Voorwoord. Basis voor vertrouwen. Jobs werd gezien als een visionair. Iemand die verder keek en daarbij zijn doel nooit uit het oog verloor

Voorwoord Basis voor vertrouwen VLAK VOOR HET TER PERSE GAAN VAN DIT MAGAZINE BEREIKTE ONS HET NIEUWS DAT APPLE ICOON STEVE JOBS IS OVERLEDEN. ONDER ZIJN LEIDING GROEIDE APPLE UIT TOT HET RIJKSTE BEDRIJF TER WERELD. Barack Obama zei naar aanleiding van het overlijden van Jobs: ''Hij veranderde ons leven, zette een hele industrie op zijn kop en zorgde ervoor dat iedereen de wereld op een andere manier bekijkt''. Jobs werd gezien als een visionair. Iemand die verder keek en daarbij zijn doel nooit uit het oog verloor. Visie en doelgerichtheid. Het zijn precies de kwaliteiten waaraan het de politieke leiders in Europa ontbreekt bij het bestrijden van de schuldencrisis. In de bijdrage van Gerwin Griffioen leest u zijn visie over de gevolgen die dit heeft voor beleggers en spaarders. Gerwin zal vanaf nu regelmatig zijn licht laten schijnen over de Griekse schuldencrisis. Onze collega Yaela van Raalte zal dat doen over de adviesideeën die binnen de bank leven. Wie het in elk geval niet aan visie en durf ontbreekt, is Thecla Bodewes, Zakenvrouw van het Jaar 2011. Thecla staat aan het roer

van een gezonde onderneming die geworteld is in de 19e eeuw, maar waar innovatie en toekomstgerichtheid voorop staan. Lees meer over deze dynamische persoonlijkheid in het interview dat Insinger de Beaufort met haar had. Verder maakt u kennis met de vegetarische slager uit Den Haag die zijn succesformule op steeds meer plaatsen in het land uitrolt. Voor de Nederlandse filmindustrie is oktober een bijzondere maand met de première van ’De Heineken Ontvoering’. Producers Frans van Gestel en Arnold Heslenfeld gunnen ons een kijkje achter de schermen. Tot slot maakt u onder andere kennis met Gerwin Wijnia en Arnoud de Beaufort die uitleg geven over enkele fondsen binnen onze beleggingsportfolio en met Annette Reijersen van Buuren die over het belang vertelt dat Insinger de Beaufort aan communicatie hecht. Ik ben ervan overtuigd dat u dit magazine met evenveel interesse zult lezen als ik heb gedaan.

Peter Sieradzki Chief Executive Officer

“

Jobs werd gezien als een visionair. Iemand die verder keek en daarbij zijn doel nooit uit het oog verloor.

“ 3

Magazine IdB 2011 - 4 COLOFON UITGAVE

ONAFHANKELIJK BELEGGINGSBELEID

BIJZONDERE SERVICES

Bank Insinger de Beaufort N.V. Postbus 10820 1001 EV Amsterdam

5000

Herengracht 537 1017 BV Amsterdam

4500

8

T: +31 (0)20 5215 000

10

F: +31 (0)20 5215 009 [email protected]

4000

www.insinger.com

Stad & Land • Badhotel Bruin • De Vegetarische Slager

6 8

Kunst & Cultuur • De 18e eeuw uitgelicht

3500

REDACTIESECRETARIAAT 32

10

6

Petra Berkers T: +31 (0)20 5215 208

3000

F: +31 (0)20 5215 219 [email protected]

2500

46 2000

REDACTIE Petra Berkers Olaf Boschman (copywriter)

1500

Column • Kobus Human ‘07

BESLOTEN NETWERKEN

’08

Beleggingsvisie Eurostoxx 50 index 200 D voorschr. gemiddelde

Van de adviesdesk

Carl Höhner ‘09

’10

‘11

30

Peter Meijburg (copywriter) George Raven

Source: Thomson Reuters 32 Datastream

46

Annette Reijersen van Buuren Marinus van Schaik Jan de Vink Roos Vogel

14

Column • Gerwin Griffioen

22

Claudine Weinstein

48

ADRESWIJZIGINGEN

16

4

Achter de foto • Roland Muller

14

Bijzondere ondernemer • Ik hou van baggeren

16

IDFA

20

Adreswijzigingen kunt u richten aan het redactiesecretariaat

DRUK Drukkerij Aeroprint Onafhankelijk beleggingsbeleid

VORMGEVING

Kennismaking met IdBer • Annette Reijersen van Buuren

22

Op uitnodiging • De Heineken Ontvoering

24

Kennis uit bedrijfsleven • 'Volop dynamiek, dat is zeker'

28

Besloten netwerken

TAXI www.taxi-eu.com

Bijzondere services

5

Stad & Land

Badhotel Bruin HET HOTEL UIT 1896 IS HET OUDSTE VAN VLIELAND, MAAR HET IS NERGENS OUBOLLIG: EEN OUDERWETS FAMILIEHOTEL MAAR IN EEN MODERN JASJE. HET IS RECENT GERESTYLED NAAR DE NORMEN VAN NU, COMFORTABEL INTERIEUR VOORZIEN VAN ZWARTMARMEREN VLOEREN, KLOEKE STREPEN EN UITERST COMFORTABELE MEUBELS, COMPLEET MET LOUNGEBANKEN. EEN MIX VAN HUISELIJKHEID EN ALLURE.

Het Badhotel Bruin ligt genesteld tussen het wad en de duinen. Na het aanmeren met de boot naar Vlieland, kan de bagage afgeleverd worden bij de bagagewagen op de kade. Een korte wandeling van nog geen 10 minuten leidt naar het charmante dorp, waarin het hotel middenin aan de Dorpsstraat staat. Logeren bij Badhotel Bruin kan in verschillende sferen, van eenvoudig, basic tot behaaglijke luxe. De keuze is aan u, u heeft altijd heerlijke bedden, een flat-screen tv en een prima badkamer, de bijzondere extra’s als buitenjacuzzi, mediacenter en kinderspeelkamer krijgt u er gratis bij. Het huiselijk chique restaurant biedt een Mediterrane keuken met Vlielandse flair. De

6

gerechten zijn licht en creatief en met zorg gepresenteerd. Alle ingrediënten komen zoveel mogelijk uit de eigen streek. Badhotel Bruin heeft de grootste wijnkelder van Noord-Nederland en een gezellige lounge, waar u lekker kunt vertoeven. Romantisch lunchen of dineren in de tuin kan ook. In de beschutte tuin staat een privé sauna met solarium en verkoelende buitendouche. Deze ruimte kan bij reservering voor een of meerdere personen geboekt worden. Afgelopen jaar is Badhotel Bruin verkozen tot ‘meest markante ondernemer van Friesland’. Zoals gastvrouw Mirjam Westers uitlegt probeert Badhotel Bruin zich altijd te onderscheiden met van alles: “We spiegelen

niet, anderen moeten zich aan ons spiegelen". En zoals gastheer Paul van Essen het verwoordt: “We durven, om ons doel te bereiken, buiten bestaande grenzen te denken en handelen ook in tijden van crisis. We proberen onze gasten het ik kom thuis gevoel te geven. Gasten moeten zich verheugen op een ‘logeerpartijtje’ bij ons. Badhotel Bruin staat bekend om zijn huisgemaakte appeltaart, echt een begrip op Vieland.". Voor meer informatie en/of het maken van een afspraak, kunt u bellen met 06 – 29 433 376 (bereikbaar van 08.30 uur tot 19.00 uur) of een e-mail sturen naar: [email protected]

7

Stad & Land

De Vegetarische Slager DE VEGETARISCHE SLAGER IS HET GEESTESKIND VAN JAAP KORTEWEG, MARCO WESTMAAS, ROB VAN HAREN EN NIKO KOFFEMAN. JAAP KORTEWEG IS BIOLOGISCH AKKERBOUWER, MARCO WESTMAAS IS TOPKOK EN ROB VAN HAREN IS DIRECTEUR VAN KIEMKRACHT. CONCEPTMAKER NIKO KOFFEMAN BEDACHT DE NAAM DE VEGETARISCHE SLAGER. ZE HEBBEN ELKAAR GEVONDEN IN DE GEDACHTE DAT PLANTAARDIGE VLEESVERVANGERS SPECTACULAIR MOETEN ZIJN VAN STRUCTUUR, BITE EN SMAAK. CULINAIR VERRASSENDE PRODUCTEN GESCHIKT VOOR IEDEREEN EN IN ALLERLEI GERECHTEN.

Hun grote ideaal is om vleeseters te laten beleven dat ze helemaal niets hoeven te missen als ze vlees (één of meer) dagen achterwege laten. Vleeseters willen namelijk niet nadenken over geen vlees. In een oud pandje aan het Haagse Spui heeft Jaap Korteweg zijn vegetarische slagerij. Vroeger zat er een de-

licatessenzaak en dat is nu zijn ambitie. ‘Alles moet zijn geënt op smaak en beleving.’ Jaap komt uit een boerenfamilie. Toen Jaap de familieboerderij in het West-Brabantse Langeweg overnam, ging hij aanvankelijk mee met de hoofdstroom: veel produceren

tegen zo laag mogelijke kosten. Op een gegeven ogenblik kon hij niet meer tegen al die chemische hulpmiddelen. Hij voelde zich onprettig als hij op de spuitkar reed. Daarnaast hebben dierziekten ook bijgedragen aan zijn ommezwaai. Dat gebeurde eind jaren 90. Korteweg werd de eerste biologische akkerbouwer in West-Brabant. Later volgden veel buren zijn voorbeeld. Met twee van hen werkt hij intensief samen. Lupine bleek het antwoord. Lupine is de plant die men vaak kent uit de tuin. Deze plant heeft bonen, net zoals de sojaplant. In deze bonen zit een vezel die zorgt voor een stevige bite. Bovendien zit Lupine boordevol eiwitten en heeft het een laag vetgehalte. Ideaal dus om gerechten te maken die op vlees lijken die de gezondheidsnadelen van vlees niet kennen en evenmin de milieunadelen van de vleesproductie.

8

De vezel van de lupineboon is de basis voor lekkere gerechten, zoals bitterballen, kroketten en brood, maar ook canelloni, shoarma en dim sum. Lupine zelf heeft een wat nootachtige smaak. Lupine wordt geteeld op biologische bedrijven in Nederland. Het is een robuuste plant, die gemakkelijk groeit zonder gebruik te maken van kunstmest en chemische middelen.

Het is een plant die van oudsher in Nederland voorkomt en nu met de komst van De Vegetarische Slager weer meer te zien zal zijn in ons landschap. Het aantal verkooppunten van De Vegetarische Slager groeit spectaculair. Verkooppunten zijn in opmars in onder meer Alkmaar, Amersfoort, Amsterdam IJburg, Apeldoorn, Goor, Gorredijk, Haarlem, Har-

lingen, Harderwijk, Hengelo, Huis ter Heide (U), Leidschendam, Lelystad, Middelburg, Naaldwijk, Oldenzaal, Terneuzen, Utrecht, Vierhouten, Voorburg, Wassenaar, Wierden, en Zutphen. Op de website devegetarischeslager.nl is een Webshop waar alles kan worden besteld.

9

Kunst & Cultuur

e

De 18 eeuw uitgelicht Een tentoonstelling over de Zilveren Eeuw TER GELEGENHEID VAN HET 300STE GEBOORTEJAAR VAN ERFSTADHOUDER WILLEM IV, PRINS VAN ORANJE, ORGANISEERT DE HAAGSE KUNSTHANDEL HOOGSTEDER & HOOGSTEDER IN NOVEMBER 2011 EEN TENTOONSTELLING OVER DE 18E EEUWSE SCHILDERKUNST EN OVER DE GESCHIEDENIS VAN DE ORANJES.

Onontdekt terrein "Willem IV leefde midden in de 18e eeuw. In de meest verfijnde tijd die we ooit hebben gekend", zegt Willem Jan Hoogsteder. "Met de mooiste architectuur, de meest delicate meubelen, sierlijk zilver, uitbundige stoffen en elegante kleding. Porselein uit die tijd is adembenemend. Toch spreken we over de Zilveren Eeuw. Dat komt doordat de schilderkunst uit de Gouden Eeuw onovertroffen is. De 17e eeuwse schilders waren toonaangevend en dat zijn ze nog steeds. Geen andere schildersschool kwam er bij in de buurt. Dat wil echter niet zeggen dat de 18e eeuwse Hollandse meesters niet de moeite waard zijn. Ze waren minder vernieuwend maar wat betreft kleurgebruik en voorstellingen zijn ze vaak aantrekkelijker dan hun 17e eeuwse vakbroeders. En dat laten we in de tentoonstelling juist zien." De herwaardering van de 18e eeuwse schilderkunst is nu in volle gang. De kunsthistoricus Adolph Staring was de eerste die

10

– vroeg in de 20e eeuw – aandacht vestigde op de kunst uit deze rijke stijlperiode. Inmiddels voert het Rijksmuseum Twenthe in Enschede een actief verzamelbeleid op dit gebied en in het nieuw verbouwde Rijksmuseum zal deze cultuurperiode uitgebreid in de tentoonstellingszalen worden belicht. Ook voor de verzamelaar die zich in de regel alleen op de 17e eeuw richt, kunnen 18e eeuwse schilderijen een bijzonder boeiende en verrassende aanvulling zijn. De schilderkunst uit de Zilveren Eeuw is immers voor een groot deel nog onontdekt terrein. Tijdens de tentoonstelling bij Hoogsteder & Hoogsteder hangen schilderijen uit zowel de 17e als de 18e eeuw naast elkaar, zodat een vergelijking duidelijk gemaakt kan worden. Door de verschillen en overeenkomsten tussen de Gouden en Zilveren Eeuw te tonen, gaat de bezoeker de twee stijlperiodes zelf leren herkennen.

Foto: Ed Brandon

Andries Vermeulen, Winterlandschap met schaatsers bij een herberg, paneel, 49,8 x 71,5 cm, Hoogsteder & Hoogsteder, Den Haag.

Oranjegeschiedenis Een mooie aanleiding voor de tentoonstelling is de geboorte van Willem Karel Hendrik Friso Prins van Oranje en Graaf van NassauDietz, precies 300 jaar geleden. Om deze historische Erfstadhouder Willem IV in zijn tijd te kunnen plaatsen, heeft Hoogsteder

naast 18e eeuwse schilderijen ook portretten van de 16e eeuwse Willem de Zwijger tot aan Willem Batavus, de zoon van Willem IV, tentoongesteld. Zo verbeelden zij een les in de Oranjegeschiedenis. In 1711 begon het tweede stadhouderloze

tijdperk, dat door het kinderloos overlijden van koning Stadhouder Willem III was ontstaan. Toen echter de Fransen de zuidelijke provincies binnenvielen riep het volk om een Oranje. En zo werd de Friese Willem IV in 1747 tot eerste Erfstadhouder van de Republiek

11

uitgeroepen. Hij verkocht zijn oude Friese Hof aan de Lange Vijverberg in Den Haag, verhuisde naar het Binnenhof en nam intrek in de Oranje paleizen. Op de plek van dat oude Friese Hof verrezen drie 18e eeuwse panden, ontworpen door de hofarchitect van Willem IV. In het voornaamste ervan, huist thans kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder. Nog steeds is de Hollandse Lodewijk XV stijl in de architectuur maar ook in het stucwerk, de schouwen en het trappenhuis aanwezig. De inrichting van Hoogsteders kunstzalen sluit bovendien volledig aan bij de 18e eeuwse stijl van het huis. Speciaal voor de tentoonstelling zet Hoogsteder niet alleen zijn schilderijen in de spotlights, maar besteedt hij ook aandacht aan de ornamentiek en stijlen van het interieur. Meubelen, behang, schouwen en stucwerk uit de Zilveren Eeuw worden met die uit de Gouden Eeuw vergeleken, waardoor de expositie tegelijkertijd een beeld geeft van het 18e eeuwse binnenhuis. Stralend winterlandschap Een bijzonder fraai 18e eeuws schilderij dat tijdens de tentoonstelling te zien is, verbeeldt

12

een winterlandschap met schaatsers bij een herberg van de Dordtse schilder Andries Vermeulen (1763 - 1814). Opvallend is de compositie van het werk: deze sluit juist aan bij de 17e eeuwse schilders van ijsgezichten als Hendrick Avercamp en Aert van der Neer. Ook in hun landschappen is een weids gezicht te herkennen dat in tweeën is opgedeeld door een rivier, die kronkelend de verte in verdwijnt. De steeds kleiner geschilderde schaatsende figuren en de bomen die de rivier aan weerszijden omzomen versterken de dieptewerking, 17e eeuwse elementen die Vermeulen ook in zijn schilderij toepaste. Hoewel het tafereel van Vermeulen doet denken aan 17e eeuwse ijsgezichten, is de uitvoering van het werk volledig 18e eeuws. De kenmerkende lichte toon wordt veroorzaakt door de werkwijze van de kunstenaars uit die tijd. Hun panelen werden van een krijtwitte, glad gepolijste grondering voorzien, die door de kleurige verf heen straalt, waardoor het winterlandschap een heldere uitstraling heeft. Ook de kleding van de personages verraden een 18e eeuwse oorsprong, allicht tekende Vermeulen ze naar het leven. In tegenstelling tot de 17e eeuwse ijsgezichten zijn de figuren

op ooghoogte weergegeven, waardoor de toeschouwer het gevoel heeft zelf onderdeel uit te maken van de voorstelling. Vermeulens Winterlandschap met schaatsers bij een herberg is een prachtig voorbeeld van de krachtig geschilderde en kleurrijke schilderijen, die in de periode voorafgaande aan de Romantiek in Nederland zijn gemaakt. Het is magnifiek hoe de schilder allerlei koude tinten heeft gecombineerd met een 18e eeuwse warme paars-roze gloed in de lucht en warme rode kleding van enkele figuren. Het verwondert dan ook niet dat de schilder in zijn eigen tijd al razend populair was.

De Zilveren Eeuw 18de Eeuwse schilderkunst en Oranjegeschiedenis Verkooptentoonstelling 1 november 2011 – 31 januari 2012 maandag t/m vrijdag van 11:00 tot 17:00 uur. OPEN WEEKEINDE zaterdag 12 en zondag 13 november 2011 van 11:00 tot 17:00 uur. Hoogsteder & Hoogsteder Lange Vijverberg 15 2513 AC Den Haag

Verkooptentoonstelling Tijdens de tentoonstelling worden talloze schilderijen uit de 17e en 18e eeuw vergeleken, waarbij alle genres zijn vertegenwoordigd. De kunstliefhebber kan zijn hart ophalen bij stillevens, marines, portretten, stadsgezichten en landschappen. De werken zijn tijdens de tentoonstelling ook te koop. De prijzen variëren van € 25.000 tot enkele miljoenen.

13

Foto: Claartje Muller

Achter de foto Roland Muller is private banker bij Insinger de Beaufort waar hij verantwoordelijk is voor diverse beheer- en adviesportefeuilles. Naast een drukke en voldoeninggevende baan waarin hij altijd voor zijn cliënten klaar staat, verpandt hij vaak ’s avonds en in het weekend zijn hart en zijn ziel aan de muziek.

14

Op zijn achtste begon Roland met cello en mocht hij tot het familie-ensemble toetreden. Hij kon toen amper een strijkstok vasthouden, maar zijn vader vroeg om à-vue te spelen. Dit was voor hem een bijzondere leerschool die als een rode draad door zijn leven loopt. In het diepe gegooid worden, gewoon ‘meejassen’ en jezelf corrigeren – dit heeft hij vaak toegepast.

In zijn eigen jeugd speelde hij in het studentenorkest Sweelinck en ging op tournee met het studentenkamerorkest. Nog steeds speelt Roland samen met musici uit zijn studententijd. Zijn eerste baan bracht hem naar Nijmegen bij de ABN waar hij onmiddellijk toetrad tot een orkest. Via de muziek heeft hij hier ook zijn echtgenote leren kennen.

Roland is gepassioneerd door muziek van de jonge Schubert en Bach, en in de loop der jaren heeft hij ook hedendaagse muziek leren kennen en weten te waarderen. De Fin Arvo Pärt met zijn esoterische muziek behoort tot zijn favorieten. De muziek draagt in gesprekken met zijn cliënten veel gespreksstof bij. Zo hebben

zich over de jaren ook relaties gevormd waar het gesprek over de muziek belangrijker werd dan het gesprek over de portefeuille. Door de gemeenschappelijke interesse is een diepe vertrouwensband gelegd. Maar ondanks deze gedeelde passie voor muziek blijft voor Roland het speuren naar de juiste aandelen en obligaties en het beleggen voor de lange termijn topprioriteit.

De verbinding tussen zijn werk en hobby kan hij ook bij het regisseren van jaarlijks kerstconcert goed toepassen. Hij probeert iedere keer weer iets te zoeken dat niet te klassiek, wel vernieuwend en zeker van topkwaliteit is. En dat is iets wat ieder jaar weer gelukt is.

15

Bijzondere

Ondernemer

“Ik hou van baggeren” In gesprek met Thecla Bodewes, Zakenvrouw van het Jaar 2011

HAAR FAMILIENAAM IS AL SINDS 1828 VERBONDEN MET DE SCHEEPSBOUW. EERST IN HOOGEZAND EN LATER ONDER ANDERE IN HASSELT WAAR DE BROERS GEERT EN HERMANNUS DE SCHEEPSWERF GEBROEDERS G & H BODEWES BEGONNEN. HAAR VADER WAS DE VOLGENDE DIE HET ROER OVERNAM EN DUS WAS HET GEEN TOEVAL DAT THECLA BODEWES (43) DE ZAAK VOORTZETTE. “ALS ZE WETEN DAT JE EEN BODEWES BENT, VERLOOPT ALLES INEENS EEN STUK VLOTTER.”

Na de oprichting in het begin van de 19e eeuw zijn de Bodewes scheepswerven over heel Nederland uitgewaaierd. Nu prijkt echter alleen nog boven de poort van de werf in Hoogezand en in Hasselt, vlakbij Zwolle, de naam ‘Bodewes’. Deze laatste is de oudste en kleinste werf, maar is sinds de komst van Thecla Bodewes flink gegroeid. Het klinkt voor de hand liggend, maar helemaal vanzelfsprekend was het niet dat dochter Thecla haar vader zou opvolgen. “In Haarlem heb ik aan de HTS Scheepsbouwkunde gestudeerd, maar ik ben nooit gepusht door mijn ouders om in de zaak te komen. Die technische studie vond m’n vader wel leuk, maar hij wist als geen ander hoe moeilijk de scheepsbouw was: altijd hoogtij en laagtij." “Heerlijk, nog ergens een biertje pakken” Na m’n studie ben ik in Parijs gaan werken voor bureau Veritas, een wereldwijd opererend ingenieursbureau. Een dienstverlenend bedrijf waar ik een prachtbaan had. Maar na verloop van tijd begon het te krie-

16 José van Riele Foto:

belen. Ik hou er namelijk van om bij een bedrijf te werken dat dingen maakt. Ik werkte al veel voor baggerbedrijven en dat trok me enorm aan. Ik hou van baggeren. Precies op dat moment kreeg het bedrijf waar ik werkte een aanvraag om een scheepswerf te reorganiseren, de scheepswerf Metz in Urk. Mijn toenmalige directeur zei: “Als jij dat nou gaat doen, dan kun je meteen bepalen wat je wilt.” Dat heb ik toen aangepakt. Van scheepsbouwkundig ingenieur tot trouble shooter? Volgens Thecla ligt het iets genuanceerder. “Ik heb me altijd al beziggehouden met organisatiestructuren van baggerbedrijven, dus dat was niet helemaal nieuw voor mij. Wel was de vijandige houding op de werf even wennen. Ze hadden daar nog nooit een vrouw gezien. Maar toen iedereen eenmaal doorhad dat ik daar zat om de belangen van het bedrijf te dienen, ging het prima. Ik heb daar een jaar gewerkt, pendelend tussen Amsterdam, waar ik woonde, en Urk. Als ik dan tot ’s nachts had gewerkt en in de Kerkstraat aankwam, tussen de Magere Brug en de Utrecht-

sestraat, dacht ik altijd: 'Oh heerlijk, nog ergens een biertje pakken'. Dat gevoel van de stad waar het leeft en bruist, dat heb ik altijd gehad. Niets ten nadele van de Urkers overigens, het zijn keiharde werkers, echte vakmensen.” “Ik hou niet van negativiteit” Toen volgde dan toch de overstap naar de familiewerf in Hasselt. “Het ging vanzelf. Ik was er toen wel aan toe”, beaamt Thecla. “Voor mezelf had ik een reorganisatieplannetje geschreven. Ik wilde de organisatie aanscherpen, minder vrijblijvend maken, modernere technieken in huis halen. Dat liet ik aan m’n vader zien. Toen hij het had gelezen, deed hij de la van z’n bureau open en haalde er een paar velletjes papier uit. Bleek dat hij dezelfde ideeën had opgeschreven, maar dan veel strenger. Ik zei: 'Waarom heb je dat dan nooit uitgevoerd?' 'Ik had er de puf niet meer voor', was z’n antwoord. Mijn vader was toen ziek, hij had slechte longen en is niet lang daarna overleden.” Volgens Thecla waren de reacties op haar

17

Maar dat verwachtte men dus ook niet. De paar lezingen die ik wel geef, hebben uitsluitend met de maritieme industrie te maken. Binnenkort hou ik bijvoorbeeld in Parijs een praatje over vervoer over water in Frankrijk. Of in Brussel praat ik over de sector vanuit Europees perspectief. En verder doe ik nog wat kleine plaatselijke liefdadigheidsevenementen rondom Zwolle en Meppel. Maar dus niet voor de Rotaryclubs in het land. Die overigens wel stuk voor stuk bellen.”

Vervoer over water is 5 tot 7 keer schoner komst positiever dan destijds in Urk. “Uiteindelijk is de overname heel soepel verlopen. De jongens hadden allemaal zoiets van: 'de familie Bodewes regelt wel dat wij allemaal onze baan houden'. Dat was bij het angstige af, maar iedereen bleef aan boord. Ik hou ook niet van negativiteit. Als iemand bij me was komen klagen, had ik meteen gezegd: 'Prima, dan ga je toch lekker een andere baan zoeken.' Maar dat is gelukkig helemaal niet aan de orde geweest.” Het economische tij zat mee eind negentiger jaren. De werf groeide en in 2003 werd scheepswerf De Kaap uit Meppel overgenomen waar schepen van zelfs 110 meter op het droge kunnen staan. Drie jaar geleden kwam daar Maritima Green Technology bij. “Dat is de werf die ons alleen maar geld kost”, lacht Thecla. "Hier doen we alleen maar aan innovatie, we noemen het ook wel onze schone werf. Maar wat je wel ziet, is dat we dankzij die innovatieve kant nog steeds opdrachten krijgen, ook nu het economisch minder gaat. Gewoon, omdat we iets bijzonders bouwen. Op het terrein van

18

de werf hebben we ook een waterstoftankstation met permanente vergunning. We zijn nu ook bezig met het ontwikkelen van onderwatermotoren en een brandstofloze motor. Of het lukt, weet je natuurlijk niet. Van de 9 innovaties lukken er uiteindelijk maar 2.”

Innoveren doen wij met een bijzonder nuchtere inslag

Innovatie is voor Bodewes werven zeker geen doel op zich. “Innoveren doen wij met een bijzonder nuchtere inslag”, verduidelijkt Thecla. "Onze focus is erop gericht dat schepen meer lading kunnen vervoeren. In de praktijk betekent dat: schepen zo

bouwen of aanpassen dat ze in het gebruik heel efficiënt draaien. Dus voorzien van een gladde afwerking of van het zodanig afstellen van een power management systeem dat er tot wel een kwart minder brandstof wordt verbruikt. Voor een hybride dagpassagiersschip dat we voor een Franse reder hebben gebouwd, praat je dan toch al gauw over een besparing van zo’n € 65.000 per jaar.” Direct contact met Den Haag En toen belde Annemarie Jorritsma, voorzitter van de Prix Veuve Cliquot (Zakenvrouw van het Jaar). “Ja, of ik me verkiesbaar wilde stellen. Ik was wel verrast. Maar ik dacht ook: 'Ik ga eerst even bellen met Marlies van Wijhe', de vorige prijswinnaar, even van haar horen wat er allemaal van je wordt verwacht.” Zij had alleen al 110 lezingen in het hele land gegeven. Dat kwam ook, omdat zij in de verfindustrie werkt en iedereen verf gebruikt. Maar ik zag dat niet zitten, dus ik heb de organisatie gebeld en gezegd: 'Als jullie dat van mij verwachten, vergeet het dan maar. Ik ben ondernemer.'

Behalve eer heeft de titel Zakenvrouw van het Jaar nog een ander effect. “Ik heb heel gemakkelijk en direct contact met Den Haag. Nu kenden ze me daar al wel, maar als Mark Rutte nu een dinertje organiseert, zit ik aan tafel met het havenbedrijf Rotterdam en andere belangrijke klanten van me. Bovendien word ik nu ook vaak als boegbeeld gebruikt door baggerbedrijven en bijvoorbeeld vervoer over water. Dat laatste is ook een makkelijk verhaal. Vervoer over water is 5 tot 7 keer schoner per vervoerde ton per kilometer dan wegvervoer. Je praat ook over duurzame producten. De schepen gaan tot wel 100 jaar mee. Motoren zijn nog van 3 generaties terug in vergelijking met vrachtwagenmotor, dus op het gebied van duurzaamheid kan er nog heel veel verbeterd worden.”

suggestie lachend weg. “Ik zou er niet tegen kunnen dat je net een kabinet hebt gevormd en dan al een motie van wantrouwen aan je broek hebt. En dan ook nog voor iets wat je voorganger gedaan heeft. Nee, politiek is niks voor mij. Maar als ik echt zoveel invloed zou hebben, zou ik wel het een en ander willen veranderen. Er moeten meer kanalen gegraven worden, meer mogelijkheden komen voor overslag en er moet meer publiciteit komen voor de binnenscheepvaart. Nu roept iedereen: waarom is het water niet bekend? Omdat we met z’n allen de kop in het zand steken en jaloers naar de buurman kijken. Altijd maar klagen, we lijken wel boeren. En niet te vergeten, er moeten betere technische opleidingen komen in Nederland. In Parijs bijvoorbeeld lopen alleen maar vrouwelijke ingenieurs rond, bij ons zie je ze niet.” “Een moeder die leuke dingen met ons doet” De dagen van Thecla Bodewes zijn gevuld, dat moge inmiddels duidelijk zijn. Toch weet ze altijd nog tijd vrij te maken voor zichzelf en haar man en 3 kinderen. “Als ik voor een bespreking in Parijs ben, zorg ik er altijd wel voor dat ik dat met iets leuks combineer. En omdat ik daar zoveel mensen ken, is dat nooit een probleem. Als ik thuis ben, zorg ik er voor dat ik er ook echt ben. We hebben 3 kinderen van 10, 12, 13, een jongen en twee meiden. Alle drie zijn ze heel zelfstandig en gemakkelijk. Ze snappen het wel dat hun moeder altijd werkt. En ze zien ook genoeg moeders die ’s avonds onderuit gezakt op de bank hangen. Ze zeggen dan tegen mij: 'Mam, we hebben liever een moeder die vaak weg is, maar die er ook echt voor ons is als ze thuis is en leuke dingen met ons doet'.”

Alleen maar vrouwelijke ingenieurs Spreekt hier de toekomstige minister van Verkeer en Waterstaat? Thecla wuift de

19

Sarah Palin

Steve James

You Betcha!

Op de IDFA-burelen gonst het dit jaargetijde van de filmtitels. Elke dag komt er wel iemand met zijn of haar favoriete festivalfilm. ‘Dit wordt dé grote hit van het jaar’. ‘Deze film moet iedereen zien’. ‘Nederland is weer sterk vertegenwoordigd’. ‘Weinig films over het milieu’. ‘Veel docuthrillers over spannende moordzaken’. ‘Ik heb dé muziekfilm van het jaar gezien’. Zomaar een greep uit de vele stellige oneliners opgetekend in onze koffiecorner. Allemaal waar maar nu de feiten. Begin september zijn er ruim 100 films geselecteerd van de uiteindelijke 300 documentaires die we gaan vertonen. Dat zijn voor het merendeel documentaires die al op andere festivals in de wereld te zien zijn geweest. Eén van de toppers is volgens mij de nieuwe film van Nick Broomfield over Sarah Palin. Broomfield is een soort Pieter Storms avant la lettre die als een breekijzer probeert door te dringen in de persoonlijke wereld van deze thee drinkende politica uit Alaska. Dat levert een zeer vermakelijke documentaire op over een politiek fenomeen. De andere topper heeft zojuist het filmfestival van Venetië geopend. Het is een poëtische documentaire gemaakt door de Russische filmauteur Victor Kossakovsky. In zijn film Antipoden heeft Kossakovsky op verschillende punten een lijn getrokken door het middelpunt van de aarde en filmt hij aan beide zijden het wel en wee. Prachtig idee, prachtige film. Maar eerlijk is eerlijk: het echte spannende werk komt er nog aan: de internationale premières. Een premièrevoorstelling geeft toch altijd net een andere beleving dan een voorstelling van

20

een film die elders al te zien is geweest. Filmmakers drentelen zenuwachtig rond. Hoe zal het publiek reageren? Is de kopie wel goed? Distributeurs en ander tot aankoop gemachtigd publiek verdringen zich bij de ingang. Pers staat klaar om de film op te hemelen of af te kraken. Bloemen en applaus na afloop. De crew op het toneel. Familieleden worden bedankt en natuurlijk de onvermijdelijke borrel waar meningen worden uitgewisseld. Opluchting of pijnlijke stiltes. Dit zijn de momenten die er toe doen. Ik kan niet wachten! Cees van ‘t Hullenaar (zakelijk directeur IDFA)

Vrienden van IDFA De afgelopen jaren heeft IDFA een hechte relatie opgebouwd met Insinger de Beaufort. Sinds 2009 is Insinger de Beaufort partner van IDFA. Het filmprogramma mocht rekenen op uw warme belangstelling. Mede door uw interesse is IDFA uitgegroeid tot het belangrijkste documentairefestival ter wereld. Deze positie wil IDFA behouden met unieke documentaires over menselijke, maatschappelijke en politieke onderwerpen. En natuurlijk wil IDFA dé plek blijven waar publiek en makers uit de hele wereld elkaar ontmoeten en met elkaar in discussie gaan. Wist u dat u vanaf slechts € 3,00 per maand Vriend van IDFA bent. Vrienden ontvangen voorrang bij het bestellen van kaarten en korting op dvd’s uit het IDFA’s Delicatessen label. Meer informatie over Vriend van IDFA vindt u op www.idfa.nl!

Steve James presenteert Top 10 tijdens IDFA De Amerikaanse filmmaker Steve James (1955, Virginia, VS) stelt dit jaar de Top 10 samen voor de 24e editie van IDFA. Regisseur en producent Steve James brak in 1994 door met het meermalen bekroonde Hoop Dreams, en maakte later onder andere Stevie (in 2002 winnaar van de Joris Ivens Award), de serie The New Americans (2003) en At the Death House Door (2008). De tien documentaires die James voor IDFA heeft geselecteerd zijn nauw verbonden aan zijn eigen oeuvre en laten bekende en onbekende mensen in hun dagelijkse leven zien. Naast zijn Top 10 vertoont IDFA ook een retrospectief van zijn eigen werk en zijn nieuwste film The Interrupters (2011). Steve James is te gast tijdens IDFA en licht

zijn werk en keuze toe in een gesprek met het publiek. Steve James Het werk van Steve James gaat veelal over mensen aan de onderkant van de Amerikaanse samenleving, die hun droom proberen te verwezenlijken en daarbij niet zelden worden geconfronteerd met de weerbarstige realiteit. Kenmerkend voor zijn stijl is zijn grote sociale en persoonlijke betrokkenheid bij zijn hoofdpersonages, die hij vaak over lange periodes volgt. James is een van de producenten van het gezaghebbende productiehuis Kartemquin Films, dat dit jaar 45 jaar bestaat, en kritische documentaires maakt over de Amerikaanse samenleving aan de hand van verhalen over gewone mensen. James was meermalen te gast bij IDFA,

waar hij met Stevie in 2002 de IDFA Award for Best Feature-Length Documentary won (toen nog de Joris Ivens Award) en in 2008 een masterclass gaf naar aanleiding van de vertoning van At the Death House Door. Tijdens het aankomende festival wordt ook zijn nieuwste film vertoond, The Interrupters. The Interrupters volgt een aantal exbendeleden in Chicago die een programma hebben opgezet om het geweld onder zwarte Amerikaanse jongeren te stoppen. Met het samenstellen van zijn Top 10 treedt James in de voetsporen van onder anderen Werner Herzog, Krzysztof Kieslowski, Ulrich Seidl en Pirjo Honkasalo die dit vaste IDFA onderdeel eerder programmeerden.

Top 10 28 Up van Michael Apted (Engeland, 1984) American Movie van Chris Smith (VS, 1999) Fallen Champ: The Untold Story of Mike Tyson van Barbara Kopple (VS, 1993) Golub: Late Works Are the Catastrophes van Jerry Blumenthal en Gordon Quinn (VS, 2004) Grey Gardens van Albert Maysles en David Maysles (VS, 1976) Le joli mai van Chris Marker (Frankrijk, 1963) Our Trip to Africa van Peter Kubelka (Oostenrijk, 1967) The Staircase van Jean-Xavier de Lestrade (Frankrijk, 2004) The Times of Harvey Milk van Robert Epstein (VS, 1984) Tongues Untied van Marlon Riggs (VS, 1989)

21

Kennismaking met

Annette Reijersen van Buuren ALS ER ÉÉN IEMAND IS DIE DE BNP PARIBAS ORGANISATIE VAN BINNEN EN VAN BUITEN KENT, IS HET ANNETTE REIJERSEN VAN BUUREN. AL 15 JAAR WERKT ZIJ VOOR DE GROEP EN IS ALS HEAD OF MARKETING & COMMUNICATIONS SINDS 2009 VERANTWOORDELIJK VOOR DE POSITIONERING EN UITSTRALING VAN INSINGER DE BEAUFORT. “IDB, ONS KLEURRIJKE KWARTAALMAGAZINE IS EEN VAN DE ZAKEN WAAR WE ALS BANK BEST TROTS OP ZIJN.“

Hoe ziet je functie bij Insinger de Beaufort er precies uit? Binnen de bank geef ik leiding aan een afdeling van vier personen. Ik houd mij onder andere bezig met de merkpositionering van de bank, de communicatiestrategie en de activiteiten die wij voor interne en externe doelgroepen organiseren. Daarbij gaat het om vragen als: wat wil je als bank uitstralen, zowel intern als extern, wat zijn onze sterke kanten die wij onder de aandacht willen brengen, wat vinden wij belangrijk om naar de markt te communiceren? Bij al deze vragen is onze samenwerking met BNP Paribas een belangrijk uitgangspunt. Door het bundelen van onze krachten kunnen wij onze cliënten een zeer veelzijdige dienstverlening aanbieden. Maar ook voor medewerkers biedt de samenwerking veel voordelen. Wij noemen dat het ‘beste van twee werelden in private banking’. Wat betekent dat concreet: het beste van twee werelden? Dat wij de persoonlijke aanpak en beslotenheid van een Nederlandse bank combineren met de innovatiekracht en zekerheid van

22

Is er iets waar je extra veel tijd en energie in steekt? Op dit moment is dat MVO (Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen red.), een onderdeel waar ik mede verantwoordelijk voor ben waarbij wij binnen de bekende MVO pijlers: people, planet en profit diverse projecten opstarten. BNP Paribas heeft MVO overigens al jarenlang hoog in het vaandel staan, als het gaat om beleggingen maar ook bijvoorbeeld in de invulling van het inkoop- en HR beleid.

BNP Paribas, één van de sterkste banken ter wereld. De mentaliteit waarmee wij dat concreet binnen onze dienstverlening invullen wordt gekenmerkt door zaken als zorgvuldigheid en nieuwsgierigheid, en het steeds hoger willen leggen van de lat. Gewoon omdat wij vinden dat private banking cliënten daar recht op hebben. Dat is ook wat wij bedoelen met onze pay-off, onze slogan: De bank die het ongewone gewoon maakt. Dat begint bij de manier waarop de telefoon wordt opgenomen of met de persoonlijke ontvangst hier bij de receptie. Persoonlijk contact en het vinden van bijzondere oplossingen, daar draait alles om. Op wat voor een manier dragen jullie je positionering uit? Door middel van al onze communicatieuitingen, dat wil zeggen in onze contacten met de pers, op onze website, via onze radiocommercials, maar ook op de vele evenementen die wij door het jaar heen voor onze cliënten en relaties organiseren. Vooral onze besloten diners kennen veel belangstelling en worden zeer gewaardeerd. Het betekent dat wij op een andere

manier in contact komen met onze cliënten. Per jaar organiseren we ongeveer veertig kleinschalige evenementen, sommige samen met BNP Paribas. We hebben ook een evenementencommissie die collega’s in staat stelt eigen ideeën aan te dragen en input te leveren.

Al sinds mijn middelbare schooltijd heb ik altijd de drang gehad om nieuwe dingen te ontdekken

MVO en Human Resources, hoe verhouden zich die twee in de praktijk? Per 1 september zijn we een project gestart, waarbij medewerkers van onze bank onder werktijd twee dagen per jaar als vrijwilliger aan de slag kunnen gaan. Dit doen we samen met de stichting NederlandCares. Tot voor kort was vrijwilligerswerk altijd moeilijk, omdat je aan vaste tijden vastzat. Maar NederlandCares heeft dat anders ingevuld. Stel, je hebt morgenavond tijd om iets te doen, dan ga je naar de site (www.nederlandcares.nl red.), je schrijft je in en per dag zie je welke activiteiten er zijn en hoeveel mensen er nog nodig zijn. Peter (Sieradzki, CEO van de bank, red.) maar ook verschillende andere medewerkers van de bank en ikzelf hebben al een keer meegedraaid bij de Voedselbank en het wandelen met ouderen, beide activiteiten waren een groot succes. We hopen dat we met dit initiatief een bijdrage kunnen leveren in de steden waar onze bank actief is (Amsterdam, Eindhoven en Den Haag).

Communicatie staat centraal in je werk. Hoe communiceer je zelf met je collega’s? Direct. Dat wil zeggen: open en ongecompliceerd, what you see is what you get. Mensen weten wat ze aan me hebben. Mensen zien me als recht-door-zee en eerlijk. Dat blijkt ook uit de beoordelingsgesprekken waarin ik mijn mensen evalueer, maar waarin zij ook mij kunnen beoordelen. Uit dergelijke gesprekken blijkt dat ik voor anderen een enthousiaste en stimulerende manager ben. Dat is fijn om te horen en geeft mij voldoening in mijn werk als manager. Enkele collega’s vertelden ons dat je naast je werk ook privé altijd op zoek bent naar uitdagingen. Hoe zit dat precies? Dat klopt, dat zit denk ik in de aard van het beestje. Al sinds mijn middelbare schooltijd heb ik altijd de drang gehad om nieuwe dingen te ontdekken. Dat begon met het maken van bijzondere reizen naar bestemmingen die mij intrigeerden (red. Tibet, Timboektoe in Mali en kleine vissersdorpen in IJsland). Om mijn reishonger te stillen heb ik direct na het afronden van mijn studie in 1994 een wereldreis gemaakt. Daarnaast probeer ik sinds enkele jaren het reizen zoveel mogelijk te combineren met zwart-wit portretfotografie. Het vastleggen van inwoners in de context van hun lokale cultuur vind ik geweldig om te doen. Ik heb bijvoorbeeld diverse inwoners van stammen geportretteerd (zoals de Dogon en Touaregs in Mali). Maar ook talen fascineren mij. Ik heb op mijn 18e een jaar in Parijs gewoond en verbleef na mijn studie enkele maanden in Florence. Daardoor spreek ik nu zes talen. Uitdagingen ken ik niet alleen op het gebied van reizen en talen. Ik heb ooit op mijn twintigste een lijstje gemaakt met dingen die ik graag wilde doen en kan daarbij de meeste activiteiten wegstrepen. Zoals het lopen van een halve

marathon, het behalen van mijn skydive & scubadive brevet, mijn motorrijbewijs, schermen, bungeejumpen, bergbeklimmen tot en met het abseilen van de Euromast. Hoe ziet een gemiddelde dag voor Annette Reijersen eruit? Mijn man en ik hebben twee kinderen, dus de dag begint altijd vroeg, zo rond 7 uur. Wij wonen in Amsterdam, dus ik kan op de fiets naar mijn werk, een ritje van nog geen 10 minuten. Gemiddeld heb ik zo’n twee tot drie vergaderingen per dag. Die kunnen gaan over het merk, evenementen die we organiseren of de invulling van onze sponsoring. Ook bij de redactievergaderingen van dit kwartaalmagazine schuif ik aan. Maar met de details bemoei ik me niet. Hoeft ook niet, want ik heb ervaren collega’s die ervoor zorgen dat alles goed wordt georganiseerd. Als ik aan beurt ben om de kinderen op te halen dan verlaat ik het kantoor om 18 uur. Donderdag kan ik altijd doorwerken, want dan past mijn schoonmoeder op. Dat vind ik erg prettig, want werk is naast een druk gezinsleven belangrijk voor mij. En ontspannen, heb je daar tijd voor? Wij zijn gek op lekker eten en zijn dan ook behoorlijk op de hoogte van de goede restaurants. Om de week hebben we een oppas, dus we kunnen regelmatig wat uitproberen. En verder sport ik veel, dat heb ik echt nodig, anders kom ik letterlijk en figuurlijk vast te zitten. En ik moet zeggen, als ik niet weg hoef, vind ik een avondje TV kijken of een boek lezen ook erg ontspannend.

23

Op uitnodiging De Heineken Ontvoering, binnenkort in de bioscoop EEN GESPREK MET PRODUCERS FRANS VAN GESTEL EN ARNOLD HESLENFELD

In november 1983 was ons land in de ban van de ontvoering van Freddy Heineken en zijn chauffeur Ab Doderer. Een van de meest spectaculaire ontvoeringszaken uit de Nederlandse geschiedenis die ook internationaal de nodige aandacht kreeg. Wie het nog een keer wil beleven, kan daarvoor vanaf 27 oktober in de bioscoop terecht. Dan gaat de film ‘De Heineken Ontvoering’ in première met Rutger Hauer in de rol van Freddy Heineken. We spreken de producers Frans van Gestel en Arnold Heslenfeld, beiden van IDTV, over de totstandkoming van de film. Waarom nu pas de verfilming, 28 jaar na dato? Frans: “Nadat 4 jaar geleden mijn productiemaatschappij Motel Films met IDTV was gefuseerd, gingen we eens kijken welke projecten er allemaal lagen. We stuitten toen op het script van de Heineken ontvoering, geschreven door Kees van Beijnum. Toen we het hadden gelezen, kwamen we tot de conclusie dat het te lang was. Met dramaturg, Maarten Treurniet en Kees van Beijnum zijn we gaan duwen en trekken aan het script om het korter te maken en dramatisch in te dikken. Noodzakelijk voor het verhaal, maar

24

ook voor de financiering. Geen goed script, geen geld, zo simpel is het nu eenmaal." Is de naam Rutger Hauer garantie voor succes? Arnold: “Nou, dat niet direct, maar bij het rondkrijgen van de financiering helpt het wel. Om geld te krijgen, klop je onder andere aan bij het Filmfonds. Maar je bent niet de enige, dus je moet een goed verhaal hebben. Dat geldt trouwens voor elke commerciële filmmaker, ook in Hollywood. Je begint met wat wij noemen je ‘package’: wat is het on-

Geen goed script, geen geld, zo simpel is het nu eenmaal derwerp, het scenario, wie is de regisseur, de acteurs, de schrijver, de producent. En dan heb je met een naam als Rutger Hauer wel een streepje voor. Nu we het toch over geld hebben, de participanten, die 18% van het totale budget hebben ingebracht, lopen nul

risico hun geld te verliezen. En daarbij hebben ze wel een aardige fiscale aftrekpost.” Frans: “In onze business weet je nooit of jouw film een kaskraker zal worden, dat is tegelijk de magie van het vak. Als producent probeer je wel de kans op succes te vergroten, niet alleen artistiek, maar ook financieel. Dat hoort tot je verantwoordelijkheid.” De ontvoering zelf was al een film. Waarin wijkt jullie film af? Frans: “Om te beginnen moeten wij in 120 minuten het verhaal vertellen. Dus je moet heel veel zaken samentrekken en weglaten. Verder heb je korte spanningsbogen nodig om het verhaal interessant te houden. En vergeet niet, een film maken betekent niet alleen informatie geven, je wilt ook een karakter neerzetten. De psychologie erachter, daar gaat het om. Dat is niet simpelweg een kwestie van ‘je bent wat je doet’. Een karakter bouw je ook door middel van bijvoorbeeld een bepaalde oogopslag. Verder is het zo dat als je een boek leest, je dingen zelf invult. Ik zeg ook altijd, de mooiste literatuur speelt zich altijd af in het hoofd van iemand. Als filmmaker moeten wij alles voor de kijker invullen. Je interpreteert het verhaal samen met de dramaturg en de schrijver.

25

Later volgt de interpretatie van de regisseur. Maar ook interpretatie van de acteur en zelfs de kleedster zijn belangrijk. Wat je als kijker uiteindelijk ziet, is een samenspel van al die interpretaties.” De film is voor een groot deel opgenomen in Zuid-Afrika. Waarom daar? Arnold: “We moesten op de Cariben draaien, daar speelde het verhaal zich af, toen Van Hout en Holleeder uit handen van de Nederlandse justitie probeerden te blijven. Maar de Cariben kennen geen grote filmcultuur en filminfrastructuur. Zuid-Afrika daarentegen wel. We hebben ook ‘Black Butterflies’

26

daar gedraaid en hadden daar goede contacten aan overgehouden. En qua kosten is Zuid-Afrika ook interessant.” Hadden jullie nog te maken met tegenvallers tijdens de opnamen? Arnold: “Echt grote tegenvallers hebben we niet gehad. Wel veel kleine. We hebben ons vooral vergist in de grootte van de film en de kosten van de art-direction. Bijvoorbeeld het gebruik van auto’s of het de aankleding van mensen. Alle pakken van Rutger bijvoorbeeld zijn in België gemaakt. Ook ging er veel geld zitten in de plekken waar we hebben gefilmd. De villa van Heineken

zelf in de Noordwijkse duinen konden we bijvoorbeeld niet filmen. We hebben eindeloos gezocht naar de geschikte locatie, een imposante, langgerekte villa met meerdere vleugels, lange gangen, een oprijlaan en ga zo maar door. Uiteindelijk hebben we die villa in Overijssel gevonden en daar 5 dagen gedraaid. Maar het betekent wel dat de hele crew 5 dagen daar ook moest overnachten. En dat tikt toch aan.” Frans: “Het heeft ook met ambitieniveau te maken. Je kunt een bepaald camerastandpunt kiezen, omdat je dat mooi vindt. Maar als dat betekent dat je 40 in plaats van 4 klassieke oude auto’s nodig hebt, dan kost

dat ene shot ineens heel veel meer geld. Als producer moet je daar op letten.” Enig idee over de bezoekersaantallen? Frans: “Ik heb anderen al een miljoen horen noemen, maar ik zet daar een vraagteken bij, hoe trots we ook op het eindresultaat zijn. De best bezochte films zijn familiefilms, gevolgd door vrouwenfilms als Gooise Vrouwen, waar hele vriendinnenclubs naartoe gaan. Deze film is toch primair een mannenfilm.” Arnold: “We mikken ook niet op grote internationale successen, ook al is de naam Heineken wereldwijd bekend. Zouden wij

naar een film gaan over de ontvoering van de directeur van Budweiser? Bovendien, vergeet niet, Nederland is maar een klein taalgebied." Wat wordt jullie volgende film? Frans: “We zijn nu bezig met ‘Publieke Werken’ naar het boek van Thomas Rosenboom. Een groots en meeslepend verhaal, dat zich afspeelt in de veengebieden in Drenthe en in Amsterdam. Ook dat moeten we weer zien te vertellen in 2 uur. En zoals bij zoveel andere films kwamen we er ook hier weer achter dat je niet teveel respect voor het oorspronkelijke boek moet hebben. Je moet het boek

stuk gooien en de stukjes van voren af aan rangschikken. Anders wordt het niks.” In het kader van onze jaarlijks terugkerende ‘Herenfilmavond’ vond op woensdag 5 oktober het Heinekendiner plaats. Onder ruime belangstelling werd de voorpremière van ‘De Heineken Ontvoering’ vertoond in Pathé Tuschinski. Na afloop werd in het Atrium van ons pand tijdens een gezellig diner nog lang nagepraat. Uit de vele positieve reacties die we mochten optekenen, blijkt dat de film alles in zich heeft een echte klassieker te worden.

27

“Volop dynamiek, dat is zeker” In gesprek met fondsmanagers Gerwin Wijnia en Arnoud de Beaufort Wie kiest voor spreiding in z’n beleggingsportefeuille kan daarvoor uitstekend terecht bij beleggingsfondsen. Zo’n fonds belegt in meerdere ondernemingen volgens een bepaalde strategie. Het Insinger de Beaufort Equity Income Fund en het Insinger de Beaufort European Mid Cap Fund zijn voorbeelden van een fonds dat belegt in respectievelijk grote, beursgenoteerde bedrijven die veel rendement genereren en in middelgrote ondernemingen met groeivooruitzichten. Gerwin Wijnia en Arnoud de Beaufort zijn de beheerders van beide fondsen en gunnen ons een kijkje achter de schermen. Behalve de twee genoemde fondsen hebben Gerwin en Arnoud ook een family office onder hun hoede, dat helemaal ingericht is volgens de wensen van de cliënt. Bestaande fondsen met een nieuwe focus Toen Gerwin en Arnoud de beleggingsfondsen onder hun hoede namen, werd de eerder gevolgde strategie wel verlaten. Arnoud: “Het midcap fonds heette hiervoor Alchemy en was toen een hedgefonds dat in mid- en smallcaps belegde. Een hedgefonds kan in een dalende markt risico’s afdekken door short te gaan, maar door de geringe verhandelbaarheid van smallcaps werkte deze strategie niet goed. Dat is de reden dat de stra-

28

tegie aan vernieuwing toe was en daarom is besloten alleen nog in midcaps te beleggen, waar wel voldoende handel in is en om een 'long only' fund te worden waarbinnen short gaan niet meer mogelijk is. De strategieverandering is officieel doorgevoerd per 1 april 2010 en sinds half mei 2011 is ook de naam gewijzigd van Alchemy naar het Insinger de Beaufort European Mid Cap Fund. “Het Equity Income Fund is daarentegen niet echt opnieuw gedefinieerd”, verduidelijkt Gerwin, “maar we hebben wel de focus vernauwd. Het oorspronkelijke prospectus sprak nog van een ‘wereldwijde scope’, maar wij hebben nadrukkelijk de eurozone gedefinieerd”. Het midcap fonds richt zich dus op middelgrote, Europese ondernemingen, waarbij een derde bestaat uit Nederlandse bedrijven, omdat die bekend zijn bij het gros van de klanten van Insinger de Beaufort. Het Income fonds is, zoals de naam al suggereert, gericht op het genereren inkomen. De nadruk ligt hier op goed verhandelbare, dividend genererende ondernemingen uit de Europese hoofdindices. “Het management moet de eigen business weten te runnen.” Verschillen wat betreft beleggingsstrategie dus, maar aan het besluit in welke onder-

Het management moet de eigen business weten te runnen

neming te investeren, gaat volgens Arnoud eenzelfde, uitgebreid analyseproces vooraf. “Dat begint met een aantal modellen dat we hebben gebouwd. Die modellen halen informatie op van alle ondernemingen die we in ons universum zien en die rangschikken we vervolgens naar onze preferenties. Zo vinden we het belangrijk dat ondernemingen een goede balans en cash flow hebben. Met andere woorden, dat ze zich staande kunnen houden in het huidige economische tumult. In de meeste gevallen praten we ook met het management van de onderneming zelf, bestuderen we de brokerrapporten en nemen de businessmodellen onder de loep. Als we vervolgens besluiten in een onderneming te investeren, willen we niet zo’n groot aandeel dat we meebeslissen. We gaan ervan uit dat het management weet hoe ze de eigen business moet runnen. Daar selecteren we ook op. We blijven daarom altijd onder de 5% met ons aandelenpakket.” Volgens Gerwin begint het allemaal bovenaan: hoe ziet de macrocyclus eruit? “Onlangs kwam bijvoorbeeld Philips met een winstwaarschuwing, voornamelijk te wijten aan teruglopende verkopen in de consumer electronics divisie. Daarvoor zag je al dat consumentenbestedingen terugliepen. Ook Tom Tom viel terug. Beleggers hebben vaak maar één budget voor technologie en besteden dat momenteel liever aan een Apple iPhone of iPad dan aan een navigatiesysteem of de nieuwste televisie van Philips. Consumenten worden kritischer en als ze spenderen doen ze het mondjesmaat. Dus vragen wij ons continu af of wij in ondernemingen zitten die daar ook gevoelig voor zijn en of we wel of niet uit die ondernemingen moeten stappen.” Goede performance dankzij consequente strategie Beleggingsfondsen zijn er in alle soorten en met uiteenlopende strategieën. Volgens

Dat de aanpak van Gerwin en Arnoud werkt, blijkt als we kijken naar de prestaties van beide fondsen. Tot nu toe is er in 2011 weliswaar sprake van een negatief rendement, maar nog altijd aanmerkelijk hoger dan de markt. En vorig jaar gaf zelfs een plus te zien van 28,6% voor het midcap fund.

Heb je eenmaal een strategie geformuleerd, dan moet je daaraan vasthouden

Arnoud is de aanpak van beide Insinger de Beaufort fondsen wel kenmerkend. “Het punt is dat wij in tegenstelling tot andere fondsen nooit helemaal belegd hoeven te zijn, behalve dan als de marktomstandigheden zich daarvoor lenen. Momenteel is dat niet zo. De afgelopen maanden zijn we meer in cash gaan zitten, waardoor we nu zo’n 80% zijn belegd. Dat betekent dat je een buffer hebt in dit soort dalende marktomstandigheden.”

Volgens Gerwin allesbehalve een kwestie van geluk, maar van een consequent volgehouden strategie. “Heb je eenmaal een strategie geformuleerd, dan moet je daaraan vasthouden. Dat is ook de reden dat we cash zijn gegaan toen de economie afkoelde. Aan de andere kant zijn we inmiddels voorzichtig aan het kopen, omdat er signalen zijn die dat rechtvaardigen. De markt is natuurlijk erg hard naar beneden gegaan en je ziet dat de Europese leiders een structurele oplossing willen. Nu zal dat nog wel even duren voor het zover is, maar ook met zoiets als de kredietverlaging van Amerika door Standards & Poor’s wordt er wel een verandering in het denken in gang gezet.” “Maar volledige allocatie zien we nog niet zitten”, verduidelijkt Arnoud. “De situatie in de wereld zal echt niet in één klap helemaal verbeteren.“ Positief op de langere termijn Van een doemscenario willen beide fondsmanagers echter niet weten. “Zo negatief zijn we ook weer niet, want anders waren we veel meer cash gegaan”, geeft Arnoud aan. "En voor bedrijven met een solide balans en cash flow blijven we op de langere termijn positief. Er is nu weliswaar sprake van een afkoeling, maar aan de andere kant, de beurswaarderingen zijn daar ook naar. Daar spelen we op in.” "Volop dynamiek, dat is zeker", beaamt zijn collega: “Ik ga morgen op vakantie, eigenlijk wel jammer, want het zijn hele interessante tijden!”.

29

Column

Wachten op omslag

dermijnt. Dat vertrouwen is wel nodig voor economische groei op langere termijn. Essentieel voor het herstel van vertrouwen is verder dat afbouw van schulden doorgaat.

Een column van Kobus Human

DE GESCHIEDENIS HERHAALT ZICH NOOIT EEN OP EEN. DAAROM KUNNEN WE IN HET VERLEDEN GEEN OPLOSSING VINDEN VOOR PROBLEMEN DIE DE WERELDECONOMIE NU PARTEN SPELEN. DAT LAAT ONVERLET DAT WE LESSEN UIT HET VERLEDEN KUNNEN TREKKEN EN PATRONEN KUNNEN HERKENNEN. DE PREMISSE IS DAT DE ECONOMIE GROTE CYCLI KENT MET OPGAANDE EN NEERGAANDE GOLVEN DIE VIJFTIEN TOT TWINTIG JAAR DUREN.

In de periode die we nu doormaken, gedomineerd door hoge overheidsschulden, zie ik parallellen met de situatie aan het einde van de jaren zeventig en het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw. Natuurlijk, de machtsverhoudingen in de wereld zijn nu totaal anders. Maar die laat ik hier verder buiten beschouwing. Ik wil inzoomen op de economische situatie. Die van dertig jaar terug kunnen we gemakshalve typeren met torenhoge inflatie en machtige vakbonden. Zo liep de inflatie in de VS op tot bijna 15%. In het Verenigd Koninkrijk legden vakbonden het land lam met ellenlange stakingen. Met het aantreden van Ronald Reagan in de VS en Margaret Thatcher in het VK ging het roer drastisch om. Dit herstelde het vertrouwen van burgers en markeerde het begin van een opgaande golf in de economische cyclus. Het zou mij niet verbazen als ook nu het roer radicaal omgaat. Het is de vraag wanneer

30

de tijd daar rijp voor is. De eerste signalen dat verandering op til is zijn zichtbaar. Warren Buffett deed in de Verenigde Staten een openlijke oproep om superrijke Amerikanen, waaronder hij zelf, meer belasting te laten betalen. Uit Frankrijk klonk eenzelfde geluid van een groep onder leiding van Liliane Bettencourt. Dit wijst erop dat de grote inkomensongelijkheid die in veel samenlevingen bestaat begint te schuren. Sinds 1980 is het inkomen van de rijkste 1% van de Amerikanen bijvoorbeeld meer dan verdubbeld: van 8% naar 18% van het totale inkomen. In veel landen daalden de lonen na de afgelopen recessie, terwijl bedrijven hun winsten sterk zagen stijgen. Zo lijken de maatregelen om de financiële crisis te bestrijden vooral de bedrijfswinsten te hebben beschermd en niet de inkomens van de modale werknemers. Samen met de inkomensongelijkheid zorgt dat voor onrust in de samenleving die het vertrouwen van consumenten on-

In veel landen daalden de lonen na de afgelopen recessie terwijl bedrijven hun winsten sterk zagen stijgen

Ik betwijfel of maatregelen die overheden in ontwikkelde markten daarvoor nu nemen volstaan. De voorgestelde maatregelen zijn in veel landen slechts voldoende om het begrotingstekort terug te dringen. Aan afbouwen van schulden komen overheden niet toe. In het Verdrag van Maastricht spraken de EU-landen af dat de staatsschuld maximaal zestig procent van het bruto binnenlands product mag zijn. Meer schuld is op langere termijn onhoudbaar. Zoals ik eerder op deze plek aanstipte zijn de huidige regeringsleiders huiverig om drastische maatregelen te nemen. Leiders die hun nek uitsteken verspelen de gunst van het electoraat. Aan de andere kant beseffen kiezers intuïtief heel goed dat drastisch ingrijpen nodig is. Drastisch ingrijpen betekent dat burgers mogelijk een deel van hun verworvenheden moeten opgeven. Als dat niet gebeurt groeit de staatsschuld verder met op lange termijn desastreuze gevolgen. Het wachten is op leiders die die boodschap inzet durven te maken van de verkiezingen. De Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2012 komen waarschijnlijk te vroeg voor de omslag naar een opgaande golf. Voor beleggers blijven de komende jaren daarom vermoedelijk redelijk mager. Cash en obligaties geven een negatief reëel rendement. Het rendement op aandelen blijft achter bij het historisch gemiddelde van 8% à 9%. De komende vijf jaar kunnen beleggers misschien 4% tot 5% rendement halen. Mits ze op het juiste moment instappen en kiezen voor kwaliteitsaandelen.

31

Beleggingsvisie

oktober 2011 Mededeling Na meer dan 15 jaar medeauteur te zijn geweest van onze beleggingsvisie heeft Gerrit Schimmelpenninck aangegeven zijn bijdrage aan deze publicatie te willen beëindigen. Reden hiervoor is dat hij zich in toenemende mate concentreert op adviescliënten, waardoor hij niet meer de eerst aangewezen persoon lijkt om de beleggingsvisie van de bank weer te geven. Deze laatste is immers vooral gericht op de ontwikkelingen in de beheerportefeuilles.

George Raven

Samenvatting Wij gaan ervan uit dat het Griekse probleem uiteindelijk wordt opgelost door een gedeeltelijke kwijtschelding van de staatsschuld in combinatie met een vergrooting van de Europese Financiële Stabiliteits Faciliteit (EFSF). Politici zullen moeten toegeven dat de invoering van de euro een brug te ver was in het proces van Europese eenwording en dat deze fout nu veel geld kost.

Wij zijn bang dat beleggers nog langdurig worden geconfronteerd met lage rentestanden, die kunnen worden gezien als een verkapte belastingheffing op spaarders en vermogenden. Ook hier lijden de goeden (spaarders die geen grote risico’s hebben genomen) onder de kwaden (degenen die teveel krediet hebben opgenomen), maar het is niet anders.

Er is geen eenheid te bespeuren in de Europese politiek, terwijl de benodigde drastische maatregelen op grote weerstand stuiten onder zowel politici als kiezers. Het ligt daarom voor de hand dat de markten nog lang heen en weer zullen worden geslingerd tussen hoop en vrees, zodat de volatiliteit hoog zal blijven.

In de huidige omstandigheden, gekenmerkt door een bijzonder hoge onzekerheid over het verdere verloop van de eurocrisis, lijkt het beperken van de risico’s de juiste strategie.

32

De opbouw van onze beleggingsvisie verandert hierdoor licht. George Raven zal blijven schrijven over de marktontwikkelingen en tevens de belangrijkste wijzigingen in de beheerportefeuilles toelichten. Een nieuwe coauteur, Yaela van Raalte, zal schrijven over de adviesideeën, terwijl een tweede nieuwe coauteur, Gerwin Griffioen, zijn eigen visie geeft op de Griekse crisis. Deze laatste bijdrage verscheen onlangs ook als column op de site van Het Financieele Dagblad. De redactie bedankt Gerrit Schimmelpenninck hartelijk voor zijn jarenlange trouwe bijdrage aan deze publicatie, die ieder kwartaal stipt werd aangeleverd. Zijn deskundige en humorvolle commentaar zal ongetwijfeld door veel cliënten gemist worden, maar de redactie respecteert uiteraard zijn beslissing en wenst zijn opvolgers veel succes om in zijn voetsporen te treden.

Economie Nadat de aandelenmarkten in het tweede kwartaal al waren achtergebleven bij onze verwachtingen door het voortduren van de Griekse crisis en door een afzwakking van het economisch herstel in de VS, kwamen zij begin augustus onverwacht opnieuw onder zware druk, en eigenlijk om dezelfde redenen als in het tweede kwartaal. Na maandenlang politiek gesteggel kwamen zowel in de VS als in Europa eind juli akkoorden tot stand die beleggers kennelijk niet konden overtuigen, waardoor de aandelenmarkten begin augustus in een vrije val geraakten. De problemen concentreerden zich overduidelijk in Europa, en dan vooral in de Europese banken. Door het uitblijven van krachtige politieke actie om de eurocrisis te bedwingen werd de kredietwaardigheid van veel Europese banken steeds sterker betwijfeld, waardoor de waardering voor deze aandelen in augustus en september steeds lagere dieptepunten opzocht. Daar wij in de meeste van onze beheerportefeuilles al tijden niet meer beleggen in banken gingen de forse koersverliezen onder Europese banken aan deze portefeuilles voorbij. Dit kon echter niet voorkomen dat ook deze portefeuilles serieuze schade opliepen, temeer omdat beleggers steeds pessimistischer werden over het mondiale economische herstel. De ‘soft patch’ scenario’s van het tweede kwartaal werden weer ingeruild voor ‘double dip’ scenario’s, met de bekende gevolgen voor vooral de meer cyclische aandelen. Pas eind september beleefden de markten een opleving, vooral op basis van de hoop dat de Europese autoriteiten de werking van het Europese steunfonds EFSF fors zouden vergroten en de Griekse schulden drastisch zouden herstructureren. Hoewel wij van mening zijn dat dergelijke maatregelen zeer welkom zouden zijn en een zeer grote steun zouden betekenen voor de aandelenmarkten, lijkt het ons nog te vroeg om te juichen. Er is geen eenheid te bespeuren in de Euro-

pese politiek, terwijl drastische maatregelen op grote weerstand stuiten onder zowel politici als kiezers. Het ligt daarom voor de hand dat de markten nog lang heen en weer zullen worden geslingerd tussen hoop en vrees, zodat de volatiliteit hoog zal blijven. Waar de bodems in de markten mogelijk al achter ons liggen, lijkt er nog geen basis voor duurzame koersstijgingen aanwezig te zijn. De marktomstandigheden blijven daardoor onzeker en nodigen niet uit tot het nemen van grote risico’s. Eind juli leken de Europese autoriteiten opnieuw vooruitgang te boeken in de bestrijding van de eurocrisis. De Eurotop besloot dat het steunfonds EFSF weliswaar niet werd vergroot, maar wel werd geflexibiliseerd, zodat het niet alleen kon worden gebruikt om noodfinanciering te verstrekken aan Griekenland, Portugal en Ierland, de eurolanden die de grootste moeilijkheden ondervonden om hun staatsschuld te financieren. De rente op bestaande leningen aan Griekenland werd verlaagd tot 3,5% en de looptijd verlengd tot 15 à 30 jaar. Het fonds mocht tevens voortaan staatsobligaties direct opkopen in de markt, zwakke banken van nieuw kapitaal voorzien en ook Spanje en Italië, indien nodig, financiering bieden. Een ander nieuw element was dat de private sector (voornamelijk Europese banken) een bijdrage zou leveren van 50 mrd euro door bestaande leningen door te rollen of met korting te verkopen. De banken zouden hierbij ongeveer 21% van de waarde van de staatsobligaties moeten afboeken. De besluiten pasten in het beleid van pappen en nathouden en zo weinig mogelijk doen, dat al tijden kenmerkend is voor het Europese crisisbeleid. Het gevaar van dit beleid kwam begin augustus duidelijk naar voren toen de aandelenmarkten wereldwijd plotseling in een vrije val raakten, waarbij

33

binnen enkele dagen veel indices bijna 20% aan waarde verloren (zie grafiek 1). De felle marktbeweging had alle kenmerken van een paniekgolf, met koersen die op hoge volumes wild op en neer bewogen, vaak binnen dezelfde handelsdag. In de daaropvolgende weken bleken veel markten al vrij snel een bodem te hebben gevonden, die vervolgens enkele malen werd getest. Het waren echter juist de euromarkten die het zwakste herstel vertoonden en veelal nieuwe dieptepunten opzochten in augustus en september. Vooral de Europese banken hadden zeer zwaar te lijden, een direct gevolg van het weinig krachtdadige Europese beleid. Het beleid heeft ertoe geleid dat de kredietwaardigheid van banken steeds breder wordt betwijfeld. Het is beleggers onduidelijk in welke mate de banken zullen moeten afschrijven op hun beleggingen in ‘risicoloze’ staatsobligaties van vooral Zuid-Europese landen.

Officieel zegden de eurolanden slechts toe dat zij hun uiterste best zouden doen, maar kort na de vergadering werd duidelijk dat het denken over een oplossing wel degelijk weer was opgeschoven. Zo gaf EU-commissaris Rehn aan dat het EFSF zou moeten worden omgevormd tot een bank, zodat een hefboom kon worden geplaatst op het vermogen van het fonds en de vuurkracht van het fonds zou kunnen toenemen van de huidige EUR 440 mrd tot bijvoorbeeld EUR 1.500 of 2.000 mrd. Tevens werd duidelijk dat een ingebrekestelling van Griekenland niet langer onbespreekbaar was en dat de gedachten uitgingen naar een afschrijving van 50% op de Griekse staatsschuld. In grafiek 2 is te zien dat een dergelijke afschrijving allang heeft plaatsgevonden in de markt. De grafiek geeft de koersontwikkeling weer van de 10-jarige Griekse staatsobligatie die afloopt in 2020.

Tijdens de najaarsvergadering van het IMF op 24 september kregen de eurolanden zware kritiek te verduren van de andere landen (en dan vooral de VS en China), die aandrongen op een veel krachtiger aanpak.

De koersontwikkeling in grafiek 2 geeft aan dat de markt zich allang heeft neergelegd bij een Grieks faillissement, hetgeen niet verwonderlijk is gezien de hoogte van de bestaande schuld en zeer matige vorderingen die het land boekt in het verkleinen van het begrotingstekort. Daarbij komt dat de reeds doorgevoerde bezuinigingen het land in een diepe recessie doen verzinken, waardoor het nationaal product daalt, zelfs in nominale termen (inclusief inflatie). Hierdoor wordt het nog moeilijker om de staatsschuld uitgedrukt als percentage van het nationaal product te doen dalen. Daar het uitgesloten is dat Griekenland ooit haar schulden geheel zou kunnen terugbetalen, kan de schuld maar beter zo snel mogelijk worden geherstructureerd, zodat het land weer zicht krijgt op herstel en de heersende onzekerheid in de kapitaalmarkten wordt weggenomen.

grafiek 1

380

360

340

320

300

280

260 jan

feb

AEX index

34

mar

apr

may

jun

jul

aug

sep

Source: Thomson Reuters Datastream

Het kwijtschelden van schulden ligt politiek zeer moeilijk en roept ook morele vragen op.

grafiek 2

110

100

90

80

70

60

50

40 M

A

M

J

J

A

S

O

N

D

Griekenland 6,25% 2010-20

J

F

M

A

M

J

J

A

S

Source: Thomson Reuters Datastream

De ‘kwaden’ worden immers beloond voor wangedrag en de ‘goeden’ moeten daaronder lijden. Een bijkomend probleem is dat het kwijtschelden van Griekse schulden het enthousiasme kan doen afnemen in andere probleemlanden als Portugal, Ierland, Italië en Spanje om de staatsbegroting op orde te krijgen. Toch is het ons inziens de meest verstandige oplossing, die ook in het welbegrepen eigenbelang is van rijke landen als Nederland en Duitsland. Het niet aanpakken van het Griekse probleem brengt immers het risico met zich mee van een zich steeds verder verdiepende financiële crisis, waarvan de economische schade niet te overzien is, maar in ieder geval vele malen groter zal zijn dan een kwijtschelding van de helft van de staatsschuld. Of Griekenland bij een herstructurering in het eurogebied blijft, lijkt ons van minder belang. Het lijkt op termijn wel beter dat het land de euro opgeeft, omdat het duidelijk niet kan meekomen met de rest. De huidige problemen zullen, na verloop van jaren, voortdurend terugkeren. Belangrijker is dat het ‘Griekenland probleem’ wordt geïsoleerd, zodat het zich niet kan verspreiden naar andere landen.

De spaargelden van de Griekse bevolking moeten dan ook worden gegarandeerd, zodat een ‘bankrun’ op de eurotegoeden wordt voorkomen. Als de bevolking de spaartegoeden zou cashen in euro’s (om te voorkomen dat de tegoeden worden omgezet in nieuwe drachmen), dan zouden de Griekse banken omvallen. Deze liggen toch al aan het infuus bij de ECB, maar ernstiger is dat een dergelijke ‘bankrun’ een bankbestorming op Europese schaal op gang kan brengen. De Portugezen zullen immers de volgende zijn om hun banken te bestormen, vervolgens de Ieren, Italianen en Spanjaarden. Het eindresultaat laat zich raden en is een ramp van zodanige omvang dat een herstructurering van de Griekse staatsschuld erbij volledig verbleekt. Wij gaan ervan uit dat het Griekse probleem uiteindelijk wordt opgelost door een gedeeltelijke kwijtschelding van de staatsschuld in combinatie met een vergroting van het EFSF. Het EFSF kan dan worden gebruikt om de banken die door de afschrijvingen in problemen komen te herkapitaliseren en de obligatiemarkten van Portugal, Ierland,

Spanje en Italië te ondersteunen. Politici zullen moeten toegeven dat de invoering van de euro een brug te ver was in het proces van Europese eenwording en dat deze fout nu veel geld kost. Het is niet waarschijnlijk dat een rigoureuze aanpak van het probleem op korte termijn tot stand komt, daarvoor is het politiek te moeilijk te verkopen. Daarbij komt dat eventuele oplossingen moeten worden goedgekeurd door 17 eurolanden of zelfs de parlementen van 27 EU-landen. Dit vormt een aanzienlijke horde temeer omdat het Constitutioneel Hof van het belangrijkste euroland Duitsland onlangs uitsprak dat steun aan het EFSF als tijdelijke maatregel was toegestaan, maar dat het de Duitse regering verboden was om permanent omvangrijke staatssteun te verlenen. De markten kunnen zich dus nog lange tijd zorgen blijven maken over de ontwikkelingen. De volatiliteit zal daarom hoog blijven. De marktomstandigheden blijven voorlopig onzeker en nodigen niet uit tot het nemen van grote risico’s. Buiten de grote gevaren voor het financieel systeem heeft de eurocrisis ook negatieve

De statistieken uit de VS geven een onduidelijk beeld. De huizenmarkt geeft nog steeds nauwelijks tekenen van herstel en ook de werkloosheid blijft hardnekkig hoog (zie grafieken 3 en 4). Gezien de bestaande schuldenproblematiek – de totale Amerikaanse staatsschuld uitgedrukt als percentage van het bbp ligt hoger dan die van Griekenland, als we de schulden meenemen van de individuele staten en de staatshypotheekverschaffers Freddie Mac en Fannie Mae – blijft

grafiek 4

grafiek 3

240

gevolgen voor de economie. Zolang de crisis niet krachtig wordt aangepakt blijven consumenten en bedrijven onzeker, waardoor consumptie en investeringen worden geremd. De ‘soft patch’ scenario’s van het tweede kwartaal werden begrijpelijkerwijs weer ingeruild voor ‘double dip’ scenario’s, met de bekende gevolgen voor vooral de meer cyclische aandelen. Nieuwe recessies zullen zich ongetwijfeld in bepaalde landen kunnen voordoen. In veel landen, waaronder natuurlijk Griekenland, is er alweer sprake van een recessie. Belangrijker lijken ons de vooruitzichten voor de grote economische machtsblokken de VS, China en Duitsland.

11

230 10

220 9

210 200

8

190 7

180 170

6

160 5

150 4

140 ‘02

’03

‘04

’05

VS huizenprijs (mediaan)

‘06

’07

‘08

’09

‘10

Source: Thomson Reuters Datastream

‘02

’03

‘04

VS werkloosheid

’05

‘06

’07

‘08

’09

‘10

Source: Thomson Reuters Datastream

35

dat de Amerikaanse bevolking nog altijd groeit met ongeveer 1% per jaar, zodat er inmiddels een hoog aantal potentiële eerstehuiskopers moet zijn.

Veel recente statistieken wijzen op afnemende groei, maar het is opvallend dat

het vooral statistieken zijn gebaseerd op enquêtes van meningen van ondernemers en consumenten die de grootste zwakte vertonen. Statistieken die zijn gebaseerd op harde economische cijfers geven in het algemeen een beter beeld. De eerstgenoemde statistieken zijn mogelijk beïnvloed door de slechte beursontwikkelingen van augustus. Voor de tweede jaarhelft zijn wij daarom niet pessimistisch over de Amerikaanse economie, maar daarna is er een terugval mogelijk. De Fed lijkt zich hier ook van bewust en het zou ons daarom niet verbazen wanneer zij opnieuw zou ingrijpen om de economie te stimuleren. In september kondigde zij al een zogenaamde ‘twist’ operatie aan, waarbij zij kortlopende obligaties (looptijd minder dan 3 jaar) inruilt voor langerlopende (6 tot 30 jaar). De bedoeling is om de hypotheekrente nog verder te verlagen. In grafiek 6 is te zien dat deze rente al op een zeer laag peil ligt. De lage rente in combinatie met de lage huizenprijzen (zie grafiek 3) zouden kunnen resulteren in enig herstel van de zo belangrijke huizenmarkt. Banken hebben nog zeer veel huizen in de aanbieding en niet vergeten moet worden

grafiek 5

grafiek 6

grafiek 8

een relatief zwakke groei voor de hand liggen. Onze modellen wijzen echter niet op een nieuwe recessie en wij gaan er nog steeds vanuit dat de groei in het tweede halfjaar van 2011 iets hoger zal liggen dan in de eerste helft. Deze verwachting is gestoeld op vele factoren. In de eerste plaats is er sprake van een bijzonder gunstige belastingmaatregel voor bedrijfsinvesteringen in 2011. Deze mogen in hun geheel worden afgeschreven ten laste van de winst, hetgeen zeker in het vierde kwartaal zou moeten resulteren in relatief hoge bedrijfsinvesteringen. Verder werd de groei in de eerste jaarhelft ook gedrukt door enkele tijdelijke factoren, waaronder de tsunami in Japan, slecht weer voor de bouw, een hoge benzineprijs en een bijzondere teruggang in de defensie-uitgaven ten opzichte van een jaar eerder. Daarbij zijn de kredietomstandigheden verbeterd door de verder gedaalde rente en een ruimer kredietbeleid bij banken. In grafiek 5 is te zien dat er weer duidelijk sprake is van groei in de opname van consumentenkrediet.

10

7.50

8

7.00

Binnen Europa viel vooral de groei van de Duitse economie tegen. Groeide deze in het eerste kwartaal nog met bijna 5% op jaarbasis, in het tweede kwartaal viel die groei terug tot ongeveer 3% (zie grafiek 7). Hierbij dient echter te worden opgemerkt dat door de zachte winter de bouw zeer actief was in het eerste kwartaal, zodat een gedeelte van de groei van het tweede in het eerste kwartaal terecht is gekomen. Verder had de industrie in het tweede kwartaal natuurlijk te lijden van problemen met toeleveranciers als gevolg van de tsunami in Japan. Over het eerste halfjaar als geheel was er dus sprake van een reële groei van ongeveer 4%, een zeer hoge groei voor een volwassen economie met hoge lonen en een stagnerend inwonertal. Sindsdien wijzen de statistieken echter wel op een afzwakking (zie bijvoorbeeld grafiek 8 voor de groei van de export), maar niet op een recessie. Duitsland is echter zo ongeveer de sterkst groeiende

30

grafiek 7

6

4

2

0

-2

-4

-6

-8 ‘02

’03

‘04

’05

‘06

’07

‘08

’09

‘10

‘11

Source: Thomson Reuters Datastream

DUI groei bbp

grafiek 9

8 6

20 6

4

6.50

2

10

4

6.00

2

5.50

0

5.00

0 0

-2 -4

-10 -2

4.50

4.00

-6 ‘02

’03

‘04

’05

‘06

VS groei consumentenkrediet

36

-6 -20

-2

’07

‘08

’09

‘10

Source: Thomson Reuters Datastream

-8

3.50

-10

-30

‘02

’03

‘04

’05

VS hypotheekrente

‘06

’07

‘08

’09

‘10

Source: Thomson Reuters Datastream

‘02

’03

‘04

’05

Duitsland groei export

‘06

’07

‘08

’09

‘10

Source: Thomson Reuters Datastream

‘02

’03

‘04

Ierland groei bbp

’05

‘06

’07

‘08

’09

‘10

‘11

Source: Thomson Reuters Datastream

37

economie van Europa en in het zuiden liggen de zaken heel anders: de meeste landen balanceren op de rand van een recessie. Er is overigens één klein lichtpuntje in de periferie. Ierland, dat jarenlang als Keltische tijger een zeer hoge groei boekte, viel vervolgens in een diep gat toen de huizenbubbel barstte en de banken grotendeels moesten worden genationaliseerd. Zoals te zien is in grafiek 9 hebben de dramatische bezuinigingen in Ierland in ieder geval opgeleverd dat het land als eerste weer een positieve groei vertoont. Voor het hele eurogebied geldt natuurlijk dat de recente koersval van de euro gunstig is voor de concurrentiepositie (zie grafiek 10).

hiermee de spanningen in de wereldeconomie doen afnemen. De economische groei zwakt af (zie grafiek 13), maar China is nog wel heel ver verwijderd van een recessie. Recent lijkt de inflatieontwikkeling af te nemen, zodat de regering de teugels weer wat kan laten vieren. Een sterke economische afkoeling ligt dan ook niet voor de hand, maar het achterblijven van de Chinese aandelenmarkt wijst ook niet op een groeiversnelling op korte termijn.

De Chinese economie is al jaren het trekpaard van de wereldeconomie. Dit wordt meestal gezien als positief, maar men kan natuurlijk ook stellen dat de hoge groei in China is onttrokken aan de groei elders in de wereld. Met een kunstmatig lage valuta concurreert China al jaren alle andere landen in de wereld weg, met als doel voldoende banen te creëren om de snelle urbanisatie van de bevolking mogelijk te maken. Zo bezien zou men ook China kunnen aanwijzen als schuldige van de kredietcrisis, maar

dat verandert niets aan de situatie. Inmiddels is ongeveer de helft van de bevolking stadsbewoner, zodat het land nog even heeft te gaan voor het de 80% bereikt die geldt in een ontwikkeld land als de VS. De economische groei wordt op een zeer hoog peil gehouden met behulp van een extreem hoog investeringspeil. Investeringen vertegenwoordigen bijna 50% van het bbp, een niveau dat zelfs Japan en Korea in hun gloriedagen bij lange na niet wisten te bereiken (zie grafiek 11). Niet alle investeringen lijken even nuttig (vooral die in de vastgoed- en de infrastructuursector), maar het land heeft diepe zakken en kan zich de nodige afschrijvingen op slechte kredieten veroorloven. Zoals grafiek 11 laat zien heeft het land er na de kredietcrisis qua investeringen nog een schepje bovenop gedaan, waarvan onder andere Duitsland - met zijn sterke export van machines en auto’s - zwaar heeft geprofiteerd. De inflatie is daarbij echter fors opgelopen (zie grafiek 12), zodat het land op de rem heeft getrapt en de kredietverlening heeft beperkt. In het nieuwe vijfjarenplan zet China in op minder investeringen en meer consumptie, zodat de lonen zullen stijgen. Minder leunend op exportgroei, kan het land

grafiek 10

grafiek 11

grafiek 13

1.60

48

1.50

grafiek 12

10

8

6

4

2

0

-2 ‘02

’03

‘04

’05

‘06

’07

‘08

’09

‘10

Source: Thomson Reuters Datastream

China inflatie

16

14

46

13

1.40

44 12

1.30

42

11

1.20

10

40 1.10

9

38

1.00

8 0.90

36

0.80

34

7

‘02

’03

‘04

Eurodollarkoers

38

’05

‘06

’07

‘08

’09

‘10

Source: Thomson Reuters Datastream

6

‘02

’03

‘04

’05

‘06

China investeringen (%bbp)

’07

‘08

’09

‘10

Source: Thomson Reuters Datastream

’03

‘04

China bbp

’05

‘06

’07

‘08

’09

‘10

‘11

Source: Thomson Reuters Datastream

39

Obligaties De paniekgolf van begin augustus leidde ook tot zeer bijzondere ontwikkelingen in de obligatiemarkten. Zowel in de VS als in Duitsland bereikte de 10-jaars rente op staatsobligaties nieuwe dieptepunten en zakte overtuigend door de 2% (zie grafiek 14 en 15). Het Japanscenario lijkt hiermee te zijn gearriveerd in deze landen. Japan staat al jaren bekend om zijn lage obligatierente in combinatie met een lage inflatie die meestal neerkomt op deflatie (zie grafiek 16). De belangrijke vraag die zich nu opwerpt is: voorziet de markt ook voor de VS en Europa een lange periode van stagnatie en deflatie, zoals in Japan?

van de lange rente voorlopig ook niet te verwachten.

Het proces van schuldvermindering of ‘deleveraging’, waarin Japan en het westen verzeild zijn geraakt, is in wezen sterk deflationair. Door de druk op de kredietverlening staat er voortdurend ook druk op de waardering van beleggingen en bezittingen als huizen en ander onroerend goed. Daar wij ervan uitgaan dat het westen nog vele jaren bezig zal zijn met ‘deleveraging’, gaan wij er ook vanuit dat de inflatie beperkt zal zijn. De afgelopen jaren steeg de inflatie vooral

door stijgende olie- en grondstofprijzen, maar in wezen wordt de inflatie in hoogontwikkelde landen bepaald door de loonstijgingen. Bij een hoge werkloosheid passen voorlopig geen hoge loonstijgingen. Het Japanscenario lijkt daarom ook een mogelijk scenario voor het westen, zij het dat Europa, en vooral de VS, meer demografische dynamiek vertonen. Waar het Japanse inwonertal steeds sterker krimpt, is er in Europa nog sprake van een lichte groei en groeit de Amerikaanse bevolking met ongeveer 1% per jaar. De hogere bevolkingsgroei komt ook tot uiting in een hogere nominale groei van het bbp en op langere termijn bestaat er een sterk verband tussen de nominale groei van het bbp en de hoogte van de lange rente. Wij denken daarom dat de rente in Europa en de VS structureel hoger zal liggen dan in Japan, waardoor de val van de lange rente tot beneden de 2% in Duitsland en de VS mede lijkt te zijn ingegeven door een sterke vlucht naar kwaliteit onder paniekerige marktomstandigheden. Met andere woorden: Duitse en Amerikaanse staatsobligaties lijken momenteel geen goede belegging, al valt een sterke stijging

grafiek 14

grafiek 15

grafiek 16

grafiek 17

25

Zolang het proces van schuldvermindering doorgaat ligt het voor de hand dat de rente laag zal blijven. De korte rente ligt in de VS al tijden op ongeveer 0%, terwijl de ECB de korte rente dit jaar verhoogde van 1,0% tot 1,5%. Van deze verhoging zal zij inmiddels al wel weer spijt hebben en wij sluiten niet uit dat de verhoging weer wordt teruggedraaid in het licht van de eurocrisis. Ook dit zou niet bepaald een stuwend effect hebben op de lange rente. Wij zijn bang dat beleggers nog langdurig worden geconfronteerd met lage rentestanden, die kunnen worden gezien als een verkapte belastingheffing op spaarders en vermogenden. De renteopbrengsten wegen immers niet op tegen de inflatie en de vermogensbelasting. Ook hier lijden de goeden (spaarders die geen grote risico’s hebben genomen) onder de kwaden (degenen die teveel krediet hebben opgenomen), maar het is niet anders. De lage rentestanden brengen beleggers in de verleiding om meer risico te nemen,

5.50

5.50

2.00

5.00

5.00

1.50

4.50

4.50

4.00

4.00

3.50

3.50

3.00

3.00

2.50

2.50

2.00

2.00

1.50

1.50

20

15

10

opslagen op high yield obligaties zijn de afgelopen weken fors opgelopen (zie grafiek 17). De belegging in het BlueBayfonds werd ingeruild voor een kortlopende Nederlandse staatsobligatie, één van de weinige nog resterende laagrisico beleggingen op obligatiegebied. Wij beleggen nog steeds niet in staatsobligaties van perifere Europese landen, een strategie die in ieder geval in het geval van Griekenland tot nu toe uitstekend heeft gewerkt.

5

0 ‘02

’03

‘04

’05

‘06

EUR corp highyieldspread

’07

‘08

’09

‘10

Source: Thomson Reuters Datastream

door bijvoorbeeld te beleggen in ‘high yield’ obligaties van zwakkere bedrijven en landen. In onze beheerportefeuilles weerstaan wij die neiging en hebben wij eind juni al afscheid genomen van onze belegging in het BlueBay High Yield fund. De extra rentevergoeding woog ons inziens niet meer op tegen het oplopende risico. Tot nu toe heeft dit goed uitgewerkt, want de risico-

In onze beheerportefeuilles beleggen wij nog wel in gewone bedrijfsobligaties, maar ook hier hebben wij de risico’s recent beperkt. De bedrijfsobligatiefondsen in onze beheerportefeuilles beleggen normaliter ongeveer de helft van hun portefeuille in bankobligaties. Dit heeft te maken met het feit dat banken nu eenmaal een groot gedeelte vertegenwoordigen van de bedrijfsobligatiemarkt. ‘Senior bonds’ van de betere banken lijken ons nog steeds een goede belegging, maar wij hebben in toenemende mate onze twijfels over achtergestelde bankobligaties. In een crisis kunnen achtergestelde obligaties zwaar onder druk

komen, omdat beleggers vrezen dat de obligaties worden omgezet in aandelenkapitaal. Gegeven de ernst van de eurocrisis is het niet uitgesloten dat dit ook zal gebeuren met achtergestelde obligaties van Europese banken. Bedrijfsobligatiefondsen beleggen vaak circa 15% van hun vermogen in achtergestelde bankobligaties. Om dit risico te verminderen verkochten wij het Standard Life European bond fund en ruilden het in voor het Robeco Investment Grade Corporate bond fund. Het Robecofonds is een van de weinige bedrijfsobligatiefondsen dat niet belegt in obligaties van financiële waarden, waarden die wij nog steeds zo veel mogelijk mijden. Het fonds streeft naar een dividenduitkering van EUR 1,25 per kwartaal.

1.00

0.50

0

-0.50

-1.00

-1.50

’02

’03

‘04

VS lange rente

40

’05

‘06

’07

‘08

’09

‘10

Source: Thomson Reuters Datastream

-2.00

‘02

’03

‘04

DUI lange rente

’05

‘06

’07

‘08

’09

‘10

Source: Thomson Reuters Datastream

-2.50 ‘02

’03

‘04

Japan inflatie

’05

‘06

’07

‘08

’09

‘10

Source: Thomson Reuters Datastream

41

Aandelen en alternatieve beleggingen grafiek 18

1.55 1.50 1.45 1.40 1.35 1.30 1.25 1.20 1.15 1.10 1.05 1.00 O N D J F M A M J J A S O N D J F M A M J J A S

Euro in Zwitserse franken

Source: Thomson Reuters Datastream

Begin augustus verloren veel aandelenbeurzen binnen enkele dagen ongeveer 20% van hun waarde. Deze ontwikkeling had alle kenmerken van een ‘panic sell-off’. Ook de zeer hoge volatiliteit wees op grote paniek, net als de sterke stijging van de obligatiekoersen van ‘veilige’ landen als de VS, Duitsland en Zwitserland, de dollar, de goudprijs en de Zwitserse frank. De rente op Zwitserse staatsobligaties daalde zelfs tot beneden de 1% en kwam daarmee lager uit dan de Japanse rente. De Zwitserse frank steeg zo sterk in koers ten opzichte van de euro dat de Zwitserse centrale bank zich uiteindelijk gedwongen zag ongelimiteerd euro’s op te kopen tegen Zwitserse franken. De bank wil nu een eurofrankkoers zien van minimaal CHF 1,20, maar liever nog van CHF 1,30 (zie grafiek 18). De bank brengt hiermee wel erg veel Zwitserse franken in omloop, maar zal zich weinig zorgen maken over de bijbehorende inflatiegevaren.

herstelt de markt veelal. Opvallend aan de afgelopen maanden is dat ongeveer tweederde van de wereldaandelenmarkten hun bodem van begin augustus hebben vastgehouden, terwijl ongeveer een derde van de markten dat niet deed. De eerste ‘gezonde’ groep omvat als belangrijkste markten de VS en het VK, terwijl ook veel opkomende landen, de Scandinavische landen en ‘grondstoffenlanden’ als Canada en Australië zich in die groep bevinden. De ‘ongezonde’ groep, die wel diepere bodems opzocht na begin augustus, wordt gedomineerd door het eurogebied, hoewel ook China en Japan er onderdeel van uitmaken.

Bij dergelijke paniekverkopen wordt meestal vrij snel een bodem gevormd, die vervolgens enkele weken of maanden af en toe wordt getest. Slaagt de test en worden er geen diepere bodems gevormd, dan

grafiek 19

grafiek 20

5000

1500 4500

1400 4000

1300 1200

3500

1100 3000

1000 900

2500

800 2000

700 600

1500

‘07

’08

‘09

S&P 500 index 200 D voorschr. gemiddelde

42

’10

‘11

Source: Thomson Reuters Datastream

‘07

’08

Eurostoxx 50 index 200 D voorschr. gemiddelde

‘09

’10

‘11

Source: Thomson Reuters Datastream

grafiek 22

20

160

140

18 120

16 100

14

80

60

12 40

10 20

8

0 ‘07

’08

Societe Generale 200 D voorschr. gemiddelde

Deze ‘scheiding der geesten’ onder de aandelenmarkten werpt een belangrijke vraag op: zullen de euromarkten, Japan en China de rest van de wereld meeslepen naar nieuwe dieptepunten, of zullen zij juist door de rest van de wereld op sleeptouw worden genomen? Wij kennen het antwoord op deze vraag nog niet, maar achten de relatieve zwakte van de euromarkten voldoende zorgelijk om nog geen grote risico’s te nemen en de ontwikkelingen af te wachten. Daadkrachtig optreden van de

1600

grafiek 21

‘09

’10

‘11

Source: Thomson Reuters Datastream

Europese autoriteiten inzake de eurocrisis lijkt ons van essentieel belang voor het verdere verloop, maar, zoals eerder gesteld, wij hebben daar voorlopig een hard hoofd in. Onder deze omstandigheden houden wij ons kruit liever nog droog. In de meeste van onze beheerportefeuilles hebben wij al lang geleden afscheid genomen van de banken, daar deze sector na een zware financiële crisis normaal gesproken ongeveer 5 jaar achterblijft bij de rest van de markt en de kredietcrisis nu 3 jaar oud is. Europese banken hadden het zwaarst te lijden in de beurscorrectie van begin augustus, waardoor onze portefeuilles relatief gespaard bleven. De Zuid-Europese banken kwamen natuurlijk onder de zwaarste druk, maar ook Franse en Duitse banken, die relatief veel hebben belegd in Zuid-Europa, boekten forse verliezen. Al lijken veel bankaandelen nu extreem laag gewaardeerd, soms staan zij op niet veel meer dan 3 maal de winst, wij zijn nog niet van plan ze op te nemen in de beheerportefeuilles. De grote onzekerheid over het verdere verloop van de eurocrisis houdt ons tegen. In augustus namen wij zelfs het besluit om de nog aan-

O N D J F M A M J J A S O N D J F M A M J J A S

Delta Lloyd

Source: Thomson Reuters Datastream

wezige verzekeraars in portefeuille ook te verkopen zodat wij geen enkele blootstelling overhielden naar de financiële sector. Deze beslissing was niet zozeer gebaseerd op het feit dat verzekeraars veel staatsobligaties in portefeuille hebben, maar werd vooral ingegeven door de sterke daling van de lange rente in landen als Duitsland en Nederland. Een lage lange rente maakt het voor verzekeraars erg moeilijk om nog geld te verdienen, daar hun verplichtingen door de lage rente toenemen, terwijl zij geen aantrekkelijke rendementen meer kunnen aanbieden aan hun cliënten. Vooral levensverzekeraars hebben te lijden van een lage lange rente, maar ook de pensioenactiviteiten van verzekeraars komen onder druk. Wij namen daarom in augustus verlies op onze beleggingen in Allianz en Delta Lloyd. Waar wij in onze beheerportefeuilles geen positie meer hebben in financiële waarden, hebben wij juist bijzonder omvangrijke beleggingen in de sector niet-duurzame consumptiegoederen. Eind juni breidden wij onze beleggingen in deze zeer defensieve sector nog uit door de beleggingen

grafiek 23

180

160

140

120

100

80

60

40 ‘07

’08

Allianz 200 D voorschr. gemiddelde

‘09

’10

‘11

Source: Thomson Reuters Datastream

43

in Coca Cola en Nestlé nog te vergroten. In augustus vond een verdere uitbreiding van de beleggingen in deze sector plaats door de aankoop van het voedingsconcern Danone en het persoonlijke verzorgingsconcern Colgate Palmolive, vooral bekend van zeep en tandpasta. Deze aankopen werden gefinancierd door de eerder genoemde verkoop van de verzekeraars en door de verkoop van het aandeel Tesco, de Engelse supermarktgroep die de nodige tegenwind ondervindt in haar economisch zwakke thuismarkt. De belegging in Coca Cola was dermate succesvol dat wij in september een gedeelte van de belegging weer verkochten, vooral om het gewicht van aandelen in een gemengde portefeuille te beperken. Tezelfdertijd verkochten wij onze belegging in de Ierse bouwmaterialenhandelaar CRH, vooral omdat dit bedrijf voor ongeveer de helft van de omzet afhankelijk is van de Amerikaanse bouwmarkt, die in een eventueel economisch herstel zou moeten achterblijven. Het bedrijf heeft niet alleen te lijden van de zwakke huizenmarkt in de VS,

maar vooral van de infrastructuurmarkt, die afhankelijk is van investeringen door een overheid die zucht onder een schuldenlast van Griekse proporties. Door de laatste verkopen daalde de weging van aandelen in gemengde portefeuilles tot een neutraal niveau. Rekening houdend met het feit dat wij niet beleggen in financiële waarden en dat wij juist bijzonder veel beleggen in defensieve groeifondsen van de allerhoogste kwaliteit, dragen onze beheerportefeuilles per saldo toch een laag risico. In de huidige omstandigheden, gekenmerkt door een bijzonder hoge onzekerheid over het verdere verloop van de eurocrisis, lijkt het beperken van de risico’s de juiste strategie. In het meest gunstige scenario zal onze voorzichtige beleggingsstrategie wellicht iets te voorzichtig blijken te zijn. De meeste markten lijken al in augustus te hebben gebodemd en de huidige verwachtingen met betrekking tot de mondiale economische ontwikkeling (‘double dip’) lijken al dermate laag gespannen dat zij alleen maar lijken te kunnen meevallen. Tevens moet worden bedacht dat de aandelenmarkt vooruit-

loopt op de economie, en niet andersom. Matige economische verwachtingen hoeven daarom niet negatief te zijn voor de verwachte resultaten van beleggingsportefeuilles. Mocht dit positieve scenario zich ontvouwen, dan vertrouwen wij erop dat onze beheerportefeuilles in voldoende mate zullen participeren in een marktherstel. Wij denken daarvoor nog voldoende beleggingen te hebben in meer cyclische sectoren als Industrie, Materialen en IT, die in totaal bijna 40% vertegenwoordigen van het direct belegde aandelengedeelte van onze beheerportefeuilles.

Onder de alternatieve beleggingen viel op dat ook de goudprijs in september onder druk kwam (zie grafiek 28). In de paniek van augustus was de prijs van het edelmetaal nog overeind gebleven, maar in september daalde die alsnog. Wij gaan er vooralsnog van uit dat hier sprake is van een gezonde correctie. De koers bevindt zich nog steeds boven de langetermijns opgaande trend die bijna 10 jaar geleden inzette. Doordat de daling van de goudprijs in september gepaard ging met een stijging van de dollarkoers ten opzichte van de euro, bleef de schade voor eurobeleggers overigens

relatief beperkt. Wij gaan ervan uit dat er nog geen einde is gekomen aan de ‘bull’ markt in goud. De koersstijging lijkt direct gerelateerd aan de lage en veelal negatieve reële rente (de rente na aftrek van inflatie), die geldt voor de meeste papieren valuta. Deze wordt weer veroorzaakt door centrale banken wereldwijd die de rente kunstmatig laag houden om de economie een kans te geven de kredietcrisis te overleven. Daar het niet voor de hand ligt dat aan dit beleid op korte termijn een einde zal komen, houden wij vast aan de goudposities in de beheerportefeuilles.

grafiek 26

grafiek 27

grafiek 28

35

500

1600 1400

30

450

1200 1000 25

400

800 600 20

350

400

15

grafiek 24

grafiek 25

300

10

250

‘07

’08

CRH

95

60

2000 1800

200 D voorschr. gemiddelde

‘09

’10

‘11

Source: Thomson Reuters Datastream

‘07

’08

‘09

Tesco 200 D voorschr. gemiddelde

’10

‘11

Source: Thomson Reuters Datastream

200

‘02

‘03

‘04

Goudprijs in USD Goudprijs in EUR

‘05

‘06

‘07

’08

‘09

’10

Source: Thomson Reuters Datastream

90

55 85 50

50

75

45 70 65

40

60

35 55 50

30 ‘07

’08

Danone 200 D voorschr. gemiddelde

44

‘09

’10

‘11

Source: Thomson Reuters Datastream

‘07

’08

‘09

Colgate Palmolive 200 D voorschr. gemiddelde

’10

‘11

Source: Thomson Reuters Datastream

45

Van de adviesdesk

ook te beleggen in langer lopende leningen beoogt de fondsbeheerder niet alleen te profiteren van mogelijk gunstige valutaontwikkelingen, maar ook van de hogere rentevergoedingen in deze regio. Beleggers in een dergelijk fonds dienen wel binnen de obligatieportefeuille de ruimte en de risicobereidheid te hebben om niet alleen valutarisico maar ook een additioneel renterisico te nemen.

Een bijdrage van Yaela van Raalte

HET AFGELOPEN KWARTAAL STOND IN HET KADER VAN RISICOVERLAGING BINNEN DE BELEGGINGSPORTEFEUILLES. SAMENGEVAT RICHTTEN DE BELEGGINGSADVIEZEN ZICH DAN OOK OP HET IN BEPERKTE MATE VERLAGEN VAN DE AANDELENALLOCATIE (INDIEN DE PORTEFEUILLE EEN TE ZWAAR ACCENT HAD NAAR DEZE BELEGGINGSCATEGORIE) EN HET REDUCEREN VAN DE BELEGGINGEN IN DE FINANCIËLE SECTOR, ZOWEL VIA DE AANDELENPORTEFEUILLE ALS VIA DE OBLIGATIEPORTEFEUILLE.

Uitgaande van voortdurend volatiele markten de komende periode, probeert de Adviesdesk per beleggingscategorie voor beleggers met een verschillende risicobereidheid een passende selectie te maken. Hieronder een korte samenvatting van de mogelijkheden voor de komende periode. Aandelen Binnen het aandelensegment ligt de focus op aandelen met een hoog dividendrendement en kwaliteitsnamen. U kunt deze focus binnen uw aandelenportefeuille met directe aandelenbeleggingen aanbrengen – ons researchteam beheert een actieve hoogdividendportefeuille – maar bijvoorbeeld ook door een gespecialiseerd aandelenfonds te kiezen. Binnen Europa en de Verenigde Staten selecteerden wij meerdere mogelijkheden. Ook is thans een

46

aandelenfonds beschikbaar dat specifiek belegt in aandelen met een hoog dividendrendement in de regio Pacific (Azië, Japan en Australië) en op deze manier het hoogdividendthema combineert met een blootstelling aan de Aziatische groeimarkt.

gatiefondsen voor de verschillende regio’s – maar ook wereldwijd – beschikken wij over een actief beheerde lijst van ‘directe’ bedrijfsobligaties. Hierbij is wel vereist dat de vastrentende portefeuille qua omvang voldoende gespreid kan worden.

Obligaties Binnen het vastrentende segment adviseerden wij om het ‘high yield’ beleggingsfonds te verkopen, omdat het opwaarts potentieel onzes inziens niet langer opwoog tegen de neerwaartse risico’s. Zoals eerder al in onze beleggingsvisie uiteen werd gezet, lijken obligaties uitgegeven door nietperifere Europese overheden duur. Daarentegen zien wij bedrijfsobligaties nog als een relatief aantrekkelijk segment, vooral obligaties met een looptijd tussen de drie en vijf jaar. Naast een selectie van bedrijfsobli-

Ook voegden wij recent een fonds aan onze selectie toe dat specifiek belegt in kortlopende leningen uitgegeven in lokale valuta door overheden in Azië ex Japan. Dit fonds beoogt te profiteren van valutastijgingen in de regio ten opzichte van de dollar en kan een valutadiversificatie binnen uw obligatieportefeuille zijn. Overigens is binnen dit segment tevens een fonds beschikbaar dat naast kortlopende leningen uitgegeven in lokale valuta, ook belegt in langer lopende leningen uitgegeven door Aziatische overheden en ondernemingen. Door

Binnen het vastrentende segment adviseerden wij om het ‘high yield’ beleggingsfonds te verkopen

Alternatieven Binnen de alternatievenportefeuille staan twee segmenten op de agenda van de Adviesdesk. Ten eerste lijkt het vastgoedsegment steeds interessanter te worden op basis van waarderingen en het relatief defensieve karakter van deze beleggingscategorie. Daarnaast bekijken wij een nieuw soort hedgefondsen: de zogeheten ‘NEWCITS’. Kort samengevat zijn dit hedgefondsen die voldoen aan een aantal Europese richtlijnen, onder andere op het gebied van operationele bedrijfsvoering, informatieverschaffing en een minimaal vereiste verhandelbaarheid (op zijn minst om de twee weken). De beleggingshorizon voor deze vorm van hedgefondsen ligt minimaal rond de vier jaar en zij zijn geschikt voor beleggers met een goed gespreide alternatievenportefeuille en een hogere risicobereidheid. Van de geselecteerde NEWCITS hedgefondsen, zijn op dit moment vier verschillende hedge-beleggingsstrategieën beschikbaar voor beleggers in Nederland. Gestructureerde producten Wat betreft gestructureerde producten ligt onze focus de komende periode op producten met een garantiestructuur op de nominale inleg. Deze vorm van structurering brengt uiteraard met zich mee dat het beoogde rendement in verhouding tot een spaarrekening bezien moet worden. Het extra rendement dat boven een spaar-

rente behaald kan worden, wordt verkregen door het feit dat de belegging in beginsel voor meerdere jaren wordt gedaan (op de meeste spaarrekeningen is het vermogen vrij opvraagbaar). Een goed voorbeeld van een dergelijk product is de ‘Capped and Floored Floater’. In feite koopt de belegger een obligatie waarvan de coupon meebeweegt met de geldende marktrente gedurende de looptijd. Deze rente is echter geminimaliseerd ter hoogte van de ‘Floor’ en gemaximaliseerd ter hoogte van de ‘Cap’. Dit product past goed in een omgeving van relatief lage rentes, waarbij tevens gedeeltelijk mee geprofiteerd kan worden van mogelijke rentestijgingen op de langere termijn. Daarnaast kijken wij voortdurend naar producten die een beperktere vorm van kapitaalbescherming bieden in combinatie met een koppeling aan een aandelenindex. Deze producten bieden zelden een volledige garantie op het ingelegde kapitaal: in het algemeen geldt des te hoger de bescherming op het ingelegde kapitaal, des te lager de voorwaardelijke couponbetaling. In juni boden wij de Phoenix One Touch Memory Note aan. Dit product levert een koppeling aan de Eurostoxx50 index, een voorwaardelijke coupon van 6,85% en een kapitaalsbescherming tot een daling van veertig procent van de Eurostoxx50 index. Wij structureerden dit product in samenwerking met BNP Paribas en kozen Rabobank als tegenpartij. De adviesdesk bekijkt voortdurend nieuwe mogelijkheden op dit gebied.

47

Column

Maximale transparantie voor zelfreinigende werking van de markt Een column van Gerwin Griffioen 20 september 2011 MEER DAN EEN KWART VAN HET STRUCTURELE HANDELSTEKORT VAN GRIEKENLAND OVER DE AFGELOPEN ELF JAAR IS TOE TE SCHRIJVEN AAN DUITSLAND, FRANKRIJK EN NEDERLAND.

Als je de bank duizenden euro’s schuldig bent en je kunt niet betalen, dan is het jouw probleem, maar als je de bank miljarden euro’s schuldig bent en je kunt niet betalen, dan is het de bank zijn probleem. Griekenland heeft een grote schuld kunnen opbouwen, omdat het veel heeft kunnen lenen. Inmiddels is het wel duidelijk van wie. Nu is het de vraag bij wie het geleende geld is besteed. In deze column beperk ik mijzelf tot de internationale handel van Griekenland met de rest van de wereld. Hierover heb ik bij het statistisch bureau van de Europese Unie (Eurostat) gegevens opgezocht. Hieruit blijkt dat Griekenland van 2000 tot en met 2010 elk jaar een handelstekort had: het land voerde meer in dan uit. Gemeten over de periode 2000 tot en met 2010 was het totale handelstekort met de rest van de wereld € 343 mrd. In diezelfde periode steeg de publieke schuld van Griekenland van € 141 mrd naar € 329 mrd, een toename van € 188 mrd. Handelstekort Griekenland Gemeten over de periode 2000 tot en met

48

2010 bedroeg het totale handelstekort van Griekenland met de huidige 27 EU-lidstaten zo’n € 187 mrd, oftewel 54,5% van het totale handelstekort. De EU-lidstaten met welke Griekenland over deze periode het grootste handelstekort had, zijn Duitsland (44 mrd), Italië (43 mrd), Frankrijk (23 mrd), Nederland (23 mrd), België (16 mrd) en Spanje (13 mrd). Deze zes landen verklaren 47% van het totale handelstekort. Ook had Griekenland een handelstekort met een aantal olie en gas exporterende landen, zoals Rusland (30 mrd), Iran (15 mrd), Saoedi-Arabië (13 mrd), Libië (7 mrd) en Kazachstan (5 mrd). Bij elkaar opgeteld is dit 20% van het totale handelskort. Verder blijkt dat Griekenland een handelstekort had met China (20 mrd), Zuid-Korea (19 mrd) en Japan (15 mrd). Deze drie landen verklaren 15% van het totale handelstekort. Het is duidelijk dat Griekenland een structureel handelstekort heeft. Zo’n situatie is niet vol te houden. Er woedt een publieke discussie over de vraag of Griekenland op de been moet worden gehouden met steungelden. Meer dan een kwart van het handelstekort

van Griekenland over de afgelopen elf jaar is toe te schrijven aan Duitsland, Frankrijk en Nederland en meer dan de helft is te verklaren uit het handelstekort met de West-Europese landen. Een deel van de leningen aan Griekenland is dus omgezet in economische activiteit in West-Europa en aldaar neergeslagen in bedrijfswinsten en belastingopbrengsten. Daarom alleen al is er de morele verplichting om er samen met Griekenland uit te komen. Het kabinet pleitte voor de aanstelling van een eurocommissaris die de naleving van de Europese begrotingsregels kan afdwingen en overtreders uit de euro kan zetten. Ik pleit echter voor maximale transparantie door alle economische statistieken van eurolanden van een kwaliteitsstempel van Eurostat te laten voorzien, waardoor de financiële markt vroegtijdig problemen kan signaleren en zijn reinigende werking kan doen. (Reeds gepubliceerd op 20 september 2011 op fd.nl)

49

Copyright Dit Magazine is gebaseerd op publiekelijk bekende en door Insinger de Beeaufort (‘ÍdB’) betrouwbaar geachte bronnen. In het Magazine kunnen verwijzingen naar andere uitgaven of websites zijn opgenomen. Die uitgaven en/of websites en de daar vermelde informatie is niet door Insinger de Beaufort geanalyseerd. Insinger de Beaufort staat derhalve op geen enkele wijze in voor de juistheid van de informatie op die website(s) en is in geen geval aansprakelijk voor eventuele fouten in die informatie. De beoordeling van het functioneren van de leden van de redactieraad als medewerker of extern adviseur van IdB is op geen enkele wijze van de in dit Magazine opgenomen visies en/of informatie afhankelijk. IdB beschikt over een bankvergunning en is een onder toezicht van de Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten staande beleggingsonderneming. De verstrekte informatie is zoveel mogelijk gecontroleerd. IdB noch haar aandeelhouder(s) noch haar medewerkers of betrokken adviseurs zijn aansprakelijk voor eventuele onjuistheden in de gegevens. In het Magazine opgenomen informatie dient niet te worden opgevat als beleggingsadvies, beleggingsaanbeveling, aanbod of uitnodiging om effecten te kopen, te verkopen of anderszins te verhandelen en biedt generlei garantie voor toekomstige koersontwikkelingen. Hieraan kunnen generlei rechten worden ontleend. Transacties op basis van deze informatie geschieden voor rekening en risico van de betreffende cliënt. Het is niet toegestaan om de inhoud (geheel of gedeeltelijk) van deze uitgave, in welke vorm en op welke wijze dan ook, over te nemen, te vermenigvuldigen, te distribueren of openbaar te maken zonder de voorafgaande uitdrukkelijke schriftelijke toestemming van IdB.