JAARVERSLAG 2006-2007
Archeologie
1
Voorwoord
Hierbij treft u het Jaarverslag Archeologie aan, dat dit keer de jaren 2006 en 2007 beslaat. Door drukte op het werkgebied van onze gemeentelijke archeologen is een achterstand ontstaan in het leveren van jaarverslagen. Als verantwoordelijk wethouder blijf ik het van groot belang vinden dat van deze werkzaamheden publiekelijk verslag wordt gedaan. Op deze wijze wordt op toegankelijke en transparante wijze verantwoording afgelegd over en inzicht gegeven in het interessante werkveld dat archeologie beslaat. Zo maken we de ontdekking van onze Rijswijkse bodemschatten en daarmee onze lokale geschiedenis op een laagdrempelige manier toegankelijk voor zoveel mogelijk mensen. Het levert ook dit keer weer veel en interessant leesvoer op voor alle inwoners van onze gemeente die belangstelling hebben voor onze historie en ons culturele erfgoed. En dat zijn er velen, zo blijkt mij telkens weer uit de reacties die wij krijgen op de ontsluiting van onze Rijswijkse geschiedenis! Ook dit jaarverslag laat zien hoe rijk en interessant onze Rijswijkse bodem is als het gaat om het vrijgeven van stukjes historie van de gemeente en haar vroegere bewoners, en hoeveel activiteiten er zijn verricht door onze professionele medewerkers én de vele vrijwilligers op archeologisch gebied. Zoals u uit dit jaarverslag kunt opmaken zijn archeologen meer en meer betrokken bij ruimtelijke ontwikkelingsplannen. Zo zijn er in 2006-2007 adviezen opgesteld over de ontwikkelingsplannen van Te Werve-West, de Zwethzone, de Landgoederenzone, de Muziekbuurt , Rijswijk-Zuid en Pasgeld. Eens te meer zijn de archeologen bij deze plannen de bewakers geworden van ons bodemarchief, wat ook een wettelijke verplichting is geworden. Ook door middel van tentoonstellingen worden onze Rijswijkse inwoners geïnformeerd over onze archeologische hoogtepunten. Zo vond in het afgelopen jaar in het Museum Rijswijk de
Wethouder Bolte (links) bekijkt de mijlpaal kort na de berging.
tentoonstelling ’Mijlpaal gevonden’ plaats, waarbij vooral aandacht werd besteed aan de conservering van de in 2005 gevonden tweede Romeinse mijlpaal, zodat deze ook voor de toekomst in goede staat bewaard kan blijven. Ook de jonge Rijswijkers willen wij al in een vroegtijdig stadium kennis laten maken met de Rijswijkse historie. Zo kregen de leerlingen van groep 6 van de basisscholen De Akker en Oprit-Brug (tegenwoordig De Melodie) een interessante rondleiding bij de opgraving aan de Klaroenstraat ter plaatse van het voormalige flatgebouw Paulineburch. Ook is er een nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk ontwikkeld en zijn er twee interessante vondsten gedaan, te weten de gedenksteen van Henri ter Hall en de marmeren gevelsteen uit 1788 van Mr. Jacob van Vredenburch. Ik wens u veel leesplezier met het Jaarverslag Archeologie 2006-2007!
Jos Bolte Wethouder Cultuur
1
Inhoud
1. Inleiding 2 2. Archeologie in Rijswijk 3
1Inleiding
Bij het Bureau Monumentenzorg en Archeologie van de gemeente Rijswijk (BMA) werken enkele archeo logen om het beleid van de gemeente Rijswijk uit te voeren. Het BMA maakte in 2006 en 2007 deel uit van de Afdeling Vergunningen en Handhaving bij de Dienst Grondgebiedzaken (in 2008 verandert de organisatiestructuur). Dit is het derde jaarverslag.
3. Wat hebben we in 2006-2007 gedaan? 4 Plannen beoordelen en erover adviseren 4 Opgravingen 5 Rapportages en publicaties 12 Publicaties 13 Voorlichting geven 14 4. Personele zaken 17 5. Waarin, waarmee, waarvoor 18 Huisvesting 18 Automatisering 18 Kwaliteitsbevordering 18 6. Voor volgend jaar 18
Jaarverslag archeologie 2006 - 2007
Colofon 20
2
De archeoloog aan het werk.
2Archeologie in Rijswijk Een bijzondere vondst: een stuk touw uit de Romeinse Tijd.
Er bestaat zoiets als ‘een historische blik’. Dat betekent dat iemand naar het heden kijkt door de bril van het verleden. Dit gebeurt al wanneer iemand bladert in een boekje over Rijswijk in Oude Ansichten. Opeens ziet hij wat er in zijn woonplaats hetzelfde gebleven, veranderd en verdwenen is. De archeologie doet precies hetzelfde. Ze laat zien welk verband er is tussen het Rijswijk van nu en het Rijswijk van toen, maar ze werkt breder en gaat dieper. De archeologen kijken ook achter de gevels en in de grond. Ze weten dat er nog vele overblijfsels op ontdekking liggen te wachten, en beseffen dat dat voorlopig maar zo moet blijven. Er zijn vreselijke verhalen over wat er in de afgelopen eeuwen allemaal vernietigd is. Veenlijken werden verminkt of zijn spoorloos verdwenen. Graafmachines maakten een eind aan een Romeinse villa. Een middeleeuwse stadspoort belandde onder een drukke doorgaande weg. Dit zou nu niet zomaar meer gebeuren. Hoe we met onze bodemschatten moeten omgaan, is vastgelegd in wetten en regels. Voor Europa was dat het Verdrag van Malta, voor Nederland de Monumenten wet van 1988, die in 2007 is gewijzigd. Daarmee is de rol van de gemeente in de archeologische monumentenzorg nog groter geworden dan hij al was. In 2008-2009 wordt dit in de regelgeving en de werkprocessen van Rijswijk geïmplementeerd.
Enkele gevolgen zijn al zichtbaar: • Het werk van BMA wordt beoordeeld op kwali teit. Sinds 1 januari 2007 is daar een nieuwe maatstaf voor: de Kwaliteits Norm Archeologie versie 3.1 (KNA 3.1). • Er is een Erfgoedinspectie (EI) die ook in Rijswijk controleert of het werk wel volgens de regels verloopt. De EI heeft gegevens opgevraagd en een bezoek gebracht aan het veldwerk rondom de Romeinse mijlpaal. • Er komen nieuwe beleidsdocumenten: - Een nieuwe Beleidsnota Archeologie.
De huidige nota loopt tot en met 2009, dus daarna moet er een nieuwe nota zijn, die ook door de gemeenteraad van Rijswijk is goed gekeurd. - Een Gemeentelijke Onderzoeksagenda, die aangeeft wat voor Rijswijk de belangrijkste onderzoeksvragen zijn. - De beleidskaart, met onder andere de archeologische monumenten, de archeologisch waardevolle gebieden, enz. Een beleidskaart is het resultaat van een ingewikkeld proces, van een opeenstapeling van verschillende kaartlagen: 1 de geologische kaart 2 thematische kaarten De optelsom van 1 en 2 is een gedetailleerde en ingewikkelde kaart, waarvan de beleidskaart een vereenvoudigde weergave is. In 2007 voltooide dr. P. Vos de ‘nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk’. Deze kaart werd vervaardigd in opdracht van de gemeenten Den Haag en Rijswijk. Daar komt dus nog een aantal thematische kaarten overheen. - De verwachtingenkaart (onderdeel van de beleidskaart). Er is bijvoorbeeld een zeer hoge verwachting voor de dorpskern (waar je ook gaat graven, je vindt er altijd wat) maar er zijn ook gebieden waarin je niets hoeft te verwachten, bijvoorbeeld het gebied waar nu het Elsenburgerbos is, dat rond 1973 helemaal op de schop is gegaan. Zulke verschillen vind je op de verwachtingenkaart terug.
3
3 Wat hebben we in 2006-2007 gedaan? Het werk van BMA bestaat uit bureau- en veldwerk. Uit beide bevat dit jaarverslag een ruime selectie.
Plannen beoordelen en erover adviseren Een stad is nooit af. Onafgebroken worden er huizen gebouwd, gaan er kantoren tegen de vlakte, worden er wegen verlegd, enzovoort. In sommige steden klagen de bewoners dat de halve stad altijd opgebroken is. In Rijswijk valt dat mee, maar rustig is het er ook niet. Bij veel activiteiten moet gegraven worden. Dan zijn de archeologen de bewakers van wat er misschien in de grond zit, het bodemarchief. Een van de gevolgen van het Verdrag van Malta is, dat bij elke vorm van grondverzet een archeologische controle moet plaatsvinden. Dit betekent dat de archeologen – meer nog dan vroeger – betrokken zijn bij ontwikkelingsplannen, rapporten schrijven en adviezen opstellen.
Het stedelijke gebied is voortdurend in ontwikkeling.
Jaarverslag archeologie 2006 - 2007
Sloop van een flat in de Klaroenstraat. Foto: J.M. Koot
4
Wanneer er een bestemmingsplan wordt opgesteld, schrijft BMA een cultuurhistorische paragraaf. In 2006-2007 hebben wij onder andere adviezen opgesteld voor of waren wij betrokken bij de ontwikkelingsplannen Te Werve-West, Zwethzone, Landgoederenzone, Muziekbuurt, Rijswijk-Zuid en Pasgeld. Verder waren wij actief bij kleinere plannen zoals Schoolstraat/ERL-locatie en Bouwplan Willemstraat hoek Emmastraat. Voor de bestemmingsplannen Ter Nieuburch en Hoekpolder-waterberging hebben wij een cultuurhistorische paragraaf geschreven. Er is een Waterplan Rijswijk opgesteld. Hier was ook het BMA bij betrokken: elke gemeente moet met het Hoogheemraadschap van Delfland bedenken hoe binnen de gemeente een duurzaam en veilig watersysteem kan worden opgezet. Daarbij valt te denken aan het aanleggen van waterbergingen en kwaliteitsbeheer. Al deze aspecten zijn samengebracht in een zogeheten waterplan. Maar wateren kunnen ook cultuurhistorisch van belang zijn en dan mag je ze niet zomaar veranderen; je mag ze bijvoorbeeld niet zonder overleg groter maken om meer watercapaciteit te krijgen. Daarom hebben wij een ‘Kaart cultuurhistorisch belangrijke wateren’ gemaakt. Deze toont in een oogopslag welke wateren heel bijzonder zijn, welke historische waarde hebben, enzovoort. We hebben met M. Simonis van het Stedenbouwkundig Bureau OD205 een Cultuurhistorische inventarisatie Rijswijkse Bos-Ter Nieuburch opgesteld. Dit rapport bevat een overzicht van de cultuurhistorische resten in het plangebied. Er zijn resten van de zeventiende-eeuwse formele tuin van het paleis Huis ter Nieuburch, gebouwd in opdracht van stadhouder Frederik Hendrik in de periode 16301635, en van jongere fasen zoals de tuin in Engelse landschapsstijl. Enkele structuren zijn van vóór de bouw van het paleis, bijvoorbeeld de noordelijke helft van het hoofdpad. De Projectgroep Archeologie van het Project Afvalwaterzuivering Haagse Regio (begonnen in 1999) voltooide in 2006 zijn werkzaamheden. In deze periode is een grote waterzuiveringsinstallatie in de
In de Landgoederenzone staan nog diverse landhuizen. Te Werve en Landhuis Overvoorde zijn er twee van. Foto’s: Gemeente Rijswijk; Communicatie.
Huys ter Nieuburch in 1697 door P. Schenck. Foto: Stichting Museum Rijswijk.
Romeinse mijlpaal en weg Sir Winston Churchilllaan
Harnaschpolder aangelegd, met aan- en afvoerbuizen van 160 cm doorsnee, die ook door Rijswijk lopen. Archeologisch onderzoek was noodzakelijk. Het Hoogheemraadschap van Delfland vormde een projectgroep met daarin de Universiteit van Amsterdam, de provincie Zuid-Holland en de gemeentelijk archeologen van Rijswijk, Den Haag en Delft/Midden Delfland. Het onderzoek leverde verschillende nieuwe vindplaatsen op, waaronder een prehistorische vindplaats onder de Schaapweg. Met het rapport over de leidingentracés (2006) is het onderzoek afgesloten.
In het najaar van 2005 werd aan de Sir Winston Churchilllaan een flink stuk opgebaggerd van een Romeinse mijlpaal uit 212 na Chr. Het was al de tweede in Rijswijk. De eerste, gevonden aan de Henriëtte Roland Holstlaan, was uit 250 omdat hij de naam van keizer Decius vermeldde. Op het nieuwe fragment stond de naam van keizer Marcus Aurelius Antoninus, bij ons beter bekend als Caracalla; deze mijlpaal moet van 212 of 213 zijn.
Opgravingen Opgravingen zijn het grootste deel van het veldwerk. Niet het enige: ook waarnemingen behoren ertoe. Na de opgraving volgt altijd een rapportagefase, die besteed wordt aan het uitwerken van de gegevens en het schrijven van het rapport.
Schedel Schoolstraat-Kerkstraat In juli 2006 werd de riolering in de Schoolstraat vernieuwd. Onder de vloer van Galerie Arti-Shock, op nummer 26, kwam een schedel van een mens tevoorschijn. Hij moet afkomstig zijn van het kerkhof bij de Oude Kerk. In de jaren dertig zijn er in de Kerkstraat huizen gebouwd, naast of zelfs op het terrein van het oude kerkhof. Bij het graafwerk moet de schedel onder de vloer van de galerie terechtgekomen zijn. Een fysisch antropoloog stelde vast dat de schedel toebehoorde aan een volwassen vrouw en waarschijnlijk tweehonderd tot driehonderd jaar oud is.
Opgraving Churchilllaan: een proefsleuf wordt aangelegd.
5
Werken in moeilijke omstandigheden: wateroverlast en heipalen in de opgravingsput aan de Klaroenstraat.
De conclusie van de archeologen was dat de twee Rijswijkse palen naast elkaar hebben gestaan. Boven dien stonden ze aan een bekende weg: de Romeinse hoofdweg van de Maasmond via Wateringen en Rijswijk naar Forum Hadriani. In Wateringseveld vonden archeologen maar liefst vier mijlpalen en een deel van de weg waarlangs ze hadden gestaan. Twee ervan zijn ook uit de tijd van de keizers Caracalla en Decius. Met enige voorzichtigheid kunnen we veronderstellen, dat ook op de Rijswijkse vindplaats ooit vier mijlpalen hebben gestaan. In het voorjaar van 2006 kwam de kans om verder onderzoek te doen. Bij de sloot was verder grondwerk nodig om nieuwe beschoeiingen te kunnen plaatsen. Er werd besloten een kleine opgraving uit te voeren. Veel ruimte was er niet voor: tussen een brede sloot en de rijweg van de Sir Winston Churchilllaan. Maar de resultaten overtroffen elke verwachting. De huidige sloot bleek namelijk niet de eerste waterloop te zijn. In de Romeinse tijd lag er al een watergang van minstens vier meter breed en ruim een meter diep. De huidige Sir Winston Churchilllaan ligt erbovenop. In de vulling lagen enkele
scherven, het skelet van een jonge hond en – een heel bijzondere vondst – een stuk touw. Zoiets is zeldzaam omdat touw, textiel en dergelijke meestal allang vergaan zijn. Ook werd duidelijk dat de paal hier altijd in het water heeft gelegen. En wat het hart van de archeologen sneller deed kloppen: er waren sporen van de weg die langs de palen liep. Hij was zes meter breed. Van het wegdek is niets meer teruggevonden, maar wel van de greppel langs de noordkant. Waar eerst alleen maar vragen waren, bevond zich nu een weg met een bermgreppel aan de ene en een watergang aan de andere kant. Nu is het mogelijk de loop van één van de Romeinse hoofdwegen te reconstrueren. De weg in Wateringse veld was dezelfde als die in Rijswijk en leidde naar het bestuurscentrum: de stad Forum Hadriani (op de plek van het huidige park Arentsburgh in Voorburg). De Romeinse weg volgt vrijwel dezelfde route als de Sir Winston Churchilllaan, waarbij het opvallend is dat de Romeinse weg geleidelijk steeds dichter bij de huidige rijbaan komt te liggen.
Beide donkere banen zijn greppels uit de Romeinse Tijd.
Jaarverslag archeologie 2006 - 2007
Zij lagen aan weerszijden van een weg. Opgraving Klaroenstraat.
6
Romeinse verkaveling Klaroenstraat Een van de belangrijkste Romeinse resten in Rijswijk is de villa, opgegraven aan de Tubasingel in 19671969 (de vindplaats heet ook wel Rijswijk-De Bult). De villa is uniek omdat het het enige stenen gebouw is op het platteland van Zuid-Holland (met misschien als concurrent een stenen gebouw in Poeldijk waarvan een zeer klein deel is opgegraven en waarvan de functie onbekend is). Indertijd is niet alleen de villa onderzocht, maar ook het erf en zelfs het gebied buiten het erf. Daarbij kwam een Romeins verkavelingspatroon aan het licht, een systeem van sloten en greppels. De verwachting was dat dit patroon zich ten noorden van de villa zou uitstrekken, in de Muziekbuurt, maar daar was nog niets van bekend.
Nu was er een mooie gelegenheid om het onderzoek voort te zetten: de flat Paulineburch werd gesloopt en vervangen door nieuwbouw. In het najaar van 2006 hebben we (in opdracht van de woningcorporatie Vidomes) een proefsleuf gegraven. De verwachting was dat er een dubbele greppel zou zijn. We vonden er maar één, want op de plek van de tweede greppel was een jongere verstoring, maar we nemen aan dat die tweede greppel er wel geweest is. De greppels liepen parallel met een tussenafstand van 2,75 tot 4,75 meter en waren enkele decimeters diep; de voor de hand liggende conclusie was dat ze een weg begrensden, zeer waarschijnlijk een uitpad van Rijswijk-De Bult naar de Romeinse weg naar Forum Hadriani, die ongeveer 1 km verder naar het noorden lag. Het kan toeval zijn, maar het snijpunt van het uitpad met de Romeinse weg valt vrijwel samen met de vindplaats uit 2005 van de mijlpaal van Caracalla op het kruispunt Huis te Landelaan en Sir Winston Churchilllaan. Langzaam komen we erachter hoe het landschap in de Romeinse Tijd eruitzag. De vragen waren: • Ligt er ten noorden van Rijswijk-De Bult een Romeins verkavelingspatroon? • Loopt de dubbele begreppeling door of niet? Beide vragen kunnen nu met ‘ja’ worden beantwoord. Dit betekent dat er een Romeins verkavelingspatroon was, een vroege vorm van ontginning die heel het landschap in zich sloot. De Bult was aantrekkelijk gelegen: wat hoger dan de rest van het land, maar vlakbij de verbindingsweg van de Maasmond naar Forum Hadriani en daarna naar de limes, de grens van het Romeinse Rijk die langs de Oude Rijn liep.
Duin Johan Braakensieklaan In 2005 werden drie flatgebouwen aan de Johan Braakensieklaan gesloopt. Grondboringen hadden een verrassend resultaat: er lag een duin, in een archeologisch ‘leeg’ gebied, tussen de oudste kustlijn bij Ypenburg en de eerste strandwal. Het was een strandvlakte met hier en daar wat duintjes, waarvan er sommige ongetwijfeld bewoond zijn
Een kijkje in de proefsleuf aan de Johan Braakensieklaan.
geweest. We weten weinig over dit landschap. Nu hadden we de kans om informatie te verzamelen voordat de bouwput wordt aangelegd. In 2006 volgde nader onderzoek. Sporen van bewoning waren niet te vinden, maar over de geologie en het landschap van het duin en zijn omgeving is een schat aan gegevens verzameld. Zo kunnen we door dit onderzoek vertellen in wat voor landschap het duin lag en wanneer het verdwenen is onder het veen. Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van Rijswijk Wonen.
Tinnen deksel Burgemeester Elsenlaan De Burgemeester Elsenlaan is omstreeks 1953 aangelegd. Toen is een tinnen deksel gevonden uit de zeventiende eeuw. Na meer dan vijftig jaar is deze oude vondst nu geschonken aan de Gemeente Rijswijk.
7
Door de vochtige omstandigheden is een houten paal bewaard gebleven. Deze paal dateert van de achttiende eeuw en werd gevonden aan de Vrijenbanselaan.
dus dat tuinen uit de achttiende eeuw weer worden omgezet in weiland. Dat leidt tot interpretatiefouten: je ziet een weiland en denkt: ‘Dat is altijd zo geweest’, maar als je daar tweehonderd jaar eerder gelopen had, had je door een fraaie tuin gewandeld.
Huis Steenvoorde, Beatrixlaan Huis Steenvoorde was een kasteel (of beter: een versterkt huis) uit de dertiende eeuw. Het is onder meer de woning geweest van Gerard van Leiden, kanunnik en topambtenaar van de graaf van Holland. Op de rand van de vroegere kasteelterrein moest een nieuw uitpad komen, met het risico dat het op de oude slotgracht zou komen te liggen. Met een paar grondboringen hebben we bepaald waar de betreffende gracht liep. Op grond daarvan besloten we het uitpad iets te verschuiven tot buiten het kasteelterrein, zodat het archeologisch erfgoed geen schade lijdt.
Boerderij Hoornwijck Op een terrein aan de Laan van Zuidhoorn stond vroeger een middeleeuwse boerderij, die rond 1800 is verdwenen. In 1997-1999 hebben we daar onderzoek gedaan, maar we konden niet achterhalen hoe ver het erf zich naar het noorden had uitgestrekt. Dankzij een nieuwe proefsleuf is dat nu wel bekend.
Sloot met afval Vrijenbanselaan/Molenhof
Jaarverslag archeologie 2006 - 2007
Er komt een nieuwe tramlijn langs de Vrijenbanse laan, wat gepaard gaat met het verleggen van sloten en waterpartijen. Het onderzoeksgebied is dus groter dan het tracé van de tram alleen.
8
In opdracht van het stadsgewest Haaglanden hebben we een proefsleuf getrokken. We vonden een oude sloot, gedempt met pottenbakkersafval uit de achttiende eeuw, dat aangevoerd moet zijn uit Delft. Verder kwam een rij palen aan het licht die (waarschijnlijk) behoorden tot de tuin van buitenplaats D e Ruit. Van die tuin is bovengronds niets meer over, net zo min als van de aangrenzende tuinen. We zien
Boerderij Beatrixlaan Aan de Beatrixlaan werd een persleiding gelegd die dwars door het erf van een middeleeuwse boerderij ging (vijftiende of zestiende eeuw). BMA heeft daar een bakstenen muur waargenomen (er lag een brok puin op de stort). Dat is opmerkelijk, want je zou op deze plaats in de middeleeuwen een houten boerderij verwachten. De gevonden steenresten duiden op een boerderij die deels of geheel uit steen is opgetrokken.
Steen Ter Hall In het begin van 2006 kwam een vondstmelding uit de wijk Leeuwendaal. De heer Van Veen vond in de grond van zijn tuin een vierkante plaat natuursteen met ingehakte letters. Hij is van wit marmer, meet 60,8 bij 60,8 centimeter en is 2,2 centimeter dik. De letters waren ooit gevuld met bladgoud, maar daar is weinig van over. De plaat was in een paar stukken gebroken en een klein deel ontbrak. Inmiddels is hij door een gespecialiseerd bedrijf hersteld.
Ter gelegenheid van de 60e verjaardag van Henri ter Hall werd deze steen aangeboden door de inwoners van Den Helder. De foto toont de steen kort na de vondst. Inmiddels is deze gerestaureerd. Foto: Dirk Visbach.
Stenen Van Vredenburch
De tekst luidt:
1866 1926 AAN ONZEN ENERGIEKEN OUDSTADGENOOT HENRI TER HALL BIEDEN WIJ, ALS HULDE VOOR ZIJN NOESTEn ARBEID DEZEn GEDENKSTEEN AAN HELDER 5 FEBR.
Henri ter Hall (1866-1944) is voor Rijswijk geen onbekende. Hij vestigde zich hier in 1909. In de jaren daarvoor woonde en werkte hij in Den Helder. Via de marine kwam hij in de muziek terecht. Hij werd een bekende Nederlander doordat hij het Eerste Nederlandsche Revue Gezelschap oprichtte, dat tot ver in de jaren twintig veel succes had.
Korte tijd na de gedenkplaat van Henri ter Hall kwam er nog een steen tevoorschijn: een achttiende-eeuwse gevelsteen in de tuin van de familie De Vries aan het Julialaantje vlakbij het landgoed Welgelegen. Het was een kleine, rechthoekige marmeren gevelsteen met de tekst: Mr JACOB van VREDENBURCH 1788. De naam Van Vredenburch duikt in de Rijswijkse geschiedenis herhaaldelijk op. De familie bezat veel onroerend goed in de regio. Zo ook in Rijswijk. Van de achttiende eeuw tot omstreeks 1930 bezaten zij onder meer de buitenplaatsen Steenvoorde, De Voorde en Overvoorde. In de negentiende eeuw waren twee leden van de familie na elkaar burgemeester van Rijswijk.
Een gevelsteen uit 1788. Foto: R. de Vries.
Maar zijn ambities reikten verder. In 1918 stelde hij zich kandidaat voor de Tweede Kamer en van 1918 tot 1925 was hij een kleurrijke, zij het niet al te progressieve parlementariër. Nadat hij in Rijswijk was komen wonen stak hij ook daar zijn energie in: hij was lid van de gemeenteraad en actief in vele verenigingen. In 1926 vierde hij op grootse wijze zijn zestigste verjaardag. Tijdens de receptie in hotel Leeuwendaal schonken de inwoners van zijn voormalige woonplaats Den Helder de gedenkplaat. Maar hoe kwam de steen in een tuin aan de Maurits laan terecht? Na de dood van Henri ter Hall verhuisde zijn weduwe, Hendrikje Köhler, naar Mauritslaan 17, waar zij tot 1963 heeft gewoond. Kennelijk heeft zij de steen meegenomen (hij zat niet ingemetseld maar geschroefd) en is hij op een gegeven moment in de grond terechtgekomen als onderdeel van de fundering voor een schuur.
Er zijn nog meer gevelstenen bekend, beide met de naam Van Vredenburch. Daarvan noemen we er twee, De ene is ingemetseld in de tuinmanswoning van De Voorde. Hij is tot in detail hetzelfde als de steen uit 1788 maar heeft een ander jaartal: 1806.
9
Een fundering van het middeleeuwse klooster.
Het derde exemplaar, uit 1801, bevindt zich in het landhuis De Voorde. Ook deze is vrijwel identiek aan de andere twee; het verschil zit in de afwerking.
Jaarverslag archeologie 2006 - 2007
Waarschijnlijk zijn de gevelstenen van 1801 en 1806 gemaakt naar voorbeeld van 1788. Het lijkt erop dat Jacob van Vredenburch heeft gestreefd naar een huisstijl.
10
Blijft de vraag hoe de gevelsteen in een tuin aan het Julialaantje terecht is gekomen. Vlakbij stond aan de Van Vredenburchweg een tolhuis dat in bezit was van de familie Van Vredenburch en rond 1925 (?) is gesloopt. Een inwoner van Rijswijk wist te vertellen dat de steen daarna in de vloer van een schuur terechtkwam. Bij de sloop van de schuur is de steen waarschijnlijk in de bodem beland. Allicht brengt archiefonderzoek ons hier verder naar de oorspronkelijke verblijfplaats van de steen.
formaat (minimaal 18) bij 9,2 bij 5,2 cm. Haaks op de muur is een tweede, 30 centimeter brede muur gemetseld. De oostelijke binnenhoek is bepleisterd. Op basis van dit verkennend onderzoek kunnen we concluderen, dat de bebouwing van het middeleeuwse klooster Sion zich heeft uitgestrekt tot in het westelijk deel van het terrein binnen de singel.
Sionsweg 42-44
Churchilllaan – Eisenhowerplein
In de zuidwesthoek van Rijswijk ligt het tuinbouw gebied Sion. Dit gebied heeft zijn naam te danken aan het gelijknamige middeleeuwse klooster, gesticht in 1433-1435 en gesloopt omstreeks 1574. Hier verrees enkele jaren later de buitenplaats Sion. Waar de gebouwen van het klooster en de buitenplaats stonden, is nog steeds te zien. In de winter van 1979-1980 vond hier een noodopgraving plaats, waarbij een deel van het klooster werd opgegraven, onder meer een deel van de kloosterkapel. Het vermoeden bestaat dat de kloosterbebouwing zich uitstrekt tot in het westelijk deel van het terrein, waar zich nu huizen en tuinen bevinden.
Tijdens de voorbereiding van de sloop van de boerderij ‘Over de Tocht’ aan de Ockenburger Tientweg 24 C kwamen in de tuin twee natuurstenen ornamenten tevoorschijn. Het ene ornament bestaat uit twee delen die met elkaar verbonden zijn door een ijzeren staaf. Het is vervaardigd van zandsteen. Het onderste deel bestaat uit een rechthoekig geprofileerd blok van 42 bij 42 bij 62 centimeter. Op één zijvlak is in reliëf het woord BVRCH aangebracht. Het bovenste blok bestaat uit een gestileerde bloemknop. Het ornament bekroonde ooit een hekpaal. Het andere ornament is eveneens van zandsteen en heeft de afmetingen van maximaal 37 bij 37 bij 42 centimeter. Het is voorzien van een eenvoudige reliëfdecoratie. Waarschijnlijk maakte het deel uit van de versiering van een gevel. Bij navraag bleken de ornamenten omstreeks 1960 te zijn gevonden op een braakliggend terrein aan de Sir Winston Churchilllaan ongeveer waar nu het Eisenhowerplein is en vervolgens geplaatst in de tuin van de boerderij. Op die vindplaats stond de buitenplaats Ockenburch tot aan de sloop omstreeks 1800. De toegang tot het terrein was klaarblijkelijk
Sionsweg 42-44 is één van de panden op het westelijk deel van het terrein, van oorsprong een bijgebouw van de buitenplaats Sion. De eigenaar heeft plannen om het pand te vernieuwen. Hierop vooruitlopend hebben wij in 2007 een verkennend veldonderzoek ingesteld om na te gaan of in het plangebied archeologische resten aanwezig zijn. We vonden een stuk zwaar muurwerk van 130 cm dik en opgemetseld uit rode baksteen met het
Een zandstenen bekroning van een van de hekpalen van de buitenplaats Ockenburg.
11
voorzien van hekpalen die waren bekroond met sierlijke ornamenten met daarop de naam van de buitenplaats. Op stilistische gronden dateert het hek ornament uit de zeventiende of achttiende eeuw. De ornamenten zijn opgenomen in het Gemeentelijk Depot van Bodemvondsten.
Vondsten uit 1984 terug naar Rijswijk In 1984 vond in het Wilhelminapark een kleine noodopgraving plaats, die ongeveer een week duurde. Het ging om een nederzetting uit de Romeinse tijd. Het onderzoek werd verricht door archeologen van de Universiteit van Amsterdam, bijgestaan door Rijswijkse vrijwilligers. De roerende vondsten (voornamelijk scherven aardewerk en resten van dierlijk bot) verdwenen naar Amsterdam maar zijn nu door het Archeologisch Centrum van de Universiteit van Amsterdam overgedragen aan de gemeente Rijswijk en bevinden zich inmiddels in ons depot.
Jaarverslag archeologie 2006 - 2007
Rapportages en publicaties
12
In 2006 is hard aan rapporten gewerkt. De meeste tijd en aandacht ging naar het meerjarenproject Ypenburg, dat zich concentreerde op een duin met overblijfselen van een nederzetting en een grafveld uit ongeveer 3800-3400 voor Christus. 2006 was het jaar van de specialisten, die ieder een deelonderzoek hadden gedaan. De meesten van hen rondden toen hun onderzoek af en schreven een bijdrage voor het eindrapport. De anderen deden dat in de eerste maanden van 2007. Daarna volgde het schrijven van de synthese. Aan het einde van 2007 begon de redactiefase van het eindrapport dat in de loop van 2008 zal verschijnen. Er is hard gewerkt aan de rapportage van verschillende projecten. We noemen: Hoornwijck, de Nieuwe Broekmolen, de verzamelvondsten Ypenburg (daar is systematisch geraapt en met de oppervlaktevondsten kunnen we een uitspraak doen over de ouderdom van de middeleeuwse bewoning op het veen van Ypenburg), de Johan Braakensiek
Onderzoeksrapporten
laan en de Sir Winston Churchilllaan (onderzoek mijlpaal). Naar verwachting worden enkele van deze projecten in 2008 afgesloten met een rapport. Aan de vondstverwerking is meegewerkt door leden van de Archeologische Werkgroep Rijswijk. Regelmatig worden vondsten aangeleverd bij het gemeentelijk archeologisch depot, soms vergezeld van onderzoeksdocumenten. In 2007 zijn de eisen vastgelegd waaraan de aanlevering en de documenten moeten voldoen. Mikko Kriek (HBS/VU) tekende een aantal voorwerpen, Dirk Visbach fotografeerde in opdracht van de Gemeente Rijswijk een aantal objecten waaronder de in 2005 gevonden mijlpaal. Er is een classificatiesysteem voor het beschrijven van middeleeuws en jonger aardewerk en glas. De bedoeling is die landelijk op uniforme wijze te beschrijven. Vooral Jan Saarloos (Archeologische Werkgroep Rijswijk) heeft – met de papieren versie – gekeken of dit ook voor Rijswijk een goed systeem
is. Aan het eind van het jaar hebben we besloten met dit systeem verder te gaan en een digitale versie ervan aan te schaffen, zodra de randvoorwaarden zijn geregeld. Een student archeologie heeft voor zijn scriptie onderzoek gedaan naar het middeleeuwse aardewerk (vooral uit de periode elfde - dertiende eeuw) van diverse vindplaatsen in Rijswijk. Leden van de Archeologische Werkgroep Rijswijk zijn begonnen met de bewerking van twee Rijswijk se vondstcomplexen. Het gaat om de projecten Lange Kleiweg en Van Vredenburchweg die in de jaren 1991-1992 door de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek zijn opgegraven maar nimmer zijn uitgewerkt. De uitwerking wordt begeleid door het BMA en vindt plaats in de werkruimte van het BMA.
Conservering fragment mijlpaal De mijlpaal is gemaakt van zandsteen, die erg poreus en kwetsbaar is. Toen hij uit de grond kwam, was hij boterzacht en als we daar niets aan deden, zou hij op den duur vergaan. Daarom is hij eerst voorzichtig schoongemaakt, geïmpregneerd en gefotografeerd. Het is vooral een geduldwerkje, dat in de laatste maanden van 2006 is afgerond. Nu kan de mijlpaal er weer eeuwen tegen.
Conservering fonteinschotel Penninglaan In 2005 is aan de Penninglaan een zeventiende-eeuwse fonteinschotel ontdekt, die bij de buitenplaats Cromvliet heeft behoord. Hij is van natuursteen, maar ook de conditie daarvan kan achteruitgaan. Daarom heeft Archeoplan de opdracht gekregen om de schotel te conserveren en het ontbrekende stukje aan te vullen. Dit gebeurde in 2007.
Publicaties Hieronder volgt een lijst van rapporten die in 20062007 gepubliceerd werden. Ook de publicaties van derden over onderzoek in Rijswijk zijn in de lijst opgenomen. Bruin, Jasper en Hans Koot, ‘Onder de rook van Forum Hadriani. De nederzetting Leeuwenbergh.’ In: Wilco de Jonge, Jos Bazelmans en Dick de Jager (red.), Forum Hadriani. Van Romeinse stad tot monument, 2006. Holthausen, O., Archeologisch Bureauonderzoek & Inventariserend Veldonderzoek Locatie Sir Winston Churchilllaan 300 te Rijswijk. Rijswijkse Archeologische Rapporten 8, januari 2006. Koot, J.M. en M.C. Simonis, Cultuurhistorische inventarisatie Rijswijkse Bos – Ter Nieuburch. Rijswijkse Archeologische Rapporten 9, maart 2006. Holthausen, O., Archeologisch Bureauonderzoek & Inventariserend Veldonderzoek Paulineburch. Rijswijkse Archeologische Rapporten 10, juli 2006. Holthausen, O. en J.M. Koot, Archeologisch Bureauonderzoek Vrijenbanselaan/Molenhof in het kader van ontwikkeling Tramlijn 19. Briefrapport, juni 2006. Jaarverslag Archeologie 2005. Gemeente Rijswijk, 2006. E.E. Bulten en Y.M. Boonstra (red.), Archeologisch onderzoek In- en Effluentleidingen Afvalwater zuivering Haagse Regio. Rapport 0619, juli 2006. Hierin een aantal hoofdstukken die betrekking hebben op Rijswijkse tracédelen of onderzoekslocaties. Zeiler, J.T., Wild of tam?Varkens langs de meetlat, neolithische varkensbotten uit Wateringen en Rijswijk Rijksweg A4 nader bekeken. ArcheoBone Rapport 52, 2006.
13
S. Molenaar, Plangebied Brasserskade, gemeente Delft/Rijswijk; archeologisch vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek. RAAPrapport 1361, 2006.
Voorlichting geven Lezingen 4 februari 2006, Steentijddag, onderwerp: ‘Ypenburg’.
J.M. Koot, ‘Archeologische kroniek over 2005 en 2006.’ In: Jaarboek 2007 van de Historische Vereniging Rijswijk, 2007, p. 120-137. O. Holthausen, Paulineburch. Voorlopige resultaten van het proefonderzoek op de locatie Klaroenstraat. Briefrapport, 9 januari 2007. Holthausen, O., Archeologisch Bureauonderzoek & Inventariserend Veldonderzoek Brandweerkazerne. Rijswijkse Archeologische Rapporten 11, juli 2006. Holthausen, O., Archeologisch Bureauonderzoek & Inventariserend Veldonderzoek Schoolstraat 31. Rijswijkse Archeologische Rapporten 12, maart 2007. O. Holthausen, Archeologisch Bureauonderzoek Ter Nieuburch. Oude Stadhuislocatie. Rijswijkse Archeologische Rapporten 13, maart 2007. O. Dorenbos en J.M. Koot, Aanvullend Archeologisch Bureauonderzoek & Inventariserend veldonderzoek Waterberging Hoekpolder. Rijswijkse Archeologische Rapporten 14, mei 2007.
Jaarverslag archeologie 2006 - 2007
O. Holthausen en J. van Oijen, Archeologische Begeleiding Planetenflats. Rijswijkse Archeologische Rapporten 15, juli 2007.
14
O. Holthausen, Archeologisch Bureauonderzoek ‘Kavel Wittebrug’. Locatie Vrijenban te Rijswijk. Rijswijkse Archeologische Rapporten 16, september 2007. J.M. Koot, ‘Rijswijk Hoekpolder’, ‘Rijswijk Klaroenstraat’ en ‘Sir Winston Churchilllaan’. In: ‘Archeologische kroniek in Holland’, 2006, in: Holland, 2007, p. 91-94. P.C. Vos, E.C. Rieffe en E.E. Bulten, Nieuwe Geologische Kaart van Den Haag en Rijswijk, 2007.
24 april 2006, Wereldvrouwen, onderwerp: ‘De Archeologie van Rijswijk’. 11 mei 2006, Historische Vereniging Rijswijk, werktitel: ‘Mijlpaal van Rijswijk’. 1 juni 2006, bewoners Woonzorgcentrum Vredenburch (Florence), onderwerp: ‘De Archeologie van Rijswijk’. 28 juni 2006, Archeologische Werkgroep Rijswijk, onderwerp: ‘Mijlpaal van Rijswijk’. 7 augustus 2006, Probus 3, onderwerp: ‘De Archeologie van Rijswijk’. 12 oktober 2006, Historisch Genootschap OudPijnacker, onderwerp: ‘De Archeologie van Rijswijk’. 10 november 2006, De Reuvensdagen, Eindhoven, onderwerp: ‘De midden-neolithische nederzetting van Ypenburg’. 23 mei 2007, Historische Vereniging Rijswijk, onderwerp: ‘Kastelen in Rijswijk’. 4 oktober 2007, AWN afdeling Houten, onderwerp: ‘De Archeologie van Rijswijk’. 8 oktober 2007, AWN afdeling Haarlem, onderwerp: ‘De Archeologie van Rijswijk’. 24 oktober 2007, AWN afdeling Den Haag e.o., onderwerp: ‘Mijlpaal gevonden!’. 25 oktober 2007, Historische Vereniging Rijswijk, onderwerp: ‘Inleiding presentatie mijlpaal, ontvangst van leden van de Historische Vereniging Rijswijk op de tentoonstelling “Mijlpaal gevonden!” in het Museum Rijswijk’.
Kort na de conservering was de mijlpaal op een tentoonstelling te zien.
Verder werden vondsten in bruikleen gegeven: - aan de tentoonstelling ‘Gat in de Stad’, Limburgs Museum te Venlo: een zilveren denarius uit de Romeinse tijd. Bruikleen 2005, liep door tot februari 2006. - aan een tentoonstelling in de bibliotheek Ypenburg: ‘Bodemvondsten uit Ypenburg’. Periode oktober-november 2006. - aan de tentoonstelling ‘Dood en Begraven’, Atrium Den Haag: een skelet van Ypenburg en kralen van barnsteen en git. Bruikleenperiode 17 oktober – 21 november 2006. - aan het Museon: ter voorbereiding op de zaal Prehistorie, overleg en selectie van de vondsten,
Tentoonstellingen en presentaties 3 maart 2006. Presentatie jaarverslag Archeologie 2005 in onze werkruimte op de werf door wethouder Bolte aan het bestuur van de Archeologische Werkgroep Rijswijk. 16 mei 2006. Workshop Rijswijkse Bos. Wij leverden een bijdrage met posters, met de presentatie ‘Inventarisatie Cultuurhistorische Waarden Rijswijkse Bos’ en aan de discussie. 27 november 2006. Presentatie herinrichting Rijswijkse Bos, locatie Rijswijkse Schouwburg. Er stonden panelen over groen, etc. Bij enkele panelen cultuurhistorie hebben wij tekst en uitleg gegeven over de cultuurhistorie van het Rijswijkse Bos (waar voorheen het paleis Huys ter Nieuburch stond). 26 oktober t/m 25 november 2007. De tentoonstelling ‘Mijlpaal gevonden!’ Aan de conservering van de in 2005 gevonden Romeinse mijlpaal heeft het Museum Rijswijk een kleine tentoonstelling gewijd. Daar waren ook vondsten elders uit Rijswijk te zien en hebben we verteld over de Romeinse weg en Rijswijk in de Romeinse Tijd.
Het skelet van een vrouw, gevonden in het grafveld van Ypenburg. Zij leefde ruim 5500 jaar geleden. Foto: Dirk Visbach.
15
Aanschouwelijk onderwijs: een schoolklas bezoekt de opgraving aan de Klaroenstraat.
vooral van de vindplaatsen Ypenburg en Rijksweg 4. De datum van de opening van de zaal is nog niet bekend. - aan het Museon, tentoonstelling ‘Recht en Vrede’, twee bakstenen van het middeleeuwse huis Te Blotinghe, vanaf 7 februari 2007. - aan het Museum Rijswijk, ‘Canon van Rijswijk’: diverse bodemvondsten en de gezichtsrecon structie van Ypje van Rijswijk. Geen reguliere tentoonstelling maar een herinrichting van de eigen collectie. Van 16 oktober 2007 (de publicatie van de Canon) tot medio mei 2008. - aan de Archeologische Dienst van de gemeente Den Haag, ‘5000 jaar wonen in Den Haag’, Atrium stadhuis Den Haag en Bibliotheek Ypenburg. Bruikleenperiode: 31 augustus – 31 december 2007. We hielpen mee om de toonstelling ‘Middeleeuwse kastelen in en om Schipluiden’ voor te bereiden, die terugkeert in het jaarverslag 2008. In enkele vitrines in de kelder van het Museum Rijswijk is een selectie van vondsten uit de Rijswijkse bodem te bezichtigen. De presentatie is van tijdelijke aard. In de toekomst komt er een definitieve archeologische presentatie.
Jaarverslag archeologie 2006 - 2007
De meeste archeologische resten liggen onzichtbaar in de bodem, maar soms komt er onverwacht iets aan de oppervlakte. Bij de herinrichting van oudRijswijk is de openbare waterput van de dorpskern gevonden, gemaakt voor het midden van de zestiende eeuw. Uit het ISV-fonds is geld beschikbaar gesteld om de waterput permanent zichtbaar te maken. We willen een glasplaat aanbrengen en zijn in 2006 begonnen met het ontwerp.
16
Rondleidingen Op 27 november 2007 hebben leerlingen van groep 6 van basisschool De Akker en de Oprit-Brugschool een rondleiding gekregen op de opgraving Klaroenstraat.
4 Personele zaken
De heer J.P. Crama
In het archeologisch team vonden enkele mutaties plaats. In december 2006 ging onze medewerker J.P. Crama met FPU. Hij heeft het archeologisch team vanaf 2000 op diverse terreinen ondersteund. Hij nam ons veel werk uit handen doordat hij inkomende telefoontjes afhandelde en logistieke werkzaamheden verrichtte, zoals voor het grote Ypenburgproject (!), interne verhuizingen en nog veel meer. De heer Crama deed zijn werk met veel enthousiasme, zeer voortvarend en met een onverstoorbaar goed humeur. Helaas wordt zijn plek niet opnieuw ingevuld. Aan het einde van het jaar 2006 bestond het archeo logisch team uit de gemeentelijk archeoloog, een seniorarcheoloog en twee gedetacheerde archeo logen. Op projectbasis werden specialisten en veld medewerkers ingehuurd. Een belangrijk deel van hun loonkosten werd gedekt met inkomsten uit de projecten. Evenals in de voorgaande jaren waren diverse vrijwilligers betrokken bij het archeologisch onderzoek. De vrijwilligers zijn lid van de Archeologische Werkgroep Rijswijk. Hun trouw, hun inzet en hun prestaties verdienen het dat zij ieder jaar weer met ere worden genoemd.
17
waarmee, Voor volgend jaar 5 Waarin, 6 waarvoor
Huisvesting Op huisvestingsgebied vonden in 2006 en 2007 nauwelijks ontwikkelingen plaats. In de werkruimte op de gemeentewerf werden enkele aanpassingen aangebracht om de werksituatie te verbeteren. In 2006 hebben we het depot in het Rijksbedrijvencentrum (RBC) definitief verlaten.
Automatisering De eerder ingezette automatisering werd dit jaar voortgezet. Databases zijn voortdurend in opbouw. Ook in 2006 zijn veel gegevens ingevoerd, waar onder de beschrijvingen van de bijna drieduizend dia’s van het project-Ypenburg. In 2006 en 2007 is de database van het projectYpenburg verder verfijnd. We hebben de volgende databases vervaardigd: • de boringen bij Ter Nieuburch 2007 • de deelonderzoeken in de omgeving van de mijlpaal 2006 en 2007 • het inventariserend onderzoek bij Paulineburch 2007 De depotadministratie is in 2007 gedigitaliseerd.
Jaarverslag archeologie 2006 - 2007
Kwaliteitsbevordering
18
Per september 2007 is de nieuwe Monumentenwet van kracht. Daarmee integreert de Nederlandse regering het verdrag van Malta (meestal kortweg ‘Malta’ genoemd) in de Nederlandse wetgeving. Met die integratie was de gemeente Rijswijk al eerder begonnen. ‘Malta’ kent namelijk aan de plaatselijke overheden een belangrijke rol toe bij het bewaken van ons archeologisch erfgoed. Wij hebben dit snel opgepakt en gaan daar de komende jaren mee door. Verder hanteren we de Kwaliteitsnormen Nederlandse Archeologie (KNA), die overigens regelmatig worden gewijzigd en verbeterd. In het jaarverslag over 2008 geven we hierover meer details.
Wanneer 2008 een spannend jaar wordt, zal dat te danken zijn aan dingen die zich niet laten voor spellen. Daarnaast hebben we een aantal minder spectaculaire maar wel erg nuttige voornemens: • onderzoek publiceren • informatieborden en ontwerp ‘zichtbaar maken waterput Herenstraat’ maken • voortzetting opgraving Klaroenstraat • jubileum taakveld archeologie • gemeentelijke onderzoeksagenda
Wilt u meer weten over het archeologisch onderzoek in Rijswijk of over vondstmeldingen, dan kunt u contact opnemen met: Archeologie Tel: (070) 326 1973 Fax: (070) 326 1410 E-mail:
[email protected] Wilt u meer weten over de monumentenzorg en monumentenvergunningen in Rijswijk, dan kunt u contact opnemen met: Monumenten Tel: (070) 326 1153 Fax: (070) 326 1410
[email protected]
Correspondentieadres Gemeente Rijswijk Dienst Grondgebiedzaken Afdeling Stad en Samenleving Sectie ROVM Bureau Monumentenzorg en Archeologie Postbus 5305 2280 HH Rijswijk Bezoekadres Stadhuis Rijswijk Bogaardplein 15 2285 DP Rijswijk
19
Jaarverslag archeologie 2006 - 2007
Colofon
20
Uitgave
Gemeente Rijswijk
Tekst
B. van der Have (Het Laatste Woord) en J.M. Koot
Redactie
B. van der Have en J.M. Koot
Foto’s
Gemeente Rijswijk; Bureau Monumentenzorg en
Archeologie, tenzij anders vermeld.
Vormgeving
Koring Grafische Vormgeving BV
Druk
Grafisch bedrijf Oranje/van Loon
Oplage
500
Datum
november 2009
Copyright
Gemeente Rijswijk
