VOORWOORD. Christiaan Begemann Laura Holtland Lioba Jung Catherine Preuß

VOORWOORD Voor u ligt het eindresultaat van een jaar lang onderzoek naar de mogelijkheden om het draagvlak en het aandeel van windenergie in Nederland te vergroten aan de hand van ‘Deense lessen’. Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van het interdisciplinaire honoursprogramma van de Radboud Universiteit Nijmegen. Na een inleidende cursus over de verschillen in cultuur en historie op het gebied van natuur- en milieuvraagstukken in Nederland en Duitsland (cursus ‘Nederland-Duitsland’), zijn wij in mei 2014 als Denktank, bestaande uit 7 studenten uit verschillende studierichtingen, begonnen met de formulering van een onderzoeksonderwerp. In eerste instantie wilde we ons onderzoek richten op de internationale samenwerking tussen Nederland, Duitsland en Denemarken op het gebied van windenergie in de Waddenzee. Door de beperkingen voor windenergie binnen het waddengebied door Natura2000 wetgeving, hebben we in het najaar van 2014 besloten om onze focus te verleggen naar het Deense windmolenpark Middelgrunden. Op basis van dit windmolenpark zijn uiteindelijk lessen getrokken voor de Nederlandse windenergie. Met dit besluit viel de connectie met Duitsland uiteindelijk weg, ondanks de naam van onze denktank “NederlandDuitsland”. Met een verder uitgewerkt onderzoeksplan is Natuur & Milieu benaderd om als opdrachtgever te fungeren. Zij ontvingen ons in de persoon van mw. T. Koek, programmaleider Energie, met open armen. Aan de hand van concrete adviezen in dit rapport hopen wij een bijdrage te kunnen leveren aan het doel waar Natuur & Milieu voor staat, namelijk het nastreven van duurzame windenergie en het doelmatig realiseren van het SER Energieakkoord. Vanuit de Radboud Honours Academy hebben wij ondersteuning mogen ontvangen van mw. dr. L. van de Grift. Wij danken haar zeer voor haar positieve inbreng, kritische opmerkingen en opbouwende adviezen.

Christiaan Begemann

Niek Stam

Laura Holtland

Jelle Thijssen

Lioba Jung

Bart van de Ven

Catherine Preuß

(mei 2015

RADBO UD HO NO URS AC ADE MY

Inhoudsopgave VOORWOORD 2 Inhoudsopgave .................................................................................................................................. 2 1.

Inleiding 4

2.

Methodologie ............................................................................................................................ 6

3.

Duurzame energie in nederland en denemarken ................................................................... 8 3.1 Oliecrisis............................................................................................................................. 10 3.2 Geen vrijblijvendheid .......................................................................................................... 11 3.3 Optimaal gebruik van de geografische ligging .................................................................... 12 3.4 Houding ten opzichte van duurzame energie ...................................................................... 12 3.5 Onderwijs ........................................................................................................................... 13 3.6 Coöperaties of grote bedrijven? .......................................................................................... 14 Liberalisatie energiemarkt ............................................................................................... 16 3.7 Politieke structuur ............................................................................................................... 19 Energieprojecten ............................................................................................................. 20 Weerstand binnen de politiek .......................................................................................... 21 3.8 Nederland als gasrotonde .................................................................................................. 23 Biomassa ........................................................................................................................ 23 Schaliegas ...................................................................................................................... 23 Windenergie .................................................................................................................... 24 3.9 Besluitvorming en implementatie ........................................................................................ 26

4.

Middelgrunden en windpark Fryslân .................................................................................... 28 4.1 Verantwoording .................................................................................................................. 28 4.2 Middelgrunden.................................................................................................................... 29 Structuur en totstandkoming van het project ................................................................... 29 4.3 Windpark Fryslân ............................................................................................................... 32 Structuur en totstandkoming van het project ................................................................... 33 Alternatieve projecten dwarsbomen de ontwikkeling van windpark Fryslân ............................................................................................................................ 34 4.4 Communicatie en participatie ............................................................................................. 37 4.5 Communicatiestrategieën ................................................................................................... 38 Welke communicatiestrategie?........................................................................................ 41 4.6 Draagvlak in Nederland en Denemarken ............................................................................ 41 4.7 Invloed van de uitvoerende partij ........................................................................................ 43 Communicatie met lokale bewoners ................................................................................ 43 Communicatie met de overheid ....................................................................................... 46 4.8 Burgerbewegingen ............................................................................................................. 49


3

De achtergrond van burgerbewegingen .......................................................................... 50 Strategie en invloed ........................................................................................................ 50 Financiële motivatie ........................................................................................................ 51 5.

Adviezen ................................................................................................................................. 53 5.1 Danish board of Technology ............................................................................................... 53 Informeren van de politiek ............................................................................................... 54 Informeren van het publiek .............................................................................................. 54 5.2 Onafhankelijk consulterend instituut in Nederland .............................................................. 56 Het opzetten van het onafhankelijk consulterend instituut ............................................... 59 5.3 Framing van windenergie voor politieke partijen ................................................................. 60 VVD ................................................................................................................................ 61 PvdA ............................................................................................................................... 62 PVV................................................................................................................................. 63 SP ................................................................................................................................... 64 CDA ................................................................................................................................ 65 D66 ................................................................................................................................. 66 SGP ................................................................................................................................ 67 GroenLinks...................................................................................................................... 67 PvdD ............................................................................................................................... 67 Algemeen advies............................................................................................................. 67

6.

Conclusie ................................................................................................................................ 69 6.1 Vergelijkingsanalyse ........................................................................................................... 69 6.2 Adviezen ............................................................................................................................ 71

7.

Bibliografie ............................................................................................................................. 73

4


1.

Inleiding

De Nederlandse en Deense overheid stimuleren duurzame energie en bevorderen innovatie van duurzame energietechnieken om in de toekomst een zo groot mogelijk deel van de energievoorziening duurzaam op te wekken. Dit initiatief wordt op het eerste oog door een merendeel van de bevolking positief ontvangen. Echter, wie zich erin verdiept, stuit veelal op negatieve berichtgeving over kritiek van burgers. 1 Voorbeelden zijn er in overvloed, bijvoorbeeld doordat burgers vrezen dat windmolenparken een slechte invloed hebben op toerisme en hierdoor zowel in de planning als in de verwezenlijking van het windmolenpark grote vertraging wordt opgelopen. Ook alom bekend is het not-in-my-backyard argument, wat onderstreept dat burgers veelal huiverig zijn voor een windmolenpark dicht bij hun woon- en leefomgeving. 2 Aldus raken het duurzame karakter en de voordelen van windenergie veelal ondergesneeuwd door hevige kritiek, wat resulteert in een negatief imago voor windmolens en vaak een minder succesvolle exploitatie. De paradox die hier duidelijk naar voren komt, is dat

men

over

het

algemeen

positief

staat

tegenover

windenergie,

maar

de

windmolenprojecten die dit doel nastreven uiteindelijk aan enorm veel kritiek en tegenstand onderhevig zijn. In Nederland worden windmolenparken veelal samen door grote energiebedrijven en de overheid met nationaal en Europees geld gefinancierd. Participatie van burgers in de financiering en exploitatie van windmolenprojecten komt voor, maar is tot op heden meer uitzondering dan regel en kleinschalig van aard. De huidige aanpak leidt niet tot meer draagvlak, wat ons als denktank verbaast. Er is immers een land dat al jaren laat zien dat meer burgerparticipatie in windmolenprojecten leidt tot een groot draagvlak voor windmolenparken en de succesvolle exploitatie ervan, namelijk Denemarken. Waarom lukt het de Denen wel? Anders gezegd, is de huidige aanpak van Nederland wel de juiste? Deze denktank wil advies geven over hoe draagvlak onder de Nederlandse burgers voor de ontwikkeling van windmolenparken vergroot kan worden. Het imago van windmolenprojecten in Nederland heeft een positieve boost nodig, wil zij in de toekomst succesvol zijn. De druk om de energievoorziening te ‘verduurzamen’ wordt immers sterk beïnvloed door Europese richtlijnen, welke in het kader van het Europees lidmaatschap nagekomen dienen te worden. Voor het vergroten van draagvlak van burgers voor windmolenprojecten, zoals Windpark Fryslân, speelt burgerparticipatie een belangrijke rol.

1

http://www.volkskrant.nl/dossier-archief/nee-niet-ook-nog-dat-gezoem-hier~a3461886/?akamaiType=FREE

2

http://en.wikipedia.org/wiki/NIMBY


5

In ons onderzoek richten wij ons op het beantwoorden van de volgende hoofdvraag: Hoe kan Nederland bij de ontwikkeling van nearshore-windparken zoals Windpark Fryslân het draagvlak van de lokale bevolking vergroten aan de hand van het Deense participatiemodel, zoals dat bij Middelgrunden is toegepast?

Deze vraag zal worden beantwoord middels een vergelijkingsanalyse tussen Nederland en Denemarken, die zich toespitst op de politieke structuren, communicatie, structuur van de energievoorziening, besluitvorming, burgerbewegingen en de houding tegenover groene energie. Middels het uitlichten van deze aspecten is het mogelijk om een compleet beeld te vormen in het kader waarbinnen windmolenprojecten in Nederland en Denemarken tot stand komen. Een vergelijking voor zowel Nederland als Denemarken in dit brede kader van aspecten, maakt het voor ons mogelijk te onderzoeken waar de pijnpunten liggen, deze vervolgens te analyseren en concrete adviezen te geven die het draagvlak onder de lokale bevolking voor burgerparticipatie kunnen vergroten. Daarmee dient men vanzelfsprekend een realistische houding aan te nemen, wat is immers haalbaar in Nederland en wat niet en hoe dient dit bewerkstelligd te worden? Als werkwijze voor de totstandkoming van dit onderzoek is literatuur- en bronnenonderzoek gedaan. Dit heeft geleid tot een brede oriëntatie binnen de problematiek die heerst omtrent windmolenprojecten. Om vervolgens de koppeling te maken tot het succes betreffende de burgerparticipatie, hebben wij ons gericht op het windmolenpark Middelgrunden. Dit park wordt beschouwd als een schoolvoorbeeld voor burgerparticipatie. De opbouw van het rapport is als volgt. Allereerst wordt de situatie met betrekking tot groene energie in Denemarken en Nederland vergeleken. Vervolgens wordt aan de hand van twee voorbeeldcases in Nederland en Denemarken geprobeerd een duidelijk beeld te geven hoe de verschillen tussen Nederland en Denemarken tot uiting komen in het ontwikkelingsproces van een dergelijk windpark. Tot slot wordt een advies gegeven over hoe Nederland net als Denemarken op een succesvolle manier gebruik zou kunnen maken van burgerparticipatie.

6


2.

Methodologie

Het doel van dit onderzoek, om aan de hand van het Deense participatiemodel adviezen te formuleren voor de vergroting van draagvlak bij de ontwikkeling van nearshore-windparken in Nederland, leent zich volgens de kenmerken van Baarda, De Goede en Teunissen (2005), 3 uitermate

goed

voor

een

kwalitatieve

onderzoeksbenadering.

Het

gaat

bij

dit

beleidsvraagstuk immers om het doorgronden van de creatie van draagvlak en de werking van het participatiemodel. Binnen de kwalitatieve onderzoeksbenadering zijn er verschillende varianten. Er is gekozen, conform de vraagstelling van dit onderzoek, voor een meervoudige casestudy. Bij een casestudy wordt het onderzoeksthema aan de hand van een concreet geval bestudeerd. 4 De ‘gevallen’ in deze studie betreffen twee afzonderlijke windmolenparken: één in Denemarken en één in Nederland. De keuze voor deze casussen wordt verder toegelicht in paragraaf 4.1. Voordat de casestudy is uitgevoerd is er aan de hand van een combinatie van bronnenonderzoek

en

literatuurstudie

gekeken

naar

de

achtergronden

van

de

energiemarkten van Denemarken en Nederland. Doel van deze vergelijkingsanalyse is om een beeld van energiemarkten van de beide landen te krijgen, zodat er bij het doen van de casestudy meer duidelijkheid is over de situaties waarin de windmolenparken zich bevinden. Voor het bronnenonderzoek is gebruik gemaakt van zowel primaire bronnen als secundaire bronnen, zoals (project-) websites, opiniestukken, nieuwsartikelen en (nationale) databanken. Deze (primaire) bronnen vormden een belangrijke bron om de weerstand en gevoelens van belanghebbenden te inventariseren. De literatuurstudie berust voornamelijk op onderzoeksrapporten en wetenschappelijke artikelen. De resultaten van deze gegevens gaven ons een beeld van de gebeurtenissen op de lange termijn. De eerder genoemde casestudy berust net als de vergelijkingsanalyse op bronnenonderzoek en literatuurstudie. Binnen vergelijkingsanalyse is er gekozen om een beperkt aantal aspecten mee te nemen in het onderzoek. Om de Deense lessen in Nederland te kunnen toepassen, worden de aspecten voorafgaand aan de vergelijkingsanalyse op hun haalbaarheid beoordeeld. Het is voor ons als denktank bijvoorbeeld niet mogelijk om de hele politieke agenda te herstructureren. We hebben echter de mogelijkheid om heel specifieke, haalbare adviezen op basis van de vergelijkingsanalyse te bedenken. De keuze om bepaalde aspecten binnen het onderzoek wel of niet te onderzoeken berust verder op onderling overleg en overleg met

3

Baarda, De Goede en Teunissen (2005) p.7

4

Baarda, De Goede en Teunissen (2005) p.8


7

Natuur & Milieu. Afwegingen die hierbij een rol spelen zijn kennis, haalbaarheid, relevantie, tijd en verlangens vanuit Natuur & Milieu. Resumerend kan worden gesteld, dat er eerst een vergelijksanalyse is uitgevoerd waarbij de energiemarkten van Nederland en Denemarken centraal staan. Daarna wordt hier op voortgebouwd met casestudies van twee windmolenparken, een in Nederland en een in Denemarken.


8

3. Duurzame energie in nederland en denemarken Binnen de Europese Unie staat duurzame energie hoog op de politieke agenda. Met deze reden is door de landen binnen de Europese Unie een doelstelling gezet, waarbij ieder land haar aandeel duurzame energie fors moet verhogen. In 2010 werd tussen de EU-lidstaten afgesproken dat per 2020 20% van de energie in Europa duurzaam moet zijn. 5 Nederland is één van de landen die ver achterloopt op de realisatie van deze doelstelling. Voor Nederland is het daarom hoog tijd om een tandje bij te schakelen als het op duurzame energie aankomt. Nederland leunt momenteel nog te veel op de gaswinning. Dit heeft al op verschillende manieren tot consequenties geleid, zo verloopt de Nederlandse gaswinning in Groningen door optredende aardbevingen niet bepaald vlekkeloos. 6 Maar ook de afhankelijkheid van gas en olie uit andere landen brengt veel onzekerheden met zich mee, denk aan de afsluitingen en beperkingen van Rusland een paar jaar geleden. Waar landen zoals Denemarken geen probleem hadden met de doelstellingen voor 2020, lieten landen als Duitsland en het Verenigd Koninkrijk het afweten. 7 Onder aanvoering van deze twee grootmachten werden de doelstellingen voor 2020 in 2012 aangepast tot 14% duurzame energie. 8 Uit een tussentijds rapport is gebleken dat Nederland maximaal 10 tot 12% aan hernieuwbare energie zal produceren in 20201, waarmee ook deze doelstellingen te hoog lijken voor Nederland. 9 In Denemarken zal in 2020 waarschijnlijk 30% van haar energie duurzaam van aard zijn. 10 Om het aandeel van windenergie in Nederland en Denemarken op een vergelijkbare manier te meten, kan naar de elektriciteitsproductie gekeken worden. In figuur 3.0.1a. is te zien dat in 2012 5% van de totale elektriciteitsproductie in Nederland uit windenergie bestond. 11

5

http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/europese-unie/europa-2020

6

http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/pbl-2014-nationale-energieverkenning-2014_01364.pdf

7

http://www.nrc.nl/klimaat/2012/06/15/een-barstje-in-20-20-20-in-2020/

8

http://www.euractiv.com/energy-efficiency/france-saved-energy-efficiency-d-news-513263

9

http://www.z24.nl/ondernemen/nederland-zwaar-achterop-bij-doelstelling-duurzame-energie-501746

10

http://www.erec.org/fileadmin/erec_docs/Documents/Publications/EREC-roadmap-V4_final.pdf

11

http://eduweb.eeni.tbm.tudelft.nl/TB141E/mobile.php?elektriciteit-conversie

9


Figuur 3.0.1: Elektriciteitsproductie Nederland; a. 2012;

12

b. doelstelling 2020

13

Het huidige percentage in Nederland is niets in vergelijking met Denemarken, waar 33% van de elektriciteitsproductie uit windenergie werd opgewekt, zie figuur 3.0.2a. De doelstelling om in 2020 25% van de elektriciteitsproductie uit wind op te wekken lijkt voor Nederland onhaalbaar.

Figuur 3.0.2: Elektriciteitsproductie Denemarken a. 2012; b. 2020 (doelstelling)

14

De politieke wil om in Nederland aan duurzame energieproductie te doen lijkt momenteel onder de kabinetten van Rutte te ontbreken. In 2010 verminderde de Nederlandse regering na de aanstelling van het kabinet Rutte I haar doelstelling van 20% naar 14%. Ook werden subsidies op groene energie drastisch gekort, van vier miljard euro onder Balkenende IV 12 13 14

http://eduweb.eeni.tbm.tudelft.nl/TB141E/mobile.php?elektriciteit-conversie http://www.pbl.nl//sites/default/files/cms/publicaties/pbl-2014-nationale-energieverkenning-2014-tabellenbijlage.pdf

http://www.ens.dk/sites/ens.dk/files/dokumenter/publikationer/downloads/danmarks_energi_og_klimafrems krivning_2014.pdf


10

naar anderhalf miljard euro onder Rutte I. Bovendien werden de emissiedoelstellingen bijgesteld: De Nederlandse CO2-uitstoot hoeft tot 2020 niet langer met 30, maar slechts met 20% te dalen. 15 Enkel de kleur van een kabinet kan de structurele tekortkomingen van Nederland op het gebied van duurzaam energiebeleid echter niet verklaren. Waarom is een goed ontwikkeld westers land als Nederland niet in staat haar doelstelling van 14% duurzame energie te halen? Nederland produceert erg weinig duurzame energie in vergelijking met andere Europese landen zoals Duitsland, Portugal, Italië, Spanje en Denemarken. 16 Waarin zit het grote verschil tussen Nederland en Denemarken? Waarom zijn de Denen in staat meer duurzame energie te produceren dan hun eigenlijke doel was? En waarom heeft Nederland hier zo ontzettend veel moeite mee? Een groot deel van het antwoord op deze vragen ligt in de sociale, bestuurlijke, politieke en geschiedkundige context van de beide landen. Verschillen tussen beide landen met betrekking tot contextuele factoren zullen in dit hoofdstuk daarom nader uitgelegd worden.

3.1 Oliecrisis Een belangrijk verschil in de snellere ontwikkeling en vooruitgang op het gebied van duurzame energie in Denemarken ten opzichten van Nederland, is de Deense gedachtegang om niet afhankelijk te zijn van anderen wat betreft de energievoorziening. Nederland legt hierop niet zo zeer de nadruk, waardoor de relevantie van het innoveren op het gebied van duurzame energie erg laag is. Dit grote verschil in gedachtegang over afhankelijkheid van energie, tussen Nederland en Denemarken, is tijdens de oliecrisis in de jaren zeventig ontstaan. Rond 1970 was Denemarken voor meer dan 90% van haar energievoorziening afhankelijk van geïmporteerde olie. De oliecrisis van 1973 had daarom ernstige consequenties voor het land. Net als in de rest van Europa leidde de crisis tot een economische recessie, tot een afname van industriële productie en veel werkloosheid. Maar vooral gevoelsmatig waren de consequenties groot. Denemarken voelde zich kwetsbaar en afhankelijk van andere landen, want zij kon niet terugvallen op eigen energiebronnen. De Denen hadden dus een grote behoefte aan autarkie en de mogelijkheid zichzelf te voorzien van energie. Van 1973 tot eind jaren ‘90 voerde de Deense overheid daarom gericht en systematisch beleid om de rol van olie te verkleinen en om uiteindelijk onafhankelijk te worden van andere landen op het gebied van energie. 15

http://www.ens.dk/sites/ens.dk/files/dokumenter/publikationer/downloads/danmarks_energi_og_klimafremskrivning_2014.pdf

http://www.spiegel.de/wirtschaft/unternehmen/hollaendische-energiepolitik-frau-antje-heizt-mit-kohle-a-801162.html 16

http://www.dekoepel.org/duurzame-energie-europa-vs-vergelijking/


11

Duurzame energie is door de oliecrisis ineens op de Deense politieke agenda komen te staan. De eerste windparken in Denemarken zijn daarom al in de jaren zeventig van de vorige eeuw gebouwd als een reactie op deze recessie. De windparken werden door boeren op eigen grond gebouwd. Nadat in 1985 door middel van een referendum een verbod op kernenergie werd doorgezet kreeg windenergie een nog belangrijkere rol binnen de Deense energievoorziening. 17 De Denen zijn dus al veel langer dan de Nederlanders bezig met het ontwikkelen van duurzame energie en het streven naar onafhankelijkheid van fossiele grondstoffen. In Nederland werd het besparen van energie en het bevorderen van de ontwikkeling van groene energie lang genegeerd, aangezien Nederland in tegenstelling tot Denemarken over een grote gas- en olievoorraad beschikt.

3.2 Geen vrijblijvendheid Denemarken zet al vanaf 1973 hoog in op duurzame energie, terwijl Nederland het investeren in windparken of zonne-energie blijft uitstellen. Deze lijn zet zich door in de rol die de overheid speelt in de regelgeving omtrent duurzame energie. In Denemarken speelt de overheid een strenge rol en legt regels met betrekking tot duurzaamheid op. Het energienetwerk, de grootste leverancier (DONG) en grote delen van de nieuwe windparken zijn in de handen van de Deense overheid. De overheid verbindt consequenties aan haar doelstellingen en behalve stimulerende maatregelen worden er ook duidelijke verplichtingen gesteld. Sinds 2013 zijn verwarmingen die olie en gas nodig hebben verboden in nieuwe gebouwen en onlangs werden de Deense klimaatdoelstellingen wettelijk vastgelegd. De vrijblijvendheid is er af. 18 Terwijl in Denemarken duidelijke maatregelen van de regering doorgezet worden, werd in 2010 in Nederland, in Eemshaven, nog een nieuwe kolen- en gasenergiecentrale gebouwd, die in 2014 aan het energienet werd aangesloten. 19 De regering in Nederland heeft wat groene energie betreft geen eenduidige lijn in haar beleid, zo worden de doelstellingen op het gebied van energie en klimaat na elke kabinetswijziging weer aangepast of bijgesteld, dit is in het bijzonder te merken bij de subsidieregelingen.

17

http://Dänisch.de

18

http://www.squarewise.com/downloads/publicaties/20140617,_ART_FD_ENERGIE,_Lessen_voor_

Nederland_van_duurzame_koploper_Denemarken_(KV,MV).pdf 19

http://www.rwe.com/web/cms/de/348154/rwe-technology-der-anlagenspezialist-im-rwe-konzern/bauprojekte/neubauprojekte/eemshaven/


12

3.3 Optimaal gebruik van de geografische ligging Denen hebben veel voordelen uit hun geografische ligging gehaald bij het zoeken naar alternatieve vormen van energie om zo minder afhankelijk te zijn van externe leveranciers. Vanwege de gunstige windcondities kon Denemarken de pionier op het gebied van moderne windenergie-technologie worden. Nederland zou ook op een duurzame manier gebruik kunnen maken van haar ligging. Door de geografische positie in het hart van Europa en het logistieke, petrochemische en industriële centrum rond de haven van Rotterdam zou Nederland het centrum voor biobrandstof van Europa kunnen worden. Verder heeft Nederland belangrijke expertise in offshore windenergie, CO-verbranding van biomassa in kolencentrales, de methoden van voorbehandeling van de biomassa, het gebruik van stortgas en het gebruik van warmtepompen in combinatie met kou- en warmteaccumulator. Ook heeft Nederland een sterke internationale reputatie op het gebied van onderzoek naar duurzame energie, mede dankzij energie-onderzoekscentrum ECN. 20 Nederland houdt echter vast aan haar rol als gasrotonde (zie paragraaf 3.8) van Europa en loopt zo de kansen op gebied van duurzaamheid mis. In de jaren ’90 is in samenwerking met de Gas Unie en Energie Beheer Nederland, bedrijven die inmiddels voor 100% in staatshanden zijn, gekozen om van Nederland de ‘Gasrotonde van Noordwest-Europa’ te maken. Het idee was dat als onze eigen gasvoorraden opraken, of om andere redenen niet meer aangesproken kunnen worden, wij in ieder geval kunnen blijven handelen in gas. Tot op heden lijkt deze strategie nog steeds gevolgd te worden. 21

3.4 Houding ten opzichte van duurzame energie Denemarken behandelt duurzame energie als een belangrijk speerpunt binnen de politiek en is consequent in het streven naar complete onafhankelijkheid van externe leveranciers. Dit heeft niet alleen effect op de regelgeving in het land, maar ook op de houding van de Deense bevolking. Uit enquêtes blijkt dat in 2002 minstens 70% van de Denen windenergie ondersteunt en dat slechts 5% van de bevolking tegen windenergie is. In 2009 geeft 92% van de Denen aan windenergie te ondersteunen. 85% van de ondervraagden gaf aan dat zij 20

http://www.nbso-stuttgart.de/de/topsektoren/energie/

21

http://www.vn.nl/Archief/Economie/Artikel-Economie/Voorbij-de-gasdroom-onze-ongezonde-relatie-met-Rusland.htm

http://www.gasunie.nl/en/news/gas-infrastructure-companies-commit-to-working-together-to-develo http://www.rekenkamer.nl/Publicaties/Onderzoeksrapporten/Introducties/2012/06/Gasrotonde_nut_noodzaak _en_risico_s Interview met Bas Eijckhout d.d. 10-02-2015


13

er geen problemen mee zouden hebben wanneer dit op lokaal niveau in hun omgeving zou plaatsvinden. 22 Ook in Nederland is de algemene opinie met betrekking tot windenergie overwegend positief. Smart Agent Company liet in 2008 zien, dat 23% van de Nederlanders erg betrokken was bij windenergie, 30% het een goed initiatief vond, maar nog wel bezwaren had, 34% relatief onverschillig was en 13% nog negatief tegenover windenergie stond. 23 Onderzoek van Ipsos 24 en Fryslân foar de Wyn 25 in 2014 lieten zien dat 70 tot 75% van de Friese en Noord-Hollandse bevolking positief tegenover windenergie staat en slechts 7% het niet eens is met het streven naar meer windenergie. Wanneer er echter plannen voor het ontwikkelen van een windpark in de buurt komen, stuiten Nederlandse projectontwikkelaars in tegenstelling tot Deense projectontwikkelaars op veel weerstand. Hoe is dit mogelijk in de wetenschap dat Nederlanders inmiddels net zo positief over windenergie zijn als Denen? De Denen lijken zich door de hoge prioriteit die zij aan duurzame energie geven veel meer met groene energie te identificeren. Windpark Middelgrunden is hier een goed voorbeeld van. Dit windpark voor de kust van Kopenhagen is veel terug te vinden op ansichtkaarten en wordt gezien als een soort attractie en bezienswaardigheid van de Deense hoofdstad. Het feit dat dit project het meest gefotografeerde windpark ter wereld is illustreert dit. Volgens onbevestigde vermoedens zou een reden voor de negatievere houding tegenover windparken in Nederland kunnen voortkomen uit het feit dat de Nederlanders veel waarde aan uiterlijk beeld van hun land hechten. Ze willen het idyllische beeld van rivieren door oneindig laagland behouden. Windparken aan de horizon passen niet bij dit beeld. De Denen zouden zich daarentegen meer spiegelen aan de andere Scandinavische landen, waarbij vergeleken het Deense landschap monotoon is. Een dergelijke suggestie blijft echter zeer hypothetisch, gezien er geen wetenschappelijk onderzoek naar gedaan is en het meer berust op interpretatie.

3.5 Onderwijs Naast deze identificatie met groene energie en het daarbij behorende landschap kenmerkt Denemarken zich door haar ‘duurzame’ onderwijsbeleid. Al vanaf jonge leeftijd wordt er in Denemarken aandacht gegeven aan duurzame energie. Lessen over hernieuwbare 22

http://www.windpower.org/en/policy/public_opinion.html

23

http://www.nwea.nl/sites/default/files/Onderzoek%20SmartAgent%20Company,%202008.pdf

24

http://nieuws.eneco.nl/download/63549/onderzoekipsosafsluitdijk.pdf

25

http://fryslanfoardewyn.nl/friksbeheer/wp-content/uploads/2014/08/Rapportage-Draagvlakonderzoek-windenergie-initiatieven-in-Friesland.pdf


14

energieën zijn deel van het Deense curriculum in scholen. Een Deens educatieprogramma dat de afgelopen jaren een centrale rol in de pedagogische discussie over milieueducatie heeft gespeeld is de ‘actie-competentiemethode’. Het doel van dit programma is om scholieren in aanraking te brengen met de milieuproblematiek en zodoende de kinderen met een bredere bewustwording te laten opgroeien. Hierbij kan gedacht worden aan vermindering van watergebruik en/of elektriciteitsverbruik. 26 De kinderen worden met het bewustzijn opgevoed dat iedereen voor het milieu verantwoordelijk is en iedereen ook een bijdrage kan leveren aan het verbeteren van het milieu. Voor kinderen die na afloop van de schooltijd zich verder met energiebeleid en hernieuwbare energie willen bezighouden worden er in Denemarken over dertien verschillende Masterstudies op dit gebied aangeboden. 27 In Denemarken zijn hernieuwbare energie en milieu thema’s waarmee de bevolking van klein af aan geconfronteerd wordt, wat zeker ook de identificatie met groene energie bevordert. Deze educatieprojecten op vroegtijdige leeftijd maakt groene energieproductie voor Denen ‘normaler’. Bovendien vergroot het de acceptatie van deze energieproductie in hun woon- en leefomgeving.

3.6 Coöperaties of grote bedrijven? Een ander belangrijk punt dat Denemarken een grote voorsprong gegeven heeft op het gebied van succesvolle ontwikkeling van windparken, is de grote betrokkenheid van de lokale bevolking. Over de structuur van de Deense energievoorziening wordt vaak gezegd dat zij veel burgerparticipatie kent en op lokaal niveau wordt verzorgd. Mede door deze aanpak zou de energiemarkt in Denemarken voor een groot deel uit duurzame energie bestaan. Het is echter de vraag of dit in Denemarken nog steeds het geval is. Klopt het idee dat binnen de Nederlandse energiewereld grote bedrijven de scepter zwaaien, terwijl in Denemarken de coöperaties een grotere rol spelen? Het idee van een coöperatie heeft zijn oorsprong niet in de energiesector. Verenigingen en Coöperaties (‘laug’) in het algemeen zijn diep geworteld in de Deense cultuur, een cultuur waar vertrouwen een belangrijke rol speelt. 28 Al sinds de middeleeuwen is de laug een gangbare methode voor Denen om initiatieven op te starten en te organiseren. 29 In de negentiende en twintigste eeuw werd de industriële verwerking van

26

http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/1350462970030205

27

http://www.mastersportal.eu/study-options/268533854/energy-engineering-denmark.html https://carolineboessenkool.files.wordpress.com/2014/10/hoe-de-deen-zijn-windmolen-leerde-omarmen.pdf

28 29

http://www.renewableenergyworld.com/rea/blog/post/2013/03/renewable-energy-cooperatives-power-to-the-people


15

landbouwproducten in de vorm van coöperaties georganiseerd. 30 De ontwikkeling van coöperaties opende zelfs deuren naar de politiek voor mensen van het platteland. In 1901 kreeg Denemarken zijn eerste premier met agrarische achtergrond, wat door de oude politieke elite als een belediging werd ervaren. Er bestaat met andere woorden een duidelijke samenhang tussen de rol van coöperaties in de Deense cultuur en de politieke structuur van Denemarken. Tegenwoordig spelen de coöperaties vooral een rol bij duurzame energie. In 2001 werden 86% van alle windmolens door coöperaties gebouwd. 31 Meer dan 150.000 huishoudens (bij een bevolking van 5.5 miljoenen) hadden in 2004 óf zelf een windmolen óf waren lid van een coöperatie. De eerste coöperaties voor het ontwikkelen van een windpark ontstonden tijdens de oliecrisis in 1973 en de discussies rondom kernenergie die daartoe hoorden. In de jaren tachtig van de vorige eeuw was kernenergie ook in Denemarken een groot onderwerp, hoewel er geen kerncentrales in het land zelf stonden. 32 Tijdens de eerste oliecrisis wilden ook Deense energiebedrijven kerncentrales bouwen. Voor deze plannen was er echter geen draagvlak bij de bevolking. In plaats daarvan begonnen vele Denen hun eigen windmolens neer te zetten. Het verzet en de alternatieven van de Deense bevolking werden ook in de politiek meegenomen en in 1985 besloot het parlement om kerncentrales uit alle toekomstige plannen voor de ontwikkeling van de energiesector in Denemarken uit te sluiten. In plaats van de kernenergie begon de Deense regering de exploitatie van windenergie te bevorderen. Een stimuleringsmiddel hiervoor was de invoering van belastingvrijstellingen voor burgers, die zelfstandig of als coöperatie, met andere huishoudens, een windmolen wilden bouwen. 33 Tegenwoordig wordt windenergie nog weinig aan de hand van coöperaties gerealiseerd. Deense windenergie werd tot 2000 hoofdzakelijk door windcoöperaties opgewekt, maar de Deense energiemarkt is net als de Nederlandse in het afgelopen decennium op last van de Europese Unie geliberaliseerd. Dit heeft er in Denemarken en in Nederland toe geleid dat grote energiebedrijven de energiemarkt overheersen, windenergie vormt hierbij geen uitzondering. Er bestaan vandaag de dag veel windcoöperaties uit de tijd voor de liberalisering, maar tegenwoordig zijn het de grote ondernemingen, die zeggenschap hebben over windmolenparken.

30

http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=4419832

31

http://www.greenpeace.org/international/en/news/Blogs/makingwaves/owners-of-the-wind/blog/51120/

32

http://www.zonstraal.be/forum/viewtopic.php?t=17743

33

http://america.aljazeera.com/opinions/2014/11/denmark-war-againstcoalgermanyrenewableenergy.html

16


Liberalisatie energiemarkt Energievoorziening is van oudsher een nutsvoorziening. Dat betekent dat energie door nutsbedrijven geleverd wordt. In het begin van de 20e eeuw had elke gerenommeerde gemeente haar eigen energiebedrijf. Deze overheidsbedrijven fuseerden op den duur tot grotere energiebedrijven, vaak op provinciaal niveau. Deze nutsbedrijven kenden tot de invoering van de elektriciteitswet in 1998 een monopoliepositie. Bovendien waren deze bedrijven vaak zowel producent, netbeheerder als leverancier. Sinds de Wet onafhankelijk netbeheer uit 2006 zijn deze taken gesplitst, hiermee is de verdere privatisering in gang gezet. Dit heeft in Nederland geleid tot de komst van of de overname door verschillende buitenlandse energiemaatschappijen, zoals het Deense ‘Dong’, het Franse ‘GDF Suez’, het Duitse ‘E.ON’, het Zweedse ‘Vattenfall’ en het Duitse ‘RWE’. In figuur 4.5.1 is te zien hoe private bedrijven sinds 1996 hun slag hebben geslagen bij het realiseren van windmolenparken in Denemarken. Belangrijke motor achter de toegenomen investering van bedrijven was de invoering van een elektriciteitsbelasting, waarbij de groene elektriciteitsopwekking werd vrijgesteld. 34

Figuur 4.5.1: Bijgebouwde windmolens per jaar naar type eigenaarschap

In

1999

besloot

de

Deense

regering

om

35

het

zogenaamde

feed-in-tarief

(terugleveringsvergoeding) voor windmolens af te bouwen. 36 Deze terugleveringsvergoeding hield in dat eigenaren van windmolens per geleverde kWh een vastgesteld bedrag kregen 34

http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0301421506000899

35

http://bec.divydovy.com/wp-content/uploads/2010/11/DTI-report-on-Denmark-and-coop-involvement-with-wind-turbs.pdf

36

http://www.sciencedirect.com.proxy.ubn.ru.nl/science/article/pii/S0301421508003649

17


uitbetaald. Een belangrijk deel van dit vastgestelde bedrag werd door de overheid uitbetaald. De afschaffing hiervan betekende dat het voor particulieren minder aantrekkelijk is om in windmolens te investeren. De jaren die hierop volgden werden er dan ook nog nauwelijks windmolens op land bijgebouwd, zie figuur 4.3.2. Wel werd er vanaf die tijd door grote bedrijven geïnvesteerd in windmolenparken op zee. De Deense overheid hoopte dat marktwerking de bouw van windmolens zou blijven stimuleren. Dit blijkt echter niet het geval te zijn en vanaf 2009 werd de terugleveringsvergoeding nieuw leven ingeblazen. 37 De schaal, complexiteit en kosten van windturbines zijn niet meer te vergelijken met 10 jaar geleden. Het lijkt daarmee onwaarschijnlijk dat de kleinschaligheid van lokale particuliere initiatieven kans van leven hebben, tussen het geweld van de grote geliberaliseerde windparken. 38

Figuur 4.3.2:

Bouw van windmolens in Denemarken per jaar

39

Het aantal coöperatie- en eenpersoonseigenaarschappen is in Denemarken de afgelopen jaren al afgenomen, vanwege de inefficiëntie van kleine windparken. 40 Particulieren die toch ergens in wilden investeren kochten aandelen in grote projecten, zoals de windparken op zee, opgezet door energiebedrijven. Bovendien werd met een populatie van 5 miljoen

37

http://theenergycollective.com/sites/theenergycollective.com/files/imagepicker/346316/denmark%20wind%20

energy%20infographic.jpg 38

http://theenergycollective.com/greenwell-future/230046/denmark-s-community-wind-power-movement-retreat

39

https://www.irena.org/DocumentDownloads/Publications/GWEC_Denmark.pdf

40

http://geographical.co.uk/uk/item/400-when-the-wind-blows

18


mensen op een gegeven moment de limiet bereikt van wat particulieren willen of kunnen investeren in windenergie. 41 De privatisering heeft het er voor de overheid niet makkelijker op gemaakt. Overheden hebben namelijk minder invloed binnen die energiewereld omdat marktpartijen niet meer door overheden mogen worden gefinancierd. 42 De Deense overheid probeert toch de bouw van windmolens te blijven ondersteunen, dit doet ze onder andere door het opstellen van energievisies voor de lange termijn, waarmee ze vertrouwen creëert in de markt. In het ‘Energy Policy Agreement of 21 February 2008’ heeft de Deense overheid vastgelegd dat nieuwe windparken op land voor minstens 20% in bezit moeten zijn van omwonenden. 43 Op deze manier blijft de burger op land betrokken. De bouw van windmolenparken op zee gaat op basis van aanbestedingen, waarbij de inschrijver met het laagste feed-in-tarief de gunning wint. 44 Bedrijven als Dong Energy, E.ON en Vestas komen hierbij vaak als winnaar uit de bus. Al met al kan worden gesteld dat de sterke groei van Deense windmolens op land flink is afgenomen, zie figuur 4.3.3. In plaats daarvan wordt er ingezet op windenergie op zee.

Figuur 4.3.3: Windmolencapaciteit in Denemarken

45

De aanname dat binnen de Nederlandse energiewereld grote bedrijven de scepter zwaaien, terwijl in Denemarken de coöperaties een grotere rol spelen, lijkt achterhaald. De Deense 41

http://bec.divydovy.com/wp-content/uploads/2010/11/DTI-report-on-Denmark-and-coop-involvement-with-wind-turbs.pdf

42

http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck_-_nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdf http://www.socialacceptance.ch/images/state-of-the-art_acceptance_wind_energy_denmark.pdf, p.7

43 44

http://www.socialacceptance.ch/images/state-of-the-art_acceptance_wind_energy_denmark.pdf, p.7

45

http://www.socialacceptance.ch/images/state-of-the-art_acceptance_wind_energy_denmark.pdf


19

windmolenparken op zee van vandaag de dag worden, net als in Nederland, door grote bedrijven neergezet. Ook de Deense windparken op land worden steeds meer door grote bedrijven aangelegd, al zijn deze bedrijven verplicht om 20% van de aandelen van een dergelijk park aan omwonenden te verkopen.

3.7 Politieke structuur Zoals uit de eerste paragrafen van dit hoofdstuk duidelijk wordt, heeft groene energie in Denemarken vanaf de jaren zeventig enorm hoog op de politieke agenda gestaan, maar hoe zit dat precies in Nederland. Hoe verschilt de Nederlandse van de Deense beleid en wat voor invloed heeft dit op hun milieubeleid? De Nederlandse en Deense politieke structuren verschillen aanzienlijk van elkaar, in het bijzonder met betrekking tot de bevoegdheden van de lagere overheden. Enerzijds stelt de Deense centrale overheid hardere en strengere richtlijnen in haar beleid, tegelijkertijd hebben de gemeenten een grotere autonomie wat betreft de invulling van deze richtlijnen. 46 In Nederland daarentegen is bijna alle verantwoordelijkheid bij de Provincie komen te liggen. De Provincie is een bestuurslaag die men in Denemarken niet meer echt kent. Het gebrek aan betrokkenheid of vormen van participatie bij de Nederlandse bevolking en het gebrek aan een financiële prikkel kan dus nog uitgebreid worden met de grotere afstand die tussen politiek en burger bestaat in Nederland. 47 Een ander aanzienlijk verschil bestaat in het feit dat men in Denemarken met een veel grotere regelmaat te maken heeft met minderheidscoalities. In Nederland is dit een uitzondering, in Denemarken eerder de regel. Dit zorgt ervoor dat kleinere partijen, die vaker meer specifieke (minderheids)belangen dienen, een betere positie hebben om over beleid te onderhandelen. Zelfs voor een land met meerderheidscoalities is Nederland vrij rigide en ontoegankelijk voor deze meer specifieke belangen, doordat er uitgebreide regeerakkoorden gesloten worden. Deze worden vaak zelfs ‘dicht getikt’ genoemd. 48 Het Deense stelsel is unicameraal, terwijl het Nederlandse systeem bicameraal is. Afhankelijk van de verdeling van de zetels in de Eerste Kamer kan er druk ontstaan op de Tweede Kamer en daarmee op de regering. De huidige verkiezingsuitslag van de Provinciale Staten, en daarmee dus ook van de Eerste Kamer, hebben interessante implicaties. De regering Rutte II is het niet gelukt om een meerderheid te krijgen in beide kamers, en zo zal de coalitie steeds vaker moeten zoeken naar tijdelijke coalities. Afhankelijk van de houding 46 47 48

http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03003930903560562#.VTachyHtlBc http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0301421510008876 Andeweg&Irwin, 2004, pp. 58

20


van de Eerste Kamer krijgt het kabinet zo deels te maken met een situatie waar het op een minderheidskabinet lijkt. In dat geval zou er de aankomende jaren meer ruimte voor onderhandeling ontstaan. Hoewel de Deense politiek een unicameraal stelsel heeft, worden lokale overheden vertegenwoordigd in de LGDK (Local Government Denmark), een orgaan dat soms wel eens de Deense Tweede Kamer genoemd wordt. Het beschermt de rechten van de gemeente tegen inmenging van de centrale overheid. 49 Op meerdere plekken kan men echter instituties vinden die intermediëren tussen de verschillende overheidsniveaus of overheid en burger, zoals de Danish Board of Technology. 50 Denemarken kent evenals Nederland een politieke cultuur van consensus, waar dergelijke organen een belangrijke ondersteunende rol bij spelen. Door de rol en positie van de gemeenten leent de Deense structuur zich beter voor consensus die vanuit “bottom-up processen” tot stand komt. De Nederlandse structuur is meer gecentraliseerd en maakt participatie moeilijk door de hiërarchische werking. Door de ruimte die gemeenten in Denemarken hebben en de richtlijnen die zij vanuit de centrale overheid krijgen, wordt er meer met verschillende vormen van participatie en consensus geëxperimenteerd. 51

Energieprojecten In Denemarken zijn er parallelle structuren op centraal niveau die toezicht houden en eventueel ondersteuning bieden bij de uitvoering van energieprojecten. 52 In Nederland ontbreken dergelijke structuren of hebben zij minder invloed. Al met al kan men zeggen dat het Deens politieke landschap sterker gedecentraliseerd is, 53 terwijl het Nederlandse systeem vooral gekenmerkt wordt door de grotere mate van liberalisering. 54 De Deense structuur, waarbij strikte richtlijnen gesteld en afgedwongen worden op centraal niveau, gecombineerd met een grote mate van vrijheid in de precieze invulling voor het behalen van de richtlijnen op lokaal niveau, lijken beter te werken dan de Nederlandse structuur ten aanzien van het realiseren van nieuwe windparken. Het is echter lastig om dit systeem snel te veranderen: het vinden van politieke wil hiervoor zou in Den Haag moeten gebeuren. Bovendien zijn er de afgelopen jaren al een aantal herzieningen gedaan en is er steeds meer bevoegdheid toegevallen aan de provincies. 55

49

http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03003930903560562#.VTachyHtlBc

50

http://asj.sagepub.com/content/48/3/221.full.pdf+html http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09644010701211726 52 http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09644010701211726 53 http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03003930903560562#.VTachyHtlBc 54 http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck_-_nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdf 51

55

http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck_-_nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdf

56

http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/408763007.pdf

56

21


Weerstand binnen de politiek Op het hoogste niveau is in Denemarken in vergelijking met Nederland weinig weerstand te vinden tegen windenergie. De grote Nederlandse middenpartijen zijn vaak geen onverdeelde voorstander van windenergie, al doen de partijprogramma’s soms anders geloven. 57 Hier zijn verschillende redenen voor te vinden. Ten eerste is Nederland is erg dichtbevolkt, het realiseren van een project zonder weerstand te ondervinden lijkt nagenoeg onmogelijk. Er zijn altijd wel bewonersbelangen die op enige manier geschaad worden, als niet feitelijk dan wel gevoelsmatig. Denemarken daarentegen kent een veel lagere bevolkingsdichtheid, waardoor windparken met minder weerstand ontwikkeld kunnen worden. Middelgrunden is wat dat betreft een uitzondering, aangezien dit windpark langs de kust van Kopenhagen geplaatst werd. Een belangrijk argument van tegenstanders is dan ook dat nooit iedereen tevreden gesteld kan worden en dat er zodoende een procedurele bottleneck ontstaat, omdat burgers zich verzetten. Dit zorgt ervoor dat het voor zowel burgers als bedrijven onaantrekkelijk wordt om te investeren in duurzame energie. Hoewel deze redenering op het oog logisch lijkt, is deze ook vanuit een ander perspectief te bezien. Het is namelijk zo dat Nederland aangaande windmolens de afgelopen jaren een vrij instabiel beleid gevoerd heeft. 58

59

Door het aldus gevoerde beleid is

er vanuit de overheid een gebrek aan institutionele verankering. Dit maakt het minder aantrekkelijk voor zowel bedrijven als omwonenden om te investeren in windenergie. Juist burgerparticipatie die institutioneel goed verankerd is, kan een bron van stabiliteit vormen. Dit kan vervolgens investeerders aantrekken, waardoor de bestaande bottleneck opgeheven wordt. 60 Ten tweede is Nederland economisch nog steeds erg afhankelijk van olie, aardgas en andere fossiele brandstoffen. Een aanzienlijk deel van de inkomsten van de Rotterdamse haven komt uit het importeren en exporteren van olie, wat oliemaatschappijen een belangrijke stem geeft. De Nederlandse economie is en blijft in grote mate afhankelijk van de handel in en de verwerking van fossiele brandstoffen. Deze afhankelijkheid wordt vergroot door de langetermijnvisie die Nederland ontwikkeld heeft in verband met het mantra “Nederland Distributieland” en vormt een derde, en misschien wel kern probleem in politiek opzicht.

57

http://www.nwea.nl/Windenergie-verkiezingsprogrammas-2012 http://www.duurzamebrabanders.nl/blog/2012/08/de-echte-vergelijking-hoe-politieke-partijen-over-windmolens-denken/ http://ac.els-cdn.com/S1364032105001085/1-s2.0-S1364032105001085-main.pdf?_tid=f2c452e0-e85a-11e4-a093-

58

00000aab0f6b&acdnat=1429643984_1e57dc869b97c5cc852a8a72c43542eb 59

Interview met Bas Eijckhout d.d. 10-02-2015

60

http://ac.els-cdn.com/S1364032105001085/1-s2.0-S1364032105001085-main.pdf?_tid=f2c452e0-e85a-11e4-a093-

00000aab0f6b&acdnat=1429643984_1e57dc869b97c5cc852a8a72c43542eb

22


Zoals al eerder vermeld, is er in de jaren ’90 in samenwerking met de Gas Unie en Energie Beheer Nederland gekozen om van Nederland de Gasrotonde van NoordwestEuropa te maken. De investeringen hierin zorgen er mogelijk voor dat de politieke elite van Nederland nooit volledig heeft ingezet op duurzame oplossingen. 61 De overheidsinvesteringen die al gedaan zijn in de huidige energie-infrastructuur van de gasrotonde bedragen 8,2 miljard. 62 Investeringen, zeker van deze omvang, brengen ‘Sunk Costs’ met zich mee. Deze investeringen zijn gedaan via de Nederlandse Gas Unie en Energie Beheer Nederland, dus eigenlijk door de Nederlandse overheid. Bovendien heeft de Gas Unie in 1996 een contract gesloten met Gazprom over levering van gas en zijn zij sinds 2001 aangesloten op dit net. 63 Gas Unie is voor 9% eigenaar van de zogenaamde Nord Stream en dit is nog los van particuliere investeringen die gedaan zijn in de deal tussen Gas Unie en Gazprom. Bovendien zijn hier ook grote namen als Shell en KLM bij betrokken. 64 De internationale organisatie Shell speelt een belangrijke rol binnen de Nederlandse politiek. Het bedrijf was betrokken bij het oprichten en het uitbaten van veel van de Nederlandse gasbelangen. 65 Een aantal grote bedrijven die een belangrijke rol spelen in de Nederlandse economie hebben dus belang bij het voortbestaan van de huidige strategie. De grote afhankelijkheid en investeringen in fossiele brandstoffen hebben niet alleen tot gevolg dat Nederland weinig andere mogelijkheden heeft, maar ook dat de afhankelijkheid

van

handelspartners

van

twijfelachtig

allooi

groeit.

Hoewel

de

gasrotondestrategie moest bewerkstelligen dat Nederland vanuit veel verschillende bronnen gas krijgt, is het tot op heden, bijna 20 jaar na de lancering van de plannen, nog steeds alleen Russisch gas dat binnenstroomt. Dat afhankelijkheid van Rusland niet raadzaam is, blijkt momenteel heel duidelijk uit alle spanningen in de Oekraïne, waarbij Rusland EUpartners tegen elkaar kan uitspelen. Voorbeelden hiervan zijn de twijfelachtige houding die de Nederlandse politiek aanneemt ten aanzien van de ramp met de MH17 vlucht en de Nederlandse weigering op het verzoek van België en Duitsland in te gaan en minder gas te importeren. 66

61

http://www.vn.nl/Archief/Economie/Artikel-Economie/Voorbij-de-gasdroom-onze-ongezonde-relatie-met-Rusland.htm Interview met Bas Eijckhout d.d. 10-02-2015 http://www.rekenkamer.nl/Publicaties/Onderzoeksrapporten/Introducties/2012/06/Gasrotonde_nut_noodzaak_en_risico_s

62 63

http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/article/detail/2734223/1996/05/17/Gasunie-sluit-uniek-contract-met-Rusland.dhtml http://www.rekenkamer.nl/Publicaties/Onderzoeksrapporten/Introducties/2012/06/Gasrotonde_nut_noodzaak_en_risico_s 64 https://decorrespondent.nl/299/Eerst-het-gas-dan-de-moraal/32952491-c7e501ab 65 Interview met Bas Eijckhout d.d. 10-02-2015 66



23

3.8 Nederland als gasrotonde Anderzijds zijn er ook argumenten die voor het belang van de gasrotonde spreken, of meer algemeen het idee van gas als transitiebrandstof onderschrijven. Hiermee worden eigenlijk drie vormen van gas bedoeld, die uit verschillende bronnen komen en allemaal eigen vooren nadelen kennen. Tot slot zijn er nog argumenten over energiefluctuatie en de geliberaliseerde markt, waarop in paragraaf 3.6 dieper in is gegaan. Al deze argumenten zijn in enige mate terug te vinden in het kabinetsbeleid en in discussies binnen de Kamercommissies. Biomassa Ten eerste is het mogelijk om biomassa om te zetten in groen gas. Dit gebeurt onder andere al met enige regelmaat in Polen. Biomassa kan van alles zijn, hoewel het meestal gewassen of algen betreffen. Voordelen van biomassa die vaak genoemd worden zijn onder andere dat het goedkoop is en voor weinig extra uitstoot zorgt. 67 Dit is echter niet per definitie waar. Veel van de gewassen die gebruikt worden, zijn tevens potentieel voedsel. Ten eerste zal elders in de wereld daarom landbouwgrond opgegeven moeten worden om te kunnen zorgen voor Europees gas. Bovendien, en als tweede kanttekening, gaat veel van deze landbouwgrond ten koste van oerwouden en andere natuur, zodat het maar zeer de vraag is of biomassa kan zorgen voor een verlaagde CO2 uitstoot. Schaliegas Ten tweede is er een argument te maken vanuit de schaliegasindustrie. Hoewel de winning van deze vorm van gas in Nederland niet populair is, moeten we de realiteit onder ogen zien dat andere landen, ook onze buurlanden, wel met de winning hiervan aan de slag willen. Zeker dankzij de “Reverse Flow” pijpleiding tussen Nederland en het Verenigd Koninkrijk, dat vermoedelijk veel schaliegas kan winnen, en onze verbinding met Polen kan schaliegas een aantrekkelijke optie blijken. De mogelijkheid bestaat dat dit Nederland veel banen en geld op zal leveren, 68 maar over deze stelling is geen definitief uitsluitsel over te geven. 69 De winning van schaliegas middels het bijbehorende “fracking” vormt op zichzelf een probleem. Niet alleen is het destructief voor de natuur, ook zijn de bijkomende risico’s in een dichtbevolkt land als Nederland moeilijk te verantwoorden. Tevens vraagt ook dit weer om een serie

67

http://www.gasunie.nl/en/about-gasunie/participations-business-development/gasunie-new-energy

68

http://www.quidnovi.nl/uploads/images/EU-shale-and-the-Netherlands-def.pdf

69

http://www.rekenkamer.nl/Publicaties/Onderzoeksrapporten/Introducties/2012/06/Gasrotonde_nut_noodzaak_en_risico_s


24

nieuwe investeringen die een “Lock-In” effect tot gevolg kunnen hebben. Nederland raakt hierdoor steeds meer vast te zitten aan investeringen in gas. 70 Windenergie Als derde alternatief geldt het via elektrolyse omzetten van windenergie naar groen gas. Op het eerste gezicht lijkt dit een aantrekkelijke en duurzame optie. In het bijzonder omdat het omzetten van wind- en zonne-energie in gas, mits de technologie op dit gebied zich verder ontwikkelt, mogelijkheden kan bieden doordat gas veel beter te vervoeren is dan elektriciteit. 71 Ook hier zijn echter weer kanttekeningen bij de te plaatsen. De techniek met elektrolyse dient deels om het probleem van energiefluctuatie op te kunnen vangen. Gezien de staat van de technologie op dit moment, zullen er echter nog investeringen nodig zijn om dit effectief en op grote schaal te kunnen laten werken. De vraag is of we deze investeringen wel moeten doen. Naast het eerder genoemde “Lock-In” effect kan het ook het principe van “Sunk-costs” ervoor zorgen dat de Nederlandse afhankelijkheid van de gasindustrie toenemen. Dit heeft mogelijk als effect dat juist de transitieperiode naar duurzame energie verlengd wordt. Ook zijn er vele soorten van gas die vervolgens opgeslagen kunnen worden en zo concurrentie kunnen voeren met duurzame energie. De kans bestaat dat door minder investeringen en goedkope alternatieven het proces van verduurzaming vertraagd zal worden. 72 Wat betreft de energiefluctuatie lijkt het dat met de huidige technologische innovatie er binnen een jaar of 10 een oplossing voor gevonden kan zijn. Tot slot zien we ook dat deze strategie heel sterk gericht is op het internationaal verdelen en verhandelen van energie, 73 terwijl er juist steeds meer energie lokaal opgewekt wordt en Nederlandse huishoudens in toenemende mate niet meer deel uitmaken van het gasnetwerk. 74 De vraag is dan dus of de grote investeringen die de overheid in de gasrotonde moet doen rendabel zijn voor een transitieperiode van misschien tien tot vijftien jaar. Verder zeggen ministers Kamp en Dijsselbloem in 2013: De Gasmarkt is geliberaliseerd, de overheid kent dan ook alleen een ordenende functie, investeringen geschieden door marktpartijen. 75 EBN en Gas Unie behoren echter tot deze marktpartijen, ondanks het feit dat ze volledig in staatshanden zijn. Indirect conflicteert deze redenering 70

http://www.mgmc.nl/milieumagazine/pdf/mm08_complete.pdf

71

http://www.gasunie.nl/en/news/gas-infrastructure-companies-commit-to-working-together-to-develo

http://www.gasunietransportservices.nl/ 72

Grin, Rotmans & Schot. (2010). P. 103

73

http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energiebeleid/gas

74

http://www.mgmc.nl/milieumagazine/pdf/mm08_complete.pdf http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2013/11/20/antwoorden-nadere-vragen-rapport-algemene-rekenkamer-

75

inzake-gasrotondestrategie.html


25

met de verzekering dat de ‘overheid technologieneutraal is’. Wanneer er volop in gas geïnvesteerd wordt door staatsbedrijven, dus de staat, zijn dit investeringen die dus niet ook ten goede komen aan investeringen in de duurzame industrie. Een deel van de landelijke politiek was erg nauw betrokken bij de ontwikkeling en uitvoering van het beleid van Nederland als gasrotonde van Europa, in het bijzonder de grote centrumpartijen CDA, VVD en PvdA. 76 Bovendien geeft het een algemene tendens weer: Nederland heeft en houdt erg veel belang bij fossielenergiebronnen. Zo spreekt een aanzienlijk aantal partijen zich nog steeds niet onverdeeld tegen schaliegas uit, wat wijst op een mogelijke voortzetting van het gasrotonde beleid. 77 Ook het aanhoudende argument van zowel PVV als VVD dat windmolens helemaal niet duurzaam zijn, te weinig energie opwekken en te kwetsbaar zijn is hier een uiting van. 78 Een argument dat overigens met feitelijke cijfers uit Denemarken te weerleggen is. Ook was de vreugde die de Nederlandse politiek bijna kamerbreed liet zien bij het vinden van nieuw gas in de Noordzee wel erg groot. Het werd duidelijk dat er innovatieve technieken toegepast moeten worden om dit gas op te kunnen pompen en over het algemeen zal het oppompen van dit gas grote investeringen vergen. 79 Gezien het enthousiasme van de politiek moeten wij echter aannemen dat men deze grote investeringen liever in gas doet, en daarmee de politiek van de Gasrotonde voortzet, dan dit geld te investeren in duurzame energie. Voormalig GasUnie-topman en energie-expert George Verberg spreekt zich uit voor minder afhankelijkheid van Russisch gas, wat opgevangen moet worden door het verstoken van meer kolen en olie. De heer Verberg is lid van de VVD en tevens lid bij tal van inspraakcommissie aangaande energiebeleid. 80 Een ander belangrijk punt binnen deze grotere strategie is de macht van het ministerie van Economische Zaken (EZ). Het is lastig om een directe vergelijking met Denemarken te maken, maar zeker is dat de invloed van EZ in Nederland op de politiek en het energiebeleid groot is. 81 Zeker onder Paars (coalitie PvdA, VVD en D66) heeft Nederland de liberalisering van de energiemarkt, waar verderop dieper op ingegaan wordt, erg snel doorgevoerd waardoor veel grip op de energiesector verloren is gegaan. 82 Het voormalige ministerie van VROM, nu ministerie van Infrastructuur en Milieu (I&M), heeft altijd een sterk ondergeschikte rol gespeeld aan EZ die vooral de aanzet heeft gegeven tot deze verregaande liberalisering. PvdA, D’66 en de VVD hebben hier een belangrijke rol in 76


77

https://www.schaliegasvrij.nl/category/nieuws/

78

http://www.volkskrant.nl/binnenland/provincies-windmolens-gaan-het-niet-redden~a3879097/

79

http://www.nrc.nl/klimaat/2013/07/12/de-energiehonger-stillen/ http://www.dvhn.nl/nieuws/groningen/oud-gasunie-topman-stelt-boycot-rusland-voor-11466553.html http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck_-_nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdf

80 81 82

Duyvendak, W. (1999). Het groene poldermodel: consensus en conflict in de milieupolitiek. Instituut voor Publiek en Politiek.


26

gespeeld, maar ook het CDA heeft dit beleid aangemoedigd. De macht van het ministerie van EZ is recentelijk opnieuw toegenomen door het samensmelten met het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. 83 Over het algemeen is het ministerie van EZ een van de belangrijkste factoren in het bepalen van het Nederlandse energiebeleid en bovendien groot voorstander van de Gasrotonde strategie. 84 Er lijkt sprake van een zekere mate van onwil op het hoogste politieke niveau omdat enkele partijen vermoedelijk gecommitteerd zijn aan deze Gasrotondestrategie. Er is immers al veel in geïnvesteerd, wat het “sunk costs” principe met zich meebrengt. Mogelijk levert de strategie geld en banen op, maar dit is vooralsnog allerminst zeker. Impliciet is er nog een andere belangrijke aanname die steeds weerklinkt: Milieubeleid en Economisch beleid zijn niet verenigbaar met elkaar. Nederland lijkt zich in haar afwegingen steeds opnieuw af te vragen of zij voor het milieu gaat en geld verliest, of ervoor kiest om economisch sterk te blijven? 85 Als wij naar Denemarken kijken is er echter geen reden om aan te nemen dat milieu en economie elkaar daadwerkelijke uitsluiten.

3.9 Besluitvorming en implementatie In Nederland zijn verschillende overheidsinstellingen betrokken bij de besluitvorming omtrent windmolenparken. Binnen deze betrokken overheidsinstellingen zijn verschillende niveaus te onderscheiden die ieder een bevoegdheid dan wel verantwoordelijk hebben, namelijk het Rijk, provincies en gemeentes. Een verzoek voor de aanleg of uitbreiding van een installatie voor windenergie van 5 tot 100MW dient in eerste instantie bij de gemeente te worden ingediend. Gaat de betrokken gemeente akkoord met het project dan is de rol van de provincie beperkt. De gemeente stelt het bestemmingsplan op om het project mogelijk te maken en verleent de nodige vergunningen. 86 Wanneer de gemeente geen steun verleent aan het ontwikkelen van een windmolenpark, komt de rol van de Provinciale Staten in zicht. In zo’n geval kan op verzoek een inpassingsplan worden opgesteld door de Provincie. Die bepaalt vervolgens of het windmolenpark past binnen het aangewezen gebied. Is dit niet het geval, dan dient er een alternatieve locatie te worden aangewezen. De rol van de Provincie is op deze manier

83

http://nl.wikipedia.org/wiki/Ministerie_van_Economische_Zaken_%28Nederland%29 http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2010/12/08/gasrotonde-goed-voor-nederlandse-economie.html 85 http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck_-_nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdf & https://decorrespondent.nl/299/Eerst-het-gas-dan-de-moraal/32952491-c7e501ab 86 http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/duurzame-energie-opwekken/windenergie-op-land/wetten-en-regels 84

http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/duurzame-energie-opwekken/windenergie-op-land/wetten-en-regels/provincialecordinatieregeling

27


onmisbaar in het behalen van de doelstelling van 16% duurzame energie in Nederland per 2020. 87 Bij windmolenparken die meer dan 100MW leveren, heeft het Rijk de volledige beschikking over bevoegdheden omtrent vergunningverlening. De besluitvorming vindt in zijn geheel plaats op rijksniveau, bestaande uit ruimtelijke besluiten, vergunningen en ontheffingen. Vanuit de gedachtegang dat dit de samenhang en efficiëntie bevordert, ligt de besluitvorming dan in zijn geheel bij het Rijk, waarmee de rol van de Provincie aldus eindigt. 88 Instanties of personen die bezwaren hebben tegen de beoogde plannen, kunnen in dit

geval

terecht

bij

de

Raad

van

State,

terwijl

in

andere

gevallen

een

bezwaarschriftenprocedure wordt opgestart. Denemarken heeft in tegenstelling tot Nederland een koppositie verworven op het gebied van windenergie. Al lange tijd stuurt de overheid aan op windenergie. Zo is in de Deense wet verankerd dat elektriciteit geproduceerd door windmolens voorrang hebben op andere energiebronnen. Bij een eventueel overschot aan stroom mogen de windturbines niet worden afgekoppeld. 89 De concrete verdeling van verantwoordelijkheden en bevoegdheden in Denemarken is zodanig ingericht dat de gemeenten sterk betrokken zijn bij de uitvoering op lokaal niveau, maar de sturing plaatsvindt vanuit de centrale overheid. Dit wil niet zeggen dat de gemeenten slechts een bijrol vervullen. De centrale overheid werkt samen met gemeenten om overheidsplannen op lokaal niveau doeltreffend te implementeren. Samenwerking lijkt hierbij het codewoord, in tegenstelling tot Nederland, waar de focus ligt op het verdelen van bevoegdheden op basis van de hoeveelheid energie die het toekomstige project gaat leveren.

87

Artikel 9e Elektriciteitswet 1998; http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/duurzame-energie-opwekken/windenergie-op-

land/wetten-en-regels http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/duurzame-energie-opwekken/windenergie-op-land/wetten-en-regels/provincialecordinatieregeling 88

Artikel 9b Elektriciteitswet 1998

http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/duurzame-energie-opwekken/windenergie-op-land/wetten-en-regels http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/duurzame-energie-opwekken/windenergie-op-land/wetten-en-regels/provincialecordinatieregeling 89

http://nl.wikipedia.org/wiki/Windenergie#Ervaring_met_windenergieprojecten_in_Denemarken


4.

28

Middelgrunden en windpark Fryslân

Uit hoofdstuk drie van dit rapport wordt duidelijk dat er veel factoren van invloed zijn op de verschillen in de aanpak van het natuurbeleid in Nederland en Denemarken. Hierdoor ontstaan ook wezenlijke verschillen in de manier waarop beleid geïmplementeerd wordt en hoe projecten in beide landen tot stand komen. Om op een concrete manier duidelijk te maken hoe deze verschillen in politiek, geschiedenis, houding en werkwijze naar voren komen bij de ontwikkeling van een project, zal in dit hoofdstuk ingegaan worden op twee voorbeeldcases uit Nederland en Denemarken: de windparken Middelgrunden en windpark Fryslân.

4.1 Verantwoording Bij de selectie van de onderzoekscasussen is de Deense definitie van het begrip ‘nearshore’ als leidraad gebruikt. De Deense overheid hanteert voor ‘nearshore’ alle windmolenparken gelegen tussen de 2 en 15 kilometer van de kust. 90 Sommige andere instanties bestempelen ook windparken op land, die dicht bij de kust zijn gelegen als ‘nearshore’. 91 Wij menen dat er dan sprake is van ‘onshore’. Bij ‘onshore’ windparken is de situatie vaak anders als bij windparken op zee. De windparken staan vaak dichter bij bewoning en zijn kleiner van schaal. Het zijn de windparken op zee, waar nog weinig naar participatiemodellen is gekeken en waar de weerstand de laatste tijd groot in de media wordt uitgemeten. Gezocht is naar een nearshore windmolenpark in Nederland en Denemarken. Per land is een lijst opgesteld met nearshore-windmolenparken. In Denemarken heeft dit geleid tot de keuze voor windpark ‘Middelgrunden’, een park gelegen vlak voor de Deense hoofdstad Kopenhagen. Dit windpark staat wereldwijd bekent als het voorbeeld op het gebied van windenergie en participatie. Het is met 40.500 aandelen verdeeld over 10.000 particulieren participanten het grootse nearshore windmolenpark gebaseerd op participatie. 92 Haar ligging vlak voor een grote stad als Kopenhagen laat zien, dat het wel degelijk mogelijk is om een windpark dicht bij een bevolkt gebied te exploiteren. Het windpark Middelgrunden vormt hiermee een goede referentie voor een land als Nederland, waar vele kustgebieden bevolkt zijn. In Nederland is gekozen voor het nog te bouwen windpark ‘Fryslan’ in het IJsselmeer. Dit windpark bij de Afsluitdijk zal met meer dan 200MW en in de directe omgeving van 90

http://www.ens.dk/en/supply/renewable-energy/wind-power/offshore-wind-power/nearshore-wind-tenders/relevant-legislation

91

http://winddose.com/wind-farms-types.html

92

http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/?q=en/node/75

29


bewoning veel kunnen leren van een windpark als Middelgrunden. De belangengroepen achter dit windpark zeggen ook veel aan participatie te willen doen. Het windpark heeft met haar ligging de potenties voor een participatiemodel zoals opgezet bij Middelgrunden. Het windpark ‘Fryslan’ vormt een mooie casus om met ‘Middelgrunden’ te vergelijken. Het is nu zaak dit Deense participatiemodel toe te passen op Nederlandse windparken en te kijken of dit kan bijdragen aan het vergroten van het draagvlak bij deze windparken. Op deze manier kan het bijdragen aan de exploitatie hiervan. Met betrekking tot Middelgrunden werd dit rapport beperkt tot enkele bronnen afkomstig van de Middelgründen Wind Turbine coöperatie, Dong Energy of het ministerie van Milieu en Energie. Dit zijn allen betrokken partijen in het project. De volledige neutraliteit van deze bronnen is dus discutabel. Gedetailleerde informatie was voornamelijk te vinden in bronnen afkomstig van deze betrokken partijen. Verdere informatie was te vinden in bijvoorbeeld krantenartikelen. Echter bevatte deze laatste groep bronnen over het algemeen niet de benodigde gedetailleerde informatie. De Deense taal bemoeilijkte de situatie verder. Deze beperkingen zullen dus in acht moeten worden genomen bij het beoordelen van de toepasbaarheid van het project Middelgrunden.

4.2 Middelgrunden Middelgründen is een offshore windpark 3,5 km voor de kust van de Deense hoofdstad Kopenhagen. Het park telt 20 turbines en genereert 40 megawatt aan vermogen. Dit is goed voor

de

energievoorziening

van

ongeveer

40.000

Kopenhaagse

huishoudens.

Middelgründen is hét voorbeeld van een geslaagd coöperatief windmolenpark. Het park is namelijk voor 50% in het bezit van particuliere investeerders, de Middelgründen Wind Turbine coöperatie, en voor 50% in het bezit van het Deense nutsbedrijf Dong Energy. En het is het grootste offshore windmolenpark dat is gebaseerd op dergelijk coöperatief bezit. 93 Wereldwijd is het om deze reden een inspirerend project met veel aanzien. Structuur en totstandkoming van het project Het park is namelijk zowel een project voor, als door de bevolking. In 1996 zijn enkele toegewijde windenergie-fanaten bij elkaar gekomen en hebben de “Middelgrunden Wind Turbine coöperatie” opgericht. 94 De Deense overheid had de huidige locatie reeds als planbestemming aangewezen, maar de coöperatie en Copenhagen Energy (in 2006 93

http://www.ontario-sea.org/Storage/29/2118_doc1.pdf

94



30

gefuseerd in Dong Energy) hebben het project gesteund en zo de weg vrijgemaakt voor deze plannen. 95 De samenwerking tussen een coöperatie en een nutsbedrijf brengt voordelen met zich mee. Omdat Copenhagen Energy eigendom was van de gemeente Kopenhagen had het project van het begin af aan een nauwe band met de gemeentelijke politiek en media. Zo wordt het makkelijker om informatie te verstrekken en mensen betrokken en enthousiast te krijgen. Het nutsbedrijf had de juiste kennis over het technische en organisatorische aspecten. 96 Tijdens een openbare hoorzitting in 1997 kwam er kritiek op het project wegens zijn visuele impact. Als gevolg hiervan is er een compromis gesloten. Hierbij zijn de windmolens in een ellipsvorm gezet in plaats van in een rechte rij naast elkaar (parallel met de kustlijn). Ook is het aantal geplande windmolens verminderd van 27 naar 20 stuks. 97 Deze ingreep kwam de visuele impact ten goede. Naast het sluiten van compromissen is er de mogelijkheid geboden voor particulieren om aandelen in het project te kopen. Volgens eigen zeggen bracht dit veel lokale steun op gang. Op deze manier konden particulieren zelf ook profijt hebben van de winstgevendheid van het project. Zoals vermeld bezit de coöperatie 50% van de aandelen. Dit zijn 40.500 stuks, die elk gelijk staan aan 1.000 kWh per jaar. Al deze aandelen zijn verkocht voordat het park in gebruik werd genomen in maart 2001. In totaal zijn er nu zo’n 8.500 (veelal lokale) aandeelhouders. 98 Lokale toewijding aan Middelgrunden heeft een beslissende rol gespeeld bij de totstandkoming van het project. De coöperatie noemt verschillende voordelen voor windparken gebaseerd op lokaal eigendom. 99 Het biedt mensen de kans om bij te dragen aan een duurzame manier van energiewinning, het maakt het makkelijker voor betrokkenen om dit begrijpen en zo wordt publiek bewustzijn gecreëerd. Zoals blijkt uit het rapport van de Copenhagen Environment and Energy Office (CEEO) zorgt dit onder andere voor een dialoog, acceptatie en publiek bewustzijn. De CEEO heeft vanaf het begin veel tijd en energie gestoken in lokale acceptatie van het project. Belangengroepen werden er vanaf het begin af aan bij betrokken. Hiermee is al begonnen voor het onderzoeken en plannen van het project. 100 Zo werden er openbare hoorzittingen gehouden waar belanghebbenden hun 95

http://www.dongenergy.com/en/about-us/dong-energy-in-brief

96

http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/Artikel%20Copenhagen%20Off

shore%207%20Middelgrund.pdf 97





http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/9%20Good%20Reasons%20for%

20Local%20Ownership.pdf 100



31

mening konden laten horen. Zorgen en kritiek werden grotendeels weggenomen door intensieve informatieverschaffing. Een mooi voorbeeld hiervan waren de zorgen van lokale bewoners met betrekking tot geluidsoverlast. Door middel van een demonstratie bij een onshore windpark zijn deze zorgen weggenomen. 101 Het verschaffen van informatie en het betrekken van lokale leden van de Deense vereniging van natuurbehoud heeft hun mening laten veranderen, zij waren namelijk eerst tegen de beoogde locatie van het park. 102 De nauwe banden tussen de coöperatie en de gemeentelijke politiek en media hebben ook bijgedragen aan het democratisch proces. Het rapport schrijft de acceptatie vooral voor aan de sterke publieke betrokkenheid vanaf het begin af aan. Op deze manier hebben de partijen draagvlak weten te creëren voor de exploitatie van de windparken. Doordat de investeringen (grotendeels) gebeuren door private investeerders is er een grotere prikkel om de mogelijkheid voor efficiëntere (goedkopere) en betere technologieën te onderzoeken. Private investeerders hechten hier namelijk meer waarde aan omdat de investering in windparken doorgaans een groter gedeelte van hun welvaart betreft dan bij nutsbedrijven het geval is. Lokaal eigendom scheelt ook in de kosten doordat de parken doorgaans dichter bij de gebruikers staan. Er zijn dus minder netkabels nodig en dit resulteert in minder verlies aan energie. 103 Dat de Kopenhaagse bevolking windpark Middelgrunden niet als negatief ervaart, maar juist omarmt, blijkt onder andere uit dat de Kopenhagers het park meer als een soort attractie beschouwen. Zo worden er excursies en colleges rondom het park georganiseerd. Bezoekers kunnen dan een bootcruise en een college volgen waar zij informatie krijgen over Middelgrunden. Verder prijkt het park op veel ansichtkaarten uit de Deense hoofdstad. Het wordt dus meer gezien als een soort attractie en bezienswaardigheid dan enkel de strikte nutsfunctie die bijvoorbeeld Nederlandse windparken hebben. Het feit dat dit project het meest gefotografeerde park ter wereld is illustreert dit. 104 De Kopenhaagse bevolking heeft het park omarmd om haar architectonische schoonheid en het gevoel van eigendom. Ze zien het niet als een bedreiging maar juist als een symbool van de stad die de klimaattop van 2009 organiseerde. 105 Er kleven echter ook nadelen aan de manier van handelen zoals dat is gebeurd bij Middelgründen. De werkwijze zal trager zijn en dit moet worden ingecalculeerd tijdens de 101

http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/Artikel%20Copenhagen%20

Offshore%207%20Middelgrund.pdf 102


103

http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/9%20Good%20Reasons%20for

%20Local%20Ownership.pdf 104


105

http://www.wind-works.org/cms/index.php?id=80&tx_ttnews%5Btt_news%5D=417&cHash=cf0ac410ab

0a35e3c432bfae564f5410

32


planning van het project. Er zat namelijk wel 4 jaar tussen het opperen van het project in 1996 en de start van de bouw in 2000. 106 Maar zoals hierboven beschreven ging de uitvoering erg goed en was het effect van een mindere weerstand vanuit de bevolking absoluut te merken. Hier zal dus een afweging in moeten worden gemaakt bij het al dan niet toepassen van dit model. De bovenstaande aspecten zullen in acht moeten worden genomen bij het plannen van een project. Maar uiteindelijk kan op deze manier een gevoel van inspraak, betrokkenheid, sociale acceptatie en publiek bewustzijn worden gecreëerd. 107 Gedeeld eigendom vormt de basis om dit te bereiken. Particulieren kunnen op deze wijze zelf ook meeprofiteren van de winstgevendheid van het project. Op deze manier creëert men een nauwe band met gemeentelijke politiek en media en wordt het makkelijker om informatie te verstrekken

en

mensen

betrokken

en

enthousiast

te

krijgen.

Intensieve

informatieverschaffing kan zorgen en kritiek al in een relatief vroeg stadium wegnemen. Dit zal dan al van het begin af aan moeten gebeuren (al voor de onderzoeks- en planningsfase). De lokale bevolking moet actief betrokken worden in de besluitvorming middels hoorzittingen, informatieavonden, presentaties, seminars en zo nodig excursies. Hierbij staan intensieve informatieverstrekking en het aangaan van de dialoog tussen de burgercoöperatie en de energieonderneming/overheid centraal. Dit kan ook bijdragen aan het sluiten van compromissen. Deze zullen tot op zekere hoogte moeten worden geaccepteerd. Het burgerpanel (dat in latere hoofdstukken aan de orde zal komen) kan hier een faciliterende rol bij spelen. Door het nastreven van dit model hebben de partijen meer draagvlak weten te creëren onder lokale belanghebbenden en de lokale bevolking.

4.3 Windpark Fryslân Windpark Fryslân is een windpark dat in de komende jaren in het Friese deel van het IJsselmeer nabij de afsluitdijk gerealiseerd zal worden. Het project bevindt zich momenteel in de MER-fase. Dit houdt in dat er voor windpark Fryslân een milieueffectrapport (MER) wordt opgesteld. Hierin worden gevolgen voor het milieu, maar ook voor onder andere toerisme en scheepvaart in kaart gebracht, voordat er vergunningen voor windpark Fryslân verleend kunnen worden. Omdat er nog niet voor één plan voor windpark Fryslân gekozen is, worden vier clustervormige varianten van het park in het MER opgenomen.

106 107

http://www.4coffshore.com/windfarms/project-dates-for-middelgrunden-dk08.html http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/Artikel%20Copenhagen%20

Offshore%207%20Middelgrund.pdf

33


De eerste variant bestaat uit 66 turbines die elk 4 megawatt opwekken. De tweede variant bestaat uit 100 turbines die 4 megawatt opleveren. Variant drie bestaat uit 47 turbines die 6 megawatt opwekken en variant vier bestaat uit 65 turbines die 6 megawatt opwekken. Figuur 4.03.1 geeft de vier genoemde clustervormige varianten die onderzocht worden weer.

Figuur 4.3.1: Te onderzoeken varianten windpark Fryslân.

108

Deze varianten vallen volgens de resultaten van het MER binnen de gestelde randvoorwaarden. Het milieueffectrapport over windpark Friesland wordt naar verwachting in het voorjaar van 2015, tegelijk met de vergunningsaanvraag gepubliceerd. 109

Structuur en totstandkoming van het project In 2008 begon de voorbereiding voor windpark Fryslân. De keuze voor een nearshore windpark kwam voort uit toenemende weerstand van lokale bevolking bij plannen voor windmolenparken op het vaste land. Windpark Fryslân zou door de ligging in het IJsselmeer voor minder hinder, minder ruimtelijke beperkingen en meer wind zorgen. De initiatiefnemers van het park, Windpark Fryslân BV, geven op hun website het belang van een groot

108

http://windparkfryslan.nl/wp-content/uploads/2013/06/Varianten1.png

109

http://windparkfryslan.nl/milieueffectrapport/


34

windpark aan. Windpark Fryslân BV wil een groot windpark ontwikkelen om aan de gevraagde hoeveelheid windenergie van het Rijk te voldoen, zodat voorkomen kan worden dat Friesland vele kleinere parken op het land zal moeten ontwikkelen. 110 Het windpark zal elk huishouden in Friesland van schone energie voorzien en particulieren, maar ook gehele dorpen kunnen financieel deelnemen aan het park. Participatie en inspraak van betrokken instanties en lokale bewoners worden volgens Windpark Fryslân BV, de ontwikkelaars van Windpark Fryslân, erg gewaardeerd. Dit uit zich bijvoorbeeld in de kanteling van het geplande gebied voor het windpark. De oorspronkelijke geplande ligging van het windpark zou 3,2 kilometer van de kust bij Makkum zijn, maar door weerstand van omwonenden werd het gebied gekanteld, zodat het 6,4 kilometer van de kust zou komen te liggen. Deze kanteling wordt in figuur 1 weergegeven. 111 Friesland, dat momenteel 160 megawatt duurzame energie produceert, zal volgens de ontwikkelaars van Windpark Fryslân door het windpark alleen al 316 megawatt meer energie produceren. 112 Daarvoor zullen 47 tot 100 windturbines worden ingezet. 113 Het windpark zal voor een groot deel bijdragen aan de 530,5 megawatt duurzame energie die de provincie Friesland in 2020 moet opwekken volgens afspraken met het Rijk. Deze afspraken zijn onderdeel van het doel van het Rijk om meer schone energie te produceren om zo een betrouwbare mix van energiebronnen te gebruiken en onnodig hoge energiekosten te voorkomen. De provincie Friesland zelf heeft bovendien de doelstelling 16% duurzame energie op te wekken in 2020 vastgelegd in het Uitvoeringsprogramma Duurzame Energie 2014-2020. 114 Omdat windpark Fryslân meer dan 100 megawatt stroom op zal gaan wekken, is de Rijkscoördinatieregeling van toepassing op dit project. Bij grote projecten beslist het Rijk vanuit nationaal belang of de aangewezen plek geschikt is voor een windmolenpark. Het Rijk neemt in het geval van windpark Fryslân de ruimtelijke besluiten en is daarmee een cruciale factor bij de planning en realisatie van het park. Alternatieve projecten dwarsbomen de ontwikkeling van windpark Fryslân Op 25 april 2014 besloot het Rijk ruimte te bieden voor alternatieve windparken in Fryslân die draagvlak van de Friese bevolking genieten, naast de ontwikkeling van Windpark Fryslân. In de tweede kamer werd een motie aangenomen waarin vastgelegd werd dat het Windpark Fryslân vooralsnog niet meer dan 250 megawatt zal mogen omvatten. 115 110

http://www.fryslan.frl/3566/besluit-gs-over-windenergie/files/[07]aanleiding%20en%20voorgeschiedenis.pdf

111

http://windparkfryslan.nl/downloads/

112

http://windparkfryslan.nl/

113

http://www.4coffshore.com/windfarms/windpark-frysl%C3%A2n-netherlands-nl0g.html

114

www.fryslan.frl/en-us/3566/besluit-gs-over-windenergie/

115

http://www.energeia.nl/preview/2108-Kamer-beperkt-windpark-Frysln-tot-250-MW.html


35

Voorwaarde voor de 250 megawatt grote versie van Windpark Fryslân was dat ook de bouw van de alternatieven per 1 januari 2018 gestart zouden moeten worden. 116 Het Rijk bood het initiatief ‘Fryslân foar de Wyn’ op deze manier de mogelijkheid om alternatieve windparken te ontwikkelen en er zo voor te zorgen dat de omvang van windpark Fryslân beperkt blijft. De stichting Fryslân foar de Wyn, die voortkomt uit de samenwerking van vertegenwoordigers van de Friese Milieu Federatie, Platform Duurzaam Friesland en Stichting Hou Friesland Mooi, maakte in opdracht van de provincie een adviesrapport waarin ernaar gestreefd werd geen project te ontwikkelen waarna er draagvlak van omwonenden gewonnen word, maar waar vanuit draagvlak een project gecreëerd kan worden. 117 In dit rapport werd voornamelijk benadrukt dat het mogelijk is het grootste deel van de te realiseren windmolens in Friesland op het land te plaatsen. Bovendien werd geadviseerd windmolenparken in kleine clusters langs dijken, kanalen en wegen te plaatsen. 118 Op 28 oktober 2014 presenteerden de Gedeputeerde Staten een voorstel aan de provincie, waarin windpark Fryslân volledig ondersteund werd. Hierbij werd het adviesrapport van stichting Fryslân foar de Wyn bijna niet meegenomen. 119 Alleen de bevindingen met betrekking tot de Afsluitdijk werden uiteindelijk meegenomen in het voorstel van de Gedeputeerde Staten. Daarop besloot de provincie op 17 december 2014 dat windpark Fryslân 316 megawatt zal moeten omvatten. Binnen natuurorganisaties en de recreatiesector bestond echter veel weerstand tegen het voorstel voor windpark Fryslân. Een voorbeeld daarvan is de organisatie Recron, dat zich inzet voor ondernemers in de recreatiesector. Petra Ellens, regiomanager van Recron, stelde: “Alle negatieve gevolgen op één gebied en gemeente afwentelen is ongehoord. 120” Door het plaatsen van windmolens zou het IJsselmeer juist extra aangetast worden. Deze organisaties gaven aan plannen voor windmolens liever op het land te zien, zoals ook in het adviesrapport van Fryslân foar de Wyn voorgesteld werd. 121 Een windpark langs de Afsluitdijk kreeg veel positieve reacties, doordat dit het landschap niet zou ontsieren, doordat er wel veel wind staat en doordat het transport naar het land makkelijker is. Het voornaamste bezwaar tegen een windpark in het IJsselmeer blijft de schade aan de natuur. 122 Op 25 november 2014 meldde de Leeuwarder Courant dat het provinciebestuur de Afsluitdijk op dat moment geen goed alternatief voor windmolens vond voor de huidige 116

http://windparkfryslan.nl/blog/reactie-van-windpark-fryslan-op-de-brief-van-minister-kamp-aan-de-tweede-kamer-over-de-uitvoering-van-de-

motie-de-vries-over-windpark-fryslan-21-mei-2014/ 117

http://fryslanfoardewyn.nl/fryslan-foar-de-wyn/

118

http://fryslanfoardewyn.nl/friksbeheer/wp-content/uploads/2014/10/Wind-CvA-advies-14-10-01.pdf

119

http://windenergiecourant.nl/offshore/groot-windpark-in-ijsselmeer-moet-friesland-streven-wind-op-land-doen-halen/

120

http://windenergiecourant.nl/offshore/natuurorganisaties-en-recreatiesector-spreken-zich-uit-tegen-windpark-ijsselmeer/

121

http://windenergiecourant.nl/offshore/natuurorganisaties-en-recreatiesector-spreken-zich-uit-tegen-windpark-ijsselmeer/

122



36

plannen. Dit kwam doordat de locatie aan de Afsluitdijk niet is opgenomen in de structuurvisie van de landelijke overheid. Wel gaven zij aan dat plannen voor de af Afsluitdijk in 2023 wel een mogelijkheid zullen zijn. 123 Politieke partijen als CDA en PvdA spraken zich begin december echter erg positief uit over windmolens langs de Afsluitdijk. De FNP gaf al eerder aan positief tegenover een dergelijk project te staan. Deze locatie langs de afsluitdijk werd in Den Haag echter al eerder niet als mogelijke optie gezien. 124 Op 18 december 2014 vroegen de Provinciale Staten ondanks hun voorheen geuite steun voor windpark Fryslân nu uitstel voor deze keuze. Zij vroegen het Rijk om een alternatief plan voor een windmolenpark langs de Afsluitdijk uit te werken en spraken de voorkeur voor een windpark in twee rijen uit. 125 Dit besluit werd genomen nadat het voorstel in het adviesrapport van stichting Frysland foar de Wyn werd afgewezen en een draagvlakonderzoek van Eneco liet zien dat veel Friezen en Noord-Hollanders positief tegenover een windpark bij de afsluitdijk zou staan. 126 Ook de gemeente Súdwest-Fryslân gaf aan alleen een windmolenpark bij de Afsluitdijk te willen zien. 127 De Provinciale Staten en de gemeente hebben het ministerie van economische zaken gevraagd opnieuw te onderzoeken of windmolens op de Afsluitdijk haalbaar zijn. Windpark Fryslân BV uitte zich teleurgesteld in de beslissing van de provincie. Zij leggen in een brief aan de Provinciale Staten uit dat deze locatie in eerder onderzoek al eens afgevallen is, omdat het windpark in twee rijen langs of op de dijk niet te realiseren blijkt. Voor de realisatie van 316 megawatt zijn volgens hen zeker 5 of 6 rijen windmolens nodig. 128 Minister Kamp liet tijdens het debat over het energieakkoord op 13 januari weten dat het verzoek van de provincie Friesland waarschijnlijk te laat komt. Hij gaf aan dat er in overleg met de provincie al twee jaar aan Windpark Fryslân gewerkt wordt en dat het kiezen voor de locatie aan de Afsluitdijk zou betekenen dat er overnieuw begonnen moet worden. 129 Uit het verloop van het de ontwikkeling van windpark Fryslân blijkt dat er met betrekking tot participatie nog veel verbeterd kan worden. Hoewel participatie door financiële deelname na het plaatsen van het park een belangrijkere rol zal gaan spelen voor de lokale bevolking, is het eerst nog de vraag of windpark Fryslân er überhaupt gaat komen. Bij de inspraak met betrekking tot de ontwikkeling van het windpark kan nog veel verbeterd

123

http://windenergiecourant.nl/binnenland/provinciebestuur-friesland-vindt-afsluitdijk-nu-geen-alternatief-voor-windmolens/

124

http://windenergiecourant.nl/uncategorized/provinciale-staten-friesland-schieten-referendum-over-windmolens-af/

125

http://windparkfryslan.nl/blog/reactie-windpark-fryslan-op-besluit-provinciale-staten-over-de-locatie-van-windenergie/

126

http://www.windnu.nl/beleid/provinciale-staten-friesland-ziet-geen-bezwaren-windpark-afsluitdijk

http://nieuws.eneco.nl/download/63549/onderzoekipsosafsluitdijk.pdf 127

http://windenergiecourant.nl/binnenland/gemeenteraad-sudwest-fryslan-wil-alleen-windmolens-bij-afsluitdijk/

128

http://windparkfryslan.nl/wp-content/uploads/2013/06/2014-12-30-WPF-aan-Gemeente-SWF-Locatie-windpark-in-IJsselmeer.pdf

129

http://windenergiecourant.nl/binnenland/kans-klein-dat-kamp-meegaat-met-windmolens-bij-afsluitdijk/


37

worden, zodat bezwaren niet langer op een negatieve manier via de gemeente, de provincie en het rijk hun weg naar de ontwikkelaars van windpark Fryslân hoeven te vinden.

4.4 Communicatie en participatie Middelgrunden staat bekend als één van de succesvolste windparken ter wereld. Dit komt voornamelijk doordat er veel draagvlak vanuit de Deense bevolking bestond en het park door velen geaccepteerd werd. Maar in welk opzicht verschilt het proces voor het bouwen van windpark Fryslân met die van Middelgrunden? Staan Denen positiever tegenover windenergie? Werden de Denen meer betrokken bij de ontwikkeling van het proces of gaat het hen alleen maar om het geld? Coöperaties spelen bij de ontwikkeling van windparken in Denemarken nog steeds een erg belangrijke rol. Al is deze rol, vermoedelijk door verzadiging, kleiner geworden in het recente verleden. In coöperaties delen mensen de kosten en de opbrengst van het investeren in windparken. Deze coöperaties helpen echter niet alleen om financieel gebied, maar ook op het gebied van acceptatie van omwonenden, die normaal bezwaren uiten tegen landschapsvervuiling en geluidsoverlast. 130 In Nederland worden projecten veelal door ondernemers gerealiseerd die een winstoogmerk hebben. Ook zij richten zich steeds meer op participatie van burgers in de vorm van economische deelname of deelname bij projecten. Windpark Middelgrunden, aan de kust van Kopenhagen was op twee manieren een testcase voor ontwikkelaar DONG Energy. Enerzijds was het windpark technisch vernieuwend, maar anderzijds kwam ook het sociale component duidelijk naar voren. DONG Energy bouwde een windmolenpark op de meest zichtbare plek van heel Denemarken, pal voor de kust van de hoofdstad van het land. Er was echter maar weinig weerstand vanuit de bevolking en na 18 maanden was de financiering en de autorisatie van het project voltooid. 131 Maar waarom lijkt een dergelijke mate van steun in Nederland onmogelijk? Het is duidelijk dat het argument, dat Nederland dichtbevolkter is en er dus altijd mensen last van zullen hebben, niet opgaat. Om vast te stellen of het participatiemodel van de Denen daadwerkelijk effectiever is dan de aanpak van Nederland, moet eerst vastgesteld worden of de Denen niet bij voorbaat al positiever tegenover windenergie stonden. Wanneer Denen al dan niet positiever tegenover windenergie staan, heeft dit als gevolg dat zij de noodzaak van windenergie beter inzien en er dus meer draagvlak voor dergelijke projecten bestaat. Het is 130

http://www.oceanrenewable.com/wp-content/uploads/2007/03/middlegrundendenwindlessonsspok02.pdf

131

http://rescoop.eu/nl/node/774


38

bovendien van belang te weten hoe burgers tegenover initiatieven voor windparken staan, zodat de communicatie met deze groep aangepast kan worden aan hun behoeften. Eventueel gebeurt dit nog niet genoeg in Nederland, waardoor mensen negatief tegenover het ontwikkelen van een windpark zijn door een slechte informatievoorziening. Daarnaast kan men zich afvragen welke invloed de uitvoerende partij op de communicatie binnen het project heeft. In Denemarken vormen burgers coöperaties, die het initiatief voor een windpark vormen, in Nederland zijn het vooral bedrijven die zich hiervoor verantwoordelijk voelen. Dit zou mogelijk een invloed kunnen hebben op de manier waarop met belanghebbenden en met de overheid gecommuniceerd wordt.

4.5 Communicatiestrategieën Middelgrunden staat bekend als één van de meest succesvolle windparken. Dit betekent echter niet dat er tijdens de planningsfase geen kritiek op het project was. Middelgrunden kende een ontwikkelingsfase van 18 maanden. Deze fase bestond uit vele bijeenkomsten met omwonenden, die hun stem konden laten horen. Iedere mijlpaal in het proces naar de realisatie van het windpark werd uitvoerig met omwonenden besproken. Er werd een open debat in lokale kranten gestart en er waren informatieavonden. Het originele plan, dat in 1997 opgezet werd, bestond uit 27 turbines die in drie rijen langs de kust stonden. Omdat er veel kritiek was op de visuele impact van deze opstelling, werd dit uiteindelijk slechts één rij van 20 windmolens. Bovendien heeft het windpark eenzelfde kromming gekregen als de kustlijn langs Kopenhagen. Uiteindelijk werden drie versies van Middelgrunden uitvoerig besproken voordat met de aanleg van het windpark begonnen kon worden. 132 Ondanks of juist door deze langere planningsfase werd Middelgrunden een succes. In onderstaand model wordt uitgelegd hoe groepen belanghebbenden met verschillende standpunten tegenover een project het best benaderd kunnen worden. Wanneer op de juiste manier met mensen wordt gecommuniceerd, is de kans groter dat zij positief tegenover de doelen of zelfs positief tegenover het initiatief zullen staan. Uit onderstaand model zal blijken, dat alleen informeren niet altijd genoeg is om mensen van mening te laten veranderen. Wanneer er alleen voor informeren gekozen wordt bij bevolking die erg negatief tegenover een project staat, zal nooit draagvlak voor het initiatief bereikt worden. Daarom is het belangrijk dat de benadering van belanghebbenden afgestemd is op de kennis en de mate van overeenstemming met het initiatief. Onderhandeling, discussie en 132


39


het kijken naar alternatieven horen voor een belangrijk deel ook bij het tevreden stellen van lokale bevolking. Dit werd bij de ontwikkeling van Middelgrunden ingezien. De ontwikkelaars waren niet bang hun project aan de wensen van lokale bevolking aan te passen.

Gedeeld

Draagvlak voor

Alleen achterliggende

Initiatief en doelen niet

initiatief

doelen gedeeld

gedeeld

1. Raadplegen

3. Meebeslissen

5. Emotie-beleid

Brainstorm voor

Raadplegen

alternatieven

Compensatie

4. Discussie

6. Emotie-beleid

Toelichting

Overtuigen

Alternatieven

Compensatie

(kennis)domein

(Kennis)domein

2. Informeren

initiatiefnemer

bespreken Figuur 4.5.1 Reesink, R. (2014). Participatiemodel.

1.

133

Raadplegen

Bij de ontwikkeling van een windpark kan elke vorm van participatie, zoals in figuur 4.5.1 wordt

weergegeven,

voorkomen.

Allereerst

kan

het

zijn

dat

mensen kennis van het ontwikkelen van een windpark hebben en dit ook ondersteunen. Dit zijn bijvoorbeeld ondernemingen, die al eerder in een windpark geïnvesteerd hebben en bij het ontwikkelingsproces van dit park nauw betrokken waren. Deze mensen kunnen geraadpleegd worden, zodat kennis gedeeld wordt en een project optimaal gerealiseerd kan worden. 2.

Informeren

Mensen die weinig kennis hebben, maar een initiatief voor windmolens wel ondersteunen, kunnen het best goed geïnformeerd worden. Op deze manier kunnen zij beter meepraten over het te realiseren project en voelen zij zich betrokken bij de ontwikkeling daarvan. Ook ontstaan er op deze manier geen spookverhalen die een eigen leven gaan leiden. 3.

Meebeslissen, brainstorm voor alternatieven

Vervolgens zijn er ook betrokken groepen met vakkennis, die het wel eens zijn met de doelen van het initiatief, maar niet met het project zelf. In het geval van windpark Fryslân kan deze groep het bijvoorbeeld niet eens zijn met de cirkelformatie van het windpark in het

133

https://blackboard.ru.nl/bbcswebdav/pid-2105679-dt-content-rid-5715940_4/xid-5715940_4

40


IJsselmeer en een windpark langs de Afsluitdijk liever hebben. Een voorbeeld van een dergelijke partij in Nederland is Nuon. Zij hebben vakkennis en voerden een draagvlakonderzoek uit om een windpark op de afsluitdijk opnieuw als alternatief project aan te dragen. 4.

Discussie, toelichting en alternatieven bespreken

Wanneer burgers bezwaren hebben tegen een windpark, kan dit zijn omdat zij (nog) niet goed geïnformeerd zijn. Bij de ontwikkeling van Middelgrunden uitten lokale politici hun zorg met betrekking tot mogelijk geluidsoverlast. Vervolgens werd een excursie naar een al bestaand offshore windpark georganiseerd, zodat burgers konden zien wat de impact van een windpark daadwerkelijk zou zijn. Hierdoor werden zij gerustgesteld en zagen in dat hun bezwaar ongegrond was. Het is bij deze doelgroep dus van belang een discussie aan te gaan en uit te leggen in hoeverre hun bezwaren gegrond zijn. Wanneer dit niet werkt, kunnen vervolgens alternatieven besproken worden. 5.

Emotiebeleid, raadplegen en compensatie

In Nederland en Denemarken zijn weinig partijen die het initiatief én de doelen van een windpark

niet

ondersteunen.

In

Denemarken

zijn

veel

mensen

betrokken

bij

windenergieprojecten omdat zij zich zorgen maken om het milieu, de onafhankelijkheid van Denemarken of omdat zij hier financieel voordeel mee kunnen doen. Het aantal gezinnen dat hieraan bijdraagt is ongeveer 150.000. In 2002 was 5% van de Denen tegen windenergie, in een onderzoek van Ipsos in opdracht van Nuon (2014) uitte 7% van de ondervraagde Friezen en Noord-Hollanders zich negatief tegenover windenergie. Wanneer zij kennis over het initiatief hebben, kunnen zij geraadpleegd en gecompenseerd worden voor het project. Deze tweede optie zal bij windparken veel aan de orde zijn, aangezien slechts 5 en 7% van de bevolking negatief tegenover windenergie staat. In het algemeen geldt, dat er een emotiebeleid gevolgd moet worden. Dit houdt in dat geprobeerd moet worden om mensen rustig en rationeel te laten blijven, zodat de emoties niet te hoog oplopen. 6.

Emotiebeleid, overtuigen en compensatie

Mensen die geen kennis over een project hebben en de doelen van het project niet delen, kunnen door sterke argumenten alsnog overtuigd kunnen worden van het belang van windparken. Daarbij zal veelal over het rendement en de financiële voordelen van windparken gepraat moeten worden, omdat tegenstanders van windenergie vaak niet geloven dat het plaatsen van een windpark zich rendeert. Wanneer dit de lokale bevolking niet overtuigt, kan ook hier gekozen worden om tegenstanders van het initiatief compensatie aan te bieden. Ook hier geldt opnieuw dat de ontwikkelaar bij weerstand een emotiebeleid moet voeren, zodat mensen rustig blijven en zich niet teveel over het initiatief opwinden.


41

Welke communicatiestrategie? Omdat in Denemarken veel mensen meer kennis over windparken hebben, doordat zij via coöperaties betrokken zijn bij het ontwikkelen van windparken, zijn er veel mensen met vakkennis die positief tegenover een project en de doelen van het project staan. Ook bestaat er voornamelijk in de beginfase van het ontwikkelen van een project een groep die het wel met de doelen eens is, maar bezwaren tegen een specifiek initiatief hebben. Volgens het model van Reesink (2014) is het daarom belangrijk mensen met kennis te raadplegen en hen mee te laten beslissen. Mensen met minder kennis over een project moeten geïnformeerd worden. Wanneer zij bezwaren tegen het initiatief hebben kan vervolgens een discussie aangegaan worden en keuzes kunnen toegelicht worden. Het is daarbij belangrijk flexibel te zijn en waar nodig naar bezwaren van burgers te luisteren. In Nederland zal de focus eventueel meer op informeren, discussiëren en keuzes toelichten gaan, omdat mensen minder betrokken zijn bij de ontwikkeling van het windpark zelf dan in Denemarken het geval is, omdat in Nederland niet de coöperaties, maar private bedrijven voor de ontwikkeling van windparken verantwoordelijk zijn. Om ervoor te zorgen dat projecten beter verlopen, is het belangrijk meer betrokkenheid en inspraak van belanghebbende burgers te verkrijgen. Dit kan echter alleen bereikt worden als burgers eerlijke, niet gekleurde informatie ontvangen en daarover zeggenschap hebben.

4.6 Draagvlak in Nederland en Denemarken Uit hoofdstuk vier bleek al dat niet alleen Denen, maar ook Nederlanders in het algemeen erg positief zijn over duurzame energie. Wanneer plannen duurzame plannen echter concreet worden, lijkt deze positieve houding soms om te slaan. Uit enquêtes blijkt dat in 2002 minstens 70% van de Denen windenergie ondersteunt en dat slechts 5% van de bevolking tegen windenergie is. 134 In 2009 geeft 92% van de Denen aan windenergie te ondersteunen. 85% van de ondervraagden gaf aan dat dit ook bij op lokaal niveau in hun omgeving zou kunnen plaatsvinden. 135 Volgens onderzoek van Fryslân foar de Wyn (2014) onder 1702 Friese respondenten is ook in Friesland 70% van de bewoners positief over windenergie, wanneer zij hiernaar gevraagd worden. Opvallend in dit onderzoek is echter dat slechts 44% ook positief blijft na het benoemen van een aantal vooren nadelen van windparken. Het lijkt dus zo te zijn dat Friezen met betrekking tot windparken sociaal wenselijke antwoorden geven en niet graag 134


135

http://www.windpower.org/en/policy/public_opinion.html


42

toegeven, dat zij bezwaren hebben tegen windparken. Wanneer Friezen naar een specifiek initiatief voor windenergie in de buurt gevraagd werd, was slechts 31% van de mensen nog positief. 136 Voordelen die in dit onderzoek genoemd werden waren milieuvriendelijkheid en duurzaamheid, dat windmolens Nederland van energie voorzien en dat zij Nederland onafhankelijk maken. Nadelen waren ontsiering van het landschap, geluidsoverlast en de daling van de huizenwaarde. Uit een draagvlakonderzoek bij 509 Friezen en Noord-Hollanders van Ipsos BV (2014) in opdracht van Nuon, blijkt juist dat 75% van de ondervraagden positief was over windenergie en dat dit niet beïnvloed wordt door het noemen van nagenoeg dezelfde vooren nadelen. Zij namen de energievoorziening in Nederland en de waardedaling van huizen niet mee in hun onderzoek. Vooral dit laatste kan eventuele verschillen tussen beide onderzoeken veroorzaakt hebben, doordat de daling van de waarde van een eigen huis een serieuze, concrete en reële bedreiging is die door een windpark kan ontstaan. De andere negatieve gevolgen hebben in veel mindere mate direct betrekking op het bezit van lokale bevolking. 137 De tegenstrijdigheid tussen beide wetenschappelijke onderzoeken zet echter tot denken aan. Wanneer de provincie Windpark Fryslân BV confronteert met het rapport van IPSOS, uit de organisatie verder kritiek op de uitvoering van het onderzoek:

“Het u toegestuurde onderzoek – uitgevoerd door Ipsos – dat draagvlak suggereert voor een windpark langs de Afsluitdijk is weinig geloofwaardig vanwege suggestieve vraagstelling en onjuiste weergave van feiten. Zo tekende het de Afsluitdijk tussen Stavoren en Enkhuizen, en werden onrealistisch grote windmolens ingetekend in het IJsselmeer en op land waarbij tevens de locatie in het IJsselmeer niet de locatie van Windpark Fryslân betrof. (p. 2)”138

De suggestieve vraagstelling uit zich vooral doordat er bij een keuze voor windmolens op het land, in het IJsselmeer of langs de afsluitdijk beduidend meer voordelen genoemd worden bij de laatste optie. Zo wordt er genoemd dat windmolens op de Afsluitdijk het minste overlast veroorzaken, veel wind vangen, geen ontsiering van het landschap zijn en logistiek beter zijn dan in het IJsselmeer. Slechts 4% van de respondenten vonden windparken op het land de beste optie, waarschijnlijk mede doordat de voordelen die hierbij genoemd werden slechts inhielden dat het plaatsen en onderhouden ervan goedkoper en makkelijker is. Dit terwijl onderzoek van Frysland foar de Wyn liet zien dat een windpark langs de afsluitdijk op slechts 136


137


138



43

13% steun kon rekenen en de voorkeur naar sanering van bestaande windparken op het land uitging. Hieruit wordt voornamelijk duidelijk dat het voor organisaties die niet neutraal in het ontwikkelen van een windpark staan onderzoeken naar hun hand kunnen draaien om zo op een al dan niet geloofwaardige manier sympathie binnen de politiek te ontvangen. Op deze manier concurreren deze ondernemingen met elkaar aan de hand van wetenschappelijk onderzoek, dat juist betrouwbaar en objectief zou moeten zijn. Het is daarom moeilijk om aan te geven hoe positief Friezen tegenover windenergie zijn, hoewel zij in eerste instantie in alle gevallen zeer positief zijn over windenergie. Denen en Friezen lijken ongeveer even positief over windenergie te staan. Wel wordt duidelijk dat het moeilijk is om in te schatten hoe betrouwbaar wetenschappelijk onderzoek in opdracht van baat hebbende organisaties is.

4.7 Invloed van de uitvoerende partij De projectontwikkelaar van een initiatief speelt een cruciale rol in de communicatie met de lokale bevolking en met de overheid. Het is dus belangrijk om na te gaan wie deze rol in Denemarken en in Nederland invullen en deze partijen hierbij communiceren met belanghebbende partijen, zoals lokale bewoners en de overheid. Communicatie met lokale bewoners Toen de provincie Friesland mogelijke locaties vaststelde voor windparken, richtte Windpark Fryslân BV zich op een project bij de afsluitdijk in het IJsselmeer. Net als iedere andere onderneming hebben zij als doel hun project, Windpark Fryslân, succesvol te maken en hieruit winst te halen. Tegenover de ontwikkeling van windenergie in Friesland staat de onderneming dus ook niet objectief. Het bedrijf wil graag dat hun project in het IJsselmeer wordt uitgevoerd. Dit is een punt waarop de ontwikkeling van een windpark in Nederland en Denemarken cruciaal verschilt. In Denemarken vormen coöperaties meestal de uitvoerende kracht tijdens de ontwikkeling van windprojecten; zo ook bij windpark Middelgrunden. Coöperaties worden opgericht door burgers die economische middelen delen om een project op te zetten en vervolgens de winst die zij hieruit halen eerlijk te verdelen. Het is daarbij van belang dat het lidmaatschap van een coöperatie open en vrijwillig is. De coöperatie van Middelgrunden werd opgestart door CEEO, het Copenhagen Environment and Energy Office. Deze


44

organisatie zet zich door het verstrekken van informatie en hulp in voor duurzame energie. 139 Samen met de lokale bevolking zetten zij een coöperatie op. De Deense overheid faciliteerde hen daarbij in hun mogelijkheden, zodat de coöperatie de meest geschikte plek voor een windpark kon vinden. De kracht van coöperaties zit in het feit dat het een democratische organisatie is, waarin elke bewoner zijn stem kan laten horen. Doordat coöperaties onafhankelijk zijn, kan gegarandeerd worden dat deze stem op een eerlijke manier meeweegt in de beslissingen die de organisatie maakt. Bewoners zijn niet afhankelijk van een partijdige organisatie, die ondanks bezwaren van omwonenden voor de winstgevendheid van het project gaat. Vertrouwen van bewoners wordt bovendien groter door de transparantie van de coöperatie. Bovendien werkt een coöperatie altijd samen met andere partijen en doordat een coöperatie door lokale bevolking wordt opgezet, zorgt dit voor veel betrokkenheid van de gemeenschap bij het beoogde project. 140 Een nadeel het werken met burgerbetrokkenheid is de veelal verlengde ontwikkelingsfase van grote projecten, omdat iedere mening gehoord moet worden. Dit betaalt zich in de meeste gevallen echter uit, doordat de fase waarin vergunningen aangevraagd worden zonder grote bezwaren verlopen. In de directe communicatie met lokale bewoners lijkt de (on)partijdigheid van de uitvoerende partij in eerste instantie geen cruciale verschillen te veroorzaken, omdat participatie ook voor bedrijven een belangrijke factor voor het succes van een windpark vormt. De impact van de (on)partijdigheid komt later in het proces echter wel duidelijk naar voren. Zoals eerder in dit hoofdstuk al vermeld werd, was het niet zo dat er tegen Middelgrunden geen bezwaren waren van lokale bevolking, in dit opzicht is Middelgrunden dus niet anders dan Windpark Fryslân. Ook de manier waarop hiermee omgegaan wordt is niet erg verschillend. Er wordt gediscussieerd met de lokale bevolking, er worden alternatieven gezocht en standpunten worden toegelicht om bezwaren te ontkrachten of weg te kunnen nemen. Zo worden er op de website van Windpark Frylân bijvoorbeeld foto’s afgebeeld, waarin te zien is hoe zichtbaar het toekomstige windpark vanaf verschillende Friese plekken zal zijn. Bij Middelgrunden kwam slechts één rij windmolens langs de kust te staan en bij Windpark Fryslân werd het windpark verder van de kust gelegd om het project aan de wensen van lokale bevolking te laten voldoen. Het verschil wordt duidelijk, wanneer de provinciale staten akkoord moeten gaan met de plannen voor Windpark Fryslân. Allereerst toont een rapport van Fryslân foar de Wyn

139

http://www.managenergy.net/actors/180

140

http://www.nwea.nl/sites/default/files/1.2%20Presentatie%20REScoop%20-%20Cooperatieve%20model.pdf, Slide 3


45

aan, dat Friezen een toekomstig windpark liever buiten het IJsselmeer of op de afsluitdijk zouden zien. Daar komt bij dat concurrerende partij Nuon een draagvlakonderzoek uitvoert voor een windpark op de Afsluitdijk, waarvoor zij de uitvoerende partij zouden kunnen worden. Windpark Fryslân wordt dus met onderontwikkelde plannen vertraagd en zelfs tijdelijk van tafel geveegd. Dit komt voornamelijk doordat de Provinciale Staten haar opties afweegt en meer voelt voor de alternatieve plannen. Enerzijds ligt dit aan de twijfel over het draagvlak voor Windpark Fryslân. Hoewel Windpark Fryslân BV met lokale bevolking om de tafel gezeten heeft, verkiezen deze mensen de uitbreiding van windparken on-shore of een windpark op de Afsluitdijk over een windpark in het Ijsselmeer. 141 Dit komt voornamelijk doordat zij niet betrokken zijn bij het kiezen van een geschikte locatie voor een windpark, maar vooral hun eigen belangen zoveel mogelijk beschermen. Windpark Fryslân BV heeft de locatie langs de afsluitdijk los moeten laten, omdat een windpark van 360 megawatt in dit geval niet uit slechts één of twee rijen windmolens zou bestaan en bovendien veel dichter bij de kust zou komen. Met de bezwaren tegen een dergelijk groot windpark houdt de lokale bevolking geen rekening, omdat zij niet over de uitvoering van het project gaan. De omvang van het windpark is volgens de ontwikkelaars van windpark Fryslân op 360 MW gesteld, zodat het landschap van Friesland niet verder vervuild hoeft te worden met andere windparken. 142 De vraag is echter of Windpark Fryslân BV de behoeften van de Friezen daadwerkelijk bevredigt. Een windpark langs de afsluitdijk werd door veel belanghebbenden als minder horizonvervuiling gezien, omdat de windmolens bij beter bij het landschap van de afsluitdijk zouden passen dan. In coöperaties is de lokale bevolking betrokken bij het selecteren van een geschikte locatie en formatie voor een windpark. Projecten die tijdens het ontwikkelingsproces afvallen omdat zij niet geschikt zijn of omdat zij simpelweg niet realiseerbaar zijn, worden daardoor bewust afgewezen. Omdat alle bewoners de mogelijkheid hebben om hun mening over verschillende locaties te uiten, wordt uiteindelijk gekozen voor een locatie waar de minste bezwaren van de lokale bevolking overblijft. Lokale bevolking heeft in deze situatie begrip voor de keuze van de locatie, omdat zij zelf bij het keuzeproces betrokken waren. Men twijfelt eerder aan de getroffen beslissingen van een ondernemen, dan aan een transparante organisatie, bestaande uit lokale bevolking, waarbij men bovendien zelf betrokken was. Hoewel coöperaties in Nederland ook niet nieuw zijn, is het principe niet zo diep geworteld in de geschiedenis als in Denemarken. Vanaf de tweede helft van het negentiende

141


142

http://windparkfryslan.nl/van-voor-fryslan/


46

eeuw werden er coöperaties opgericht in Nederland. Dit kwam voornamelijk voor in de landbouwsector. Net als in Denemarken werden boeren ‘empowered’ door met elkaar samen te werken. Ook tegenwoordig spelen coöperaties nog een rol in de Nederlandse samenleving, vooral ook in de energiesector. Met betrekking op windenergie gaat het daarbij wel vooral om on-shore windmolens. Een veel gebruikte model is de dorpscoöperatie. Mensen uit een dorp kunnen samen een ‘dorpsmolen’ bouwen of zich bij een groter windmolenproject in de buurt inkopen. Waar coöperaties in Denemarken de uitvoerende kracht bij de opzet van een windpark vormt, is dit in Nederland dus slechts een bijkomende mogelijkheid voor het ondernemen dat initiatief neemt voor het ontwikkelen van een windpark. De dorpscoöperaties zijn ook een aandachtspunt van ‘Hou Friesland Mooi’. In hun windmolenplan vragen zij bijvoorbeeld om (financiële) ondersteuning voor ‘Dorpscoöperaties Duurzame Energie’ door de Provincie. Met betrekking tot windpark Fryslân hebben zij vooral het doel om horizonvervuiling te voorkomen. 143 Belangrijke aspecten daarbij zijn vooral hoe dicht voor de kust het windpark gebouwd wordt en de hoogte van de molens. Hoe verschillend ‘Hou Friesland Mooi’ en de ‘Middelgrunden Vidmøllelaug’ als burgerbewegingen ook zijn, zij hebben toch een belangrijke doel gemeen. Voor beide initiatieven is het belangrijk dat de burger of meer specifiek de omwonende van het begin aan bij een windmolenproject wordt betrokken. HFM wil dat de windparken met samenspraak met de omwonende gebouwd worden. 144 Een belangrijke punt is voor hun dat de lusten en lasten van windparken eerlijk verdeelt worden. 145 Tot nu toe zien zij dat een kleine groep de lusten krijgt en de rest (de omwonende burgers) de lasten. 146 Een ander hoofddoel van de ‘Middelgrunden Vindmøllelaug’ is, om een bijdrage te leveren aan de verzorging met duurzame energie voor Denemarken. 147

Communicatie met de overheid Voor de ontwikkeling van grote projecten worden milieurapporten opgesteld, die de gevolgen van het uitvoeren van het project duidelijk maken. Behalve gevolgen voor de natuur, wordt hier ook gekeken naar de gevolgen voor omwonenden. Bij grote projecten is het daarom van belang dat burgers geïnformeerd worden. Er wordt een bepaalde mate van participatie bij grote projecten verwacht.

143

http://petities.nl/petitie/help-ze-verpesten-onze-omgeving

144

Wiersma, J. 2014. Vechten tegen Molens. Elsevier, 31 mei.

145

http://www.houfrieslandmooi.nl/?cd=6&vlgnr=143

146

De Beer, E. 2014. Lusten en Lasten van de Wind. Leeuwarder Courant, 7 augustus.

147



47

Hoewel de overheid de verantwoordelijkheid voor het goede verloop van zulke grote projecten heeft, is zij bij Nederlandse projecten echter weinig betrokken bij de planningsfase van projecten. Dit wordt voornamelijk door de projectontwikkelaar gedaan. 148 Hoewel Windpark Fryslân BV het windpark in overleg met de gemeente, provincie en ministeries ontwikkelde, bleek de samenwerking niet nauw genoeg te zijn geweest om twijfels bij de Provinciale Staten te voorkomen. Toen de Provinciale Staten de beslissing over Windpark Fryslân op 18 december 2014 uitstelde, liet het bedrijf weten teleurgesteld te zijn:

“Wij betreuren het dat de jarenlange goede samenwerking met de gemeente bij de ontwikkeling van Windpark Fryslân in het afgelopen jaar is gekanteld in verzet, hoewel de plannen gaandeweg steeds meer werden aangepast aan de wensen van de gemeente en van omwonenden. Mede door dit late verzet is het gemeentebestuur tot op vandaag niet ingegaan op ons herhaald verzoek om te spreken over de contouren van een lokaal en regionaal compensatie- en stimuleringsprogramma voor omwonenden en met name ook voor de toeristische sector (p. 3).”149

Nu andere mogelijke ontwikkelaars de opties die Windpark Fryslân BV uitsloot opnieuw als realistische optie aanbieden, worden de plannen voor Windpark Fryslân echter vertraagd. Nuon, dat een project op de Afsluitdijk zou willen uitvoeren, kwam met een rapport waarin de mogelijkheden en het draagvlag voor een dergelijk project opnieuw werden laten zien. Omdat Windpark Fryslân BV niet namens alle inwoners van Friesland spreekt en zelf niet alleen de belangen van Friese inwoners wil behartigen, maar ook winst wil maken, wordt er binnen de politiek oor gegeven aan dit rapport, ook al staat Nuon met eenzelfde instelling tegenover een windpark. Voor de provincie Friesland is het namelijk van belang dat zoveel mogelijk Friese bewoners tevreden zijn over het project en dat er dus voor de beste optie gekozen wordt. Hierdoor ontstaat voor Windpark Fryslân BV de uitdaging hun keuzen in het ontwikkelingsproces van Windpark Fryslân opnieuw te verdedigen tegenover de lokale bevolking en de politiek. Dit doen zij door erop te wijzen dat het oorspronkelijke planningsgebied van Windpark Fryslân langs de afsluitdijk lag, maar in overleg met de overheid en lokale bevolking verschoven werd:

“Op basis van onderzoek dat wij de afgelopen jaren hebben gedaan samen met de

148


149


48


betrokken ministeries (Landbouw en Infrastructuur & Milieu), de provincie en de gemeente, weten wij dat de provinciale doelstelling van 316 MW in het IJsselmeer met twee lijnen turbines langs de Afsluitdijk niet te realiseren is. Het voor de intiatiefnemers van Windpark Fryslân geen principiële of economische kwestie of het windpark ontwikkeld wordt in rijen langs de dijk of in een cluster verder van de kust. Er wordt vooral gezocht naar een locatie die zoveel mogelijk rekening houdt met alle aspecten (p.1).”

150

Vervolgens wordt verder uitgelegd waarom een project zoals de Provinciale Staten zich dat voorstellen niet te realiseren is. Zoals uit bovenstaande citaten duidelijk wordt, ontstaat er tussen Nuon en Windpark Fryslân BV concurrentie om de gunst van de lokale bevolking en de

lokale

politiek.

Doordat

coöperaties

in

Denemarken

de

lokale

bevolking

vertegenwoordigen en in het geval van Middelgrunden bovendien groot genoeg zijn om niet slechts een klein deel van deze lokale bevolking te vertegenwoordigen, hoeft in de politiek minder rekening gehouden te worden met alternatieven, die meer draagvlak zouden genieten. Bovendien bestond er bij de ontwikkeling van Middelgrunden een enorm nauwe samenwerking tussen de politiek en de coöperaties. De concurrentiestrijd van verschillende partijen om de gunst van politiek en bevolking zorgt dus voor een enorm vertragend effect op de ontwikkeling en uitvoering van windparken. Doordat de politiek steeds opnieuw bij plannen stopzet omdat er mogelijk een betere versie te verkrijgen is, wordt er uiteindelijk niets bereikt. Er bestaat geen significant verschil tussen de algemene houding van Denen en Friezen tegenover windenergie. 70 tot 75% van de mensen is positief over windenergie. Omdat lokale bevolking in Nederland en Denemarken voornamelijk positief tegenover windenergie staat, kan geconcludeerd worden dat de meeste mensen het eens zijn met de doelen van de ontwikkeling van een windpark. Wanneer zij bezwaren hebben, zal dit veelal betrekking hebben tot nadelen die het initiatief tot gevolg heeft. Met deze bezwaren kan het beste omgegaan worden door een discussie aan te gaan, standpunten toe te lichten en te verduidelijken en alternatieven te bespreken. Mensen die al wel positief over het initiatief zijn, kunnen geraadpleegd of juist geïnformeerd worden, afhankelijk van hun kennis over de ontwikkeling van een windpark. Wie de rol van uitvoerende partij invult tijdens de ontwikkeling van een windpark is voornamelijk cruciaal wanneer de politiek beslissingen moet nemen met betrekking tot de vergunningen en definitieve formatie van een windpark. Wanneer een bedrijf met winstoogmerk voor de ontwikkeling van een windpark verantwoordelijk is, is er sprake van 150



49

concurrentie en de mogelijkheid dat niet de belangen van elke lokale bewoner meeweegt in de optimale beslissing voor een windpark in het gekozen gebied. Hierdoor moet de politiek openstaan voor alternatieven, waardoor het ontwikkelingsproces van een windpark wordt vertraagd.

4.8 Burgerbewegingen Wanneer de ontwikkeling van een windpark wordt geanalyseerd, blijkt dat verschillende actoren hierbij een belangrijke rol spelen. Actoren die in dit hoofdstuk behandeld zijn, zijn bijvoorbeeld lokale bewoners, concurrentie en de overheid. Ook energiebedrijven spelen een belangrijke rol bij de ontwikkeling van een windpark. Burgers kunnen echter op een tweede manier betrokken zijn bij de ontwikkeling van een windpark, namelijk in de vorm van een burgerbeweging. Deze burgerinitiatieven, die zich met windparken bezig houden, maken allemaal deel uit van de ‘civil society’, maar kunnen verder verschillende vormen aannemen en verschillende doelstellingen nastreven. De activiteiten van burgerbewegingen bij windpark Middelgrunden en het windpark Fryslân geven een goed beeld van verschillende vormen van burgerinitiatieven. In de context van het windpark Middelgrunden speelt vooral de ‘Middelgrunden Vindmøllelaug’ (de ‘Middelgrunden Wind Turbine Cooperative’) een belangrijke rol. Deze burgerbeweging is een privaat partnerschap van burgers uit Copenhagen en omgeving, die aandeelhouders zijn van het windpark. 151 Bij het Nederlandse windpark Fryslân ziet de situatie er anders uit. Als burgerbeweging valt vooral ‘Hou Friesland mooi!’ op. Een initiatief van verontruste burgers en ondernemers uit de omgeving, die wel voorstanders van duurzame energie zijn, 152 maar toch actie voren tegen de plannen voor het windpark Fryslân. 153 Om na te kunnen gaan of een burgerinitiatief in de vorm van een coöperatie zoals bij Middelgrunden ook bij een Nederlands windpark zoals Fryslân toepasbaar zou kunnen zijn, moet men rekening houden met verschillende aspecten. Een eerste aspect is de achtergrond van de burgerbewegingen. Daarbij gaat het ook om hun ontstaan, de omstandigheden waaronder zij werken en de culturele context met betrekking op het concept van een coöperatie. Een tweede vraag richt zich op de drijfveren van de initiatieven en hun mogelijkheden om invloed uit te oefenen. In deze samenhang is een belangrijk aspect of de motivatie voor een positieve participatie voor Deense burgers groter is dan voor Nederlanders. 151

http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/Artikel%20Organisation%20of%

20wind%20power%20in%20copenhagen(1).pdf 152

http://www.houfrieslandmooi.nl/?cd=1

153


50


De achtergrond van burgerbewegingen Het burgerinitiatief van windpark Middelgrunden is ontstaan in 1996 nadat enkele lokale bewoners de handen ineen hadden gesloten om de “Middelgründen Wind Turbine coöperatie” op te richten. 154 Zoals eerder in dit rapport vermeld was de huidige bestemming van het windpark reeds aangewezen door de Deense overheid. Hierna heeft de coöperatie samen met het toenmalige Copenhagen Energy de beoogde plannen tot uitvoering gebracht. 155 Ook het ontstaan van de burgerinitiatief ‘Hou Friesland Mooi’ heeft een directe samenhang met de plannen voor het windpark Fryslân.

Toen de Provincie Fryslân in

2012 haar plan voorstelde om een grote windpark in het IJsselmeer te bouwen, riep dat al snel verzet bij de lokale bevolking op. 156 Met deze achtergrond werd ‘Hou Friesland Mooi’ opgericht. Er werd een petitie opgesteld, tegen het ‘verpesten’ van de Friese omgeving. 157 Meer dan 2000 mensen hebben deze petitie getekend. HFM houdt zich echter niet alleen met het nearshore windpark Fryslân bezig, maar richt zich ook op windprojecten op land. Intussen maakt HFM deel uit van de initiatief ‘Fryslân foar de Wyn’, samen met de Platform Duurzaam Fryslân en de Friese Milieu Federatie. 158 Voor hun werk krijgen zij subsidies van de Provincie. Strategie en invloed ‘Hou Friesland Mooi’ heeft verschillende strategieën om haar doelen te bereiken. Ondertussen heeft het initiatief veel meer bereikt dan alleen de petitie tegen windpark Fryslân: het heeft nu namelijk een eigen windmolenplan opgesteld. Op deze manier zegt ‘Hou Friesland Mooi’ niet langer alleen ‘nee’, maar biedt het ook alternatieven die meer draagvlak onder de lokale bevolking vinden. 159 Daarbij werken zij ook met de lokale bevolking samen, organiseren ‘dorpsbijeenkomsten’ en verspreiden informatie. Door samenwerking met andere organisaties in de initiatief ‘Fryslân foar de Wyn’ met subsidies van de provincie Friesland, heeft HFM meer invloed op de processen rond windparken in de regio, maar er is wel ook kritiek op deze strategie. Een beschuldiging is dat HFM daardoor de slagkracht heeft verloren om zich voor een van hun grote doelen in te

154


155

http://www.dongenergy.com/en/about-us/dong-energy-in-brief

156

http://fryslanfoardewyn.nl/fryslan-foar-de-wyn/over-ons/organisaties/

157


158

http://fryslanfoardewyn.nl/fryslan-foar-de-wyn/

159

http://fryslanfoardewyn.nl/fryslan-foar-de-wyn/over-ons/organisaties/


51

zetten: Het verplaatsen van het windpark Fryslân in het IJsselmeer rond Breezanddijk. 160 Een compromis waarmee Friesland zelf wel mooi gehouden zou kunnen worden. Deze aanpak lijkt ook meer op die van de coöperatie in Copenhagen. De leden van de ‘Middelgrunden Vindmøllelaug’ waren vanaf het begin aan bij het windmolenpark Middelgrunden betrokken. Zij konden daardoor op de hele proces van de planning en het bouwen van de park invloed uitoefenen. Om van het project een succes te maken, werkten ze nauw samen met andere actoren zoals de gemeente Copenhagen en probeerden politici en het algemene publiek erbij te betrekken. 161 ‘Hou Friesland Mooi’ neemt met de deelname aan ‘Fryslân foar de Wyn’ dus een stap in de richting van burgerinitiatieven voor het oprichten windparken. Financiële motivatie Naast participatie van de burgers en het leveren van een bijdrage aan duurzame energie spelen ook financiële aspecten bij de motivatie van een coöperatie een belangrijke rol. De ‘Middelgrunden Vindmøllelaug’ is opgebouwd als een partnerschap van aandeelhouders. 162 Een aandeel komt overeen met 1/40500 van de partnerschap. In 2014 heeft de coöperatie een nettowinst van 5.987.666 kronen gegenereerd. 163 Dit is gelijk aan 803.357,71 euro. De uitbetaling per aandeel was 2014 Kr 148 (19,86 euro). Het windpark Middelgrunden werkt sinds 2001. In de budgetplannen van ‘Middelgrunden Vindmøllelaug’ van de afgelopen veertien jaar is te zien dat er fluctuaties in de winsten en uitbetalingen bestaan en dat de winstbedragen met verloop van tijd afnemen. In 2001 kreeg men voor een aandeel Kr 450 uitbetaalt. 164 In 2005 zelfs Kr 540. 165 In 2009 waren het nog maar Kr 345. 166 Een factor die hierbij een belangrijke rol speelt is dat de exploitatiekosten over de jaren heen hebben toegenomen. Dit zal het investeren in windenergie door middel van een coöperatie ook in Nederland minder aantrekkelijk maken, hoewel windenergie in het algemeen nog altijd als een lucratieve manier van investeren wordt gezien. Martijn Messing, voorzitter van Stichting Energietransitie en medeoprichter van de Friese energiecoöperatie Enerzjy Koöperaasje Fryslân rekent dat een windpark van 350 megawatt in 20 jaar ongeveer 400 miljoen euro

160

De Beer, E. 2014. Lusten en Lasten van de Wind. Leeuwarder Courant, 7 augustus.

161

http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/Artikel%20Organisation%20of%

20wind%20power%20in%20copenhagen(1).pdf 162


163

http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/Regnskab2014-budget2015-hjemmeside.pdf

164

http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/Budget%20for%20Middelgrundens

%20Vindm%C3%B8llelaug%202002.pdf 165

http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/budget06.pdf

166

http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/budget10.pdf


52

winst oplevert. 167 Om deze redenen wil hij graag dat de provincie Friesland Windpark Fryslân als een coöperatief project opzet. Op deze wijze zou de winst niet alleen bij de energiebedrijven en projectontwikkelaars terecht komen, maar kan de provincie zelf er ook van profiteren. De Enerzjy Koöperaasje Fryslân, ook Ús Koöperaasje genoemd, is een organisatie, die zich inzet voor de energiebelangen van de mensen in Friesland, vooral voor lokale en duurzame energie. 168 Daarmee richt ze zich tegen de grote energiebedrijven, die met hulp van certificaten grijze energie als groen en duurzaam laten lijken. 169 Ús Koöperaasje is een koepelcoöperatie, de leden zijn vooral lokale coöperaties. 170 Ús Koöperaasje helpt hen met informatie en expertise. Als lid heeft men bovendien inspraak in Ús Koöperaasje en ook in de eigen energiebedrijf NLD energie. 171 Op deze manier lijkt Ús Koöperaasje in haar doelen enorm op ‘Middelgrunden Vindmøllelaug’. De vraag is echter of een dergelijke organisatie succesvol kan zijn in Nederland. De toegenomen exploitatiekosten, de politieke focus die nog altijd op gas gericht is en ook de weigerachtige houding tegenover investeringen in windenergie maken het moeilijk om lokale bevolking op deze manier écht enthousiast te maken voor het deelnemen aan een coöperatie.

167 168

http://groenecourant.nl/windenergie/bouw-windpark-ijsselmeer-cooperatieve-vorm/

http://uskooperaasje.nl/oer-us/ http://uskooperaasje.nl/us/ 170 http://uskooperaasje.nl/oer-us/ 171 http://uskooperaasje.nl/us/ 169


5.

53

Adviezen

Een vrij ambitieuze mogelijkheid om participatie van burgers te bevorderen en de ontwikkeling van windparken succesvoller en efficiënter te maken is het streven naar een onafhankelijk consulterend instituut, dat door bedrijven, bewonersgroepen of andere belanghebbenden ingeschakeld kan worden. Doel is om tot een weloverwogen besluit te komen waar zo veel mogelijk belangen in meegewogen worden en zo kan bogen op brede steun vanuit de samenleving.

5.1 Danish board of Technology De Danish Board of Technology (DBT) is een voorbeeld van een dergelijk instituut en een interessante optie voor Nederland. Sinds 2011 is de DBT niet langer in overheidsbeheer en de gemaakte doorstart noemt zich de Danish Board of Technology Foundation, maar vervult nog dezelfde taken. 172 De reden dat de DBT is “verzelfstandigd” zijn niet helemaal duidelijk, de ministeries die betrokken waren bij deze verandering gebruikten als argument dat Denemarken nieuwe uitdagingen had waarbij een nieuwe aanpak nodig was. Dit besluit kwam echter direct na de verkiezingen en als bezuinigingsmaatregel vanuit een centrumlinks kabinet, terwijl de voorgaande tien jaar de DBT zich steeds gesteund wist door een centrumrechts kabinet. De beslissing kwam voor veel Denen dan ook nogal onverwacht. 173 De taken van de DBT vallen uiteen in een aantal categorieën: Informeren van politiek, informeren van burger, formeren van structuren die helpen bij besluitvorming en burgerparticipatie en het geven van seminars over hun bevindingen. 174175 Doordat de eerste drie functies vaak samenvallen in één proces heeft het instituut een belangrijke invloed op beleidsvorming, omdat het als een soort intermediair fungeert. Het is vooral de tweede functie, het informeren van de burger, waar het meeste gewicht aan gegeven wordt en wat als hoofdtaak te zien is. 176 Het is wel zo dat de kracht van het instituut nu enigszins afgenomen is, doordat het geen officiële functie binnen de Deense overheid meer heeft. Dit komt vooral doordat de verbinding met het Deense parlement minder sterk is en de financiële middelen sterk verminderd zijn. Dit gezegd heeft de DBT naar schatting een jaarlijks budget van ongeveer 1,5 miljoen euro dat vooral vanuit gemeenten komt. Steeds

172

http://easst.net/easst-review-volume-31-3-sept-2012/opening-up-societal-futures-through-eu-research-and-innovation-agendas/

173

http://easst.net/easst-review/easst-review-volume-311-march-2012/a-pioneer-in-trouble-danish-board-of-technology-are-facing-problems/

174

http://asj.sagepub.com/content/48/3/221.full.pdf+html http://base.d-p-h.info/en/fiches/dph/fiche-dph-7749.html

175 176

http://www.co-intelligence.org/P-ConsensusConference2.html

54


vaker

worden

zij

echter

investeringsmaatschappijen.

ook

ingeschakeld

door

coöperaties

en

177

Informeren van de politiek Parlementariërs maar ook gemeenten kunnen een beroep op de DBT doen en assistentie vragen bij bepaalde projecten of alleen hun mening. De DBT besluit vervolgens zelf welke projecten zij meer of minder (of zelfs geen) aandacht gaan geven, meestal beperken zij zich tot een beperkt aantal projecten. Na een voorlopige selectie schrijven de leden van de DBT een aantal zeer korte maar precieze rapporten, ongeveer twee pagina’s lang, die dan voorgelegd worden aan het bestuur. Deze maken een selectie op grond van de mate van algemeen belang en de haalbaarheid, deze selectie zijn de uiteindelijke projecten. Deze rapporten worden gedeeld met het parlement. Ook wordt er rapportage gedaan aan het parlement nadat een project afgerond is en beschreven wat besloten is en welke nieuwe kennis of informatie naar boven gekomen is. 178

Informeren van het publiek Hier is het echte onderscheidende vermogen van de DBT te zien. Meestal worden ze ingeschakeld bij gevallen waar de (lokale) overheid er niet met de burger uit kan komen. Omdat het instituut kan bogen op een aanzienlijk aantal jaren ervaring, zijn de methoden van participatie voor de burger inmiddels zeer geraffineerd en zijn er verschillende modellen ontwikkeld. De meest gebruikte vorm is de Consensus Conference, die ook het meest relevant is voor de Nederlandse situatie rondom windenergie. De eerste stap bij Consensus Conference is altijd het formeren van een burgerpanel en

het

aanwijzen

van

een

“facilitator”.

Meestal

schrijft

de

DBT

1000

omwonenden/belanghebbenden aan, en maakt vervolgens zelf een selectie op grond van verschillende criteria, waarbij vooral de representativiteit van de populatie belangrijk is. Ondertussen heeft de DBT de casus voorgelegd aan een selectie van experts, die vanuit verschillende disciplines en posities (ook hier vindt selectie plaats) een advies of rapportage schrijven dat begrijpelijk is voor leken. Het geselecteerde burgerpanel krijgt eerst een weekend waarbij zij van een aantal andere experts een inlichting krijgen op de casus, het betreft een zo feitelijk mogelijke beschrijving. Aan de hand van al deze informatie en invalshoeken stelt het burgerpanel een advies op. Dit advies wordt vervolgens naar andere wetenschappelijke experts gestuurd en belanghebbenden bij overheid en bedrijfsleven. Al

177

http://www.oeaw.ac.at/ita/fileadmin/epta/popupwindow/popup02/popup02_denmark.html

178

http://www.co-intelligence.org/P-ConsensusConference2.html


55

deze groepen hebben tijd om te reageren op deze adviezen. Het burgerpanel komt vervolgens weer bij een om alle reflecties en kritieken door te spreken en formuleert vervolgens een aangepast advies. Dit is het advies dat zal worden ingediend bij de (lokale) overheid. Zoals beschreven is neutraliteit erg belangrijk en wordt zo goed mogelijk gewaarborgd doordat de DBT de uitgebrachte rapporten en adviezen altijd door meerdere experts, d.w.z. vanuit verschillende disciplines, laat bekijken en beoordelen tijdens meerdere rondes. Buiten dat neutraliteit geloofwaardig gemaakt kan worden via dit proces heeft het ook enkele andere voordelen: Het rapport komt duidelijk vanuit consensus onder de bevolking voort, zeker als het een representatieve groep betreft. Voor de burger is het proces toegankelijk en, mits goed gedocumenteerd, ook erg transparant. Dit zijn argumenten waar de politiek in haar besluitvorming moeilijk omheen kan. Bovendien wordt het advies/rapport ook altijd gepresenteerd aan zowel politiek als pers. De Deense pers reageert altijd goed op deze documenten en vaak krijgen ze relatief veel aandacht. Dus zelfs zonder juridisch verankerde vormen van inspraak, zoals de vorm van het bindend advies, kan deze methode zorgen voor daadwerkelijke verandering. Deze overlegstructuur is in het verleden een aantal malen getest en redelijk succesvol gebleken, belangrijker echter was dat de achterliggende democratische structuur van een land geen rol speelt bij het verloop van het proces of de resultaten. Dit betekent dat het in Nederland in de hierboven beschreven vorm direct toegepast zou kunnen worden. 179 De methode is echter nog niet perfect en er zijn een aantal terechte kritieken te vinden. Zo is de selectie van experts niet gerandomiseerd of op enige andere manier neutraal gemaakt. Dit kan er voor zorgen dat een idee dat al bij de DBT heerst naar de voorgrond komt doordat er sprake van selectie van gelijkgestemde experts is. 180 Dit kan wellicht voorkomen worden door voor iedere expert een tegenhanger te zoeken die ook een reflectie schrijft op het initiële advies. 181 Een andere mogelijkheid is uit de groep van experts random steekproeven te trekken, of anders ten minste een getrapte steekproef waarbij per discipline een random trekking plaatsvindt

179

https://books.google.nl/books?hl=en&lr=&id=5CN7XRfD-FIC&oi=fnd&pg=PA57&dq=The+Danish+

consensus+conference+model+in+Switzerland+and+France:+on+the+importance+of+framing+the+issue&ots=M90G14vbwZ&sig=GT7cnGyvF ULtjTsuBJRCwyMEyrU#v=onepage&q=The%20Danish%20consensus%20conference%20model%20in%20Switzerland%20and%20France%3 A%20on%20the%20importance%20of%20framing%20the%20issue&f=false 180

http://www.scienceshops.org/new%20web-content/content/documents/STACS_Final_Report-Partic.research.pdf

181


consensus+conference+model+in+Switzerland+and+France:+on+the+importance+of+framing+the+issue&ots=M90G14vbwZ&sig=GT7cnGyvF ULtjTsuBJRCwyMEyrU#v=onepage&q=The%20Danish%20consensus%20conference%20model%20in%20Switzerland%20and%20France%3 A%20on%20the%20importance%20of%20framing%20the%20issue&f=false


56

Dan is er nog de rol van de facilitator, die zeer belangrijk is en waarschijnlijk ook het proces kan beïnvloeden. 182 Omdat deze persoon eigenlijk altijd bij het instituut zelf hoort is hier, naar ons inzien, niet veel aan te veranderen. De persoon zal simpelweg zo veel mogelijk de rol aan moeten nemen van een soort presentator of nieuwslezer, kortom de feitelijke kennis en het proces zo waarde neutraal mogelijk presenteren en begeleiden.

5.2 Onafhankelijk consulterend instituut in Nederland Op dit moment is er in Nederland een onderzoeksinstituut dat zich bezig houdt met de implementatie van techniek. Het Rathenau-instituut heeft als doel politieke en publieke meningsvorming aangaande wetenschap en technologie te bevorderen. Dit valt uiteen in twee kerntaken 183: 1.

Maatschappelijk debat en oordeelsvorming stimuleren.

2.

Het Nederlandse wetenschapssysteem in kaart brengen.

Het Rathenau-instituut wordt gefinancierd door het ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap en voor maximaal 25% vanuit andere opdrachtgevers. Het instituut is ondergebracht bij de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen. In totaal zijn er 50 werknemers/onderzoekers actief bij het instituut en het kent het een vrij breed bereik. Wel is het Rathenau-instituut veel minder toegespitst op duurzame ontwikkeling dan de Danish Board of Technology en heeft, wat burgerparticipatie betreft, ook zeker niet de expertise in huis van haar Deense equivalent. Het instituut bestaat al in één of andere vorm sinds 1978 en wordt vanuit de overheid als waardevol gezien. 184185 Het Rathenau-instituut biedt een voordeel bij het ontwikkelen van een onafhankelijk consulterend instituut, doordat er al een structuur ligt waar mee samen gewerkt kan worden. Dit moet op onafhankelijke basis gebeuren, maar biedt wel de mogelijkheid om gebruik te maken van de daar opgebouwde expertise. Mits samenwerking mogelijk is, hoeft er dus geen hele nieuwe politieke structuur in het leven geroepen te worden. Nadelen zijn er echter ook: In eerste instantie zijn er de gevestigde belangen van het instituut zelf en haar zeer omvangrijke takenpakket. Het instituut weet slechts weinig media182


consensus+conference+model+in+Switzerland+and+France:+on+the+importance+of+framing+the+issue&ots=M90G14vbwZ&sig=GT7cnGyvF ULtjTsuBJRCwyMEyrU#v=onepage&q=The%20Danish%20consensus%20conference%20model%20in%20Switzerland%20and%20France%3 A%20on%20the%20importance%20of%20framing%20the%20issue&f=false 183

http://www.rathenau.nl/organisatie/kerntaken.html

184

http://www.rathenau.nl/publicaties/publicatie/annual-report-2009.html

185

http://www.rathenau.nl/publicaties/publicatie/annual-report-2008.html


57

aandacht te genereren en is eigenlijk alleen bekend bij politici of mensen die betrokken zijn bij een van de beleidsvelden waar zij zich over uitspreken. Een groter nadeel is echter dat de koers van burgerparticipatie recentelijk wat meer losgelaten is. Waar in eerdere werkprogramma’s een grote rol was weggelegd voor burgerparticipatie, is dit in de meest recente uitgave sterk verschoven. In plaats van burger- en stakeholderparticipatie wordt er plots alleen nog gesproken van stakeholderparticipatie. 186 Dit valt samen met de mening die de regeringspartijen, in het bijzonder de VVD, steeds uitdragen en in verschillende verslagen van Kamerdebatten terug te vinden zijn. Een precieze verklaring voor de verandering in de doelstelling vanuit Rathenau wordt niet gegeven, maar wel wordt duidelijk dat burgerparticipatie als vertragend wordt gezien. 187 Of de lijn van het instituut sterk ingegeven wordt door de dominantie politieke mening op het moment is moeilijk te bepalen, maar niet onmogelijk. Gezien het bovenstaande lijkt het ons verstandig om tot een iets ander model te komen dan het originele Deense idee. Binnen de centrale overheid zal weinig ruimte zijn voor een nieuw instituut, omdat het Rathenau Instituut bestaat en er in het huidige politieke klimaat weinig nieuwe investeringen gedaan worden aangaande dergelijke organen. Bovendien staat een Top-Down organisatie als het Rathenau Instituut juist haaks op het concept van burgerparticipatie. De meest effectieve manier om een dergelijk onafhankelijk orgaan in Nederland te kunnen opzetten is door een samenwerkingsverband van NGO’s aan te gaan. Deze ondernemingen proberen vervolgens vanuit verschillende specialiteiten en invalshoeken tot een onafhankelijk consulterend instituut (OCI) te komen. Het voornaamste doel van het instituut zou moeten zijn om vanuit verschillende achtergronden technieken te verkrijgen of te ontwikkelen om burgerparticipatie zo effectief mogelijk te laten verlopen. Het wiel hoeft hierbij niet opnieuw uitgevonden te worden. Er zijn immers genoeg NGO’s te vinden, zeker internationaal, die al ervaring hebben met verschillende modellen van burgerparticipatie. Idealiter worden er pogingen ondernomen om universiteiten aan te spreken op hun maatschappelijke functie, om zo een deel van de onderzoekskosten te kunnen drukken en te kunnen profiteren van de nieuwste wetenschappelijke bevindingen. Het onafhankelijke consulterend instituut dient bij de totstandkoming van windparken gebruik te maken van het participatiemodel windenenergie zoals besproken in dit rapport. Dit model zal het raamwerk vormen voor het gehele project. Hieronder nogmaals haar kernpunten:

186

http://www.rathenau.nl/publicaties/publicatie/werkprogramma-2015-2016.html

187

ibid.

58


•

Gedeeld eigendom van het project staat centraal. Hierbij zal het eigendom gedeeld

worden tussen een energieonderneming of overheid en een coöperatie bestaande uit lokale belanghebbenden. Deze laatste groep moet de mogelijkheid hebben zelf mee te profiteren in de vorm van aandelen. Hierbij is het zaak dat het volledige eigendom niet in handen komt van één van de twee partijen en dat zowel de onderneming/overheid als de particulieren inspraak in besluitvorming genieten. Aandelen zullen in kleine bedragen moeten worden verdeeld zodat de financiële beperkingen voor burgerparticipatie zo laag mogelijk zijn. • en

Lokale bevolking en belanghebbenden van het begin af aan (al voor de onderzoeksplanningsfase)

actief

betrekken

in

de

besluitvorming

middels

hoorzittingen,

informatieavonden, presentaties, seminars en zo nodig excursies. Hierbij staan intensieve informatieverstrekking en het aangaan van de dialoog tussen de burgercoöperatie en de energieonderneming/overheid centraal. •

Compromissen met lokale belanghebbenden kunnen hier een logisch gevolg van zijn

en zullen tot op zekere hoogte moeten worden geaccepteerd. Dit moet gerealiseerd worden door intensieve informatieverstrekking en het aangaan van de dialoog tussen de burgercoöperatie

en

de

energieonderneming/overheid.

Het

burgerpanel

van

het

onafhankelijk consulterend instituut kan hier een faciliterende rol bij spelen.

Een ander belangrijk punt is het genereren van media-aandacht. Bij succes, hoe klein dan ook, is het essentieel om deze kaart goed uit te spelen, gezien bewezen effectiviteit samen met het democratische karakter van de besluitvorming extra druk op de overheid kunnen leggen. Hoe meer expertise er opgedaan wordt, hoe meer er uiteindelijk ook aan kennis met andere instituten uit te wisselen valt. Het onafhankelijk consulterend instituut kan door haar specialisme van grote waarde zijn voor het succes van het participatiemodel windenergie. Het instituut dient het participatiemodel bij de totstandkoming van windparken te faciliteren en kan hierbij zorgen voor een zekere mate van democratische legitimatie. Aangezien het consulterend instituut veelal gebruik maakt van de zogenaamde consensus conference methode zullen zij een representatief burgerpanel proberen te vormen en een zo onafhankelijk mogelijke facilitator aanwijzen om het burgerpanel te begeleiden. De precieze invulling van de procedure zal per windpark enigszins verschillen, gezien maatwerk belangrijk is bij dit proces. Een veel voorkomend gevolg van deelname in het burgerpanel, ten minste in Denemarken, is toetreding tot de burgercoöperatie. Kennis vergroot de steun meestal aanzienlijk. Het instituut zal verantwoording dragen voor de intensieve informatieverschaffing aan alle betrokkenen, maar in het bijzonder de burger. Hierbij is de neutraliteit van het


59

consulterend instituut van groot belang, een gevoel van partijdigheid of vooringenomen voorlichting kan het burgerpanel opvallen en zodoende negatieve gevolgen hebben voor steun vanuit de bevolking. Het is daarom essentieel om de onafhankelijkheid van het instituut te kunnen waarborgen. Geldstromen zullen te allen tijde 100% transparant moeten zijn, zo ook de manieren van inspraak. Dit niet alleen vanuit een ethisch standpunt, maar ook opdat het de enige verzekering is dat processen echt democratisch verlopen. Een nadeel is natuurlijk wel dat er zonder politieke wil geen echte bevoegdheden aan het instituut toegekend kunnen worden. Op dit moment is het twijfelachtig of veel politieke partijen een dergelijk instituut steunen, maar gezien het trage tempo van de verduurzaming in Nederland en de richtlijnen van de EU zal er vermoedelijk meer haast mee gemaakt moeten worden. Het is dan ook zaak om de tussenliggende tijd een dergelijk instituut in het leven te roepen en proberen expertise te ontwikkelen. Het opzetten van het onafhankelijk consulterend instituut Net als bij elk begin, zal ook bij een onafhankelijk consulterend instituut de beginperiode het lastigst zijn. Gezien het huidige politieke klimaat zal financiële steun niet gemakkelijk te verkrijgen zijn, omdat er nog steeds stevig bezuinigd wordt en er weinig steun bij de regeringspartijen lijkt te zijn voor meer burgerparticipatie. Omdat het instituut zonder deze politieke wil geen echte bevoegdheden kan krijgen of een mogelijkheid tot handhaving, zal het soms lastig zijn lokale overheden ervan te overtuigen met het instituut in zee te gaan. Toch zien wij een aantal mogelijkheden om geleidelijk aan invloed te kunnen winnen. Ten eerste is het mogelijk een verdere analyse in de werking en praktijken van de DBT te doen en een eigen equivalent van hun consensus conference op papier te ontwikkelen. Dan is het zoeken naar situaties waar windmolenparken aangelegd zullen worden en de betreffende gemeente(s) en provincie attenderen op het bestaan van dit instituut en met een voorstel te komen om te bemiddelen. Het is hierbij verstandig om te wijzen op de vele problemen die de ontwikkeling van windparken tot op heden opgeleverd heeft en het steeds krapper wordende tijdsframe waarin maatregelen gerealiseerd moeten worden. Door een soort functie van mediation te vervullen, kan stap voor stap steeds bredere steun gewonnen worden. Bovendien kan het instituut zo steeds meer expertise ontwikkelen. Ten tweede zal ook actief contact gezocht moeten worden met projectontwikkelaars en coöperaties. Coöperaties moeten worden benaderd omdat zij een doel voor ogen hebben, maar waarschijnlijk niet precies weten hoe ze deze het beste kunnen bereiken. De projectontwikkelaars moeten benaderd worden omdat deze weten dat de realisatie van veel


60

projecten een langdurig en kostbaar proces geworden is, wat investeren in windmolenparken minder rendabel maakt. Hierbij geldt dat er, zeker in het begin, contact opgenomen kan worden in de vorm van een soort ‘open sollicitatie’, waarbij beschreven wordt hoe het instituut de bemiddeling en ondersteuning voor zich ziet en welke voordelen hieruit te behalen zijn. Misschien is dit een ongewoon directe aanpak, maar het is van groot belang dat men bekend raakt met het instituut en haar werkwijze. Als laatste is het mogelijk om contact op te nemen met lokale vereniging of organen met belangen of inspraak bij de parken. Zo kan de burger op een directe manier aangesproken worden. Een van de belangrijkste componenten van de DBT is dat het helpt met het realiseren van een bottom-up benadering, wat ons ook de beste manier lijkt om parken sneller en gemakkelijker te kunnen realiseren. Het meest cruciale punt bij het opnemen van contact, is dat er zo vroeg mogelijk in het proces ingesprongen wordt, zeker omdat de eerste keren dat het instituut betrokken raakt bij de aanleg van een park, succes van groot belang is om een goede naam te vestigen. De nadruk kan daarnaast ook gelegd worden op een positieve framing, namelijk dat eigenlijk iedere partij baat heeft bij deze aanpak. De overheden kunnen aan hun richtlijnen voldoen zonder zich mateloos onpopulair te maken, bedrijven en coöperaties kunnen stakeholders tevreden houden omdat projecten doorgang vinden en investeringen sneller rendabel worden, en tot slot kan de burger tevreden zijn omdat er sprake is van daadwerkelijke inspraak en betrokkenheid bij het project. Het zal vermoedelijk politiek niet gemakkelijk zijn om het te realiseren, maar gezien de aanpak overwegend voordelen oplevert zijn wij er zeker van dat als het eenmaal gaande is, overheden enthousiast zullen raken.

5.3 Framing van windenergie voor politieke partijen Naast het positief framen van het belang van een onafhankelijk consulterend instituut kan framing ook belangrijk zijn bij het enthousiasmeren van politieke partijen voor duurzame energie. Om de aandacht van de politieke partijen op duurzame energie te richten, moeten verschillende aanpakken gebruikt worden afhankelijk van de betreffende partij en haar doelen. In de onderstaande vergelijking wordt uitgelegd hoe ervoor gezorgd kan worden dat de belangrijkste Nederlandse politieke partijen meer inzet zullen tonen voor duurzame energie.


61

VVD De VVD gaat voor de minimale doelstellingen of mogelijk zelfs minder. In het regeerakkoord stemt men in met de doelstelling zoals die door de EU opgegeven zijn, maar verder dan dat wil de VVD niet gaan. De VVD wil een gedeeltelijke overgang naar duurzame energie zodat Nederland minder afhankelijk is van het buitenland door fossiele brandstoffen, maar in enige overgang moet de markt leidend zijn. 188 Subsidies zijn volgens de VVD geen goede aanpak. In het algemeen heeft duurzame energie een lage prioriteit op de agenda van de VVD. Niet iedereen is overtuigd van de menselijke invloed op het klimaat en de VVD is tegen het verwerken van input van bepaalde kennisinstituten in het beleid. 189 Verder staat de VVD kritisch ten aanzien van al te veel participatie waar het windenergie betreft. Überhaupt staan ze weifelachtig tegenover meer open en pluralistische vormen van beleidsnetwerken die burgerparticipatie vergemakkelijken. Ook zien zij geen heil in een al te actieve rol voor de centrale overheid in het stimuleren van duurzame energie in het algemeen, het credo van de marktwerking geldt voor de VVD ook hier. 190 Ten aanzien van wind op zee is de VVD veel kritischer dan wind op land, maar de partij draagt beide geen heel warm hart toe. 191 Er zijn echter twee punten waar mogelijk enige ruimte zit voor een verandering in perspectief. Ten eerste is daar de nadruk van de VVD op economische incentives. Door het stabiele beleid dat men in Denemarken heeft kunnen verwezenlijken, juist door inspraak vanuit de bevolking mogelijk te maken en zo participatie te bevorderen, is het aantrekkelijker geworden voor bedrijven in deze branche te investeren. Er moet meer nadruk gelegd worden op de mogelijkheden tot investeren in windmolens voor zowel particulieren als bedrijven. Op het moment dat er eenmaal een infrastructuur ligt die geschikt is voor windenergie, in plaats van zoals nu te blijven investeren in de gasrotonde, zal dit steeds meer investeringen aantrekken als blijkt dat deze lucratief zijn. Een mooie parallel is het kopen van een huis, de VVD gaat altijd prat op de hypotheekrente aftrek, omdat dit een vorm van investeren is, gezien een huis in waarde groeit. Met de wat tegenvallende huizenmarkt en de over het algemeen stijgende energieprijzen sinds 2000, 192 kan het investeren in een windmolen winstgevend blijken. Een mogelijk bezwaar vanuit de VVD is dat dit dus subsidies betekent, maar in principe geldt dit ook voor de hypotheekrente aftrek. Het is belangrijk “subsidie” in een ander frame te plaatsen, namelijk dat van aftrekbare investering. 188

http://files.vvd.nl/verkiezingsprogramma-2012-2017.pdf

189

http://library.wur.nl/WebQuery/groenekennis/1934717

190

ibid.

191

http://www.nwea.nl/factsheet-wind-op-zee

192

http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/


62

Een tweede aspect waar mogelijk ruimte te behalen is komt vanuit de nadrukken in de politiek van de VVD op het thema veiligheid. De nadruk bij de VVD ligt niet alleen op binnenlandse veiligheid, maar ook buitenlandse. Een deel hiervan bestaat uit de zogenaamde “energieveiligheid/energiezekerheid”. De gasrotonde heeft een centrale rol binnen de strategie die de VVD voor zich ziet. 193 De VVD meent dat dit Nederland de mogelijkheid geeft gas te importeren en op te slaan. Het is inderdaad zo dat gas een belangrijke bron van energie is in Nederland, die er voor zorgt dat ondanks sterk stijgende prijzen wereldwijd gas redelijk betaalbaar blijft. 194 Het is echter onterecht aan te nemen dat dit vanwege de Gasrotonde is: het is ons eigen gas wat onze energieprijs in bedwang houdt. Met Nederland als Gasrotonde van Europa voeren wij een politiek beleid waarvan geenszins zeker is dat deze winstgevend zal blijken of het algemeen belang dient. Sterker nog, daarmee voeren wij een beleid dat ons afhankelijk maakt van Rusland en andere niet-democratische landen. Omdat de gasleidingen van Nederland op dit moment alleen naar Rusland liggen, brengt dit vele risico’s met zich mee. Het komt met andere woorden de veiligheid en onafhankelijkheid van Nederland niet ten goede. Kortom de strategie bereikt eerder het tegenovergestelde van de door de VVD gewenste winst en autarkie. 195 Het is belangrijk de VVD hiervan te doordringen. Enerzijds door met het rapport van de algemene rekenkamer te blijven schermen, maar vooral ook door zoveel mogelijk ruchtbaarheid te geven aan de situatie en dit rapport. Op dit moment is het geen algemene kennis onder de Nederlanders dat er een langdurige energiestrategie bestaat, wat deze inhoud en wat de praktische implicaties hiervan zijn. Eigenlijk voor alle middenpartijen (VVD, PvdA, CDA, D66 en CU) geldt dat zij deze strategie in enige mate steunen.

PvdA De PvdA doet zich naar buiten en in het verkiezingsprogramma als erg groen voor, maar in de praktijk gaan zij voor nauwelijks meer dan de minimale doelstellingen. 196 Over het algemeen staat de partij wel positief ten aanzien van windenergie en streeft zij naar duurzame en circulaire economie. De belangrijkste bronnen hierbij zijn voor de PvdA: biomassa, wind, zonne-energie en meer in het algemeen het energieverbruik verminderen. De PvdA wil vrijwaring van energiebelastingen, een vorm van subsidie eigenlijk, maar zijn over het algemeen geen voorstander van coöperatieve windparken. 193 194

https://decorrespondent.nl/299/Eerst-het-gas-dan-de-moraal/32952491-c7e501ab http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck_-_nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdf

195 http://www.rekenkamer.nl/Publicaties/Onderzoeksrapporten/Introducties/2012/06/Gasrotonde_nut_noodzaak _en_risico_s 196 http://www.nwea.nl/Windenergie-verkiezingsprogrammas-2012 http://www.vn.nl/Archief/Economie/Artikel-Economie/Voorbij-de-gasdroom-onze-ongezonde-relatie-met-Rusland.htm

63


De PvdA ziet over het algemeen meer heil in grote windparken op zee. Deze moeten aangelegd

worden

door

grote

bedrijven

worden

aangelegd

en

onderhouden.

Participatiemogelijkheden voor burgers komen eigenlijk alleen kijken bij windmolen parken in de buurt van particulieren. Over het algemeen gaat de PvdA voor een vrij centralistische invulling, met duidelijk deadlines aan provincie en gemeente. Het Rijk trekt het initiatief naar zich toe en vult zaken zelf in als de besluitvorming te traag is of vastloopt. Ook de PvdA heeft jarenlang geïnvesteerd in de strategie van de Gasrotonde en is een partij waar naar alle waarschijnlijkheid verstrengelde belangen spelen. De PvdA heeft jarenlang geregeerd en veel oud ministers en parlementariërs bevinden zich op belangrijke plaatsen in het bedrijfsleven. 197 Het is belangrijk om de PvdA te wijzen op de nadelen van een al te centralistische aanpak en te benadrukken hoe goed centrale regels te combineren zijn met een participatiemodel zoals het Deense. Dit sluit aan bij de visie van de PvdA omdat een van de doelstellingen van de partij het beter samen laten werken van de gemeenten is. Het zou in die zin nuttiger zijn om de PvdA te confronteren met het te sterk in politiek afgebakende regio’s denken, terwijl het zoeken naar een acceptabele oplossing voor omwonenden de politieke demarcatie minder relevant is. Als de PvdA zich werkelijk heeft toegelegd op verduurzaming en de richtlijnen vanuit Brussel wil gaan halen, zullen er snel nieuwe windmolens moeten komen. De partij weet echter dat dit door verzet vanuit de bevolking niet lukt. In plaats van dit verzet te doorbreken door meer druk te zetten vanuit een top-down structuur kan een participatiemodel en goede voorlichting, zoals eerder voorgesteld in dit onderzoek, juist de bottleneck doorbreken. Een andere strategie is dezelfde als bij de VVD toegepast kan worden, namelijk door de PvdA aan te spreken op het voortzetten van de strategie van de gasrotonde. De PvdA profileert zich vaak als een partij van en voor het volk, maar volgens de berekeningen van de Algemene Rekenkamer ziet de Nederlandse bevolking zowel op korte als lange termijn weinig tot niets terug van het belastinggeld dat hierin gestoken wordt. PVV Bij de PVV valt vermoedelijk helemaal niets te winnen, de partij is tegen vormen van verduurzaming en gelooft in het algemeen niet dat klimaatverandering ook maar iets te maken heeft met menselijk handelen.

197

Duyvendak, W. (1999). Het groene poldermodel: consensus en conflict in de milieupolitiek. Instituut voor Publiek en Politiek.

http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck_-_nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdf


64

SP De SP is gematigd positief ten aanzien van windenergie. Zij zien meer toekomst in wind op zee dan wind op land. De SP wil het energiebeleid meer centralistisch regelen, ook ten aanzien van windenergie. Het betreft voor de SP vooral striktere wetgeving en kaders rondom nieuwe windparken (op land). Hier moeten volgens de partij op centraal niveau duidelijkere afspraken over gemaakt worden en vooral strakkere regels voor gelden. Er moet een belastingkorting komen voor particulieren en coöperaties die zelf energie opwekken. Dit moet dan gepaard gaan met nauwere samenwerking tussen Nederland en de andere landen aan de Noordzee. 198 Met andere woorden; de SP sluit wind op land niet helemaal uit, zij willen alleen wel dat omwonenden mee moeten profiteren van inkomsten die uit deze windparken komen. Dit ter compensatie van de nadelige situatie waarin zij gebracht zijn door de plaatsing van een windpark bij hun woonplaats. Belangrijk is dan ook dat de burger betrokken wordt bij de planning en ontwikkeling van windparken. De SP ziet de nadelen van windparken als horizonvervuiling, geluidsoverlast en onveiligheid. Ondanks dat de partij zich dus voor de opwekking van meer duurzame energie uitspreekt lijkt er voor de SP een soort ingebakken negatieve connotatie te kleven aan windenergie. 199 Er zitten een aantal opmerkelijke tegenstrijdigheden bij de ideeën van de SP. De duidelijke omlijnde centrale wetgeving en afspraken over de plaatsing van windmolenparken staat op gespannen voet met het ideaal van burgerparticipatie. Ten tweede is de SP een voorstander van particulieren en coöperaties die zelf energie opwekken voor eigen gebruik. Maar juist deze vormen van participatie in de energiemarkt zien we in Denemarken en elders vaak op land. In de praktijk komt dit doordat de aanleg op land voordeliger is en direct aan de omwonende zelf geleverd kan worden. Wind op zee is minder praktisch en duurder. In het geval van Friesland lijkt de SP vooral kleine clusters van windmolens te willen. Ook dit maakt de plaatsing in verhouding duurder en minder rendabel en zodoende ook minder aantrekkelijk voor particuliere investeerders. Toch denken wij dat de SP in potentie een belangrijke medestander kan zijn. Op veel punten delen zij idealen die in Denemarken in de praktijk gebracht worden, bovendien zijn ze op dit moment groot in de Eerste Kamer. Ten eerste is er de meer centralistische aanpak die de SP voorstaat die, zoals beschreven, voor een stabieler beleid kan zorgen en daardoor meer investeerders aantrekt. Dit moet dan echter wel gepaard gaan met ruimere mogelijkheden in verschillende vormen van burgerparticipatie zodat lokale oplossingen gevonden kunnen worden. Op de website

198

http://www.nwea.nl/Windenergie-verkiezingsprogrammas-2012

199

https://www.sp.nl/sites/default/files/sp-verkiezingsprogramma-nieuw-vertrouwen.pdf

65


van de SP staat zelf dat ze minder rompslomp willen voor ondernemers, dit kan met elkaar verbonden worden. Bovendien geeft de SP het actief betrekken van burgers qua inspraak en financiën erg belangrijk vindt. Ten tweede past het ideaal van coöperaties heel goed binnen de algemene idealen van de SP, maar is het wellicht handig erop te wijzen dat juist het electoraat van de SP over het algemeen minder welvarend is en dus makkelijker kan investeren in projecten met lagere kosten, dichter bij huis. Hierbij kan ook nog aangemerkt worden dat het wel willen van windmolens op zee maar niet op land aan te merken is als een “populistische oplossing” voor het probleem. CDA Het CDA zegt dat het de doelen die Europa gesteld heeft wil halen en zelfs nog wat verder wil gaan. Volgens de huidige berekeningen is het beleid waar CDA op inzet echter niet toereikend om dit te bewerkstelligen. 200 Het CDA is geen voorstander van het groener maken van de energiebelasting en zet in op veel marktwerking. Regelgeving moet volgens het CDA zo

veel

mogelijk

versoepeld

worden

en

er

mag

minder

ruimte

zijn

voor

overheidsinmenging. 201 Energiebesparing en de duurzame opwekking van energie zijn volgens het CDA wel de oplossingen voor de toekomst, maar wind heeft duidelijke een lage prioriteit

vergeleken

met

andere

bronnen,

zelfs

schaliegas

staat

nadrukkelijker

omschreven. 202203 Tegelijkertijd ziet het CDA wel de financiële mogelijkheden die duurzame energie kan bieden, ook van windmolens. Tot slot is het CDA van mening dat inspraak van burgers belangrijk is bij de verduurzaming. 204 Dit laatste blijkt ook uit verschillende kamerstukken, waar het CDA aandringt op verbetering van de mogelijkheden tot burgerparticipatie en de verankering hiervan in de wet. Ook bij de CDA zit op een aantal punten ruimen voor een positievere en effectievere houding tegenover windenergie. Ten eerste gaat het CDA nu voor de absolute ondergrens qua hoeveelheid windenergie in Nederland. Dit kan deels te maken hebben met betrokkenheid in de strategie van de gasrotonde en ook hier kunnen de argumenten en methoden zoals deze tegen de VVD en PvdA aangevoerd worden en gebruikt.

200


https://decorrespondent.nl/299/Eerst-het-gas-dan-de-moraal/32952491-c7e501ab 201

https://www.cda.nl/fileadmin/CDA/Documenten/CDA_Verkiezingsprogram_2012-2017.pdf

202

https://www.schaliegasvrij.nl/2012/07/19/standpunten-politieke-partijen-over-onconventioneel-gas-voor-de-landelijke-verkiezingen/

203

https://www.cda.nl/fileadmin/CDA/Documenten/CDA_Verkiezingsprogram_2012-2017.pdf

204



66

Het CDA is ook voor verdere deregulering om investeringen makkelijker te maken. Op dit moment werken de plannen die zij op het oog hebben echter alleen voor grote bedrijven en boeren, wat het voor particulieren niet per definitie makkelijker maakt om te investeren. In Denemarken is het juist de duidelijke centrale wetgeving met de beleidsvrijheid op lokaal niveau die het investeren in windmolens aantrekkelijk maakt. De markt van de windenergie wordt pas aantrekkelijk als er een stabiel en zeker investeringsklimaat ontstaat, wat niet gelijk staat aan deregulering. Bovendien ontmoedigd deregulering de burger juist vaak om deel te gaan nemen. Een laatste punt is dat het CDA de energiezekerheid belangrijk vindt. In het bijzonder waar het de agrarische sector betreft ziet het CDA liefst een grotere mate van autarkie. Niet alleen kan deze veiligheid en onafhankelijkheid juist dankzij windenergie (en andere duurzame bronnen) gerealiseerd worden, ook kan niet iedere boer zomaar het geld bij elkaar krijgen om een eigen windpark neer te zetten. Ook voor het boerenbedrijf kunnen coöperaties erg zinvol zijn.

D66 De plannen van D66 gaan voorbij de gestelde eisen van Europa. De belangrijkste factoren in het energiebeleid van de partij zijn de volgende: meer duurzame energie opwekken, minder energie verbruiken en meer samenwerken met buurlanden. De partij ziet een situatie voor zich waar er een groot Noord-Europees energienet gemaakt wordt, het liefst binnen EUkaders. De partij van de bestuurlijke vernieuwing wil, vanzelfsprekend, graag een goed participatiemodel en het investeren van particulieren in windenergie makkelijker maken. Wel is de partij is minder enthousiast over wind op land dan wind op zee. 205 In grote lijnen wil D66 hetzelfde bereiken als deze denktank. Het is echter wel verstandig om de volgende opmerkingen bij hun plannen te plaatsen: Als burgerinspraak en participatie echt vergroot moeten worden en het doel is dat mensen daardoor zelf ook meer gaan investeren, is het voor de financiële haalbaarheid verstandiger ook naar wind op land te kijken. Op de website van D66 en in het verkiezingsprogramma staat dat een van de idealen van de partij is dat Nederlanders zelf de energie op gaan wekken die zij gebruiken. Dit ideaal is mooi, maar dan is juist wind op land een van de aangewezen bronnen. Zowel binnen het kader van inspraak als financiële participatie.

205

https://d66.nl/content/uploads/sites/2/2014/05/verkiezingsprogramma-d66-2012-2017.pdf

https://www.schaliegasvrij.nl/2012/07/19/standpunten-politieke-partijen-over-onconventioneel-gas-voor-de-landelijke-verkiezingen/


67

SGP De SGP lijkt een partij waar wellicht lastig mee te onderhandelen valt, maar in commissieverslagen valt op dat de nadruk vooral op geluidsoverlast voor omwonenden ligt. Ondanks dat dat de SGP duidelijk met twee maten meet waar het geluidsoverlast van snelwegen vs. windmolens betreft lijkt de partij niet afkerig tegenover windparken te staan.

GroenLinks GroenLinks is voorstander van windmolens, zowel op zee als op land en ziet ook graag verschillende vormen van burgerparticipatie en financiële betrokkenheid. Bij deze partij is niet veel lobby nodig omdat het de ontwikkeling van duurzame energiebronnen geheel ondersteunt. PvdD Voor de PvdD geldt hetzelfde als voor GroenLinks. Met het belang dat de partij hecht aan dierenwelzijn, is het wellicht goed om aan te halen dat zorgen over de vele vogels die sneuvelen ongegrond zijn, zoals blijkt uit Deens onderzoek. 206

Algemeen advies Het huidige standpunt van de regering is vrij duidelijk: Er moet aan de standaarden van de EU voldaan worden. De Centrale overheid regelt de grote allocatie en voor het overige is het aan de provincies zelf dit in te vullen. De inhoud van de projecten zelf dienen bij voorkeur binnen het structuur van de marktwerking te vallen. Dit is ook zo in de structuurvisie geregeld. Op deze wijze komt iedere vorm van participatie eigenlijk automatisch terecht onder de verantwoordelijkheid van de stakeholders, dit zijn veelal marktpartijen. Gezien de verzwakte positie van de regering door de uitslagen van de Provinciale Staten verkiezingen, kan een actieve lobby interessant zijn. Door de vaak ambigue houding van het CDA en de sterke groei die de partij heeft doorgemaakt is het de aankomende periode een belangrijke speler. Ronduit gunstig zijn de groei van de Partij voor de Dieren en D66 en ook het verlies van de VVD is belangrijk, hoewel de partij nog steeds de grootste is. Het zal echter wel zo zijn dat er meer ruimte voor onderhandeling zal moeten komen als het kabinet na de verkiezingen in maart 2015 doorgaat. D66 zal in dat geval een belangrijke rol in deze onderhandelingen spelen. Bij het lobbyen zal vooral gericht moeten worden om het herzien van de huidige energiestrategie en het verankeren burgerparticipatie in de wetgeving

206

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2664.2008.01560.x/epdf

http://www.bioone.org/doi/pdf/10.5253/078.097.0311


68

en instituties. Dit kunnen parallelle structuren zijn, een instituut als het DBT of een combinatie van deze zaken. In Denemarken zien we verder dat juist de directe connectie tussen gemeenten en rijksoverheid, zonder inmenging van de provincie de efficiëntie verhoogt. Het vergt echter wel meer verregaande decentralisatie dan op dit moment het geval is in Nederland. Gemeenten moeten meer zeggenschap krijgen over de inrichting van windmolenparken en ook vrijer kunnen experimenten met vormen van burgerparticipatie. Een ander belangrijk punt is dat onze afhankelijkheid van fossiele energie en de daar uit ontstane strategie van de gasrotonde publiekelijk nauwelijks bekend is. De afhankelijkheid van Rusland en het Midden-Oosten zijn daarom juist nu kaarten om uit te spelen. Poetin en IS zorgen voor veel wantrouwen en spanningen, waar de media gretig op inspringt. Het met meerdere NGO’s consequent media-aandacht vragen voor onze afhankelijkheid van juist deze landen kan politieke partijen tot beweging dwingen. Het is duidelijk dat het rapport van de Algemene Rekenkamer in 2012 tijdelijk de aandacht op de strategie heeft weten te vestigen, maar dat deze inmiddels weer uit de politieke focus is. Begin 2013 is de strategie namelijk voor het laatst besproken door een Kamercommissie, waarna de politieke aandacht weer grotendeels verdwenen is. Meer in het algemeen is het verstandig om de windmolen als investeringsobject centraal te proberen te krijgen. Banken als Triodos en ASN investeren al langer en veel in duurzame projecten. Wellicht is het mogelijk in samenwerking met deze banken naar nieuwe windmolenparken te kijken. De windmolen kan vanuit die positie ook naar het publiek parallel getrokken worden aan huizenbezit: een goed object voor investering. Dit is ook in de optiek van de Denen het geval. Jongeren mogen in Denemarken eerder investeren omdat zij nog langer profiteren. In Nederland is de bevolking zich echter niet zo bewust van de windmolen als duurzaam object van investering. De combinatie van het huidige renteklimaat en de zwakke huizenmarkt maakt dat investeren in zaken die een stabiel rendement bieden juist nu erg aantrekkelijk kan zijn.

69


6.

Conclusie

6.1 Vergelijkingsanalyse In dit rapport werd een vergelijkingsanalyse gemaakt tussen Nederland en Denemarken op het gebied van windenergie. Daarbij heeft het zich toegespitst op de volgende aspecten: Politieke structuren, communicatie, structuur van energievoorziening, besluitvorming, burgerbewegingen en de houding ten opzichte van groene energie. Met behulp van de vergelijkingsanalyse en de cases Middelgrunden en windpark Fryslân kunnen aan de hand van dit rapport enkele conclusies getrokken worden met betrekking tot de situatie in Nederland. Onze denktank heeft daarom enkele concrete adviezen opgesteld voor haar opdrachtgever: Natuur en Milieu. Wat betreft het verschil in politieke structuren tussen Nederland en Denemarken bleek het niet zo te zijn dat Denemarken een betere regelgeving heeft met betrekking tot burgerparticipatie. Burgerparticipatie bleek in Denemarken namelijk vrij summier te zijn vastgelegd en relatief breed te interpreteren. De toplagen van het Deense politieke systeem komen grotendeels

overeen

met

die

van

Nederland.

Zij

leggen

de

taken

en

verantwoordelijkheden met betrekking tot de realisatie van windparken echter neer bij lagere politieke niveaus. In Denemarken is dit voornamelijk bij het gemeentelijke niveau. Gemeenten geniet grote vrijheden wat betreft het aanwijzen van een locatie, de allocatie van middelen, en de uiteindelijke realisatie van windparken. Door deze vrijheden heeft de gemeentelijke

politiek

meer

mogelijkheden

voor

de

nauwe

samenwerking

met

burgercoöperaties. Ook werd er geen beduidend verschil gevonden in de communicatiestrategie van de initiatiefnemers van windparken in Denemarken en Nederland. De communicatiestrategieën die in Denemarken gebruikt werden waren niet per definitie beter op de doelgroep afgestemd. Vanuit de communicatiestrategieën kan een verschil in burgerparticipatie dus niet getrokken worden. Ook staan Nederlanders en Denen over het algemeen niet significant anders tegenover windenergie. Circa 70% van de mensen heeft een positieve houding ten opzichte van windenergie. Projectontwikkelaars in Nederland en in Denemarken kunnen dus dezelfde communicatiestrategieën gebruiken om burgerparticipatie aan te wakkeren. Doordat de Deense energievoorziening tijdens de oliecrises van de jaren 70 erg kwetsbaar bleek, wilden de Denen op dit gebied minder afhankelijk worden van andere landen. Dit heeft hun positieve houding ten opzichte van groene (wind)energie aangewakkerd. Dit gegeven strookte met de hypothese van dit rapport dat Denen actiever betrokken zijn bij de ontwikkeling van duurzame energie.


70

In Nederland blijkt partijdige informatieverstrekking aan lokale bevolking en de politiek de overhand te hebben door onderlinge concurrentiestrijd tussen projectontwikkelaars. Hierdoor blijft het daadwerkelijke draagvlak van de lokale bevolking voor verschillende projecten veelal onduidelijk. Dit heeft als gevolg dat besluitvorming in Nederland vaker wordt vertraagd en uitgesteld dan dat in Denemarken het geval is. Hier wordt de lokale bevolking voornamelijk vertegenwoordigd door de burgercoöperatie. Daarom hoeven projecten waar een voldoende grote coöperatie achter staat niet herzien en opnieuw bediscussieerd te worden. In Denemarken heeft dit een bespoedigend effect op de besluitvorming met betrekking tot windparken. De aanname dat de Deense energiemarkt meer decentraal van aard is dan de Nederlandse energiemarkt bleek deels te kloppen. In Nederland blijven vooral de energiereuzen aan de macht, relatief kleine nutsbedrijven krijgen moeilijk voet aan wal om tegenwicht te bieden. De Nederlandse energiemarkt is vrij moeilijk toe te treden voor kleine bedrijven en hierdoor kunnen zijn moeilijk concurrentie vormen. De Deense energiemarkt is iets meer decentraal van aard doordat relatief kleine coöperaties daar mede verantwoordelijk zijn voor groene energie. Deze coöperaties zijn vanaf de oliecrises van de jaren 70 een steeds grotere rol gaan stelen in Denemarken. In Denemarken groeit de focus echter ook langzaamaan richting grote energiebedrijven. Dit komt doordat steeds minder Denen aandelen in een windenergie coöperatie willen kopen. De meesten Denen die geïnteresseerd zijn en in staat zijn aandelen te kopen, bezitten namelijk vaak al aandelen. Deze markt lijkt dus verzadigd te raken. Met betrekking tot besluitvorming bleken de betrokken overheidspartijen in Nederland te opereren op basis van bevoegdheid, terwijl in Denemarken alle niveaus van overheid betrokken worden. Hier worden overkoepelende plannen op centraal niveau geloodst naar implementatie op lokaal niveau door gemeenten. Samenwerking tussen verschillende (centrale en lokale) niveaus staat hierbij centraal. In Nederland blijkt het systeem zoals het nu bestaat niet doeltreffend te zijn. Wil het haar aandeel in duurzame (wind)energie vergroten dan zal het moeten kijken naar de Deense structuur van besluitvorming en zal het zich moeten focussen op duurzame (wind)energie in plaats van het als alternatief te beschouwen. Uit de vergelijkingsanalyse op het gebied van burgerbewegingen bleek het Deense model op basis van burgercoöperaties ook toepasbaar te kunnen zijn op Nederland. Financiële prikkels in de vorm van dividend op aandelen in windparken en het steunen van windenergie door middel van subsidies kan een positieve houding ten opzichte van windenergie met zich meebrengen. Bij sommige projecten in Nederland is het echter al

71


mogelijk om mee te dingen in de winstgevendheid van een windpark. De these dat burgerbewegingen een positievere houding hebben ten opzichte van windenergie als er een mogelijkheid is om financieel betrokken te raken bij het project, kan daarom niet worden bevestigd. Het is echter mogelijk dat burgercoöperaties bij de totstandkoming van windparken meer bekendheid genieten in Denemarken, in verhouding tot Nederland, hoewel vormen van coöperaties voor Nederlanders geen nieuw concept zijn. Ook bemoeilijken de toegenomen kosten van de ontwikkeling van windparken het vinden van investeerders in een dergelijke concept van burgercoöperatie zoals dit in Denemarken gebruikt werd.

6.2 Adviezen Met behulp van de bevindingen uit de vergelijkingsanalyse en de gehanteerde cases heeft dit rapport enkele adviezen op kunnen stellen. Een mogelijkheid voor Natuur en Milieu is het streven naar een onafhankelijk consulterend

instituut,

dat

door

overheid,

bedrijf,

bewonersgroepen

of

andere

belanghebbenden ingeschakeld kan worden. Dit orgaan heeft als doel om tot een weloverwogen besluit te komen waar zo veel mogelijk belangen in meegewogen worden en zo kan bogen op brede steun vanuit de samenleving. Natuur en Milieu dient hiervoor na te gaan of er vanuit de overheid steun te vinden is voor een dergelijk idee. Hierbij kan zij een samenwerkingsverband aan te gaan met meerdere NGO’s. Het onafhankelijk consulterend instituut dient bij de totstandkoming van windparken het participatiemodel windenenergie te hanteren als raamwerk. Hierbij kan het de totstandkoming van windparken faciliteren en kan het zorgen voor een zekere mate van democratische legitimatie. Het instituut zal verantwoording dragen voor de intensieve informatieverschaffing

en

zal

de

dialoog

tussen

de

lokale

belanghebbenden,

energieondernemingen en de overheid faciliteren. Ook zal het de bestuurlijke structuur van de gedeelde eigendomsverhouding formeren. Hierbij dient in het beginstadium positieve media-aandacht gegenereerd te worden voor de successen die met behulp van het onafhankelijk consulterend instituut bereikt worden. Zo kan worden laten zien dat een dergelijk orgaan de Nederlandse bevolking veel accurater kan vertegenwoordigen dan afgekapte, partijdige draagvlakonderzoeken die altijd andere uitkomsten hebben. Gezien de PVDA en de VVD bij de provinciale statenverkiezing geen meerderheid hebben kunnen halen, is het wellicht nu interessant geworden om te lobbyen bij de Eerste en de Tweede Kamer. Nadelig factoren zijn de omvang van PVV en mogelijk het CDA. Ook door de veranderde balans tussen de SP en PvdA is de steun voor windenergie op links nu


72

waarschijnlijk minder eenduidig dan voorheen. Naast de lobby voor windenergie dient men te lobbyen voor het verankeren van burgerparticipatie middels wetgeving en instituties. Uit ervaring in Denemarken blijkt dat het hiervoor genoemde onafhankelijk consulterende instituut en ideale oplossing hiervoor kan zijn. Een ander punt is het consequent media aandacht vragen door meerdere NGO’s voor onze afhankelijkheid van fossiele energie en de daar uit ontstane strategie van de gasrotonde. Dit is nog nauwelijks bekend bij het grote publiek. Afhankelijkheid van Rusland en het Midden-Oosten zijn juist nu kaarten om uit te spelen. Poetin en IS zorgen voor veel wantrouwen en spanningen, waar de media gretig op inspringt. Door het consequent belichten van onze afhankelijkheid van juist deze landen kunnen politieke partijen tot beweging worden gedwongen. Ten slotte kunnen windmolens parallel worden getrokken aan huizenbezit: het dient te worden geframed als een goede investering. Hoewel Denen dit al beseffen, is de Nederlandse bevolking zich niet zo bewust van de windmolen als duurzaam object van investering.


7.

73

Bibliografie

1. Huisman, C. (2013). Nee niet ook nog dat gezoem. Geraadpleegd op 22 april 2015 via: http://www.volkskrant.nl/dossier-archief/nee-niet-ook-nog-dat-gezoemhier~a3461886/?akamaiType=FREE. 2. Wikipedia NIMBY effect (2014), geraadpleegd op 08-09-2014, via: http://en.wikipedia.org/wiki/NIMBY 3. Baarda, D.B., M.P.M. de Goede & J. Teunissen. (2005). Basisboek kwalitatief onderzoek: handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek, tweede, geheel herziene druk. Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff 4. Baarda, D.B., M.P.M. de Goede & J. Teunissen. (2005). Basisboek kwalitatief onderzoek: handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek, tweede, geheel herziene druk. Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff 5. Rijksoverheid. (z.j.) Europa 2020. Geraadpleegd op 20 april 2015, via http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/europese-unie/europa-2020 6. Energieonderzoek Centrum Nederland. (2014). Nationale energieverkenning 2014. Geraadpleegd op 20 april 2015, via http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/pbl2014-nationale-energieverkenning-2014_01364.pdf 7. NRC.nl (2012). Een barstje in 20-20-20 in 2020. Geraadpleegd op 20 april 2015, via http://www.nrc.nl/klimaat/2012/06/15/een-barstje-in-20-20-20-in-2020/ 8. Euractiv.com. (2012). France 'saved' the energy efficiency directive. Geraadpleegd op 20 april 2015, via http://www.euractiv.com/energy-efficiency/france-saved-energy-efficiencyd-news-513263 9. Z24. (2014). ‘Nederland zwaar achterop bij doelstelling duurzame energie’. Geraadpleegd op 20 april 2015, via http://www.z24.nl/ondernemen/nederland-zwaarachterop-bij-doelstelling-duurzame-energie-501746 10. European Renewable Energy Council (2011).Mapping Renewable Energy Pathways towards 2020: Eu Roadmap. Geraadpleegd op 20 april 2015, via http://www.erec.org/fileadmin/erec_docs/Documents/Publications/EREC-roadmapV4_final.pdf 11. TU Delft (2015). Omzetting primaire energiedragers in elektriciteit. Geraadpleegd op 10 februari 2015, via http://eduweb.eeni.tbm.tudelft.nl/TB141E/mobile.php?elektriciteitconversie 12. TU Delft (2015). Omzetting primaire energiedragers in elektriciteit. Geraadpleegd op 10 februari 2015, via http://eduweb.eeni.tbm.tudelft.nl/TB141E/mobile.php?elektriciteitconversie 13. Energieonderzoek Centrum Nederland. (2014). Nationale energieverkenning 2014. Geraadpleegd op 20 april 2015, via http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/pbl2014-nationale-energieverkenning-2014_01364.pdf 14. Energi styrelsen. (2014). Danmarks Energi-og klimafremskrivning 2014. Geraadpleegd 10 februari 2015, via http://www.ens.dk/sites/ens.dk/files/dokumenter/publikationer/downloads/danmarks_energi_o g_klimafremskrivning_2014.pdf


74

15. Energi styrelsen. (2014). Danmarks Energi-og klimafremskrivning 2014. Geraadpleegd 10 februari 2015, via http://www.ens.dk/sites/ens.dk/files/dokumenter/publikationer/downloads/danmarks_energi_o g_klimafremskrivning_2014.pdf Dierman, R. (2011). Holländische Energiepolitik: Frau Antje heizt mit Kohle. Geraadpleegd op 19 februari 2015, via http://www.spiegel.de/wirtschaft/unternehmen/hollaendische-energiepolitik-frau-antje-heiztmit-kohle-a-801162.html 16. Duurzame Energie Koepel. (z.j.) Duurzame energie Europa en VS vergeleken. Geraadpleegd op 20 april 2015, via http://www.dekoepel.org/duurzame-energie-europa-vsvergelijking/ 17. Dänisch.de. (z.j.). Dänisch lernen mit dem Dänisch.de Vokabeltrainer. Geraadpleegd 17 april 2015, via Dänisch.de 18. Vegter, K & M. Verweij. (2014).Lessen voor Nederland van duurzame koploper Denemarken. Geraadpleegd op 10 maart 2015, via http://www.squarewise.com/downloads/publicaties/20140617,_ART_FD_ENERGIE,_Lessen _voor_Nederland_van_duurzame_koploper_Denemarken_(KV,MV).pdf 19. RWE (z.j.). Kraftwerk Eemshaven (Niederlande). Geraadpleegd op 29 maart 2015, via http://www.rwe.com/web/cms/de/348154/rwe-technology-der-anlagenspezialist-im-rwekonzern/bauprojekte/neubauprojekte/eemshaven/ 20. NBSO Stutgart (z.j.). Energie. Geraadpleegd op 29 maart 2015, via http://www.nbsostuttgart.de/de/topsektoren/energie/ 21. Botje, H. & Broer, T. (2014). Voorbij de Gasdroom: onze ongezonde relatie met Rusland. Vrij Nederland. Geraadpleegd op 25-01-2015, via http://www.vn.nl/Archief/Economie/Artikel-Economie/Voorbij-de-gasdroom-onze-ongezonderelatie-met-Rusland.htm Gas Unie. (2013). Gas infrastructure companies commit to working together to develop carbon neutral gas supply by 2050. Gas Unie. Geraadpleegd op 10-04-2015, via http://www.gasunie.nl/en/news/gas-infrastructure-companies-commit-to-working-together-todevelo De Algemene Rekenkamer. (2012). Gasrotonde, Nut, Noodzaak en risico‘s. Onderzoeksrapporten De Algemene Rekenkamer. Geraadpleegd op 27 januari 2015, via http://www.rekenkamer.nl/Publicaties/Onderzoeksrapporten/Introducties/2012/06/Gasrotonde _nut_noodzaak_en_risico_s B. Eickhout (Personal Communication, 2 februari 2015) 22. Danish Wind Industry Association (2009). Public Opinion. Geraadpleegd op 4 februari 2015, via http://www.windpower.org/en/policy/public_opinion.html 23. The SmartAgent Company. (2008). Rapportage het vergroten van betrokkenheid bij windenergie: een burgerparticipatieproject. Geraadpleegd op 19 maart 2015, via http://www.nwea.nl/sites/default/files/Onderzoek%20SmartAgent%20Company,%202008.pdf 24. Ipsos Public affairs. (2014). Draagvlakonderzoek naar windenergie in Friesland en Noord-Holland In opdracht van Windpark Afsluitdijk. Geraadpleegd op 28 maart 2015, via http://nieuws.eneco.nl/download/63549/onderzoekipsosafsluitdijk.pdf 25. TNO NIPO. (2014). Rapportage Draagvlakonderzoek windenergie initiatieven in Friesland. Geraadpleegd op 19 maart 2015, via http://fryslanfoardewyn.nl/friksbeheer/wp-


75

content/uploads/2014/08/Rapportage-Draagvlakonderzoek-windenergie-initiatieven-inFriesland.pdf 26. Jensen, B.B. & K. Schnack. (2006). The Action Competence Approach in Environmental Education. Environmental Education Research 3,2 (163-178). Geraadpleegd 10 april 2015, via http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/1350462970030205 27. Studyportals. (z.j.). 13 Masters in Energy Engineering. Geraadpleegd 10 april 2015, via http://www.mastersportal.eu/study-options/268533854/energy-engineering-denmark.html 28. Boessenkool, C. (2014). Hoe de Deen zijn windmolen leerde omarmen. Vrij Nederland, 25 Oktober. Geraadpleegd 18 februari 2015, via https://carolineboessenkool.files.wordpress.com/2014/10/hoe-de-deen-zijn-windmolenleerde-omarmen.pdf 29. Taylor, C. (2013). Renewable Energy Cooperatives: Power to the People. Geraadpleegd 10 april 2015, via http://www.renewableenergyworld.com/rea/blog/post/2013/03/renewable-energycooperatives-power-to-the-people 30. Østergård, U. (1992). Peasants and Danes: The Danish National Identity and Political Culture. Århus University. Pp. 16 – 17. Geraadpleegd 23 april 2015, via http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=4419832 31. Greenpeace International. (2014). Owner of the Wind. Plus Media Solutions. Geraadpleegd 23 april 2015, via http://www.greenpeace.org/international/en/news/Blogs/makingwaves/owners-of-thewind/blog/51120/ 32. Zonnestraal.be. (2014). Denemarken toont hoe het kan zonder kernenergie. Geraadpleegd op 14 april 2015, via http://www.zonstraal.be/forum/viewtopic.php?t=17743 33. Paul Hockenos. (2014). Brave little Denmark leads war against coal. Geraadpleegd op 4 april 2015, via http://america.aljazeera.com/opinions/2014/11/denmark-waragainstcoalgermanyrenewableenergy.html 34. Verbong, G. & F. Geels (2006). The ongoing energy transition: lessons from a sociotechnical, multi-level analysis of the Dutch electricity system (1960-2004). Energy policy: 35 (2007), 1025-1037. Geraadpleegd op 10 februari 2015, via http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0301421506000899 35. DTI (2004) Global watch mission report: Co-operative energy: lessons from Denmark and Sweden. Geraadpleegd 10 februari 2015, via http://bec.divydovy.com/wpcontent/uploads/2010/11/DTI-report-on-Denmark-and-coop-involvement-with-wind-turbs.pdf, p.23 36. Munksgaard, J. (2008). Wind power in the Danish liberalised power market—Policy measures, price impact and investor incentives. Energy Policy 36 (October 2008), 3940– 3947. Geraadpleegd op 10 februari 2015, via http://www.sciencedirect.com.proxy.ubn.ru.nl/science/article/pii/S0301421508003649 37. Denmark Community windpark retreat. (z.j.) Geraadpleegd op 10 februari 2015, via http://theenergycollective.com/sites/theenergycollective.com/files/imagepicker/346316/denm ark%20wind%20energy%20infographic.jpg 38. Kernan, A. (2013). Denmark: Community Wind Energy Movement in Retreat [INFOGRAPHIC]. Geraadpleegd 10 februari 2015, via http://theenergycollective.com/greenwell-future/230046/denmark-s-community-wind-powermovement-retreat


76

39. GWEC. (2013). 30 years of policies for wind energy: lessons from denmark. Geraadpleegd op 21 april 2015, via https://www.irena.org/DocumentDownloads/Publications/GWEC_Denmark.pdf 40. Rowe, M. (2013). When the wind blows. Geraadpleegd op 10 februari 2015, via http://geographical.co.uk/uk/item/400-when-the-wind-blows 41. DTI (2004) Global watch mission report: Co-operative energy: lessons from Denmark and Sweden. Geraadpleegd 10 februari 2015, via http://bec.divydovy.com/wpcontent/uploads/2010/11/DTI-report-on-Denmark-and-coop-involvement-with-wind-turbs.pdf, p.20 42. De Conick, H. (2012) Nieuwe ambitie voor het milieubeleid. Geraadpleegd 10 februari 2015, via http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck__nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdf, p.34 43. Nielsen, L.K. (z.j.) Social acceptance of wind energy projects: ”Winning Hearts and Minds”. Geraadpleegd 10 februari 2015, via http://www.socialacceptance.ch/images/state-ofthe-art_acceptance_wind_energy_denmark.pdf, p.7 44. Nielsen, L.K. (z.j.) Social acceptance of wind energy projects: ”Winning Hearts and Minds”. Geraadpleegd 10 februari 2015, via http://www.socialacceptance.ch/images/state-ofthe-art_acceptance_wind_energy_denmark.pdf, p.7 45. Nielsen, L.K. (z.j.) Social acceptance of wind energy projects: ”Winning Hearts and Minds”. Geraadpleegd 10 februari 2015, via http://www.socialacceptance.ch/images/state-ofthe-art_acceptance_wind_energy_denmark.pdf 46. Vrangbæk, K. (2010). Structural reform in Denmark, 2007–09: central reform processes in a decentralised environment. Local Government Studies, 36(2), 205-221. 47. Sperling, K., Hvelplund, F., & Mathiesen, B.V. (2011). Centralisation and decentralisation in strategic municipal energy planning in Denmark. Elsevier, 39(3), 13381351. 48. Irwin, G.A., & Holsteyn, J.M. (2008). Scientific progress, educated guesses or speculation?: On some old predictions with respect to electoral behavior in the Netherlands. Acta Politica 43, 180-202. 49. Vrangbæk, K. (2010). Structural reform in Denmark, 2007–09: central reform processes in a decentralised environment. Local Government Studies, 36(2), 205-221. 50. Jensen, C. B. (2005). Citizen Projects and Consensus-Building at the Danish Board of Technology On Experiments in Democracy. Acta Sociologica, 48(3), 221-235. 51. Læssoe, J. (2007). Participation and sustainable development: The post-ecologist transformation of citizen involvement in Denmark. Environmental Politics, 16(2), 231-250. 52. Læssoe, J. (2007). Participation and sustainable development: The post-ecologist transformation of citizen involvement in Denmark. Environmental Politics, 16(2), 231-250. 53. Vrangbæk, K. (2010). Structural reform in Denmark, 2007–09: central reform processes in a decentralised environment. Local Government Studies, 36(2), 205-221. 54. De Coninck, H. (2012). Nieuwe ambitie voor het milieubeleid. Wiardi Beckman Stichting. Geraadpleegd op 03 februari 2015, via: http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck_nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdf 55. De Coninck, H. (2012). Nieuwe ambitie voor het milieubeleid. Wiardi Beckman Stichting. Geraadpleegd op 03 februari 2015, via: http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck_nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdf


77

56. Ligthart, S. S. H. (2005). Realisatie EHS: de provincies aan het stuur.Achtergronden bij de Natuurbalans. 57. Nederlandse Wind Energie Associatie (2012). Windenergie in Verkiezingsprogramma‘s. Geraadpleegd op 04 april 2015, via: http://www.nwea.nl/Windenergie-verkiezingsprogrammas-2012 Duurzame Brabanders (2012). De echte vergelijking hoe politieke partijen over winmolens denken. Geraadpleegd op 05 februari 2015, via: http://www.duurzamebrabanders.nl/blog/2012/08/de-echte-vergelijking-hoe-politieke-partijenover-windmolens-denken/ 58. Agterbosch, S., Glasbergen, P., & Vermeulen, W. J. (2007). Social barriers in wind power implementation in The Netherlands: perceptions of wind power entrepreneurs and local civil servants of institutional and social conditions in realizing wind power projects. Renewable and Sustainable Energy Reviews,11(6), 1025-1055. 59. B. Eickhout (Personal Communication, 2 februari 2015) 60. Agterbosch, S., Glasbergen, P., & Vermeulen, W. J. (2007). Social barriers in wind power implementation in The Netherlands: perceptions of wind power entrepreneurs and local civil servants of institutional and social conditions in realizing wind power projects. Renewable and Sustainable Energy Reviews,11(6), 1025-1055. 61. Vn B. Eickhout (Personal Communication, 2 februari 2015) 62. De Algemene Rekenkamer (2012) Gasrotonde, Nut, Noodzaak en risico‘s. Onderzoeksrapporten De Algemene Rekenkamer. Geraadpleegd op 27 januari 2015, via: http://www.rekenkamer.nl/Publicaties/Onderzoeksrapporten/Introducties/2012/06/Gasrotonde _nut_noodzaak_en_risico_s 63. Trouw (1996). Gasunie sluit uniek contract met Rusland. Dagblad Trouw. Geraadpleegd op 9 februari 2015, via: http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/article/detail/2734223/1996/05/17/Gasunie-sluit-uniekcontract-met-Rusland.dhtml De Algemene Rekenkamer (2012) Gasrotonde, Nut, Noodzaak en risico‘s. Onderzoeksrapporten De Algemene Rekenkamer. Geraadpleegd op 27 januari 2015, via: http://www.rekenkamer.nl/Publicaties/Onderzoeksrapporten/Introducties/2012/06/Gasrotonde _nut_noodzaak_en_risico_s 64. De Zeeuw, H. (2013). Eerst het gas dan de moraal. De Correspondent/De Energiegroep. Geraadpleegd op 15-02-2015, via: https://decorrespondent.nl/299/Eerst-hetgas-dan-de-moraal/32952491-c7e501ab 65. B. Eickhout (Personal Communication, 2 februari 2015) 66. B. Eickhout (Personal Communication, 2 februari 2015) 67. Gas Unie. (2013). Gas infrastructure companies commit to working together to develop carbon neutral gas supply by 2050. Gas Unie. Geraadpleegd op 10 april 2015 via http://www.gasunie.nl/en/news/gas-infrastructure-companies-commit-to-working-together-todevelo 68. de Zeeuw, M. (2014). The Shale Influencing Strategy. Quid Novi.Geraadpleegd op 01 april 2015, via: http://www.quidnovi.nl/uploads/images/EU-shale-and-the-Netherlands-def.pdf 69. De Algemene Rekenkamer (2012) Gasrotonde, Nut, Noodzaak en risico‘s. Onderzoeksrapporten De Algemene Rekenkamer. Geraadpleegd op 27 januari 2015, via:


78

http://www.rekenkamer.nl/Publicaties/Onderzoeksrapporten/Introducties/2012/06/Gasrotonde _nut_noodzaak_en_risico_s 70. MGMC (2012). Wegbereider of Tijdrekker?. MGMC. Geraadpleegd op 17 maart 2015, via: http://www.mgmc.nl/milieumagazine/pdf/mm08_complete.pdf 71. Gas Unie. (2013). Gas infrastructure companies commit to working together to develop carbon neutral gas supply by 2050. Gas Unie. Geraadpleegd op 10 april 2015, via http://www.gasunie.nl/en/news/gas-infrastructure-companies-commit-to-working-together-todevelo Gas Unie. (2014). Transport Service. Gas Unie. Geraadpleegd op 10 april 2015 via http://www.gasunietransportservices.nl/ 72. Grin, J., Rotmans, J., & Schot, J. (2010). Transitions to sustainable development: new directions in the study of long term transformative change. Routledge. 73. Rijksoverheid. (2010). Energiebeleid: Gas. Geraadpleegd op 2 maart 2015 via http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energiebeleid/gas 74. MGMC (2012). Wegbereider of Tijdrekker?. MGMC. Geraadpleegd op 17 maart 2015 via: http://www.mgmc.nl/milieumagazine/pdf/mm08_complete.pdf 75. Rijksoverheid. (2013). Antwoorden nadere vragen rapport Algemene Rekenkamer inzake gasrotondestrategie. Geraadpleegd op 17 maart 2015 via http://www.rijksoverheid.nl/documenten-enpublicaties/kamerstukken/2013/11/20/antwoorden-nadere-vragen-rapport-algemenerekenkamer-inzake-gasrotondestrategie.html 76. B. Eickhout (Personal Communication, 2 februari 2015) 77. Stichting schaliegasvrij Nederland. (z.j.). Europees expert netwerk gekaapt door schaliegaslobby. Geraadpleegd op 17 februari 2015, via https://www.schaliegasvrij.nl/category/nieuws/ 78. Provincies: windmolens gaan het niet redden. (2015). Geraadpleegd op 27 maart 2015 via http://www.volkskrant.nl/binnenland/provincies-windmolens-gaan-het-nietredden~a3879097/ 79. De energiehonger stillen. (2013). Nrc.nl. Geraadpleegd op 20 februari 2014 via http://www.nrc.nl/klimaat/2013/07/12/de-energiehonger-stillen/ 80. Oud-Gasuni topman stelt boycot Rusland voor. (2014). Dagblad van het noorden. Geraadpleegd op 10 februari 2015 via http://www.dvhn.nl/nieuws/groningen/oud-gasunietopman-stelt-boycot-rusland-voor-11466553.html 81. De Conick, H. (2012). Nieuwe ambitie voor het milieubeleid. Geraadpleegd 10 februari 2015 via http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck__nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdf 82. Duyvendak, W. (1999). Het groene poldermodel: consensus en conflict in de milieupolitiek. Instituut voor Publiek en Politiek. 83. Ministerie van Economische Zaken (Nederland). (z.j.). Geraadpleegd op 10 februari 2015 via http://nl.wikipedia.org/wiki/Ministerie_van_Economische_Zaken_%28Nederland%29 84. Rijksoverheid. (z.j.) Gasrotonde goed voor Nederlandse economie. Geraadpleegd op 8 februari 2015 via http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2010/12/08/gasrotonde-goed-voornederlandse-economie.html 85. De Conick, H. (2012) Nieuwe ambitie voor het milieubeleid. Geraadpleegd 10 februari 2015 via http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck__nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdfDe


79

Zeeuw, H. (2012). Eerst het gas, dan de moraal. Geraadpleegd op 20 november 2014 via https://decorrespondent.nl/299/Eerst-het-gas-dan-de-moraal/32952491-c7e501ab 86. Rijksoverheid. (2010). Wetten en regels. Geraadpleegd op 24 november 2014 via http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/duurzame-energieopwekken/windenergie-op-land/wetten-en-regels Rijksoverheid. (2010). Provinciale coördinatieregeling. Geraadpleegd op 24 november 2014 via http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/duurzameenergie-opwekken/windenergie-op-land/wetten-en-regels/provinciale-cordinatieregeling 87. Elektriciteitswet, artikel 9e. (1998). Geraadpleegd op 25 november 2014 via http://maxius.nl/elektriciteitswet-1998/artikel9e Rijksoverheid. (2010). Wetten en regels. Geraadpleegd op 24 november 2014 via http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/duurzame-energieopwekken/windenergie-op-land/wetten-en-regels 88. Elektriciteitswet, artikel 9b. (1998). Geraadpleegd op 25 november 2014 via http://maxius.nl/elektriciteitswet-1998/artikel9b Rijksoverheid, wetten en regels. (2010). Geraadpleegd op 24 november 2014 via http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/duurzame-energieopwekken/windenergie-op-land/wetten-en-regels Rijksoverheid, provinciale coördinatieregeling. (2010). Geraadpleegd op 24 november 2014 via http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/duurzame-energieopwekken/windenergie-op-land/wetten-en-regels/provinciale-cordinatieregeling. 89. Wikipedia, Windenergie: ervaring met windenergieprojecten in Denemarken. (2012). Geraadpleegd op 30 november 2014 via http://nl.wikipedia.org/wiki/Windenergie#Ervaring_met_windenergieprojecten_in_Denemarke n 90. Danish energy agency. (z.j.) Relevant legislation. Geraadpleegd op 17 november 2014 via http://www.ens.dk/en/supply/renewable-energy/wind-power/offshore-windpower/nearshore-wind-tenders/relevant-legislation 91. Wind farm types.(2008). Geraadpleegd op 15 december 2015 via http://winddose.com/wind-farms-types.html 92. Middelgrunden Wind Turbine Cooperative. (2003). About Middelgrunden Wind Cooperative | Middelgrundens Vindmllelaug. Geraadpleegd via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/?q=en/node/35 93. Copenhagen Environment and Energy Office. (2003). The Middelgrunden Offshore Wind Farm. Opgeroepen van http://www.ontario-sea.org/storage/29/2118_doc1.pdf 94. Middelgrunden Wind Turbine Cooperative. (2003). About Middelgrunden Wind Cooperative | Middelgrundens Vindmllelaug. Geraadpleegd via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/?q=en/node/35 95. Dong Energy. (n.d.). DONG Energy in brief. Geraadpleegd op 21 December 2014, via http://www.dongenergy.com/en/about-us/dong-energy-in-brief 96. Larsen, J. H., Soerensen, H. C., Christiansen, E., Naef, S., & Vlund, P. (2005). Experiences from Middelgrunden 40 MW Offshore Wind Farm. Geraadpleegd via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/Artikel%20Copenha gen%20Offshore%207%20Middelgrund.pdf 97. Larsen, J. H., Soerensen, H. C., Christiansen, E., Naef, S., & Vlund, P. (2005). Experiences from Middelgrunden 40 MW Offshore Wind Farm. Geraadpleegd via


80

http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/Artikel%20Copenha gen%20Offshore%207%20Middelgrund.pdf 98. Larsen, J. H., Soerensen, H. C., Christiansen, E., Naef, S., & Vlund, P. (2005). Experiences from Middelgrunden 40 MW Offshore Wind Farm. Geraadpleegd via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/Artikel%20Copenha gen%20Offshore%207%20Middelgrund.pdf 99. Middelgrunden Wind Turbine Cooperation. (n.d.). Why install a wind farm based on popular ownership? Geraadpleegd via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/9%20Good%20Rea sons%20for%20Local%20Ownership.pdf 100. Copenhagen Environment and Energy Office. (2003). The Middelgrunden Offshore Wind Farm. Geraadpleegd via http://www.ontario-sea.org/storage/29/2118_doc1.pdf 101. Larsen, J. H., Soerensen, H. C., Christiansen, E., Naef, S., & Vlund, P. (2005). Experiences from Middelgrunden 40 MW Offshore Wind Farm. Geraadpleegd via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/Artikel%20Copenha gen%20Offshore%207%20Middelgrund.pdf 102. Copenhagen Environment and Energy Office. (2003). The Middelgrunden Offshore Wind Farm. Geraadpleegd via http://www.ontario-sea.org/storage/29/2118_doc1.pdf 103. Middelgrunden Wind Turbine Cooperation. (n.d.). Why install a wind farm based on popular ownership? Geraadpleegd via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/9%20Good%20Rea sons%20for%20Local%20Ownership.pdf 104. Middelgrunden Wind Turbine Cooperative. (2003). About Middelgrunden Wind Cooperative | Middelgrundens Vindmllelaug. Geraadpleegd via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/?q=en/node/35 105. Gipe, P. (2010). The Nature of Wind Power, a Review. Geraadpleegd via http://www.wind-works.org/cms/index.php?id=80&tx_ttnews%5Btt_news%5D= 417&cHash=cf0ac410ab0a35e3c432bfae564f5410 106. 4C Offshore. (n.d.). Key project dates for Middelgrunden. Geraadpleegd op 12 december 2014 via http://www.4coffshore.com/windfarms/project-dates-for-middelgrundendk08.html 107. Larsen, J. H., Soerensen, H. C., Christiansen, E., Naef, S., & Vlund, P. (2005). Experiences from Middelgrunden 40 MW Offshore Wind Farm. Geraadpleegd via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/Artikel%20Copenha gen%20Offshore%207%20Middelgrund.pdf 108. Pondera Consult B.V. (z.j.). Te onderzoeken varianten Windpark Fryslân. Geraadpleegd op 22 april 2015 via http://windparkfryslan.nl/wpcontent/uploads/2013/06/Varianten1.png 109. Windpark Fryslân BV. (2015). Milieueffectenrapport. Geraadpleegd op 22 april 2015 via http://windparkfryslan.nl/milieueffectrapport/ 110. Provincie Fryslân. (z.j.). Aanleiding en voorgeschiedenis Fryslân Windstreek 2014. Geraadpleegd op 22 april 2015 via http://www.fryslan.frl/3566/besluit-ps-overwindenergie/files/[08]aanleiding%20en%20voorgeschiedenis.pdf 111. Windpark Fryslân BV. (z.j.). Kanteling plangebied. Geraadpleegd op 22 april 2015 via http://windparkfryslan.nl/wp-content/uploads/2013/06/Kanteling-plangebied.png


81

112. Windpark Fryslân BV. (2015). Welkom. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windparkfryslan.nl/ 113. 4C Offshore. (z.j.). Windpark Fryslân. http://www.4coffshore.com/windfarms/windpark-frysl%C3%A2n-netherlands-nl0g.html 114. Provincie Fryslân. (z.j.). Besluit PS over windenergie. Geraadpleegd op 22 april 2015 via http://www.fryslan.frl/en-us/3566/besluit-ps-over-windenergie/ 115. Duijnmayer, D. (2014, 25 april). Kamer beperkt windpark Fryslân tot 250 MW. Geraadpleegd op 22 april 2015 via http://energeia.nl/nieuws/504125-1404/kamer-beperktwindpark-fryslan-tot-250-mw 116. Windpark Fryslân BV. (2015, 21 mei). Reactie van windpark Fryslân op de brief van minister Kamp aan de Tweede Kamer over de uitvoering van de motie De Vries over Windpark Fryslân. Geraadpleegd op 20 april 2015 via http://windparkfryslan.nl/blog/reactievan-windpark-fryslan-op-de-brief-van-minister-kamp-aan-de-tweede-kamer-over-deuitvoering-van-de-motie-de-vries-over-windpark-fryslan-21-mei-2014/ 117. Fryslân foar de Wyn. (z.j.). Fryslân foar de Wyn. Geraadpleegd op 22 april 2015 via http://fryslanfoardewyn.nl/fryslan-foar-de-wyn/ 118. Fryslân foar de Wyn. (2014). Aanbevelingen Commissie van Advies. Geraadpleegd op 22 april 2015 via http://fryslanfoardewyn.nl/friksbeheer/wp-content/uploads/2014/10/WindCvA-advies-14-10-01.pdf 119. Groot windpark in IJsselmeer moet Friesland streven wind op land doen halen. (2014). Windenergie Courant. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windenergiecourant.nl/offshore/groot-windpark-in-ijsselmeer-moet-friesland-strevenwind-op-land-doen-halen/ 120. Natuurorganisaties en recreatiesector spreken zich uit tegen windpark IJsselmeer. (2014). Windenergie Courant. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windenergiecourant.nl/offshore/natuurorganisaties-en-recreatiesector-spreken-zich-uittegen-windpark-ijsselmeer/ 121. Natuurorganisaties en recreatiesector spreken zich uit tegen windpark IJsselmeer. (2014). Windenergie Courant. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windenergiecourant.nl/offshore/natuurorganisaties-en-recreatiesector-spreken-zich-uittegen-windpark-ijsselmeer/ 122. Ipsos BV. (2014). Draagvlakonderzoek naar windenergie in Friesland en NoordHolland: in opdracht van Windpark Afsluitdijk. Geraadpleegd op 22 april 2014, via http://nieuws.eneco.nl/download/63549/onderzoekipsosafsluitdijk.pdf Provinciebestuur Friesland vindt Afsluitdijk nu geen alternatief voor windmolens. (2014). Windenergie Courant. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windenergiecourant.nl/binnenland/provinciebestuur-friesland-vindt-afsluitdijk-nu-geenalternatief-voor-windmolens/ 123. Provinciale Staten Friesland schieten referendum over windmolens af. (2014, 11 december). Windenergie Courant. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windenergiecourant.nl/uncategorized/provinciale-staten-friesland-schieten-referendumover-windmolens-af/ 124. Windpark Fryslân BV. (2014). Reactie windpark Fryslân op besluit Provinciale Staten over de locatie van windenergie. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windparkfryslan.nl/blog/reactie-windpark-fryslan-op-besluit-provinciale-staten-over-delocatie-van-windenergie/


82

125. Provinciale Staten Friesland ziet geen bezwaren windpark Afsluitdijk. (2014). Windnu.nl. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.windnu.nl/beleid/provincialestaten-friesland-ziet-geen-bezwaren-windpark-afsluitdijk 126. Ipsos BV. (2014). Draagvlakonderzoek naar windenergie in Friesland en NoordHolland: in opdracht van Windpark Afsluitdijk. Geraadpleegd op 22 april 2014, via http://nieuws.eneco.nl/download/63549/onderzoekipsosafsluitdijk.pdf 127. Windenergie Courant. (2015). Gemeenteraad Súdwest-Fryslân wil alleen windmolens bij Afsluitdijk. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windenergiecourant.nl/binnenland/gemeenteraad-sudwest-fryslan-wil-alleenwindmolens-bij-afsluitdijk/ 128. De Groot, A. (2014). Locatie windpark in IJsselmeer. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windparkfryslan.nl/wp-content/uploads/2013/06/2014-12-30-WPF-aan-GemeenteSWF-Locatie-windpark-in-IJsselmeer.pdf 129. Kans klein dat Kamp meegaat met windmolens bij Afsluitdijk. (2015). Windenergie Courant. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windenergiecourant.nl/binnenland/kansklein-dat-kamp-meegaat-met-windmolens-bij-afsluitdijk/ 130. Sørensen, H.C., Hansen, L.K., & Mølgaard Larsen, J.H. (2002). Middelgrunden 40 MW offshore wind farm Denmark – lessons learned. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.oceanrenewable.com/wpcontent/uploads/2007/03/middlegrundendenwindlessonsspok02.pdf 131. Rescoop (2015). REScoop: Hvidovre Wind Cooperative.Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://rescoop.eu/nl/node/774 132. Sørensen, H.C., Hansen, L.K., & Mølgaard Larsen, J.H. (2002). Middelgrunden 40 MW offshore wind farm Denmark – lessons learned. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.oceanrenewable.com/wpcontent/uploads/2007/03/middlegrundendenwindlessonsspok02.pdf 133. Reesink, R. (2014). Participatiemodel. Geraadpleegd op 22 april 2015, via https://blackboard.ru.nl/bbcswebdav/pid-2105679-dt-content-rid-5715940_4/xid-5715940_4 134. Sørensen, H.C., Hansen, L.K., & Mølgaard Larsen, J.H. (2002). Middelgrunden 40 MW offshore wind farm Denmark – lessons learned. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.oceanrenewable.com/wpcontent/uploads/2007/03/middlegrundendenwindlessonsspok02.pdf 135. Danish wind Industry Association. (z.j.) Public Opinion. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.windpower.org/en/policy/public_opinion.html 136. Fryslân foar de wyn. (2014). Fryslân foar de wyn? Draagvlakonderzoek windenergieinitiatieven in Friesland. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://fryslanfoardewyn.nl/friksbeheer/wp-content/uploads/201408/RapportageDraagvlakonderzoek-windenergie-initiatieven-in-Friesland.pdf 137. Ipsos BV. (2014). Draagvlakonderzoek naar windenergie in Friesland en NoordHolland: in opdracht van Windpark Afsluitdijk. Geraadpleegd op 22 april 2014, via http://nieuws.eneco.nl/download/63549/onderzoekipsosafsluitdijk.pdf 138. Windpark Fryslân BV. (2014). Locatie windpark in IJsselmeer. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windparkfryslan.nl/wp-content/uploads/2013/06/2014-12-30-WPF-aanGemeente-SWF-Locatie-windpark-in-IJsselmeer.pdf 139. ManagEneryg.net. (2015). Copenhagen environment and energy office. Geraadpleegd op 15 februari 2015, via http://www.managenergy.net/actors/180


83

140. REScoopNL. (z.j.). Coöperatieve participatie. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.nwea.nl/sites/default/files/1.2%20Presentatie%20REScoop%20%20Cooperatieve%20model.pdf 141. Fryslân foar de wyn. (2014). Fryslân foar de wyn? Draagvlakonderzoek windenergieinitiatieven in Friesland. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://fryslanfoardewyn.nl/friksbeheer/wp-content/uploads/2014/08/RapportageDraagvlakonderzoek-windenergie-initiatieven-in-Friesland.pdf 142. Windpark Fryslân BV. (z.j.). Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windparkfryslan.nl/van-voor-fryslan/ 143. Petities.nl (z.j.) Help, ze verpesten onze omgeving. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://petities.nl/petitie/help-ze-verpesten-onze-omgeving 144. Wiersma, J. (2014). Vechten tegen Molens. Elsevier. 145. Hou Friesland Mooi. (z.j.). Alternatief windmolenplan. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.houfrieslandmooi.nl/?cd=6&vlgnr=143 146. De Beer, E. (2014). Lusten en Lasten van de Wind. Leeuwarder Courant. 147. Molkte, H. (2003). Bylaws. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/?q=en/node/72 148. Sørensen, H.C., Hansen, L.K., & Mølgaard Larsen, J.H. (2002). Middelgrunden 40 MW offshore wind farm Denmark – lessons learned. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.oceanrenewable.com/wpcontent/uploads/2007/03/middlegrundendenwindlessonsspok02.pdf 149. De Groot, A. (2014). Locatie windpark in IJsselmeer. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windparkfryslan.nl/wp-content/uploads/2013/06/2014-12-30-WPF-aan-GemeenteSWF-Locatie-windpark-in-IJsselmeer.pdf 150. De Groot, A. (2014). Locatie windpark in IJsselmeer. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://windparkfryslan.nl/wp-content/uploads/2013/06/2014-12-30-WPF-aan-GemeenteSWF-Locatie-windpark-in-IJsselmeer.pdf 151. Larsen, J.H. (2000). Organisation of wind power in Copenhagen: the Middelgrunden off-shore project. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/Artikel%20Organisa tion%20of%20wind%20power%20in%20copenhagen(1).pdf 152. Hou Friesland Mooi. (z.j.). Hou Friesland Mooi! Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.houfrieslandmooi.nl/?cd=1 153. Petities.nl (z.j.) Help, ze verpesten onze omgeving. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://petities.nl/petitie/help-ze-verpesten-onze-omgeving 154. Middelgrundens Vindmøllelaug I/S. (z.j.). About Middelgrunden Wind Cooperative. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/?q=en/node/35 155. DONG Energy A/S. (z.j.). DONG Energy in brief. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.dongenergy.com/en/about-us/dong-energy-in-brief 156. Fryslân foar de wyn. (z.j.). Stichting Hou Friesland Mooi. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://fryslanfoardewyn.nl/fryslan-foar-de-wyn/over-ons/organisaties/ 157. Petities.nl (z.j.) Help, ze verpesten onze omgeving. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://petities.nl/petitie/help-ze-verpesten-onze-omgeving 158. Fryslân foar de wyn. (z.j.). Fryslân foar de Wyn. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://fryslanfoardewyn.nl/fryslan-foar-de-wyn/


84

159. Fryslân foar de wyn. (z.j.). Stichting Hou Friesland Mooi. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://fryslanfoardewyn.nl/fryslan-foar-de-wyn/over-ons/organisaties/ 160. De Beer, E. (2014). Lusten en Lasten van de Wind. Leeuwarder Courant. 161. Larsen, J.H. (2000, juli). Organisation of wind power in Copenhagen: the Middelgrunden off-shore project. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/Artikel%20Organisa tion%20of%20wind%20power%20in%20copenhagen(1).pdf 162. Middelgrundens Vindmøllelaug I/S. (z.j.). About Cooperative. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/?q=en/node/75 163. Middelgrundens Vindmøllelaug I/S. (2015). Regnskab 2014 og forslag til budget 2015 i Middelgrundens Vindmøllelaug I/S. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/Regnskab2014-budget2015hjemmeside.pdf 164. Middelgrundens Vindmøllelaug I/S. (2002). Regnskab og budget 2001, samt budget 2002.Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/Budget%20for%20Midd elgrundens%20Vindm%C3%B8llelaug%202002.pdf 165. Middelgrundens Vindmøllelaug I/S. (2006). Budget for middelgrundens Vindmøllelaug I/S: Budget 2005 og resultat 2005. Forslag til budget 2006. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/budget06.pdf 166. Middelgrundens Vindmøllelaug I/S. (2010) Regnskab 2009 og forslag til budget 2010. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://www.middelgrunden.dk/middelgrunden/sites/default/files/public/file/budget10.pdf 167. Bouw windpark IJsselmeer in coöperatieve vorm. (2014, 27 november). Groene Courant. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://groenecourant.nl/windenergie/bouwwindpark-ijsselmeer-cooperatieve-vorm/ 168. Enerzjy Koöperaasje Fryslân. (z.j.). Oer Ús: Enerzjy Koöperaasje Fryslân = Ús Koöperaasje. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://uskooperaasje.nl/oer-us/ 169. Enerzjy Koöperaasje Fryslân. (z.j.). Ús Koöperaasje. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://uskooperaasje.nl/us/ 170. Enerzjy Koöperaasje Fryslân. (z.j.). Oer Ús: Enerzjy Koöperaasje Fryslân = Ús Koöperaasje. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://uskooperaasje.nl/oer-us/ 171. Enerzjy Koöperaasje Fryslân. (z.j.). Ús Koöperaasje. Geraadpleegd op 22 april 2015, via http://uskooperaasje.nl/us/ 172. Levidow, L., & Neubauer, C. (2012). Opening up societal futures through EU research and innovation agendas. EASST Rev, 31(3), 4-11. Geraadpleegd op 25-02-2015, via: http://easst.net/easst-review-volume-31-3-sept-2012/opening-up-societal-futures-through-euresearch-and-innovation-agendas/ 173. Jorgenson, M. (2011). A pioneer in trouble: Danish Board of Technology are facing problems. Geraadpleegd op 15 februari 2015, via: http://easst.net/easst-review/easst-reviewvolume-311-march-2012/a-pioneer-in-trouble-danish-board-of-technology-are-facingproblems/ 174. Jensen, C. B. (2005). Citizen Projects and Consensus-Building at the Danish Board of Technology On Experiments in Democracy. Acta Sociologica, 48(3), 221-235. Geraadpleegd op 15 februari 2015, via: http://asj.sagepub.com/content/48/3/221.full.pdf+html


85

175. Neubauer, C. (2003) L’Office danois de technologie (Teknologirådet), un avantgardiste des méthodes participatives. Dialogues and documents for the Progress of Humanity (DPH). Geraadpleegd op 05 maart 2015, via http://base.d-ph.info/en/fiches/dph/fiche-dph-7749.html 176. Heierbacher, S., Gonzalez, T., Feustel, B., & Booher, D. E. (2004). Deliberative democracy networks: A resource guide. National Civic Review, 93(4), 64-67. Geraadpleegd op 15 februari 2015, via: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ncr.72/epdf 177. Jorgenson, M. (2011). A pioneer in trouble: Danish Board of Technology are facing problems. Geraadpleegd op 15 februari 2015, via: http://easst.net/easst-review/easst-reviewvolume-311-march-2012/a-pioneer-in-trouble-danish-board-of-technology-are-facingproblems/ 178. Heierbacher, S. (2003). A study of official Danish technology assessment activities. The Co-Intelligence Institute. Geraadpleegd op 15 februari 2015, via http://www.cointelligence.org/P-ConsensusConference2.html 179. Duyvendak, W. (1999). Het groene poldermodel: consensus en conflict in de milieupolitiek. Instituut voor Publiek en Politiek. 180. STACS (2014). Final Report. Geraadpleegd op 25 november 2014, viahttp://www.scienceshops.org/new%20webcontent/content/documents/STACS_Final_Report-Partic.research.pdf 181. Duyvendak, W. (1999). Het groene poldermodel: consensus en conflict in de milieupolitiek. Instituut voor Publiek en Politiek. 182. Duyvendak, W. (1999). Het groene poldermodel: consensus en conflict in de milieupolitiek. Instituut voor Publiek en Politiek. 183. Rathenau Instituut (2015). Kerntaken. Geraadpleegd op 02 april 2015, via: http://www.rathenau.nl/organisatie/kerntaken.html 184. Rathenau Instituut (2015) Publicaties: Annual Report 2009. Geraadpleegd op 02 april 2015, via: http://www.rathenau.nl/publicaties/publicatie/annual-report-2009.html 185. Rathenau Instituut (2015) Publicaties: Annual Report 2008. Geraadpleegd op 02 april 2015, via: http://www.rathenau.nl/publicaties/publicatie/annual-report-2008.html 186. Rathenau Instituut (2015) Publicaties: Werkprogramma 2015-2016. Geraadpleegd op 02 april 2015, via: http://www.rathenau.nl/publicaties/publicatie/werkprogramma-20152016.html 187. Rathenau Instituut (2015) Publicaties: Werkprogramma 2015-2016. Geraadpleegd op 02 april 2015, via: http://www.rathenau.nl/publicaties/publicatie/werkprogramma-20152016.html 188. Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (2012) Partijprogramma 2012-2017. Geraadpleegd op 25 maart 2015, via: http://files.vvd.nl/verkiezingsprogramma-2012-2017.pdf 189. Bosman, R. & Dieperink, C. (2010). Verdient Duits voorbeeld navolging? Milieu: Opinieblad van de vereniging van Milieuprofessionals. 16(2). P. 21-24. Geraadpleegd op 20 maart 2015, via: http://library.wur.nl/WebQuery/groenekennis/1934717 190. Bosman, R. & Dieperink, C. (2010). Verdient Duits voorbeeld navolging? Milieu: Opinieblad van de vereniging van Milieuprofessionals. 16(2). P. 21-24. Geraadpleegd op 20 maart 2015, via: http://library.wur.nl/WebQuery/groenekennis/1934717 191. Nederlandse Wind Energie Associatie (2014). Factsheet wind op zee. Geraadpleegd op 04 april 2015, via: http://www.nwea.nl/factsheet-wind-op-zee


86

192. Compendium voor de leefomgeving (2014). Energieprijzen voor enkele energiedragers 1990-2013. Geraadpleegd op 27 maart 2015, via: http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl0554-Energieprijzen-enwereldolieprijs.html?i=6-40 193. De Zeeuw, H. (2013). Eerst het gas dan de moraal. De Correspondent/De Energiegroep. Geraadpleegd op 15 februari 2015, via: https://decorrespondent.nl/299/Eersthet-gas-dan-de-moraal/32952491-c7e501ab 194. De Coninck, H. (2012). Nieuwe ambitie voor het milieubeleid. Wiardi Beckman Stichting. Geraadpleegd op 03 februari 2015, via: http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck_nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdf 195. De Algemene Rekenkamer (2012) Gasrotonde, Nut, Noodzaak en risico‘s. Onderzoeksrapporten De Algemene Rekenkamer. Geraadpleegd op 27 januari 2015, via: http://www.rekenkamer.nl/Publicaties/Onderzoeksrapporten/Introducties/2012/06/Gasrotonde _nut_noodzaak_en_risico_s 196. Nederlandse Wind Energie Associatie (2012). Windenergie in Verkiezingsprogramma‘s. Geraadpleegd op 04 april 2015, via: http://www.nwea.nl/Windenergie-verkiezingsprogrammas-2012 Botje, H. & Broer, T. (2014). Voorbij de Gasdroom: onze ongezonde relatie met Rusland. Vrij Nederland. Geraadpleegd op 25 januari 2015, via: http://www.vn.nl/Archief/Economie/Artikel-Economie/Voorbij-de-gasdroom-onze-ongezonderelatie-met-Rusland.htm 197. Duyvendak, W. (1999). Het groene poldermodel: consensus en conflict in de milieupolitiek. Instituut voor Publiek en Politiek. De Coninck, H. (2012). Nieuwe ambitie voor het milieubeleid. Wiardi Beckman Stichting. Geraadpleegd op 03 februari 2015, via: http://www.wbs.nl/system/files/de_coninck_nieuwe_ambitie_voor_het_milieubeleid.pdf 198. Nederlandse Wind Energie Associatie (2012). Windenergie in Verkiezingsprogramma‘s. Geraadpleegd op 04 april 2015, via: http://www.nwea.nl/Windenergie-verkiezingsprogrammas-2012 199. Socialistische Partij (2012). Nieuw vertrouwen: Partijprogramma 2012. Geraadpleegd op 20 maart 2015, via: https://www.sp.nl/sites/default/files/sp-verkiezingsprogramma-nieuwvertrouwen.pdf 200. Nederlandse Wind Energie Associatie (2012). Windenergie in Verkiezingsprogramma‘s. Geraadpleegd op 04 april 2015, via: http://www.nwea.nl/Windenergie-verkiezingsprogrammas-2012 De Zeeuw, H. (2013). Eerst het gas dan de moraal. De Correspondent/De Energiegroep. Geraadpleegd op 15 februari 2015, via: https://decorrespondent.nl/299/Eersthet-gas-dan-de-moraal/32952491-c7e501ab 201. Christen Democratisch Appèl (2012). Iedereen: Verkiezingsprogramma 2012-2017. Geraadpleegd op 23 maart 2015, via: https://www.cda.nl/fileadmin/CDA/Documenten/CDA_Verkiezingsprogram_2012-2017.pdf 202. Redactie Schaliegasvrij Nederland (2012). Standpunten politieke partijen over onconventioneel gas voor de landelijke verkiezingen. Schaliegasvrij Nederland. Geraadpleegd op 06 april 2015, via: https://www.schaliegasvrij.nl/2012/07/19/standpuntenpolitieke-partijen-over-onconventioneel-gas-voor-de-landelijke-verkiezingen/


87

203. Christen Democratisch Appèl (2012). Iedereen: Verkiezingsprogramma 2012-2017. Geraadpleegd op 23 maart 2015, via: https://www.cda.nl/fileadmin/CDA/Documenten/CDA_Verkiezingsprogram_2012-2017.pdf 204. Nederlandse Wind Energie Associatie (2012). Windenergie in Verkiezingsprogramma‘s. Geraadpleegd op 04 april 2015, via: http://www.nwea.nl/Windenergie-verkiezingsprogrammas-2012 205. Democraten 66 (2012) En Nu Vooruit: Partijprogramma 2012-2017. Geraadpleegd op 26 maart 2015, via: https://d66.nl/content/uploads/sites/2/2014/05/verkiezingsprogrammad66-2012-2017.pdf Redactie Schaliegasvrij Nederland (2012). Standpunten politieke partijen over onconventioneel gas voor de landelijke verkiezingen. Schaliegasvrij Nederland. Geraadpleegd op 06 april 2015, via: https://www.schaliegasvrij.nl/2012/07/19/standpuntenpolitieke-partijen-over-onconventioneel-gas-voor-de-landelijke-verkiezingen/ 206. Devereux, C. L., Denny, M. J., & Whittingham, M. J. (2008). Minimal effects of wind turbines on the distribution of wintering farmland birds. Journal of Applied Ecology, 45(6), 1689-1694. Geraadpleegd op 02 april 2015, via: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2664.2008.01560.x/pdf Krijgsveld, K. L., Akershoek, K., Schenk, F., Dijk, F., & Dirksen, S. (2009). Collision risk of birds with modern large wind turbines. Ardea, 97(3), 357-366. Geraadpleegd op 02 april 2015, via: http://www.bioone.org/doi/pdf/10.5253/078.097.0311

VOORWOORD. Christiaan Begemann Laura Holtland Lioba Jung Catherine Preuß

Recommend Documents