VORM EN INHOUD, DE SCHOONHEID VAN HET DETAIL

VORM EN INHOUD, DE SCHOONHEID VAN HET DETAIL Wanda Idelovici N 0569776 E [email protected]

SAMENVATTING Een uitspraak over de schoonheid van het detail is een benadering die op velerlei vlakken gemaakt kan worden. In de oudheid werd al gezien dat het bij de beoordeling van schoonheid gaat om twee aspecten; de vorm en de inhoud. Bij uitwerking hiervan kunnen aan de vorm de eigenschappen vorm (reliëf en structuur), kleur en verhouding toegekend worden. De inhoud gaat over de functie, techniek en duurzaamheid van het schone. In dit artikel probeer ik grip te krijgen op de schoonheid van het detail.

1. HET DETAIL Het detail is onderdeel van een geheel. Zoals Hertzberger zegt; “Het kleinste bouwdeel vloeit voort uit het geheel” en “Het geheel vloeit voort uit het kleinste deel.” Hij probeert zijn gebouwen tot in de kleinste details te beheersen. Het formaat van een detail in algemeenheid is onbekend en kan divers zijn en hangt af van haar context. Een detail is een zeker onderscheid tussen verschillende materialen, structuren, vormen of kleuren (eenvoudiger: vorm, kleur en verhouding). Zo kan een detail een kleine ribbel zijn in een egaal oppervlak, maar het kan ook de overgang vormen tussen grote elementen zoals land en water. Sieraden zijn details uit de menselijke presentatie, een windmolen is een detail uit het Nederlandse landschap, beiden maken onderdeel uit van een groter geheel. De kracht van het details is als het de schoonheid van het groter geheel versterkt. Scarpa is een architect die elke ruimte afzonderlijk materialiseert. Hij detailleert elke overgang tussen vorm kleur en verhouding. Hij wil op deze manier “De materaliteit van de materialen” benadrukken. Echter een detail is onderdeel van een groter geheel, hij krijgt dan ook de kritiek dat hij geen gebouwen maakt maar reeksen interessante details. Hiermee wordt aangegeven dat de kracht van het detail zeker niet ligt in het detail zelf, maar in de toevoeging die het heeft op zijn context. Wanneer we een oordeel proberen te vormen over de kracht van een detail dan spelen de aspecten esthetiek, wetenschap, duurzaamheid en doordachtheid een rol. Esthetiek is de beoordeling op basis van de waarneming van het schone. Dit moet in overeenstemming zijn met de schoonheidsleer. De schoonheidsleer zegt dat hetgeen met esthetische schoonheid door vorm, kleur en verhouding behaaglijk moet zijn voor oog of oor. “Ons esthetisch gevoel wordt aangenaam aangedaan.” [2] Een onderdeel van de wetenschap is de functionaliteit. Een Functioneel detail gaat over de functie en niet over de vormgeving. De techniek vormt hiervoor de basis. De schone kunsten brengen mooie dingen voort, de technische kunsten de praktische. De duurzaamheid is de geschiktheid en de bestemming om te duren. Een duurzaam detail is weinig vergankelijk en duurzaam in gebruik. Tenslotte gaat de doordachtheid van het detail over het totaal, waarbij aan alles; de esthetische, wetenschappelijke en duurzame eisen gedacht is. Een goed samenspel van bovengenoemde vier voorwaarden zorgt voor de schoonheid van een detail. De mate waarin deze aspecten belangrijk zijn heeft te maken met de functie van het detail. Zo is de esthetiek van het sieraad belangrijk en de functionaliteit van de windmolen. Persoonlijk gezien zullen mensen verschillend beoordelen over de aspecten van een detail, maar deze mening zal altijd gebaseerd zijn op een persoonlijke visie op het belang van de van het detail afhankelijke eigenschappen. Als voorbeeld van deze verschillende visies werk ik het voorbeeld van de windmolen verder uit: - Esthetisch: De eerste persoon zal het belangrijk vinden dat de windmolen er zo mooi en aantrekkelijk mogelijk uitziet. - Wetenschappelijk: De tweede zal het belangrijk vinden dat de windmolen zoveel mogelijk rendement haalt met zijn technische opbouw en zo haar functie zo goed mogelijk dient. - Duurzaam: De derde zal het belangrijk vinden dat de windmolen een goede tijd mee kan gaan, en zijn functie kan behouden of juist uiterlijk aantrekkelijk blijft bij de verloop van tijd. - Doordacht: De vierde vindt dat de windmolen staat voor een geweldig doordacht systeem om energie te kunnen winnen uit natuurlijke bronnen, dat hiervoor een goede passende vormgeving is bedacht en dat de molens een duurzaam onderdeel uitmaken van het landschap. Of de windmolen al dan niet is aantrekkelijk is in het landschap, doet even niet ter zake. Aannemende dat zij er staat wordt de vraag over de schoonheid gesteld. Functionaliteit, doordachtheid en duurzaamheid zijn aspecten die weinig discussie hoeven op te roepen. Echter de esthetiek van het detail is een moeilijker vatbaar aspect. Daarom is het misschien het meest interessant om juist hierover een discussie uiteen te zetten.

Fig. 1 Het samenspel van esthetiek, wetenschap en duurzaamheid. De omcirkelingen geven geen begrenzingen weer, maar vorm. Het onderlinge samenspel symboliseert de doordachtheid

2. DE ESTHETIEK VAN HET DETAIL Terugvallend op de in het eerste hoofdstuk besproken eigenschappen welke de schoonheid van het detail omschrijven; esthetiek, wetenschap, duurzaamheid en doordachtheid, bespreken we deze eigenschappen achtereenvolgens, te beginnen met de eerste. De vormtheorie van de Gulden Snede, gebaseerd op de getalreeks van Fibonnaci. Met daarnaast de vormtheorie van Dom Hans van der Laan, geven een goede basis om aangename vormverhoudingen te beredeneren. Kort door de bocht zijn de verhoudingen uit de Gulden Snede heldere verschillen waartussen geen onderscheid mogelijk is, welke bij onderlinge vergelijking bijvoorbeeld als groot en klein bestempeld zouden kunnen worden. De theorie van Dom Hans van der Laan bepaald juist bij welke vormverhouding het onderscheid nog net op gevoel zichtbaar is en zonder discussie gerangschikt kan worden. Bijvoorbeeld: heel klein, klein, gewoon, groot en heel groot. Ik geloof dat deze theorieën naast vorm ook kunnen worden toegepast op andere zaken zoals bijvoorbeeld: kleur, reflectie en structuur. Licht, kleur, structuur, reflectie en projectie zijn eigenschapen die de esthetische verschijningsvorm van verschillende materialen vormgeven. Dit alles gaat om onderscheidbare verhoudingen, liggen verhoudingen van de eigenschappen van bepaalde objecten onder de norm van de reeks van dom Hans van der Laan dan vallen deze objecten te classificeren als één materiaal. Een voorbeeld wat tegen dit grensgebied ligt is een mozaïek. Het materiaal verschild onderling maar is over het grote geheel constant, al kan kleur sterk verschillen. Een mozaïek van een paar meter als afmeting voor hoogte en breedte kan overkomen als een materiaal met eigen identiteit, terwijl als je inzoomt je een details kunt onderscheiden van drie verschillende typen. 1. Detail in vorm: Tussen steen en voegsel, hier ontstaat een bepaald reliëf. 2. Detail in kleur: Het mozaïek kan een patroon hebben doordat het in kleur verandert. 3. Detail in verhouding: De verhouding van een eventuele beeltenis van het patroon, maar ook de verhouding van de steentjes tot de voeg. Alle voorbeelden kunnen een zowel esthetische als technische/wetenschappelijke kracht hebben. Het gewicht van het eerste voorbeeld ligt meer op het technische vlak, terwijl het tweede meestal esthetisch zal zijn. Maar keuze voor kleur kan ook technische redenen hebben, zoals verkleuring, temperatuuropname enz. De keuze voor het maken van een mozaïek op zich heeft meestal esthetische redenen. Of hiermee gezegd kan worden dat een mozaïek een esthetisch detail is, is niet helemaal duidelijk, de afbeelding van een mozaïek is vaak wel een esthetisch detail. En het discussie voeren over de schoonheid ervan is interessant. Aannemende dat de afbeelding uitgevoerd is in gelijkvormige steentjes die van kleur verschillen kun je een discussie loslaten over de schoonheid ervan. Een mozaïek van 20 bij 20 steentjes in 4 kleuren kan 4400 ofwel een heleboel afbeeldingen dragen, dus hoe dan ook kan er in dit geval gesproken worden over een eindig aantal mogelijkheden, waarvan gemiddeld genomen mensen 1 als de allermooiste zullen ervaren. Maar waarom? Waarop beoordelen deze mensen? Op ritme en structuur, rust of juist herkenbaarheid in een afbeelding? En wanneer is er sprake van een detail? - Ritme, herhaling en structuur: herkenbare terugkerende patroneren geven een beeld ritme en een bepaalde aangenaamheid om te bekijken. De afbeelding wordt een zoekpuzzeltje naar logica. Er ontstaat een oneindig logisch te beredeneren weefsel. Hierover zou kunnen gezegd worden dat het een herhaling is van details. - Rust: Egaal of random ingevulde patronen kunnen een rustig beeld geven, mits eigenschappen voor vorm en kleur niet te veel variëren. Chaos leidt ergens tot overzichtelijkheid. Bij zo’n patroon ontstaat een variërend, organisch totaal met een algehele eigenschap, denk aan gras, bomen of een bak met knikkers. In dit geval van variatie kan er echter niet gesproken worden over een detail, omdat de algehele eigenschap constant is met een bepaalde variatie. Het detail heeft in dit geval juist een kleinere of juist grotere schaal gekregen. - Herkenbaarheid: Mensen kunnen het als aangenaam ervaren om beeltenissen te herkennen ook binnen de kunst worden vaak beeltenissen beter gewaardeerd als abstracte vormen. Herkenbaarheid geeft op een bepaalde manier rust, naast herkenbare afbeeldingen vinden bijvoorbeeld Nederlanders het prettig om een huis van baksteen te zien met dakpannen op het dak, dat zijn ze gewend dat is het beeld dat ze van een huis hebben. Of de voorkeur voor herkenbaarheid een drang is naar het grijpbare en bekende is een moeilijke vraag. Na een korte analyse kan de ratio uitgeschakeld worden en is het beeld voorlief genomen.

Fig. 2: Links: Ritme, herhaling en structuur. Midden: Rust, random ingevuld patroon. Rechts: Herkenbaarheid. In bovenstaande overweging valt te herleiden dat ritme en structuur is opgebouwd uit terugkerende details. Verder kan een rustig beeld van een variatie, at random, geen detail genoemd worden. Zo komen we terug op de afweging welk “beeld” van een detail aantrekkelijk is. Een beeld kan niet herkenbaar zijn, waarbij de ratio telkens de vraag zal blijven stellen wat er precies te zien is. In het bouwkundige detail is dat te vergelijken met een oplossing waarvan niet in de eerste plaats duidelijk wordt waarvoor zij bedoeld is. Mensen die graag met hun verstand spelen zullen juist deze details interessant vinden, mensen die graag alles voor lief nemen en niet al te ingewikkeld willen doen zullen deze details minder waarderen en de vraag stellen waarom het zo ingewikkeld moet, denk aan de discussie tussen aannemer en architect. Dit aspect van het detail valt onder de doordachtheid en gaat minder over de esthetiek. In dezelfde zin kan ook een afbeelding, waar we het over hadden, zowel doordachte als esthetische waarde hebben. De doordachte waarde is de betekenis van de afbeelding op die plaats, hiermee sluiten we uit dat de betekenis van de afbeelding esthetische waarde heeft.

Fig. 3: Een detail met gecombineerde materialen met typisch andere eigenschappen voor vorm kleur en verhouding. Maatverhouding van het typisch anders zijn, volgens de gulden snede. Huisartsen praktijk te Groningen, winkelcentrum Helperplein, Architect onbekend.

3. DE WETENSCHAP VAN HET DETAIL In dit artikel lopen tal van termen door elkaar heen die met elkaar samen de kracht van de term wetenschap proberen te omvatten. Genoemd naast wetenschap zijn techniek, inhoud en functionaliteit. De verschillende termen vormen raakvlakken maar zijn niet geheel hetzelfde. Stellen we de vraag wat de functionaliteit van een detail is, dan komen we op een ander antwoord als dat we vragen wat de techniek van het detail is. Bij een goede functionaliteit vervult het detail de functie die het zou moeten vervullen. Hiervoor moet de vraag gesteld worden wat de functie van het detail precies inhoud. Is het detail aangebracht ter decoratie, dan is de functie esthetisch. Maar moet het detail zorgen dat het bouwwerk wind en waterdicht is, dan is zij een technisch detail. Zo herkennen we de verwevenheid van de termen esthetiek en wetenschap zoals weergegeven in fig. 1. Techniek gaat met name over de manier van uitvoeren van het detail, en de kennis die daarover is. De inhoud van het detail kan zowel de betekenis of de bedoeling zijn als de letterlijke

inhoud, waaruit het detail is opgebouwd, waaronder ook de delen vallen die wel de functie vervullen maar niet esthetisch niet inzichtelijk worden gemaakt.

4. DE DUURZAAMHEID VAN HET DETAIL Ook deze term draagt een dualiteit van meerdere betekenissen in zich. Zo omschrijft het architectonische idealisme dat op de lange duur de architectuur het best uitgedrukt wordt door details. In aansluiting hierop zeggen Ben van Berkel en Caroline Bos iets interessants over deze vormt van de duurzaamheid “Lang nadat de idiomatische behandeling van het geheel is uitgeput, kunnen de details nieuwe inzichten en versassende ontdekkingen opleveren die de vitaliteit van een gebouw bepalen” [citaat: Ben van Berkel en Caroline Bos]. Waarmee in hoofdzaak wordt gezegd dat ook in de toekomst het detail inspiratie en verleiding moet kunnen verwekken. De meer primaire betekenis van duurzaamheid is dat het detail duurzaam moet zijn, ofwel het mag niet vergankelijk zijn in de tijd.

5. DE DOORDACHTHEID VAN HET DETAIL Het detail is doordacht als aan alles gedacht is. Daarnaast kunnen bij een doordacht detail meerdere functies toegekend worden aan een toegepast element, zo kan het zowel esthetisch zijn als functioneel, of juist de techniek/verwerking van het materiaal de esthetische kwaliteit leveren. We kunnen zeggen dat het detail ingenieus doordacht is.

6. VORM EN INHOUD, FYLOSOVEN EN ARCHITECTEN In dit hoofdstuk worden gedachten van filosofen en architecten uit de geschiedenis over het begrip schoonheid en daarmee het onderdeel esthetica uit de filosofie uiteengezet en in relatie tot elkaar gebracht in een model. Pytagoras bouwde zijn wereldbeeld op de harmonie der getallen (6e eeuw voor Christus). Hij geloofde dat alles in het universum door het getal wordt bepaald. En dat de juiste verhoudingen zorgen voor schoonheid, denk aan muziek. Het getal moet ook de menselijke gemeenschap beheersen. In de 13e eeuw na Christus formuleert Leonardo van Pisa de reeks van Fibonacci. Deze reeks omschrijft de maatverhoudingen van de gulden snede, de goddelijke verhouding. Terwijl deze maatverhoudingen (1:1,68) al in de Griekse oudheid wordt toegepast. De verhouding geldt als een verhouding van schoonheid, en intuïtief blijken mensen zelf vaak deze maatverhouding te kiezen in bijvoorbeeld composities. Hiermee wordt aangegeven dat pytagoras ergens gelijk heeft met zijn visie op schoonheid. Tijdens de renaissance krijgt de gulden snede nieuwe aandacht. Later geeft Le Corbusier aan de gulden snede een nieuwe vorm. Plato was meer filosofisch in zijn redenaties, hij zoekt schoonheid in het ware en het goede. (4e eeuw voor Christus). In de tijd van Plato en Pytagoras wordt de tegenstelling vorm inhoud gemaakt.

Vorm (esthetica, schoonheid)

vorm (materiaal)

kleur

verhouding

Inhoud

Functionaliteit (de functie)

Techniek (het maken)

Wetenschap (de gedachte)

Fig. 4: Model voor de wisselwerking tussen vorm en inhoud, ofwel esthetica en wetenschap, met betrekking tot de beoordeling van schoonheid Aristoteles (4e eeuw voor Christus en leerling van Plato) zei: “De kunst moet door de uitschakeling van het bijkomstige, de schoonheid van het algemene openbaren”. Hiermee beweert hij dat schilderijen hun kracht krijgen door niet alle details weer te geven, maar juist alleen de belangrijke. Zo krijgt ook het architectonische detail zijn kracht. De esthetische elementen worden zichtbaar gemaakt, terwijl juist delen van de inhoud verscholen kunnen blijven. Een soort soberheid en helderheid die alleen door doordachtheid bereikt kan worden.

Een interessant citaat van Le Corbusier dat niet gaat over de verhouding van vorm maar over het begrip schoonheid vermeld ik hieronder. Hij weegt op een bijzondere manier de termen vorm en inhoud tegen elkaar af, waarbij de vorm voor de esthetische waarde staat en de inhoud voor de techniek. “Men maakt gebruik van steen, hout en cement, en met deze materialen bouwt met huizen en paleizen; dat is een kwestie van constructie. Het vernuft is aan het werk. Maar opeens wordt mijn hart geraakt, voel ik me goed en gelukkig, en ik zeg: “Dit is schoonheid.” Dit is Bouwkunst. Hier begint Kunst. Mijn huis is praktisch, Ik ben dankbaar, zoals ik spoorwegingenieurs of de telefoondienst dankbaar ben. Mijn hart is echter niet geraakt. Maar stel dat de muren hemelwaarts reiken op een manier dat ik ontroerd word. Ik ontwaar de bedoelingen. Er is gebouwd in een zachte, brute, innemende of nobele geest. Dat kan ik zien aan de stenen. Ik moet wel naar deze plek kijken en mijn ogen nemen alles op. En wat zij zien is uitdrukking van een gedachte. Een gedachte die geuit wordt zonder woorden of geluid, maar alleen door middel van vormen die in een bepaalde verhouding toto elkaar staan. Die vormen zijn zo gemaakt, dat geen detail duister blijft. Hun onderlinge verhoudingen staan helemaal los van praktische of door worden te beschrijven behoeften. Het zijn wiskundige scheppingen van de geest. Ze vormen de taal van de Architectuur. Met levenloos materiaal en met een zekere eis van doelmatigheid als uitgangspunt zijn er verhoudingen geschapen die mij innerlijk geraakt hebben. Dat is Architectuur.” [citaat: Le Corbusier, Vers une architecture, 1923]

7. TECHNIEK VERSUS ARCHITECTUUR De versmelting van techniek en architectuur is complex te dimensioneren. Voor we de relatie tussen deze twee termen bespreken is het interessant na te denken over de betekenis ervan. Techniek gaat over de middelen om functioneel doelen te bereiken en is een functionele discipline, welke rechttoe rechtaan een oplossing vindt voor vraagstukken en problemen. Techniek is afgeleid van het Griekse woord technikos, wat letterlijk artistiek betekent. Artistiek heeft een lading van talent en aanleg in zich voor esthetische vormgeving. Eenzelfde betekenis wordt gegeven aan het Nederlandse woord voor Techniek alleen dan voor een in materiële zin verzameling van creatieve manifestaties waardoor de mens zich van middelen weet te voorzien waarmee hij zijn bestaan kan veraangenamen en zich kan weren tegen al hetgeen dit bestaan bedreigt. [2] Architectuur is de kunst en leer van het ontwerpen en uitvoeren van bouwwerken. Archibetekent voornaamste -tect betekend timmerman, ofwel architect staat voor voornaamste timmerman. De term architect heeft dus van origine meer de betekenis van bouwmeester als die van een esthetisch verantwoord schepper. Sinds Vitruvius (eerste eeuw voor Christus) wordt architectuur beschouwd als het de samenspel van functie, constructie en schoonheid. In de 18 eeuw komt het schoonheidsbegrip opnieuw ter discussie, en komen ook andere waarden centraal te staan zoals psychologische en communicatieve waarden. In de hedendaagse betekenis kan architectuur een artistieke vormgeving zijn met een inspiratie als uitgangspunt. Deze inspiratie kan diepgaand of oppervlakkig zijn, maar kan bijvoorbeeld ook gebaseerd worden op techniek. Wordt de toepassing van techniek als inspiratie voor de vormgeving gebruikt, dan ontstaat een hechte versmelting van techniek en architectuur. Hiermee noemen we één extreem van het omspringen met beide disciplines. Een ander tegenoverliggend extreem is die waarbij de architectuur ontwikkeld wordt met puur vormgeving, functie en gebruik als inspiratie, maar zonder technische overwegingen. Na afronding van het verzinnen van de esthetische vorm door een architect wordt de nodige techniek door derden ingevuld. Als deze techniek niet esthetisch wordt aangebracht, zoals het geval zal zijn bij dit uiterste, doet dit afbreuk aan de esthetische waarde van de architectuur. In veel gevallen zal de techniek de vormgeving wijzigen, en zal er afhankelijk van het architectonisch inzicht van de techneut en het technisch inzicht van de architect afbreuk aan doen. Als de techniek achterwege gelaten zou worden dan zal het object functionele en gebruiktechnische gebreken kunnen vertonen. Een goede architect beheerst techniek op zo’n mate dat hij problematiek kan overzien en eropin kan spelen met de schoonheid van de architectuur.

8. CONCLUSIES Heel primair kan de beoordeling voor perfectie een afweging zijn tussen vorm en inhoud. In dit artikel wordt deze beoordeling verder uitgewerkt voor een detail, waarbij meerdere aspecten een rol spelen. Deze aspecten vloeien echter zo sterk in elkaar over dat er continu sprake is van overlap en interpretatie van de terminologie. Dit kan vertaald worden in het samenspel en vervloeiing der zaken. De esthetica en de wetenschap vormen hiervoor de basis. De esthetica gaat over de vorm, kleur en verhouding en de wetenschap gaat over de techniek en de functionaliteit (het doel). Daarnaast is het belangrijk dat het detail duurzaam is, waarmee meerdere eigenschappen bedoeld kunnen worden. Het mag niet vergankelijk zijn in de tijd, mag niet aan mode onderhevig zijn wat vergelijkbaar is met een duurzame vitaliteit, ook in de toekomst moet het detail inspiratie en verleiding kunnen verwekken. Het samenspel en een juiste balans

daartussen vormt de doordachtheid van het detail. Een goed detail ligt in de kern tussen esthetiek, wetenschap en duurzaamheid.

REFERENTIES [1] [2] [3] [4]

Frampton, K 1995. Moderne architectuur, Een kritische geschiedenis. Nijmegen: Sun. Geerts, G. Heestermans, H 1992 van Dale, Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Utrecht-Antwerpen: Van Dale Lexicografie Melet, E. 2002. Het architectonische Detail. Rotterdam: NAi Uitgevers Microsoft. 2004. Encarta 2005, Encyclopedie Winkler Prins. Microsoft Corporation