Voorwoord. Paul Verbeke Verantwoordelijke ketenontwikkeling BioForum Vlaanderen

Inhoudstafel Inhoudstafel......................................................................................................................... 2 Voorwoord .......................................................................................................................... 3 1. Algemene kenmerken van de biomarkt .......................................................................... 4 1.1. Internationale markt ............................................................................................. 4 1.2. Cyclische markt ................................................................................................... 4 1.3. Aanbod reageert vertraagd op de vraag ............................................................... 4 1.4. Kleine markt......................................................................................................... 4 2. De biomarkt in België en Europa.................................................................................... 5 2.1. Algemeen ............................................................................................................. 5 2.2. België ................................................................................................................... 6 2.3. Duitsland .............................................................................................................. 6 2.4. Verenigd Koninkrijk ............................................................................................ 7 2.5. Frankrijk............................................................................................................... 7 2.6. Denemarken ......................................................................................................... 7 2.7. Nederland............................................................................................................. 8 2.8. Italië ..................................................................................................................... 8 2.9. Zweden................................................................................................................. 8 3. Internationale markt voor biologische vlees ................................................................... 8 3.1. Algemeen ................................................................................................................. 8 3.2. Europa ...................................................................................................................... 9 3.2.1. Italië .................................................................................................................. 9 3.2.2. Verenigd Koninkrijk ......................................................................................... 9 3.2.3. Duitsland ......................................................................................................... 10 3.2.4. Frankrijk.......................................................................................................... 10 3.2.5. Nederland........................................................................................................ 11 4. Belgische markt voor biologisch vlees ......................................................................... 12 4.1. De productie van biologische dieren in Vlaanderen .............................................. 12 4.4. Vraag naar biologisch vlees in België ................................................................... 19 6. Marktkansen.................................................................................................................. 21 7. Bronnen......................................................................................................................... 22 8. Belangrijke adressen ..................................................................................................... 23

2

Voorwoord De biologische markt is een kleine markt met relatief weinig spelers en met strikte productieregels. Om deze redenen is deze markt zeer gevoelig voor ernstige schommelingen van vraag en/of aanbod. Afnemers worden hierdoor te vaak geconfronteerd in discontinuïteit in het aanbod, terwijl landbouwers regelmatig met ondermaatse prijsvorming te kampen hebben. Eén van de sleutels om vraag en aanbod beter op elkaar af te stemmen is het verhogen van de markttransparantie. Deze marktstudie wil hier alvast een bijdrage toe leveren.

Paul Verbeke Verantwoordelijke ketenontwikkeling BioForum Vlaanderen

3

1. Algemene kenmerken van de biomarkt 1.1. Internationale markt De markt voor biologische producten is een internationale markt. Wat op de Vlaamse of Belgische markt gebeurt, wordt rechtstreeks of onrechtstreeks beïnvloed door de markttendensen in de ons omringende landen. Onze inlandse biomarkt is vele malen kleiner dan in die landen en ondergaat zeer sterk de marktschommelingen in landen met een grotere biologische markt. Het is wel zo dat sommige Belgische marktdeelnemers een principiële voorkeur geven aan Belgische producten voor zover deze marktconform worden aangeboden.

1.2. Cyclische markt Een tweede belangrijk kenmerk van de biomarkt is dat deze zéér cyclisch is. De meeste landbouwgerelateerde markten kennen een zogenaamde “aardappelcyclus”. Perioden van aanbodkrapte en hoge prijzen wisselen af met perioden met productoverschotten en lage prijzen.

1.3. Aanbod reageert vertraagd op de vraag In de biomarkt wordt deze zogenaamde “aardappelcyclus” versterkt door de wachtperiode die omschakelende boeren moeten respecteren vooraleer ze hun producten op de biomarkt kunnen verkopen. Deze omschakelperiode bedraagt 2 jaar voor melkvee. Door deze relatief lange omschakelperiode is het behoorlijk moeilijk om soepel in te spelen op wijzigende marktomstandigheden. Bovendien wordt in de praktijk de omschakelperiode verlengd door de tijd die de landbouwondernemer nodig heeft om informatie in te winnen en beslissingen te nemen. In de praktijk worden tekorten of overschotten aan biologische melk opgevangen door import en export van melk vanuit regio’s met een productieoverschot naar regio’s met een productietekort.

1.4. Kleine markt Ondanks de zeer goede groeicijfers van de voorbije jaren is de biomarkt nog steeds zeer klein in verhouding tot de reguliere markt. Hierdoor is het evenwicht tussen vraag en aanbod zeer broos. Het toetreden tot de markt van enkele grote producenten kan tijdelijk een overaanbod veroorzaken. Ook het omgekeerde is mogelijk.

4

2. De biomarkt in België en Europa 2.1. Algemeen De markt voor biologische producten in de EU wordt op 16 miljard Euro geschat, zijnde een groei van +6,7% in verhouding tot 2006. In 2008 groeide de markt in de meeste landen verder, met uitzondering van het Verenigd Koninkrijk. Uit onderstaande tabel leiden we af dat Duitsland en het Verenigd Koninkrijk de grootste biomarkten zijn in Europa. Opvallend zijn ook de zeer sterke groeicijfers.

In algemene termen kende de biologische sector een sterke groei in de periode 1993 tot 2001. Door de steeds toenemende vraag naar bioproducten begon ook het aanbod aan biologische voedingsmiddelen steeds verder te groeien. De voedselcrisissen rond de millenniumwissel zorgden zelfs voor een ongekende toename van de vraag naar biologische producten. Deze sterke groei zorgde uiteindelijk in 2001 voor een oververhitting van de markt. Einde 2001 werd een evenwicht tussen vraag en aanbod bereikt. Omdat het aanbod aan bioproducten sneller toenam dan de vraag kwam zelfs gauw een overschot aan producten. Vrij snel nam ook de motivatie voor reguliere telers om om te schakelen af. Gelukkig bleef de vraag wel steeds verder stijgen en na de noodzakelijke herstructureringen begon de nationale en internationale markt voor biologische

5

zuivel medio 2005 weer aan te trekken. Van begin 2006 tot einde 2008 kende de biologische markt opnieuw een periode van een relatief tekort aan producten en een goede prijsvorming. In 2009 kende de internationale biomarkt een eerder beperkte groei. In het licht van de wereldwijde krediet- en economische crisis in het najaar 2008 en 2009, en in vergelijking tot de gangbare voedinsgsector, is dit een behoorlijk resultaat.

2.2. België De bestedingen van de Belgische gezinnen aan biologische producten, opgemeten door GfK Panelservices Benelux in opdracht van VLAM, bedroeg in 2008 304,6 miljoen euro of +25,6% ten opzichte van 2007. Deze bestedingsstijging wordt gedeeltelijk verklaard door een bredere dekking van de biomarkt door GfK en de inflatie. De rest van de bestedingsgroei komt op rekening van een gestegen penetratie, een hogere aankoopfrequentie en een hoger besteedde bedrag per aankoop. Het marktaandeel van bio kwam vorig jaar uit op 1,3% tegenover 1,1% het jaar ervoor. Het grootste marktaandeel hebben de biologische vleesvervangers (23%) en het kleinste de vleeswaren (0,4%). Biozuivel en biovlees deden het vorig jaar zeer goed en wisten hun aandeel in de biokorf te vergroten. 79,2% van de Belgische gezinnen kocht in 2008 wel eens een bioproduct. De meeste biokopers vinden we in de groente- en de zuivelrayon. De jonge alleenstaande is een frequent biokoper. De klassieke supermarkt (Dis 1) blijft met 48,5% marktaandeel het belangrijkste aankoopkanaal voor bio. Het aandeel van natuurvoedingswinkels groeide vorig jaar, vooral onder impuls van BioPlanet, van 25,3% naar 28,6%. De buurtsupermarkt zag haar aandeel krimpen en de andere kanalen bleven quasi stabiel. De prijsverschillen tussen bio en gangbaar zijn verschillend van product tot product. Gemiddeld werd het prijsverschil kleiner omdat meestal het gangbare product duurder werd.

2.3. Duitsland Algemeen kende de Duitse biosector een gemiddelde omzetstijging van 10% per jaar sedert 2000. Door een aanbodtekort en bijhorende hoge prijzen in het eerste semester van 2008 vertraagde de omzetgroei voor het eerst in jaren. In de 2e jaarhelft van 2008 trok de markt echter opnieuw aan, ondanks de zeer slechte economische tijdingen. Uiteindelijk blijkt de omzet in 2008 toch nog met 10% gestegen te zijn tot € 5,8 miljard. De omzetgroei was voornamelijk toe te schrijven aan zuivelproducten en vleeswaren. In 2009 trad een stagnatie op van de gerealiseerde omzet. Deze was vooral te wijten aan een algemene prijsverlaging, weliswaar bij een stijgend verkoopsvolume. Kenmerkend is de toename van gespecialiseerde biologische supermarkten (+83 nieuwe vestigingen groter dan 200m2). Dit ging wel ten koste van de kleinere natuurvoedingswinkels (147 sluitingen van winkels <100m2). Bioproducten zijn ook opvallend aanwezig bij de typische discounters als Plus, Aldi en Lidl. In de loop van 2009 werd het bio-assortiment bij de discounters wel enigszins versmald. (BioHandel)

6

2.4. Verenigd Koninkrijk Het Verenigd Koninkrijk is reeds lange tijd afhankelijk van import om aan de inlandse vraag naar biologische producten te voldoen. Als gevolg van de devaluatie van het Britse Pond tegenover de Euro is deze import van (bio-)producten in 2008 veel duurder geworden. Tegelijkertijd was er begin 2008 schaarste aan biologische groenten en fruit, waardoor de beschikbaarheid afnam en prijzen stegen. Bovendien sloeg de financiële en economische crisis uitermate hard toe in het Verenigd Koninkrijk met een daling van het BNP en een stijgende werkloosheid als gevolg. In dezelfde periode gingen ook de supermarkten elkaar meer beconcurreren op prijs wat er toe geleid heeft dat de opname en doorstroom van biogroenten achtergebleven is. Omdat veel bioproducten voor de Britse markt, op het vasteland worden geteeld, leidde dit tot een relatief overaanbod op het vasteland. Ondanks deze algemeen moeilijke context noteerde de Britse biosector een lichte groei van 1,7%, wat opmerkelijk minder is dan de groeicijfers van meer dan 10% in de voorbije jaren. De groei werd voornamelijk in de eerste jaarhelft van 2009 gerealiseerd.

2.5. Frankrijk De omzet van de biologische voedingsmarkt was €2,6 miljard waard in 2008 (Agence Bio 2009). Dit is 25% meer dan in 2007. Tussen 1999 en 2005 nam de markt jaarlijks met gemiddeld 10% toe. Vanaf 2006 is zelfs een groeiversnelling opgetreden. In 2008 had bio een marktaandeel van 1,7%. Belangrijk is ook de toegenomen omschakeling van het landbouwareaal van +36,4% in 2008 in vergelijking tot 2007. Dit wordt gerealiseerd door +11% meer landbouwers. Ook voor 2009 werd een duidelijke toename van het bio-areaal genoteerd. Een belangrijke reden voor de sterke groei van de productie is ongetwijfeld de hernieuwde Franse landbouwpolitiek met de ambitieuze doelstelling om het bio-areaal te verdrievoudigen tot 1,6 miljoen ha tegen 2012. De overheid heeft vooropgezet om 20% van de openbare catering (ziekenhuizen, scholen, ...) te besteden aan biologische producten en dit tegen 2012. Een ander instrument om de nationale bioproductie op te drijven is het beter structureren van de verschillende productkolommen. Dit wordt gerealiseerd middels een stimuleringsfonds voor bedrijven. Bedrijven die er zich contractueel toe verbinden om de vraag en het aanbod van bioproducten beter op elkaar af te stemmen, worden hiertoe financieel ondersteund. Het stimuleringsfonds besteedt 3 miljoen Euro per jaar en dit gedurende 5 jaar. (www.agencebio.org > actualité)

2.6. Denemarken Denemarken is het land met de hoogste biologische consumptie van Europa. 3,65% van de totale voedingsmiddelenmarkt is biologisch. In 2008 kwam dit overeen met 604 miljoen Euro omzet. Vooral verse producten domineren de biologische markt. 80% van de distributie verloopt via supermarkten.

7

2.7. Nederland De consumptie van biologische voeding in Nederland is goed voor een omzet van 583,4 miljoen Euro. Dit is een groei van 12,4% in vergelijking met 2007 en een marktaandeel van 2,1%. Voor versproducten bedraagt het marktaandeel 2,8%. De belangrijkste afzetkanalen zijn de supermarkten (44%) en de speciaalzaken (40,2%). Opvallend is de verdubbeling van de omzet in de cateringsector (€ 46,1 miljoen Euro in 2008; 3,6% marktaandeel). Een belangrijke stimulans voor deze groei is ongetwijfeld de eis voor duurzaamheid als onderdeel van de aanbestedingscriteria van de overheid.

2.8. Italië De Italiaanse markt is in 2008 zo’n 5,4% in omzet gestegen in vergelijking met 2007. In de eerste jaarhelft van 2009 werd een groei genoteerd van 7% (Ismea/AC Nielsen). Dit brengt de totale omzet op 1.970 miljoen Euro. Belangrijkste groeisectoren zijn fruit en groenten met zo’n 20% omzetgroei. De biologische supermarktketen, NaturaSì, met 66 biologische winkels realiseerde een groei van 15% in de eerste jaarhelft van 2009. (en.greenplanet.net)

2.9. Zweden n Zweden is in 2009 71 pct meer areaal omgeschakeld dan in 2008. Dat is de grootste toename in vijf jaar. Dat brengt het totaal areaal biolandbouw op 316.000 hectare. Daarvan is ongeveer 80 procent akkerland. Met 450 nieuwe biologische boeren komt het totale aantal biologische landbouwbedrijven op 3.600. Dat blijkt uit het jaarrapport 2009 van de certificerende Zweedse instantie KRAV. De afzet van biologische producten is in Zweden in 2009 met 18 pct gestegen. Daarmee komt het aandeel biologische producten op 4,3 pct van het totaal. Ongeveer 80 pct wordt via de supermarkt verkocht. De belangrijkste productgroep is met 37 pct van het totaal melk en zuivelproducten, 29 pct betrof verpakte levensmiddelen, 12 pct drinkwaren en 10 pct eieren. In 2010 zal volgens de doelstelling van de Zweedse regering een kwart van de inkoop van levensmiddelen van de overheid biologisch moeten zijn.

3. Internationale markt voor biologische vlees 3.1. Algemeen Algemeen kan gesteld worden dat 2009 een eerder stabiel jaar was met weinig verschuivingen in vergelijking met het voorgaande jaar. Ondanks de financiële en economische crisis lijkt de verkoop van bioproducten vrij goed stand te houden. Hiervoor zijn wellicht 2 mogelijke verklaringen. Enerzijds blijkt de typische bioconsument een bewuste en overtuigde consument 8

die trouw blijft aan bio. Een 2e mogelijke verklaring is dat de bioconsument minder te lijden heeft onder de moeilijke economische omstandigheden.

3.2. Europa 3.2.1. Italië 2007 Runderen Schapen Geiten Varkens Kippen Bron: Sinab

244.156 859.980 93.876 26.898 1.339.415

2008 216.476 1.007.605 83.411 34.014 2.157.201

3.2.2. Verenigd Koninkrijk Voor het eerst in jaren verminderde in 2009 de verkoop van bioproducten in het Verenigd Koninkrijk. Dit wordt voornamelijk toegeschreven aan de economische crisis die zeer hard toesloeg in het V.K. Vooral vers vlees kende een belangrijke terugval van 22,7% (-28,2% voor pluimveevlees; -10% voor lamsvlees) in 2009 in vergelijking tot 2008. Het grote prijsverschil tussen gangbaar en biologisch vlees lijkt de prijsbewuste consument te doen afhaken voor wat het biovlees betreft. Over het algemeen wordt voor 2010 wel een nieuwe groei verwacht van 2 à 5%. Biologisch vlees telt voor 5% van de verkochte bioproducten voor thuisverbruik. Dit komt overeen met een marktwaarde van 76,6 miljoen Euro. Voor rundvlees daalde de vraag in 2009 met zo’n 30% in vergelijking met 2008. Tegelijk nam het aanbod lichtjes toe. Gemiddelde prijzen af boerderij waren 3,46€/kg in 2009, vergeleken met 3,59€/kg in 2008. Door de moeilijke afzet hebben een aantal bedrijven afgehaakt in de loop van 2009. De situatie leek einde 2009 gestabiliseerd. De markt voor lamsvlees was redelijk stabiel in 2009. Door de sterke Euro in verhouding tot de Britse Pond werd heel wat lamsvlees naar het continent geëxporteerd. Gemiddelde prijzen af boerderij waren 4,21 €/kg in 2009 (3,62 €/kg in 2008). In 2010 wordt een hoger aanbod verwacht, mede door toegenomen omschakeling. Varkensvlees kende een moeilijk jaar in 2009 na een zéér sterke groei in 2008. Oorzaak waren de hoge voederkosten begin 2009 en de terughoudendheid van inkopers als gevolg van de economische crisis. De situatie voor 2010 ziet er veel beter uit gezien de afgenomen voederkosten, de toegenomen export naar het vasteland en de opnieuw toegenomen verkoop via supermarkten. In 2009 werd 28,2% minder pluimveevlees verkocht dan in 2008. Eén ketenorganisator verwacht in 2010 wordt een verdere terugval met 20%. Op basis hiervan zijn een aantal pluimveehouders teruggeschakeld naar gangbaar.

9

3.2.3. Duitsland De afzet van biologisch vlees evolueert positief in Duitsland met een jaarlijkse totale toename van ongeveer 10%. Vooral de afzet via supermarkten, discounters en natuurvoedingswinkels vertoont een stijgende trend. Dit gaat evenwel ten koste van de verkoop via slagerijen en hoeveverkoop die dalend is. Opvallend is vooral de stijgende verkoop via Aldi Süd en Plus die in 2008 hun aanbod biologisch vlees sterk hebben uitgebreid. Gehakt vlees en rundsgoulash zijn hierbij de topproducten. Belangrijke aanbieders voor rundvlees zijn Bio-Kreis en Weidehof. In de varkenssector is BESH zéér bekend omwille van zijn specifiek Schwäbisch Hällisches Landvarken. In Duitsland werden in 2008 zo’n 380.000 biologische braadkippen gehouden. Dit is ongeveer 0,6% van de totale braadkippensector. In andere landen als Denemarken, Zweden en Frankrijk is reeds ongeveer 5% van de braadkippensector biologisch. 2008 Vaarzen 3,58 Stieren 3,68 Reforme koeien 2,87 Ossen 3,64 Vleesvarkens E 2,98 Vleesvarkens U 2,90 Lammeren 5,03 Jaarprijzen voor biologische slachtdieren (Euro/kg excl. BTW vrij slachthuis)

Bio-productie in Ton

Aandeel bio in de totale productie (%) Schaap – en geitenvlees 3.600 8,8 Rundvlees 50.000 4,3 Gevogelte 10.000 0,7 Varkensvlees 21.000 0,4 Biologische dierlijke productie in Duitsland in 2008 (Bron: ZMP)

3.2.4. Frankrijk Zoogkoeien Melkkoeien Totaal koeien Melkschapen Vleesschapen Totaal schapen Geiten Zeugen

Aantal bedrijven 1861 1484 3130 136 861 988 400 251

Aantal dieren 62.356 61.386 123.742 28.572 99.952 128.524 21.022 4.724

% bio / totaal 1,5% 1,6% 1,5% 2,1% 2,4% 2,3% 2,5% 0,4% 10

Vleeskippen 431 Legkippen 719 Productiegegevens biologische dieren in Frankrijk 2008 Bron: Agence Bio

5.333.119 1.703.186

4,5% 4,1%

In Frankrijk zijn er 87 biologisch gecertificeerde slachthuizen, verspreid over het volledige land met uitzondering van het noordwesten van het land. De vermarkting van biologische vleesdieren in belangrijke mate door coöperaties: 66% voor reforme koeien, 70% voor vleesrunderen, 67% voor schapen, 90% voor varkens en 85% voor vleeskippen. Supermarkten

Slagerijen

Natuurvoedings winkel 88 123

Catering

Reforme 2.439 koeien Vleesrunderen 2.548 728 591 Kalveren 95 377 71 Lammeren 282 227 33 Varkens 2.070 596 992 Totaal 7.434 2.016 1.810 Verkoop van biologisch vlees in diverse kanalen in Frankrijk (in Ton) in 2008 Bron: Agence Bio

540 588 30 67 396 1.621

De marktwaarde voor biologisch pluimveevlees bedroeg 79 miljoen Euro in 2008.

3.2.5. Nederland De productie en afzet van biologisch vlees tonen een stijgende trend in Nederland. Recente en concrete cijfers zijn echter nauwelijks te vinden. Meer dan 61% van het vlees in Nederland wordt via het supermarktkanaal afgezet, 28% via gespecialiseerde winkels, 3% via cateraars en 6,5% via andere kanalen. De omzet voor biologische pluimveevlees laat een forse groei zien. Belangrijk is te noteren dat een belangrijk deel hiervan geïmporteerd wordt, o.a. uit België. De groei is vooral toe te schrijven aan een goede verkoop via de supermarktketen Albert Heijn. Hierbij is de Hendrickx-Nutreco een belangrijke leverancier en ketenorganisator. 2007 Varkensvlees Rundvlees Kip en gevogelte Overig vlees Totaal vlees

2008 9,0 20,2 9,4 10,3 48,9

10,4 23,3 12,6 11,4 57,6

Ontwikkeling (%) 15,2 15,2 34,1 10,2 17,8 11

Vleeswaren 10,8 Omzet biologisch vlees en vleeswaren (x miljoen Euro) Bron: Bio-Monitor Jaarrapport ‘08

14,3

32,6

Het biologische rundvlees dat in Nederland verkocht wordt is deels afkomstig uit het buitenland, o.a. omwille van de kwaliteit en de prijs. Nederlands biologisch varkensvlees wordt geëxporteerd naar Duitsland en het Verenigd Koninkrijk maar ook geïmporteerd uit Duitsland en België. Vion is een belangrijke speler in het Nederlandse afzetketen voor biologisch vlees. Toch is slechts 1% van het varkensvlees bij Vion van biologische kwaliteit. Vion is tevens leverancier voor het merk “Bio+”. De keten “De Groene Weg” is een vrij goed uitgebouwde franchise-keten van 13 biologische slagers. In totaal zijn zo’n 29 zelfstandige biologische slagers actief in Nederland. Het assortiment maakt een belangrijke ontwikkeling door naar meer gemaksproducten. Gehakt is hierbij een belangrijk product. Voorverpakt vlees onder beschermende atmosfeer laat ook toe om vlees in de natuurvoedingswinkels te verkopen zonder dat deze hierbij moeten voldoen aan de strenge eisen voor een reguliere slagerij. Bovendien is de houdbaarheid van het vlees langer onder beschermende atmosfeer. In Nederland wordt ook aandacht besteed aan de vermarkting van biologisch vlees van geitenlammeren van 5 tot 7 maanden. Dit vlees scoort goed in proeverijen en er lijkt een beperkte afzet te zijn in sommige restaurants. Consumenten zijn echter niet vertrouwd met geitenvlees en bijgevolg moet de marktintroductie zéér zorgvuldig gebeuren. De kostprijs voor biologisch geitenvlees ligt momenteel op 17 €/kg. Karkassen worden verkocht aan 12 €/kg.

4. Belgische markt voor biologisch vlees 4.1. De productie van biologische dieren in Vlaanderen De markt voor biologisch vlees is een kleine gespecialiseerde markt. In België zijn het vooral Waalse producenten die hier een rol van betekenis spelen omwille van de hoge eisen op het vlak van grondgebonden productie en de noodzakelijke uitloop. De reden hiervoor is het extensieve karakter van de biologische veehouderij in Wallonië. Hierbij is veel land nodig om enerzijds de mest af te zetten à rato van 2 GVE (grootvee-eenheden) per hectare biologische grond en om de uitloop te kunnen organiseren. Dit land is in Vlaanderen vaak niet aanwezig en bovendien relatief duur. Cijfers over het aantal biologisch gekweekte dieren zijn slechts beperkt beschikbaar. Hieronder geven we de cijfers voor Wallonië en Vlaanderen.

12

Tabel 1 : Evolutie van het aantal dieren per diercategorie in Vlaanderen, periode 2002-2008 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Runderen 2.980 2.384 2.043 1.931 2.090 2.533 2.554 Waarvan melkkoeien 1.244 987 897 989 978 1.157 1.132 Varkens 1. 635 1.994 1.576 2.810 2.002 2.217 2.098 Pluimvee 102.767 172.976 175.854 188.340 202.197 205.224 233.804 Waarvan legkippen 39.347 48.742 61.164 97.768 104.077 80.234 133.885 Schapen en geiten 4.056 3.418 5.543 7.045 7.121 7.724 4.780 Paarden en 82 112 143 136 185 238 231 hertachtigen Andere 30 0 78 0 17 50 24 TOTAAL (in 111.550 180.884 185.243 200.262 213.612 217.986 243.491 aantallen) TOTAAL (in GVE) 3.991 3.915 3.853 4.549 4.517 4.874 4.764* Bron: afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling op basis van Integra en Certisys * volgens eigen berekeningen Tabel 2: Evolutie van het aantal dieren per diercategorie in Wallonië in 2008 Runderen (minder dan 1 jaar) 8.016 Runderen (tussen 1 en 2 jaar) 5.843 Runderen (ouder dan 2 jaar) 4.052 Melkkoeien 8.330 Zoogkoeien 14.226 Vleeslammeren 1.823 Zoogooien 5.149 Melkschapen 340 Melkgeiten 340 Vleesvarkens 8.860 Zeugen 733 Merrie (melk) 46 Merrie (reproductie) 79 Paarden (andere) 635 Konijn 40 Parelhoender 150 Kalkoen 571 Legkippen 33.596 Vleeskippen 910.683 Herten 81 Bron: DG Agriculture, Ressources naturelles et Environnement - Wallonie

Varkens Biologische varkens worden vooral in Wallonië gekweekt. Deze keten is sterk verticaal georganiseerd. Belangrijke spelers hierbij zijn Porcs Qualité Ardenne (PQA) en Detry (ism Ferme Mossoux). Zij organiseren het grootste deel van de productie van biggen tot en met aanlevering van versneden en verpakt vlees aan groothandels en supermarktketens. De meeste varkensbedrijven zijn gesloten, wat betekent dat de vleesvarkens op het eigen bedrijf zijn geboren. Er bestaat een belangrijke concurrentie van biologische varkens uit Duitsland en Nederland (Vion). Een belangrijke troef voor de Belgische varkenshouders is echter de betere kwaliteit van het Belgische varkensvlees.

13

De vraag naar biologisch varkensvlees is momenteel in evenwicht met het aanbod. Op dit ogenblik wordt nauwelijks omgeschakeld door varkenshouders. De belangrijkste afzetkanalen bevinden zich in België zelf (supermarkten, biologische groothandel en slagers). In beperkte mate wordt ook geëxporteerd naar Nederland en Frankrijk (vers vlees) en het Verenigd Koninkrijk en Duitsland (verwerkte producten). Een aantal spelers zijn gespecialiseerd in de verwerking van het vlees tot bv. paté of gerookte hesp (Ganda-ham). Castratie van biologische varkens wordt in België nog steeds toegepast, hoewel hier veel controverse over is. Een afdoende alternatief werd nog niet gevonden. Ook in Nederland wordt de castratie nog steeds toegepast. De biologische veehouderij in het Verenigd Koninkrijk heeft reeds vele jaren ervaring met non-castratie, maar de varkens worden daar jonger en bij een lichter gewicht geslacht. Hier geldt dat biologisch importvlees afkomstig van gecastreerde dieren tot afzetproblemen kan leiden indien consumenten hiervan op de hoogte zouden zijn. Op de Duitse markt lijken de afzetrisico’s van biologisch berenvlees op dit moment dusdanig groot dat eerst meer draagvlak gecreëerd moet worden in de keten en bij wetenschappers en politici in Duitsland, voordat een volledige castratiestop haalbaar is.

Figuur: Prijzen voor vleesvarkens E bio en gangbaar (Duitsland 2006-2009) (Bron: BÖLW) De karkasprijs voor biologisch varkensvlees aan producent is varieert tussen 3 en 3,6 Euro/kg. Ter vergelijking: gangbaar wordt ongeveer 2 Euro/kg uitbetaald.

Vleeskippen De sector van biologische slachtkippen is bij uitstek een goed georganiseerde keten. Verschillende ketenschakels werken er zéér nauw samen om een continue aanvoer van biologisch kippenvlees te verzekeren. Moederdieren

Broeierij

14 Pluimveehouders

Slachthuis

Distributie 14

Voederleverancier De schakels zijn het moederdierenbedrijf, de broeierij voor de productie van eendagskuikens, 14 pluimveehouders, de voederleverancier en het slachthuis. In België zijn er 3 belangrijke biologische ketenspelers op het vlak van biologische pluimveehouderij: Belki, Biovo en Hendrickx/Nutreco. Bij het moederdierenbedrijf wordt gewerkt met speciaal geselecteerde rassen die aangepast zijn aan de biologische productie. Het gaat om rassen die traag groeien en dus op de leeftijd van 70 dagen slachtrijp zijn, conform aan het biologische lastenboek. In Vlaanderen worden 5 rassen erkend als traaggroeiend, in Wallonië gaat het om het ras Sasso. Indien andere rassen gekozen worden, mogen de kippen pas op 81 dagen worden geslacht volgens de voorschriften van het bio-lastenboek. Het probleem met snelgroeiende rassen die op 81 dagen geslacht worden is echter dat deze dieren zeer zwaar worden (ca. 4kg). Bij de pluimveehouder worden de dieren 70 dagen aangehouden waarna ze geslacht worden in de slachterij. Deze organiseert vervolgens de verkoop, hoofdzakelijk via supermarktketens. Er wordt met een vaste voederleverancier gewerkt om een constante voederkwaliteit te kunnen garanderen en om betere afnamecondities te kunnen bedingen. De telers werken op basis van een contract met de ketenorganisator. Dit moet ook wel, gezien de specifieke randvoorwaarden bij de productie van biologische vleeskippen. Vooreerst mogen de kippen ten vroegste op leeftijd van 70 dagen worden geslacht, indien het om een traaggroeiend ras gaat. Bovendien moet de stal na elke ronde minimaal 3 weken leeg blijven om de aanwezigheid van eventuele ziektekiemen te drukken. Deze productiecyclus van 13 à 14 weken zorgt er in de praktijk voor dat de ketenorganisator samenwerkt met minimaal een 14-tal producenten die om beurt met een tussentijd van één week een productiecyclus opstarten. Per stal worden 4800 vleeskippen gehuisvest, wat ook het maximaal toegelaten aantal is volgens de biologische productieregels. Elke week worden bijgevolg ook zo’n 4800 vleeskippen geslacht per ketenorganisator. Biologisch pluimvee wordt hoofdzakelijk via de grootdistributie afgezet en in mindere mate via de gespecialiseerde natuurvoedingswinkels. Naast eigen Belgische productie wordt ook heel wat pluimveevlees ingevoerd uit Frankrijk. Een probleem is wel dat de vraag naar kipfilet merkelijk hoger is dan de vraag naar vleugels, benen en ruggen. Deze laatste worden soms gedeeltelijk in het gangbare circuit verkocht. Dit wordt opgevangen door een relatief hogere prijszetting voor kipfilet. Er wordt ook kippenvlees verwerkt tot worst en gehakt. De vleeskippenprijs aan de boer is gekoppeld aan de voederprijs. Deze is einde 2009 ± 2 Euro/kg levend gewicht. Ter vergelijking: de prijs voor gangbare braadkippen was in juni 2009 0,82 Euro/kg levend gewicht. De winkelprijs voor biologische kip is ongeveer 6 à 7 Euro/kg geslacht gewicht. De vraag naar biologisch pluimveevlees is toenemend. In die mate zelfs dat er ruimte is voor ongeveer 7 bijkomende pluimveehouders met telkens een stal voor 4800 dieren. Zowel Belki als Biovo zoeken bijkomende producenten van biologische braadkippen. Belangrijke factoren die bij een eventuele omschakeling moeten overwogen worden is dat het bedrijf grondgebonden moet werken en dat een uitloop mogelijk moet zijn.

15

Ook voor oude leghennen bestaan er (beperkte) mogelijkheden voor afzet. Een belgisch bedrijf verwerkt het vlees tot vol-au-vent (B145), terwijl een Nederlandse pluimveehandelaar kippeburgers, schnitzels en nuggets maakt (www.meerwaardekip.nl). Type Herkomst Mestduur (dagen) Groei per dag (g) Voederconversie (1:) Dierverliezen (%) Slachtgewicht (g) Borstaandeel (%) Billenaandeel (%) Borst, bil en vleugel (%)

Cochin Brahma Vrije fok

Kabir Label Rouge

Sasso Olandia Hubbard SA31 x Kosmos JA 757 X44 8 Langzaam groeiende hybriden 70 71 57

119

Raskippen 112

20,3

22,0

33,5

34,9

33,2

40,4

2,976

3,632

2,576

2,462

2,47

2,137

18,4

7,4

1,0

6,3

4,0

3,0

1.503

1.638

1.791

1.989

1.702

1.963

15,1

15,0

18,4

18,2

18,4

23,1

33,1

33,8

31,1

29,6

29,6

28,3

61,6

62,5

61,9

59,6

61,9

62,7

74

Ander gevogelte De productie van ander biologisch gevogelte dan vleeskippen is beperkt. Het gaat om kalkoen, eend, parelhoen, ganzen ... De vraag naar gevogelte zoals eend, parelhoen en gans is eerder beperkt. De vraag naar biologische kalkoen daarentegen is reëel. Het gaat om volledige kalkoenen die rond de Kerstperiode worden verkocht en anderzijds om kalkoenfilet dat o.a. gekookt en versneden wordt aangeboden. Toch is de productie ervan in Vlaanderen bijzonder beperkt. Hiervoor zijn verschillende redenen. Eerst en vooral zijn kalkoenen bijzonder gevoelig voor de zwartkoppenziekte (Blackhead disease). Deze infectieziekte is enkel door preventieve hygiënemaatregelen te voorkomen. Bestaande preventieve geneesmiddelen zijn enerzijds uit de markt gehaald en anderzijds druist het gebruik van preventieve geneesmiddelen in tegen de basisprincipes van de biologische landbouw. Een ander belangrijk probleem voor een economisch rendabele productie van biologische kalkoen is de noodzaak van 10 m2 uitloopoppervlak per kalkoen. Gezien de dure grondprijzen in Vlaanderen is dit economisch een zeer moeilijke zaak. Het hoeft dan niet te verwonderen dat biologisch kalkoenvlees voornamelijk uit Frankrijk afkomstig is en met name uit regio’s met een lagere grondprijs. In Vlaanderen zijn er 2 bedrijven die biologische kalkoenen kweken op beperkte schaal. Hun afzet is voornamelijk via thuisverkoop. Het Waalse Biovo produceert eveneens een beperkte hoeveelheid parelhoenders.

16

Runderen Bij runderen wordt een onderscheid gemaakt tussen reforme of oudmelkte koeien en echte vleesrunderen. De eerste worden in eerste instantie gehouden voor de productie van melk en pas in tweede instantie voor de vleesproductie. Aangezien het vaak om typische melkrassen gaat, is de vleesaanzet eerder beperkt. Deze dieren worden in belangrijk mate gangbaar afgezet. Toch is er op dit ogenblik een toegenomen vraag naar reforme koeien voor biologische verwerking. Een belangrijk deel van dit vlees wordt gebruikt voor worst en vleesbereidingen. Een belangrijke speler in dit segment is BEA, een coöperatie van voornamelijk rundveehouders in de Oostkantons.

Bij de vleesrunderen betreft het hoofdzakelijk de Franse rassen Blonde d’Aquitaine en Limousin. Vlaamse biologische vleesveehouders werken vaak via een systeem van directe afzet. Hierbij worden de dieren geslacht in een slachthuis naar keuze. Enkele gecertificeerde beenhouwers hebben een systeem waarbij het vlees centraal versneden wordt en in porties verpakt. Consumenten kunnen dan een vleespakket op een vooraf afgesproken tijdstip afhalen bij de vleesveehouder. Abattoirs et Marché de Bastogne (AMB) is een belangrijke speler op het vlak van de biologische rundvlees. In tegenstelling tot de ketens voor vleeskippen en varkens worden is de markt voor rundvlees weinig gestructureerd. Runderen worden door handelaars voor een groot deel op de vrije markt aangekocht. De “Groupement de Viande Biologique d’Origine Belge” (GVBOB) is een Waalse coöperatie van biologische rundveehouders die zich verenigd hebben om de afzet van biologisch rundvlees te verbeteren. In samenspraak met een grootwinkelbedrijf wordt een prijs vastgelegd voor de geleverde runderen die voldoen aan de specifieke eisen van het lastenboek van het grootwinkelbedrijf. Een aantal rundveehouders die lid zijn van de coöperatie houden zich bezig met de organisatie van de verkoop. De ene hebben een ectieve functie zoals organisatie van de

17

levering van het vee, het administratief en financieel beheer terwijl andere vooral op het niveau van de onderhandelingen met de grootdistributie tussenbeide komen. Kalfsvlees Biologisch kalfsvlees zoals gangbaar gekend is, wordt nauwelijks geproduceerd. Eén van de redenen hiervoor is dat de productievereisten moeilijk te verwezenlijken zijn. Zo is het niet eenvoudig om jonge kalfjes een uitloop te geven. Dit heeft enerzijds te maken met de ziektegevoeligheid van de jonge dieren, maar ook met de aanwezigheid van ijzer in de bodem van de uitloop die het vlees een rode kleur geeft. Kalfsvlees wordt door de consument echter geassocieerd met rooskleurig vlees. Wellicht is een mentaliteitswijziging bij de consument noodzakelijk om deze sector toch van de grond te krijgen. Op dit ogenblik wordt het grootste deel van de biologische kalfjes van melkkoeien gangbaar afgezet en vetgemest. Konijn Hoewel er in het verleden reeds meerdere malen vraag was naar biologisch gekweekte konijnen, lijkt het niet eenvoudig om deze biologisch te kweken. Konijnen zijn bijzonder ziektegevoelig en hebben een zeer gevarieerde stalomgeving in drie dimensies nodig om zich diereigen te kunnen gedragen. Het aanbieden van een uitloop is niet eenvoudig omdat konijnen zeer diepe holen graven en op die manier kunnen ontsnappen. Het aantal biologische konijnenhouders is dan ook zeer beperkt. Verwerking In Vlaanderen zijn enkele verwerkers van biologisch vlees actief. Naast een aantal slachthuizen, vleesgroothandels en slagers, zijn er ook bedrijven gespecialiseerd in de productie van bereide vleeswaren. Voorbeelden zijn Ivan (salami), Dobbelaere (bereide maaltijden), Guina (spek en versneden vleeswaren zoals salami), Ganda (gerookte ham), Brackenier (gekookte vleeswaren zoals ham, hespeworst, paté, kalkoen, kip, spek). Een uitdaging voor deze verwerkers is om de vleeswaren te bereiden zonder gebruik van nitriet, dat in de Belgische biologische vleeswarenbereiding niet toegelaten is. Ondanks dit verbod slaagt men erin om een voedselveilig en voor de consument aantrekkelijk product te produceren. De know-how hiervoor is een sleutelelement in het succes van deze bedrijven. Groothandel Enkele Vlaamse bedrijven, zoals Delemeat in Wevelgem, leggen zich toe op de groothandelsactiviteit in biologisch vlees. Andere bedrijven zijn zowel slagerij als groothandel in biologisch vlees (bv. De Boom en Natuurvlees Dobbelaere). De groothandelsactiviteit omvat het ontvangen van karkassen en het uitsnijden en/of verwerken en verpakken ervan tot verkoopsklare delen. Veevoeder

18

Het voeder voor biologische dieren moet in principe biologisch geteeld worden. Enkel voor niet herbivoren mogen gangbare voedermiddelen gebruikt worden à rato van maximaal 5% tot einde 2011. Het moet bovendien gaan om voedermiddelen die niet biologisch beschikbaar zijn en voorkomen op een goedgekeurde positieve lijst. De sector zoekt naar alternatieven om vanaf begin 2012 exclusief met biologisch voeder te werken. Momenteel gaan er stemmen op om in de toekomst enkel nog regionaal geproduceerde voeders toe te laten. Dit is wellicht een reactie tegen de invoer van goedkope biologische granen uit andere werelddelen. Bovendien is een van de basisprincipes van de biologische veehouderij om grondverbonden te werken. Hiervoor zijn duidelijke regels op het vlak van de mestproductie, maar (nog) niet op het vlak van de voederproductie. Vanuit de biologische veevoedersector wordt gesteld dat regionale productie van biologisch veevoeder enkel haalbaar als deze regio voldoende ruim gedefinieerd wordt. Vooral de productie van voeders voor varkens en kippen zou zéér moeilijk worden indien de regio te klein wordt genomen. Men waarschuwt dat in dat geval biologische pluimvee- en varkenshouderij in België, economisch weleens onhaalbaar zou kunnen worden.

4.4. Vraag naar biologisch vlees in België Het marktaandeel van bio kwam vorig jaar uit op 1,5% tegenover 1,3% het jaar ervoor. Het grootste marktaandeel hebben de biologische vleesvervangers (23%) en het kleinste de vleeswaren (0,4%). Biozuivel en biovlees deden het vorig jaar zeer goed en wisten hun aandeel in de biokorf te vergroten. De bestedingen van de Belgische gezinnen aan biologische producten*, opgemeten door GfK Panelservices Benelux, bedroeg in 2009 bijna 350 miljoen euro. De biobestedingen in 2009 lagen 12% hoger dan het jaar ervoor. Deze stijging wordt verklaard door een uitgebreider bioassortiment en een stijging van zowel het aantal kopende gezinnen (+6,9%) als de aankoopfrequentie (+6,4%). Het besteedde bedrag per aankoop daalde wel lichtjes (-2,4%). De daling van de biobesteding, tussen 2002 en 2006, is volledig toe te schrijven aan de teruglopende interesse voor biovlees en -gevogelte. Door de dioxinecrisis en allerlei schandalen in de vleessector onstond er eind 1999 een oververhitting van de markt die duurde tot 2002. Binnen het GfK-panel noteerde men een abnormale hoge aankoop van biovlees en -gevogelte. Wellicht hebben de opkomst van een aantal labels zoals 'hormonenvrij' en 'natuurvlees' de biocijfers vertekend. Intussen is deze oververhitting weggeëbd en is er meer duidelijkheid bij de consument over wat onder 'bio' valt. Nu tekent GfK voor de biomarkt, twee jaar na elkaar, een stevige groei op. Stijgend aantal biokopers Het aantal kopers dat op jaarbasis minstens éénmaal een bioproduct kocht bedroeg vorig jaar 84,9% van de Belgische bevolking. Dit is een groei met meer dan 5 procentpunt ten opzichte van 2008. Zo'n 17% van de Belgische bevolking zijn frequente biokopers. De frequente biokoper koopt minstens éénmaal om de 10 dagen bio. Deze groep staat in voor 80% van alle biobestedingen en is groeiend.

19

In Vlaanderen ligt het aantal biokopers met 85,1% iets hoger dan het nationale gemiddelde. Binnen de productgroepen zijn er grote verschillen in kopersaantallen. De kopersgroep van biogroenten is met 50% veruit de belangrijkste en kende vorig jaar ook een enorme groei. De helft van de Belgen koopt wel eens biogroenten. De tweede belangrijkste kopersgroep is zuivel met bijna 30%. De biofruitkopers komen met 28% op de derde plaats en zijn ook sterk groeiend. 18% van de Belgen kocht in 2009 wel eens biobrood. Een licht groeiende kopersgroep is deze van bio-eieren (van 12 naar 13% in 2009). Het aantal kopers van biovlees steeg van 11 naar 12 op 100. De kopers van biovleesvervangers, biogevogelte, biovleeswaren en aardappelen schommelen tussen de 5 en 8%. Alle biocategorieën trokken vorig jaar meer kopers aan behalve vleeswaren en vleesvervangers die stabiel bleven. Biobestedingen per capita: groenten koploper Analoog met het aantal kopers is biogroenten voor de besteding per capita koploper en de sterkste groeier met een bedrag van rond de 5,20 euro. Zuivel komt met 4,20 euro per capita op de tweede plaats. Verder volgt fruit (3,50 euro) en brood (3,10 euro). Aan biovlees wordt 2,50 euro per Belg besteed en het is de enige daler in het rijtje. Bio-eieren en biogevogelte volgen met 1,30 en 1,20 euro. Biovleeswaren, bioaardappelen en biovleesvervangers sluiten de rij met respectievelijk 80, 60 en 50 cent per capita. Bijna één op twee bioaankopen gebeurt in de klassieke supermarkt (Dis 1: Carrefour hyper/GB, Delhaize De Leeuw, Colruyt, Cora, Match, Makro, Champion). Hiermee is dit kanaal het belangrijkste biokanaal. De andere helft van de biobestedingen gebeurt in de kanalen met rechtstreeks contact tussen klant en verkoper namelijk de speciaalzaak, de hoeve, de markt en de buurtsupermarkt. De speciaalzaak/natuurvoedingswinkels/overige algemene voeding (inclusief bioplanet) zijn met 30% het tweede belangrijkste kanaal na Dis 1 en de grootste groeier . Een verschil met de gangbare producten is het lage aandeel van hard discount. Dit kanaal betekent voor bio minder dan 3% tegenover 17% voor de gangbare voeding. De buurtsupermarkt en de rechtstreekse verkoop zagen hun aandeel vorig jaar krimpen. De openbare markt bleef quasi stabiel. Bijna één op twee bioaankopen gebeurt in de klassieke supermarkt (Dis 1: Carrefour hyper/GB, Delhaize De Leeuw, Colruyt, Cora, Match, Makro, Champion). Hiermee is dit kanaal het belangrijkste biokanaal. De andere helft van de biobestedingen gebeurt in de kanalen met rechtstreeks contact tussen klant en verkoper namelijk de speciaalzaak, de hoeve, de markt en de buurtsupermarkt. De speciaalzaak/natuurvoedingswinkels/overige algemene voeding (inclusief bioplanet) zijn met 30% het tweede belangrijkste kanaal na Dis 1 en de grootste groeier . Een verschil met de gangbare producten is het lage aandeel van hard discount. Dit kanaal betekent voor bio minder dan 3% tegenover 17% voor de gangbare voeding. De buurtsupermarkt en de rechtstreekse verkoop zagen hun aandeel vorig jaar krimpen. De openbare markt bleef quasi stabiel.

20

6. Marktkansen Het aangeven van marktkansen is een delicate zaak. Niemand kan met zekerheid de toekomst voorspellen. Zeker in een kleine, internationale markt zijn er talrijke factoren die moeilijk te beheersen zijn. De omschakelperiode voor biologisch bemoeilijkt bovendien het soepel inspelen op wisselende marktsituaties. Dit alles maakt het biologisch ondernemen risicovol. Vleeskippen Er is een reële vraag naar meer biologische vleeskippenhouders. Belki en Biovo zijn actief op zoek naar meer pluimveehouders die met hen willen samenwerken. Ook in Duitsland is er meer vraag dan aanbod en wordt naar omschakelaars gezocht (bv. www.bio-gefluegel-stauss.de, BioLand Markt GmbH). Rundsvlees Zowel BEA als Delemeat waren in de eerste maanden van 2010 actief op zoek naar biologisch rundvlees, voornamelijk dan reforme koeien. Frankrijk De vraag naar biologische producten is zeer groot in Frankrijk. In die mate zelfs dat de lokale productie de vraag niet kan volgen. Dit biedt heel wat exportmogelijkheden voor biologische producten.

21

7. Bronnen Dit marktoverzicht is opgemaakt op basis van diverse interviews met binnen- en buitenlandse spelers op de markt van de biologische groenten. Ook de literatuur werd geraadpleegd. - Bio-Monitor. Jaarrapport ’08 - Biologica. Utrecht - Bio-Monitor, Jaarrapport ’07 - Biologica. Utrecht - Les chiffres 2008 de la Bio - Agence Bio, Paris - Les chiffres 2009 de la Bio –Agence Bio, Paris - Ökomarkt Jahrbuch 2009 - ZMP, Bonn - Ökomarkt Jahrbuch 2008 - ZMP, Bonn - Zahlen, Daten, Fakten: Die Bio-Branche 2010 – BÖLW, Berlin - Organic market report 2009 - Soil Association, Bristol - Organic market report 2010 - Soil Association, Bristol - Samborski V. en Van Belleghem L.: De biologische landbouw in 2008 – Departement Landbouw en Visserij afdeling Monitoring en Studie, Brussel, 2009 - www.agencebio.org - www.marktundpreis.de - www.lepicoreur.fr - BioLand, Fachmagazin für den ökologischen Landbau, diverse nummers uit 2009 - Gabnor - Biologische marktdeelnemers in België en Nederland - VLAM persberichten

22

8. Belangrijke adressen Hieronder vind u een lijst van belangrijke adressen betreffende de markt voor biologisch vlees. Het voorkomen van een bedrijf in deze lijst is geen garantie voor de biologische kwaliteit van haar producten. Enkel een geldig certificaat, afgeleverd door een erkend controle-organisme kan deze garantie bieden.

Biologische veevoeders Molens Dedobbeleer Graankaai z/n 1500 Halle 02 356 50 12 02 356 93 55 [email protected] www.dedobbeleermills.be biologische veevoeders Aveve veevoeding E. Meeusstraat 6 2170 Merksem 03 641 05 18 03 641 05 60 [email protected] www.aveve.be Moulin G. Schyns SA Xheneumont, 4 4651 BATTICE 087 67 40 28 087 67 90 69 Reudink Biologische Voeders PB 1 NL - 5830 MA Boxmeer 00 31 4 85 49 07 37 00 31 485 49 07 38 [email protected] Van Gorp Diervoeders BV Zomerdijkweg 2 NL - 5145 PK Waalwijk 00 31 416 31 57 70 00 31 416 31 57 79 [email protected] www.van-gorp.com

Ekova Koningsweg 17b NL - 6816 0031 577 462 148 0031 577 461 372 [email protected] Bio-Core PB 293 NL - 8200 AG Lelystad 00 31 320 29 00 29 00 31 320 29 00 21 [email protected] www.biocore.nl Grasdrogerij Ruinerwold Dr. Larijweg 81 a - PB 8 NL - 7960 AA Ruinerwold 0522 481 326 0522 482 088 New De Stier NV Vaartstraat 32 8630 Veurne 058 31 77 50 058 31 77 49 Voeders Van Den Berghe NV Leopoldstraat 112 2280 Grobbendonk 014 50 70 80 014 50 07 91 [email protected]

Orffa Belgium Rijksweg 10 G 2880 Bornem 03 369 02 10 03 369 02 28 [email protected] www.orffa.com Inve België NV Oeverstraat 7 9200 Baasrode 052 33 13 20 052 33 79 86 [email protected] Orcovet BVBA Stationsstraat 112/B 3570 Alken 011 31 34 60 [email protected] Scar Rue des Martyrs 23 4650 HERVE 087 69 20 40 087 69 20 45 [email protected] CZAV Postbus 402 NL - 4460 AU Goes 0031 113 62 90 00 0031 113 62 92 01 [email protected] www.czav.nl

CSRVA 14, rue de Quesniau 7870 Montignies-lez-lens 065 59 00 00 065 59 00 01

23

Biologische slagers De Boom Groenlaan 66 9550 Herzele 053 62 20 68 053 62 20 68 [email protected] Bioslagerij Meert Sterrestraat 240 9160 Lokeren 09 348 15 93 09 348 15 93 bioslagerij.meert@euphonyn et.be

De Groene Boerderij Akkerveken 3 2990 Wuustwezel 03 667 16 36 03 667 16 36 [email protected] www.degroeneboerderij.be Triangel slagerij Turckstraat 52 2140 Borgerhout 03-236 40 38 03-236 51 75 [email protected]

Slagerij Dobbelaere Handbalstraat 1 9000 Gent 09 222 33 83 Uvensvenne Pachthofstraat 52 3191 Boortmeerbeek 015/51.31.25 Michel Goessens Schoonderhage 11 9550 Herzele 054/34.28.90

Biologisch pluimvee Belki NV Wijngaardveld 50 9300 Aalst 053 77 13 36 053 78 60 85 [email protected]

Biovo Chaussée de liège 61B 5360 Hamois 083/66.82.42 083/66.82.43 [email protected] www.biovo.be

Gallinero Kelinaartstraat 32 3832 Ulbeek 0497/43.08.96

Gecertificeerde slachthuizen EEG SLACHTHUIS MECHELEN Slachthuislaan, 1 2800 MECHELEN 015/28.00.95 runderen en varkens

DETRY S.A. Detry Jean-Pierre Route de Merckhof, 110 4880 AUBEL 087/68.06.01 varkens

POULET HESBAYE S.C.R.L. (volailles) Rue Harduémont 59 4537 Verlaine 04/259.50.56 pluimvee

ABATTOIR COMMUNAL D'AUBEL Halleux Victor Route de Merckhof, 111 4880 AUBEL 087/68.71.77 runderen

EEG SLACHTHUIS VERBIEST IZEGEM Gentse heerweg 78 8870 IZEGEM 051/31.19.33 runderen

WAMMA BEEF Zoning de Biron

SLACHTGROEP Leieland Slachthuis Spoorwegstraat 61 8530 Harelbeke 056/22.21.77 runderen, schapen, geiten en paarden

BELKI N.V. Wijngaardveld 50 9300 AALST 053/77.13.36 pluimvee

ABATTOIR ET MARCHE DE BASTOGNE Verbist Lodewijk Zoning Industriel 43 6600 BASTOGNE 061/21.76.38 runderen

5590 Ciney 083/21.72.17 runderen, schapen, paarden

SLACHTERIJ VAES Donkweg 34 3520 ZONHOVEN 011/81.33.21 pluimvee

24

PEGRI GmbH Aachener Straße 15 4780 Sankt-Vith 080/28.04.80 runderen

SLACHTHUIS R.U.G. (bovins, porcins, ovins) Proefhoevestraat 10 9090 MELLE 09/264.90.12

SLACHTHUIS DE MEERSMAN (volailles) Broekstraat 10 9310 HERDERSEM 053/78.34.47

SLACHTHUIS EN VEEMARKTBEDRIJF Speelhoflaan 2 3800 SINT-TRUIDEN 011/70.16.16 rund, varken

Abattoirs Lionor Quartier de la Gare F-59189 Steenbecque 33 (0)3 28 43 60 55 33 (0)3 28 43 68 15 [email protected] www.lionor.com pluimvee, konijn

Andere Continental Trade Organization Villerslei 226 2900 Schoten 03 789 93 66 www.cto-food.be Groothandel Delemeat Nijverheidslaan 57 8560 Wevelgem 056 71 97 21 056 71 07 76 [email protected] Groothandel

Charcuterie Scherrens Wingenestraat 62c 9880 Aalter 09/375.47.53 09/374.70.51

Ferme Mossoux SC Brisy, 23 6673 GOUVY 080 51 73 01 080 51 70 09

BEA coopérative Eiterbach, 51 4780 ST VITH

FIRST SELECTION BELGIE NV Haenhoutstraat, 210 9070 DESTELBERGEN 09/326.90.40 09/326.90.45

Bielen Frank BVBA Boschelstraat, 68 3724 KORTESSEM 012 39 47 56 012 39 47 56

Brackenier LBC Scheurbroek 20 9860 Oosterzele 09 362 50 78 09 362 54 57 [email protected] www.brackenierlbc.be

Coprosain / Coprobio SCRL Chemin des Peupliers, 24 7800 ATH 068 26 93 80 068 26 93 81 [email protected] www.coprosain.be

Guina Leuvensesteenweg 194 1830 Machelen 02 751 81 67 02 751 62 21 [email protected] www.guina.be

Corma Vleeswaren NV Haenhoutstraat 210 9070 DESTELBERGEN 09 353 74 10 09 353 74 25 [email protected] www.ganda.be

Vleeswaren Ivan BVBA Oudenaardsesteenweg 550 8581 Kerkhove 055 39 01 30 055 39 01 35 [email protected] www.ivan.be

Detry SA Route de Merckhof, 110 4880 AUBEL 087 68 06 01 087 68 06 11

Porcs Qualité Ardenne SCRL Avenue de Norvège, 14 4960 MALMEDY 080 77 03 72 080 77 03 23 [email protected] www.pqa.be Vandenbogaerde Lar Blok P 32 8930 MENEN-REKKEM 056 51 57 55 056 41 66 64 [email protected] www.vandenbogaerde-nv.be Humus Zaubeekstraat 227 9870 Zulte 09 388 73 29 0472 97 02 77 09 388 73 85 [email protected] www.bio-compost.be

25

Verachtert Rene Steenovens, 4 2440 Geel 014 58 53 07 014 58 53 07 [email protected] m

Natlandhoeve Stokstraat 2 3800 St.Truiden 011 69 24 63 011 69 24 63 [email protected]

26