Subsidiering als voorwaarde voor de keuzevrijheid Subsidiestelsels Subsidiering en de kwaliteit van het onderwijs De overige landen in het licht van deze beginselen Tenslotte
235 235 235 236 238 239 239 240 244 244 245 246 246 247 248 248 249 251 253 253 254 255 256 258
HOOFDSTUK 12
Vrijheid van onderwijs in Europees perspectief 1 2 3 4 5 5.1 5-2 5.3
Inleiding Beginselen van Europees onderwijsrecht Nationale beginselen in een Europese context Het stimuleren van internationale samenwerking Grensoverschrijdende schoolkeuze Kinderen van migrerende werknemers Schoolkeuze in grensregio's Een uitwisselingsprogramma voor het secundair onderwijs?
259 260 263 265 266 267 267
XV
Inhoudsopgave
5.4 6 7 8
De kosten van grens overschrijdende schoolkeuze Academische erkenning van diploma's De grenzen van de Europese dimensie in het onderwijs Nationale beginselen en Europees onderwijsrecht
268 269 270 271
Summary
275
Lijst van aangehaalde literatuur
281
Trefwoordenregister
289
Verschenen uitgaven Centrum voor wetgevingsvraagstukken
293
XVI
