VOORTZETTINGS- EN VERBLIJVINGSBEDINGEN IN HET BELGISCH VENNOOTSCHAPSRECHT

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2009-2010

VOORTZETTINGS- EN VERBLIJVINGSBEDINGEN IN HET BELGISCH VENNOOTSCHAPSRECHT

Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door:

Desmet Sofie (studentennummer: 20030407) (major: burgerlijk recht en strafrecht)

Promotor: Prof. Hans De Wulf

WOORD VOORAF

Graag wens ik mijn uitdrukkelijke dank uit te spreken voor zij die met mij de realisatie van deze meesterproef mogelijk maakten. In de eerste plaats wil ik mijn promotor, professor Hans De Wulf, bedanken voor het aanreiken van het onderwerp en de goede begeleiding. Zijn raadgevingen en suggesties waren een grote hulp tijdens het schrijven. Mijn oprechte dank gaat ook uit naar Anouk Dekeyster en Lien Galle voor het zorgvuldig nalezen van dit werk. Tot slot wens ik, in meer intieme kring, mijn vrienden, mijn ouders, mijn zus en in het bijzonder mijn partner Gregory Platteau, eveneens laatstejaarsstudent rechten aan de Universiteit Gent, te bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun. Hun vertrouwen heeft het mede mogelijk gemaakt om deze studies tot een goed einde te brengen.

Met mijn meest oprechte dank, Sofie Desmet Universiteit Gent Tweede Master in de Rechten

1

INHOUDSOPGAVE INLEIDING................................................................................................... 6 ONTBINDING VAN VENNOOTSCHAPPEN ............................................................ 8 1. VRIJWILLIGE GRONDEN TOT ONTBINDING....................................................................... 8 1.1. 1.2.

DE OPZEGGING VAN HET VENNOOTSCHAPSCONTRACT ........................................................................... 8 DE OVEREENKOMST TOT BEËINDIGING VAN HET VENNOOTSCHAPSCONTRACT ............................................ 9

2. GRONDEN TOT ONTBINDING VAN RECHTSWEGE............................................................ 10 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6.

HET VERSTRIJKEN VAN DE DUUR ........................................................................................................ 10 HET TENIETGAAN VAN DE ZAAK OF VOLTREKKEN VAN DE HANDELING ...................................................... 11 HET OVERLIJDEN VAN EEN VENNOOT .................................................................................................. 12 DE ONBEKWAAMVERKLARING OF HET KENNELIJK ONVERMOGEN VAN EEN VENNOOT ................................. 13 HET TENIETGAAN VAN DE INBRENG .................................................................................................... 13 HET DALEN VAN HET AANTAL VENNOTEN ONDER HET WETTELIJK VEREISTE MINIMUM ................................. 14

3. GERECHTELIJKE ONTBINDING WEGENS WETTIGE REDENEN ............................................. 15 4. BESLUIT ................................................................................................................ 16

BEDINGEN VAN AANWAS EN TONTINE............................................................. 17 1. TONTINE ............................................................................................................... 17 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5.

DEFINITIE ....................................................................................................................................... 18 KENMERKEN................................................................................................................................... 18 SOORTEN TONTINE .......................................................................................................................... 21 TOEPASSING .................................................................................................................................. 22 EINDE ............................................................................................................................................ 23

2. BEDING VAN AANWAS .............................................................................................. 23 2.1. 2.2. 2.3. 2.4.

DEFINITIE ....................................................................................................................................... 23 KENMERKEN................................................................................................................................... 24 TOEPASSING .................................................................................................................................. 25 EINDE ............................................................................................................................................ 25

3. RELEVANTIE VAN HET ONDERSCHEID TUSSEN TONTINE EN AANWAS ................................. 26

VOORTZETTINGS- EN VERBLIJVINGSBEDINGEN ................................................. 27 1. DEFINITIE............................................................................................................... 27 2. GELDIGHEIDSVEREISTEN .......................................................................................... 28 2.1. 2.2.

VOORTZETTINGSBEDING ................................................................................................................... 28 VERBLIJVINGSBEDING ...................................................................................................................... 31

3. BESLUIT ................................................................................................................ 34

2

VERZOENBAARHEID MET HET VERBOD OP BEDINGEN BETREFFENDE TOEKOMSTIGE NALATENSCHAPPEN ................................................................................... 36 1. VERBODEN ERFOVEREENKOMST ................................................................................ 36 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7.

BEDING ......................................................................................................................................... 37 VERBINTENIS .................................................................................................................................. 37 AFWIJKEN VAN DE WETTELIJKE REGELING ........................................................................................... 37 TOEKOMSTIGE NALATENSCHAP ......................................................................................................... 38 LOUTER EVENTUELE RECHTEN........................................................................................................... 39 SANCTIE ........................................................................................................................................ 39 BESLUIT ......................................................................................................................................... 40

2. ALGEMENE VENNOOTSCHAPSRECHTELIJKE UITZONDERING: ART. 42 W. VENN. ................. 40 2.1. 2.2. 2.2.1. 2.2.2. 2.3.

INHOUD EN TOEPASSINGSGEBIED ...................................................................................................... 40 DRAAGWIJDTE ................................................................................................................................ 41 VOORTZETTINGSBEDING ................................................................................................................... 41 VERBLIJVINGSBEDING 45 BESLUIT ......................................................................................................................................... 46

VERHOUDING VAN ARTIKEL 42 W. VENN. TOT DE ANDERE VENNOOTSCHAPSRECHTELIJKE BEPALINGEN INZAKE OVERDRACHT VAN AANDELEN BIJ OVERLIJDEN

............................................................................................. 47

1. DE MAATSCHAP ...................................................................................................... 47 2. DE BESLOTEN VENNOOTSCHAP MET BEPERKTE AANSPRAKELIJKHEID (BVBA).................... 47 2.1. 2.2. 2.3.

ALGEMEEN: ARTIKEL 249 W. VENN. .................................................................................................. 47 VERHOUDING TOT ARTIKEL 42 W. VENN. ............................................................................................ 48 BESLUIT ......................................................................................................................................... 49

3. DE NAAMLOZE VENNOOTSCHAP (NV) ......................................................................... 50 3.1. 3.2. 3.3.

ALGEMEEN: ARTIKEL 510 W. VENN. .................................................................................................. 50 VERHOUDING TOT ARTIKEL 42 W. VENN. ............................................................................................ 51 BESLUIT ......................................................................................................................................... 53

4. DE COÖPERATIEVE VENNOOTSCHAP (CV).................................................................... 53 4.1. 4.2. 4.3.

ALGEMEEN: ARTIKELEN 362, 364 EN 366 W. VENN. ........................................................................... 53 VERHOUDING TOT ARTIKEL 42 W. VENN. ............................................................................................ 54 BESLUIT ......................................................................................................................................... 55

5. DE COMMANDITAIRE VENNOOTSCHAP OP AANDELEN (COMM. V. A.) ................................ 56 6. DE VENNOOTSCHAP ONDER FIRMA (V.O.F.)................................................................. 56 7. DE GEWONE COMMANDITAIRE VENNOOTSCHAP (COMM. V.) ........................................... 57 8. DE VENNOOTSCHAP MET EEN SOCIAAL OOGMERK (VSO) ............................................... 57 9. DE TIJDELIJKE HANDELSVENNOOTSCHAP OF STILLE HANDELSVENNOOTSCHAP................... 57 10. DE LANDBOUWVENNOOTSCHAP (LV) .......................................................................... 58 10.1. ALGEMEEN: ARTIKEL 804 W. VENN. .................................................................................................. 58 10.2. VERHOUDING TOT ARTIKEL 42 W. VENN. ............................................................................................ 59

11. HET ECONOMISCH SAMENWERKINGSVERBAND (ESV).................................................... 59 12. BESLUIT ................................................................................................................ 60

3

DE OVERGANG VAN RECHTEN EN PLICHTEN VERBONDEN AAN AANDELEN .............. 62

1. OVERGANG VAN ACTIVA ........................................................................................... 63 1.1. 1.2. 1.3.

VÓÓR HET UITOEFENEN VAN HET OPTIERECHT ..................................................................................... 63 NA AANVAARDING VAN DE NALATENSCHAP.......................................................................................... 65 DE VERDELING VAN DE NALATENSCHAP .............................................................................................. 66

2. OVERGANG VAN PASSIVA ......................................................................................... 67 2.1. 2.2. 2.3.

VÓÓR HET UITOEFENEN VAN HET OPTIERECHT ..................................................................................... 67 NA AANVAARDING VAN DE NALATENSCHAP.......................................................................................... 68 DE VERDELING VAN DE NALATENSCHAP .............................................................................................. 68

3. BESLUIT ................................................................................................................ 69

ERFRECHTELIJKE EN FISCAALRECHTELIJKE GEVOLGEN VAN HET VOORTZETTINGS- EN VERBLIJVINGSBEDING ................................................................................. 70 1. ERFRECHTELIJKE GEVOLGEN .................................................................................... 70 1.1. VOORTZETTINGSBEDING ................................................................................................................... 71 1.2. VERBLIJVINGSBEDING ...................................................................................................................... 72 1.2.1. TEN BEZWARENDE TITEL 72 1.2.2. TEN KOSTELOZE TITEL 72 1.3. BESLUIT ......................................................................................................................................... 73

2. FISCAALRECHTELIJKE GEVOLGEN .............................................................................. 73 2.1. 2.2. 2.3. 2.4.

ALGEMEEN ..................................................................................................................................... 74 VOORTZETTINGSBEDING ................................................................................................................... 75 VERBLIJVINGSBEDING ...................................................................................................................... 75 BESLUIT ......................................................................................................................................... 77

DE VOOR- EN NADELEN VAN HET VOORTZETTINGS- EN VERBLIJVINGSBEDING......... 78 1. HET VOORTZETTINGSBEDING .................................................................................... 78 1.1. VOORDELEN ................................................................................................................................... 78 1.1.1. VOORKOMT ONTBINDING DOOR OVERLIJDEN 78 1.1.2. VOORKOMT ÉÉNHOOFDIGHEID 79 1.1.3. VOORKOMT NIETIGHEID VENNOOTSCHAP DOOR NIETIGHEID DEELNEMING 80 1.2. NADELEN ....................................................................................................................................... 80 1.2.1. ONGECONTROLEERDE TOENAME VAN HET AANTAL VENNOTEN 80 1.2.2. DE VEREISTE HOEDANIGHEID 81 1.2.3. WAT BIJ VERWERPING VAN DE NALATENSCHAP 81

2. HET VERBLIJVINGSBEDING ........................................................................................ 82 2.1. VOORDELEN ................................................................................................................................... 82 2.1.1. VOORKOMT ONTBINDING DOOR OVERLIJDEN, KENNELIJK ONVERMOGEN OF FAILLISSEMENT 82 2.1.2. VOORKOMT ONTBINDING DOOR UITTREDING VAN EEN VENNOOT 83 2.1.3. SCHAKELT DE AANSPRAKEN VAN RESERVATAIRE ERFGENAMEN UIT 83 2.1.4. FISCALE VOORDELEN 83 2.2. NADELEN ....................................................................................................................................... 84 2.2.1. GEEN TOEPASSING BIJ ÉÉNHOOFDIGHEID 84 2.2.2. DISCUSSIE OMTRENT DE WAARDEBEPALING VAN HET SCHEIDINGSAANDEEL 84

3. BESLUIT ................................................................................................................ 85

4

BESLUIT ................................................................................................... 86 BIBLIOGRAFIE ............................................................................................ 91

5

INLEIDING De vennootschap vormt een alledaags onderdeel van de huidige maatschappij. Het oprichten van een vennootschap is wegens talrijke burgerlijke en fiscale redenen erg aantrekkelijk. Meestal wordt een vennootschap opgericht omwille van aansprakelijkheidsredenen. Niet zelden wordt een vennootschap echter opgericht om een familievermogen te beheren of om de erfopvolging te regelen. In principe wordt de vennootschap geacht een intuïtu personae karakter te hebben. De vennootschapsovereenkomst wordt immers vaak gesloten tussen vennoten die met elkaar wensen samen te werken omwille van hun persoon, met name hun persoonlijke hoedanigheid en kwaliteiten. Het

intuïtu personae karakter van een vennootschap zorgt er onder andere voor dat de vennootschap wegens bepaalde redenen, zoals het overlijden van een medevennoot, van rechtswege ontbonden wordt. Om dit probleem, het risico op ontbinding, te vermijden en de continuïteit van de vennootschap te verzekeren, maar ook om het intuïtu personae karakter van de vennootschap te beschermen, heeft de wetgever in een oplossing voorzien. De wetgever reikt immers in het artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen

twee

continuïteitsregelingen

aan.

Deze

twee

regelingen

houden

een

voortzettingsbeding en een verblijvingsbeding in. Het is de bedoeling om in deze meesterproef dit artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen en in het bijzonder het voortzettingsbeding en het verblijvingsbeding, verder te bespreken. In het eerste hoofdstuk wordt kort ingegaan op de meest voorkomende gronden tot ontbinding van de vennootschap. Dit overzicht is mijns inziens van belang, teneinde in de volgende hoofdstukken de functie en het nut van het voortzettingsbeding en het verblijvingsbeding te kunnen aantonen. Het tweede hoofdstuk bevat een uitvoerige bespreking van de tontine en het beding van aanwas. Deze aanwastechnieken vormen de basis voor de formulering van het voorzettings- en verblijvingsbeding. In het derde hoofdstuk volgt een definiëring en een gedetailleerde analyse van het voortzettingsbeding en het verblijvingsbeding, waarbij de nadruk vooral ligt op de geldigheidsvereisten van de beide bedingen. Het vierde hoofdstuk van de meesterproef handelt over de verzoenbaarheid van zowel het voortzettingsbeding als het verblijvingsbeding met het verbod op bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen. Hierbij wordt de vraag gesteld of artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen een uitzondering op dit verbod vormt.

6

Het vijfde hoofdstuk onderzoekt vervolgens de verhouding van artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen tot de andere vennootschapsrechtelijke bepalingen inzake de overdracht van aandelen bij het overlijden van één van de vennoten. Dit hoofdstuk bestaat dan ook uit een overzicht van de verscheidene vennootschapsvormen en hun geldende bepalingen omtrent de overdracht van aandelen. In het zesde hoofdstuk wordt even stilgestaan bij de overgang van rechten en plichten verbonden aan aandelen, ingevolge het overlijden van een vennoot. Deze bespreking is noodzakelijk, gezien zowel het voortzettingsbeding als het verblijvingsbeding uitwerking krijgen bij het overlijden van een der vennoten van de vennootschap. Het zevende hoofdstuk gaat na welke erfrechtelijke en fiscaalrechtelijke gevolgen het voortzettingsbeding en het verblijvingsbeding met zich meebrengen. Ten slotte is er het laatste hoofdstuk dat aangeeft welke voor- en nadelen de beide bedingen precies met zich meebrengen. Daarbij wordt getracht een oplossing aan te reiken, om de eventuele nadelen die zich desgevallend kunnen voordoen, te vermijden. De meesterproef zal uiteindelijk, zoals het elke juridische verhandeling betaamd, eindigen met een besluit.

7

HOOFDSTUK 1 ONTBINDING VAN VENNOOTSCHAPPEN

1.

Om de functie en het nut van het voortzettingsen verblijvingsbeding te kunnen aantonen, dient

vooreerst kort te worden ingegaan op de mogelijke gronden tot de ontbinding van een vennootschap. Deze ontbinding houdt in feite het “juridisch overlijden” van een vennootschap in. De vennootschap kan op drie wijzen ontbonden worden, namelijk vrijwillig, ten gevolge van een gerechtelijke beslissing en van rechtswege.1

Hierna

volgt

een

bespreking

van

de

voornaamste

gronden

waarop

de

vennootschapsovereenkomst vrijwillig, gerechtelijk of van rechtswege ontbonden kan worden.

1. 1.1. 2.

VRIJWILLIGE GRONDEN TOT ONTBINDING DE OPZEGGING VAN HET VENNOOTSCHAPSCONTRACT In het gemeen recht wordt als algemeen rechtsbeginsel aanvaard dat iedere overeenkomst die

voor onbepaalde duur werd aangegaan, steeds eenzijdig kan worden opgezegd, ongeacht of dit recht tot eenzijdige beëindiging uitdrukkelijk door de wet werd toegekend. 2 Dit beginsel werd door artikel 43 van het Wetboek van Vennootschappen expliciet toepasselijk verklaard op vennootschapscontracten van onbepaalde duur. Het artikel bepaalt immers dat de vennootschap die voor onbepaalde tijd werd aangegaan, ontbonden kan worden door de wil van een van de partijen (vennoten). Deze ontbinding door de wil van een van de partijen, dient te geschieden door een tijdige opzegging te goeder trouw, aan alle vennoten.3 Een opzegging wordt hierbij als ontijdig beschouwd wanneer de zaken niet meer in hun geheel zijn en het belang van de vennootschap vordert dat de ontbinding wordt uitgesteld. De opzegging wordt voorts geacht niet te goeder trouw te zijn, wanneer de vennoot opzegt om zich persoonlijk de winst toe te eigenen die de vennoten zich hadden voorgenomen gemeenschappelijk te genieten.4 Er dient evenwel te worden opgemerkt dat ondanks het feit dat de wet een eenzijdige opzegging enkel mogelijk maakt bij vennootschappen met onbepaalde duur, het uitzonderlijk ook mogelijk is om een

1

G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, Mechelen, Kluwer, 2009, 801. (hierna verkort G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen) 2 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, Kalmthout, Biblo, 1997, 23-24. (hierna verkort B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen) 3 Artikel 43 Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999. 4 Artikel 44 Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999.

8

vennootschap met bepaalde duur voortijdig te beëindigen door middel van een eenzijdige opzegging, met name wanneer deze mogelijkheid conventioneel bedongen werd. 5 3.

De voornoemde mogelijkheid tot eenzijdige opzegging van een vennootschap met onbepaalde

duur, geldt evenwel enkel bij de vennootschappen zonder (volkomen) rechtspersoonlijkheid, gezien de wet uitdrukkelijk in een andere regeling voorziet voor de naamloze vennootschap (NV), de besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid (BVBA), de commanditaire vennootschap op aandelen (Comm. VA), de coöperatieve vennootschap met beperkte aansprakelijkheid (CVBA), de Europese vennootschap (SE) en de Europese coöperatieve vennootschap (SCE) ( infra randnr. 5)6

1.2. 4.

DE OVEREENKOMST TOT BEËINDIGING VAN HET VENNOOTSCHAPSCONTRACT Naast de voormelde eenzijdige beëindiging, is het tevens mogelijk om een vennootschap zonder

(volkomen) rechtspersoonlijkheid door middel van een eenparig besluit van de vennoten te ontbinden. Deze mogelijkheid vloeit voort uit het gemeen verbintenissenrecht waarin bepaald wordt dat een overeenkomst kan herroepen worden door de wederzijdse toestemming van de partijen. 7 Hoewel er in principe een eenparig besluit nodig is om tot de beëindiging van de vennootschap te beslissen, wordt er eveneens aanvaard dat de statuten kunnen voorzien dat deze beslissing met een kleinere meerderheid kan genomen worden. 8 Zo wordt een meerderheidsbesluit voor de beëindiging van de vennootschap statutair mogelijk gemaakt. 5.

Zoals voormeld (supra randnr. 3) heeft de wetgever voor de vennootschappen met volkomen

rechtspersoonlijkheid in een afzonderlijke regeling voorzien. De vrijwillige ontbinding bij deze vennootschappen dient immers ingevolge artikel 181 van het Wetboek van Vennootschappen te gebeuren bij besluit van de algemene vergadering9, dat bij authentieke akte moet worden opgesteld.10 Voorafgaandelijk aan dit besluit dienen evenwel eerst een aantal stukken te worden opgemaakt. Vooreerst dient het bestuursorgaan een verslag op te maken waarin het voorstel tot ontbinding wordt toegelicht. Bij dat verslag wordt dan een staat van activa en passiva gevoegd, die niet meer dan drie maanden voordien mag zijn vastgesteld. Vervolgens dient de commissaris of, bij zijn ontstentenis, een bedrijfsrevisor of een externe accountant die door het bestuursorgaan wordt aangewezen, verslag uit te brengen over de voormelde staat van activa en passiva. 11 Pas nadat deze verslagen en die staat op de

5

B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 29. Artikel 181, §1 Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999. 7 Artikel 1134, 2e lid Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 8 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 54. 9 Artikel 181, §1, 1e lid in fine Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999. 10 Artikel 181, §4 Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999. 11 G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, supra noot 1, 802; Artikel 181 Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999. 6

9

wettige wijze aan de vennoten verzonden werden, kan er dan door de algemene vergadering een geldige beslissing genomen worden omtrent de beëindiging van de vennootschap.12 6.

Er kan hierbij nog worden opgemerkt dat de algemene vergadering bij een NV, BVBA of CVBA,

verplicht is om bijeen te komen en over de ontbinding van de vennootschap te beraadslagen en te besluiten, indien het netto-actief van de vennootschap ten gevolge van een geleden verlies gedaald is tot minder dan de helft van het maatschappelijk kapitaal. Dit geldt eveneens wanneer het netto-actief ten gevolge van een geleden verlies gedaald is tot minder dan een vierde van het maatschappelijk kapitaal, met dien verstande dat de ontbinding in dit geval slechts plaatsheeft wanneer zij door een vierde van de uitgebrachte stemmen wordt goedgekeurd. 13

2.

GRONDEN TOT ONTBINDING VAN RECHTSWEGE

7.

Naast de voormelde gronden tot vrijwillige ontbinding van een vennootschap, bestaan er ook een

aantal gronden die van rechtswege resulteren in de ontbinding van een vennootschap. Dergelijke ontbinding van rechtswege is een ontbinding die het onmiddellijk en noodzakelijk gevolg is van een bepaalde gebeurtenis, zonder dat zij moet worden gevolgd door een beslissing van de vennoten of een beslissing van de rechter.14

2.1. 8.

HET VERSTRIJKEN VAN DE DUUR De vennoten kunnen een tijdsbepaling in hun vennootschapsovereenkomst opnemen. Die

tijdsbepaling is een toekomstige en zekere gebeurtenis. Zij verwezenlijkt zich zonder terugwerkende kracht. Bij die verwezenlijking gaat de overeenkomst automatisch teniet, waardoor er dus geen voorafgaande ingebrekestelling, opzegging of verwittiging is vereist. Dit betekent met andere woorden dat de vennootschapsovereenkomst van rechtswege eindigt bij het verstrijken van de duur waarvoor zij werd aangegaan. Deze ontbindingsgrond is dan ook op alle vennootschapsvormen van toepassing. 15 Er dient evenwel nog te worden opgemerkt dat deze ontbinding van rechtswege wegens het verstrijken van de bepaalde duur van de vennootschap, vermeden kan worden door het vennootschapscontract tijdig en voorafgaand te verlengen. 16

12

Deze verslagen zijn onontbeerlijk voor het nemen van een geldige beslissing, gezien het ontbreken van die verslagen, de nietigheid van de beslissing van de algemene vergadering tot gevolg hebben. Artikel 181, §2 en 3 Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999. 13 Artikel 332 (BVBA), 431 (CVBA) en 633 (NV) Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999; C., DE WULF, m.m.v. J., BAEL, S., DEVOS, H., DE DECKER, Het opstellen van notariële akten, Mechelen, Kluwer, 2005, deel IV, 499. 14 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 98. 15 Artikel 39, 1° Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999; B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 98-99 en 104. 16 S., DEVOS, “Een maatschap is maatwerk”, TRV 2001, 279; B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 98; Artikel 40 Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999.

10

2.2. 9.

HET TENIETGAAN VAN DE ZAAK OF VOLTREKKEN VAN DE HANDELING Ingevolge artikel 39, 2° van het Wetboek van Vennootschappen eindigt de vennootschap door het

tenietgaan van de zaak of door het voltrekken van de handeling. Deze ontbindingsgrond geldt net zoals de voorgaande voor alle vennootschapsvormen. 17 10.

Ingevolge het gemeen verbintenissenrecht is een van de vereisten voor een geldige

totstandkoming van een overeenkomst, dat deze overeenkomst een bepaald of bepaalbaar voorwerp heeft.18 Deze vereiste dient niet enkel bij de totstandkoming van de overeenkomst voldaan te zijn, maar tevens tijdens de uitvoering ervan.19 Het voorwerp van een vennootschapsovereenkomst is het verwezenlijken van het maatschappelijk doel. Dit betekent dan ook dat de volledige verwezenlijking van dat doel of, integendeel, de onmogelijkheid tot verwezenlijking van dat doel, ertoe leidt dat de vennootschapsovereenkomst zonder voorwerp wordt, waardoor zij ontbonden zal worden. 20 11.

Opdat er tot ontbinding wegens het voltooien van het vennootschapsdoel zou kunnen besloten

worden, dient dit doel nauwkeurig omschreven te zijn. De vennootschap dient met andere woorden als doel de realisatie van een specifieke activiteit te hebben. 21 Een vennootschapsdoel dat dermate ruim en abstract geformuleerd is, kan immers nooit voltooid worden, waardoor de vennootschap in dat geval niet op de ontbindingsgrond wegens voltooiing van het vennootschapsdoel kan terugvallen. 22 Enkel een specifiek vennootschapsdoel kan er aldus bij haar verwezenlijking voor zorgen dat de vennootschap wordt beëindigd. 12.

Zoals gezegd leidt ook de onmogelijkheid tot verwezenlijking van het vennootschapsdoel tot

ontbinding. Dergelijke onmogelijkheid houdt immers het tenietgaan van het voorwerp van de vennootschapsovereenkomst in. De verwezenlijking van het doel van de vennootschap kan zowel materieel als juridisch onmogelijk worden. De materiële onmogelijkheid bestaat in het materiële tenietgaan van de zaak waarvan de exploitatie het doel van de vennootschap uitmaakt, terwijl de

juridische

onmogelijkheid vanzelfsprekend de onmogelijkheid wegens juridische redenen inhoudt, zoals bijvoorbeeld een wettelijk verbod om een bepaalde activiteit nog verder uit te voeren. De onmogelijkheid tot verwezenlijking van het vennootschapsdoel moet verder nog blijvend en volledig zijn om tot de ontbinding van de vennootschap te kunnen leiden. 23

17

B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 119. Artikel 1108 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 19 T., DE LOOR, “Het verval als wijze van beëindiging van een rechtshandeling ten gevolge van het wegvallen van voorwerp of oorzaak”, RW 1995-96, nr. 6, 762. 20 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 120. 21 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 120. 22 Rb. Brussel 12 juni 1973, Pas. 1973, III, 72. 23 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 121-122. 18

11

2.3. 13.

HET OVERLIJDEN VAN EEN VENNOOT Een volgende ontbindingsgrond is het overlijden van een vennoot. Artikel 21 van het Wetboek van

Vennootschappen bepaalt dat de vennootschap waarvan de overeenkomst niet stipuleert hoelang zij zal duren, geacht wordt te zijn aangegaan voor het gehele leven van de vennoten. Artikel 39, 3° van het Wetboek van Vennootschappen sluit hier vervolgens bij aan door te stellen dat de vennootschap eindigt door de dood van een van de vennoten. Deze regel wijkt hierdoor af van het gemene verbintenissenrecht, want volgens artikel 1122 van het Burgerlijk wetboek wordt een overeenkomst immers geacht te zijn aangegaan voor zichzelf en voor zijn rechtverkrijgenden. 14.

De voormelde bepaling uit het Burgerlijk Wetboek voorziet evenwel zelf in twee uitzonderingen. Het

artikel stelt immers dat het tegendeel, dus het feit dat de partijen niet voor zichzelf en hun erfgenamen en rechtverkrijgenden bedongen hebben, uitdrukkelijk bepaald kan worden, of kan voortvloeien uit de aard van de overeenkomst. Deze laatste uitzondering, met name deze waarbij het tegendeel uit de aard van de overeenkomst kan voortvloeien, is van toepassing op de vennootschapsovereenkomst. 24 De gemeenrechtelijke vennootschapsovereenkomst wordt immers geacht intuïtu personae te zijn gesloten. Dit impliceert dat de overeenkomst dermate aan de persoon van de aandeelhouder is gebonden, omwille van zijn persoonlijk hoedanigheid en kwaliteiten, dat zij niet kan worden overgedragen op de erfgenamen.25 De vennootschapsovereenkomst wordt dus ingevolge het overlijden van een vennoot ten overstaan van de erfgenamen van die vennoot ontbonden. Zij wordt bovendien eveneens ten overstaan van de overlevende mede-vennoten ontbonden, gezien het immers mogelijk is dat die zich enkel geassocieerd hadden omwille van de persoon van de overleden vennoot en zij dan ook na diens overlijden niet met de overlevende vennoten in de vennootschap willen blijven. 26 15.

Er dient evenwel te worden opgemerkt dat het overlijden van een vennoot enkel de ontbinding van

de vennootschap tot gevolg heeft bij vennootschappen zonder (volkomen) rechtspersoonlijkheid. Bij vennootschappen met volkomen rechtspersoonlijkheid is dit enkel het geval indien dergelijk overlijden statutair als een grond voor de ontbinding bedongen werd. 27 Tenslotte dient er nog op gewezen te worden dat de ontbinding van rechtswege door het overlijden van een vennoot van suppletief recht is. Er kan derhalve van afgeweken worden, wat trouwens uitdrukkelijk voorzien wordt in artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen, gezien dit artikel in de mogelijkheid voorziet om een voortzettings- of verblijvingsbeding in de vennootschapsovereenkomst in te lassen. 28

24

B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 128. J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, Antwerpen/Oxford, Intersentia, 2003, 15. (hierna verkort J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen) 26 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 129. 27 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 129-130. 28 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 15. 25

12

2.4. 16.

DE ONBEKWAAMVERKLARING OF HET KENNELIJK ONVERMOGEN VAN EEN VENNOOT Artikel 39, 4° van het Wetboek van Vennootschappen bepaalt dat de vennootschap tevens eindigt

door de onbekwaamverklaring of het kennelijk onvermogen van een vennoot. Het kennelijk onvermogen van een vennoot omvat hierbij eveneens het faillissement van de vennoot. 29 Deze grond tot ontbinding van rechtswege van de vennootschap vloeit net zoals de voormelde grond tot ontbinding wegens overlijden

van

een

vennoot,

voort

uit

het

beginsel

dat

een

gemeenrechtelijke

vennootschapsovereenkomst geacht wordt intuïtu personae te zijn gesloten. Dit persoonlijk karakter van de vennootschapsovereenkomst impliceert immers dat de vennootschap dient te worden beëindigd bij een verandering in de juridische situatie van een vennoot, waarbij het vertrouwen van de andere vennoten in die vennoot werd aangetast.30 17.

Er dient ook hier evenwel te worden opgemerkt dat de ontbindingsgrond wegens

onbekwaamverklaring of kennelijk onvermogen van de vennoot slechts van rechtswege in een ontbinding resulteert bij de vennootschappen zonder (volkomen) rechtspersoonlijkheid. Bij de vennootschappen met volkomen rechtspersoonlijkheid zal dit enkel het geval zijn indien de statuten in die ontbindingsgrond voorzien. Tenslotte dient er ook hier nog op gewezen te worden dat de ontbinding van rechtswege door de onbekwaamverklaring of het kennelijk onvermogen van een vennoot van suppletief recht is. Er kan derhalve van afgeweken worden, wat trouwens uitdrukkelijk voorzien wordt in artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen, gezien dit artikel in de mogelijkheid voorziet om een voortzettings- of verblijvingsbeding in de vennootschapsovereenkomst in te lassen. 31

2.5. 18.

HET TENIETGAAN VAN DE INBRENG Ingevolge artikel 41 van het Wetboek van Vennootschappen heeft ook het tenietgaan van de zaak

waarvan een van de vennoten beloofd had dat hij de eigendom ervan zou inbrengen in de gemeenschap, de ontbinding van de vennootschap ten aanzien van alle vennoten tot gevolg. Dit betekent met andere woorden dat de vennootschap ontbonden wordt wanneer een zaak, die het voorwerp is van een belofte tot inbreng van een vennoot in de vennootschap, teniet gaat vooraleer het eigendomsrecht aan de vennootschap werd overgedragen.32 19.

Gelet op de bepalingen van het gemeen verbintenissenrecht waaruit blijkt dat het eigendomsrecht

en dus ook het risico met betrekking tot een welbepaalde zaak in principe overgaat van zodra er

29

J., VANANROYE, “Maatschap: duur van de vennootschap”, in A. VERBEKE, H., DERYCKE en D., VAN GERVEN (eds.),

Vermogensplanning met effect bij leven: rechtspersoon, Gent, Larcier, 2004, 104. (hierna verkort J., VANANROYE,

“Maatschap: duur van de vennootschap”) 30 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 137. 31 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 15; B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 139. 32 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 189.

13

wilsovereenstemming is tussen de partijen, 33 vindt de voormelde bepaling van artikel 41 van het Wetboek van Vennootschappen enkel toepassing in de uitzonderingsgevallen waarbij de eigendomsoverdracht, en dus ook de risico-overdracht, wordt uitgesteld. Immers bij een onmiddellijke eigendomsoverdracht heeft het tenietgaan van de ingebrachte zaak geen invloed op de rechtstoestand van de inbrenger. Hij blijft in dat geval een volwaardig vennoot en de vennootschap kan van hem dan ook geen nieuwe inbreng eisen.34 20.

Ook deze ontbindingsgrond heeft enkel de ontbinding van rechtswege van de vennootschap

zonder (volkomen) rechtspersoonlijkheid tot gevolg. 35 De bepaling van artikel 41 van het Wetboek van Vennootschappen is bovendien eveneens van suppletief recht zodat er steeds dient nagegaan te worden of de vennootschapsovereenkomst niet in een afwijkende regeling voorziet. 36

2.6. 21.

HET DALEN VAN HET AANTAL VENNOTEN ONDER HET WETTELIJK VEREISTE MINIMUM Gezien een vennootschap in essentie een samenwerkingsovereenkomst is, veronderstelt dit dat zij

minstens door twee personen (natuurlijke- of rechtspersonen) moet worden opgericht.37 Van dit principe van meerhoofdigheid kan enkel worden afgeweken in de door de wet bepaalde gevallen. 38 De meerhoofdigheid is een dermate wezenlijk kenmerk binnen de vennootschap dat zij niet enkel dient gehandhaafd te worden bij de oprichting van een vennootschap, maar tevens in stand dient gehouden te worden tijdens het bestaan van de vennootschap. 39 Een vennootschap die na de oprichting eenhoofdig is geworden, is dan ook in principe van rechtswege ontbonden. 40 Deze ontbinding is onherroepelijk. Zij kan dan ook niet ongedaan worden gemaakt door de overdracht van één of meer delen aan een andere vennoot. Er dient hiertoe een nieuwe vennootschap te worden opgericht.41 22.

De wetgever heeft evenwel in enkele uitzonderingsbepalingen voorzien. Hierdoor heeft de

voormelde eenhoofdigheid niet van rechtswege de ontbinding tot gevolg voor de Naamloze

33

Artikel 1138 en 1583 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 188. 35 G.L., BALLON, K., GEENS, J., STUYCK, Handels- en vennootschapsrecht: studieboek voor economiestudenten, Mechelen, Kluwer, 2005, 309. 36 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 183. 37 Artikel 1, 1e lid van het Wetboek van Vennootschappen bepaalt immers het volgende: “Een vennootschap wordt opgericht door een contract op grond waarvan twee of meer personen overeenkomen iets 34

in gemeenschap te brengen met als doel één of meer nauwkeurig omschreven activiteiten uit te oefenen en met het oogmerk aan de vennoten een rechtstreeks of onrechtstreeks vermogensvoordeel te bezorgen.” 38

Artikel 1, 2e lid van het Wetboek van Vennootschappen bepaalt immers het volgende:

“In de gevallen bepaald in dit wetboek, kan zij worden opgericht door een rechtshandeling uitgaande van één

persoon die goederen bestemt tot één of meer nauwkeurig omschreven activiteiten.”

De enige uitzondering die het wetboek tot nu toe bevat is de mogelijkheid om de BVBA op te richten door één persoon, dit is dan de zogeheten éénpersoons BVBA. Zie artikel 211 van het Wetboek van Vennootschappen. 39 E., DIRIX, Y., MONTANGIE, H., VANHEES, Handels- en economisch recht in hoofdlijnen, Antwerpen/Oxford, Intersentia, 2005, 44. (hierna verkort E., DIRIX, Y., MONTANGIE, H., VANHEES, Handels- en economisch recht in hoofdlijnen); M., DELBOO, “De familiale burgerlijke maatschap”, NOT. FISC. M. 2003, nr. 9, 268. 40 Cass. 5 december 1958, Pas. 1959, 342; E., DIRIX, Y., MONTANGIE, H., VANHEES, Handels- en economisch recht in hoofdlijnen, supra noot 39, 44. 41 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 250.

14

Vennootschap42, de Besloten Vennootschap met Beperkte Aansprakelijkheid43 en de Commanditaire Vennootschap op Aandelen44. Voor de Naamloze Vennootschap en de Commanditaire Vennootschap op Aandelen heeft de wetgever immers uitdrukkelijk bepaald dat het in één hand verenigd zijn van alle aandelen niet tot gevolg heeft dat de vennootschap van rechtswege of gerechtelijk ontbonden wordt. De wetgever heeft de enige aandeelhouder van deze vennootschappen dan ook een termijn van één jaar toegekend om de toestand te regulariseren. Deze termijn geeft de enige aandeelhouder aldus de mogelijkheid om een nieuwe vennoot te zoeken, dan wel tot omvorming of ontbinding van de vennootschap te besluiten. Gedurende deze termijn blijft de vennootschap gewoon functioneren en de enige vennoot behoudt nog steeds zijn beperkte aansprakelijkheid.45 Indien de regularisatie bij het verstrijken van de termijn nog niet gebeurd is, wordt de beperkte aansprakelijkheid van de vennoot evenwel met terugwerkende kracht opgeheven. 46 Ook voor de Besloten Vennootschap met Beperkte Aansprakelijkheid heeft de wetgever uitdrukkelijk bepaald dat de eenhoofdigheid niet tot een ontbinding van rechtswege leidt, gezien hij voorziet in de mogelijkheid om deze vennootschapsvorm door één persoon op te richten. 47 Hierbij dient wel te worden opgemerkt dat er bijkomende bepalingen dienen te worden nageleefd indien de enige vennoot een rechtspersoon is of indien de enige vennoot reeds vennoot is in een andere eenpersoons BVBA. 48

3.

GERECHTELIJKE ONTBINDING WEGENS WETTIGE REDENEN

23.

Ingevolge artikel 45 van het Wetboek van Vennootschappen kan de ontbinding van een

vennootschap voor het verstrijken van de termijn door een van de vennoten gevorderd worden, indien daartoe wettige redenen bestaan, zoals wanneer een andere vennoot zijn verplichtingen niet nakomt, of wanneer een aanhoudende kwaal hem ongeschikt maakt voor de zaken van de vennootschap, of in andere soortgelijke gevallen waarvan de wettigheid en de ernst aan de beoordeling van de rechters worden overgelaten.49 Deze mogelijkheid tot gerechtelijke ontbinding van een vennootschap is gecreëerd omwille van de affectio societatis, de wil tot samenwerking, die een essentieel bestanddeel van de

42

Artikel 646 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. Het wetboek bepaalt uitdrukkelijk dat de vereniging van alle aandelen in één hand niet tot gevolg heeft dat de vennootschap van rechtswege of gerechtelijk wordt ontbonden. 43 Artikel 211 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. Zoals voormeld kan de BVBA immers met één aandeelhouder worden opgericht. 44 Artikel 657 juncto 646 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. Artikel 657 W. Venn. bepaalt dat de bepalingen betreffende de naamloze vennootschappen van toepassing zijn. Dit betekent dus dat artikel 646 W. Venn. hier eveneens toepassing vindt. 45 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 252-254. 46 Artikel 646, §1, 2e lid Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 47 Artikel 211 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 48 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 257; Artikel 212 en 213, §2 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 49 Artikel 45 Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999.

15

vennootschap is. Het is in die optiek immers zinloos om een samenwerkingsverband te willen handhaven wanneer dit schadelijk is geworden, gezien de wil tot samenwerken er niet meer is. 50 24.

De gerechtelijke ontbinding kan gevorderd worden voor alle vennootschapsvormen. Zij is tevens,

niettegenstaande de verwoordingen van artikel 45 van het Wetboek van Vennootschappen, 51 mogelijk voor zowel vennootschappen van bepaalde duur als vennootschappen van onbepaalde duur. 52 De bepaling van artikel 45 van het Wetboek van Vennootschappen is bovendien van dwingend recht. 53 Dit betekent dan ook dat het niet toegelaten is om het recht tot het vorderen van de gerechtelijke ontbinding, statutair uit te sluiten of te beperken door het bijvoorbeeld voor te behouden aan bepaalde categorieën aandeelhouders. Het is tevens niet toegelaten om de beoordelingsbevoegdheid van de rechter met betrekking tot de wettigheid van de ingeroepen ontbindingsgrond statutair te beperken. 54 Gezien het onherroepelijk karakter van de vordering tot ontbinding, kan zij immers enkel door een rechter worden uitgesproken, waarbij deze laatste nooit verplicht is om de ontbinding uit te spreken wanneer hij dit niet verantwoord acht.55

4.

BESLUIT

25.

Uit bovenstaande uiteenzetting kan worden afgeleid dat de ontbinding van een vennootschap

veelal niet de wil van de vennoten is, maar dat deze ontbinding daarentegen vaak het gevolg is van een bepaalde gebeurtenis, zoals bijvoorbeeld het overlijden van een mede-vennoot of het faillissement van een mede-vennoot. Daarom heeft de wetgever zelf een oplossing aangereikt, met name de mogelijkheid om een voortzettingsbeding of een verblijvingsbeding in het vennootschapscontract te clausuleren, die ertoe leidt dat de ontbinding in bepaalde gevallen voorkomen kan worden ( infra randnr. 177 e.v.).56 De wetgever tracht op die manier de continuïteit van de vennootschap te verzekeren en het intuïtu personae karakter van de vennootschap te beschermen.57 Het voortzettingsbeding zorgt er immers voor dat de vennootschap wordt voortgezet met de resterende vennoten en de erfgenamen van de overleden vennoot. Het verblijvingsbeding zorgt er dan weer voor dat de vennootschap enkel met de resterende vennoten wordt voortgezet. Deze aanwastechniek wordt in de hiernavolgende hoofdstukken uitvoerig besproken.

50 51

B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 194-195. Artikel 45 van het Wetboek van Vennootschappen bepaalt het volgende:

“De ontbinding van vennootschappen, voor bepaalde tijd aangegaan, kan door een van de vennoten niet gevorderd worden, dan indien daartoe wettige redenen bestaan, [..]” 52 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 195. 53 Cass. 2 februari 1973, ARR. CASS. 1973, 555. 54 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 198. 55 J., LEHRER, “La dissolution des sociétés pour justes motifs”, R.P.S. 1962, 197; B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 220. 56 Artikel 42 Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999. 57

J., VERSTRAETE, “Erfovereenkomsten”, in J., DU MONGH, J., BAEL, R., DEBLAUWE, CHR., DE WULF, H., DE WULF, J., ERAUW, N., GEELHAND, B., PEETERS, M., PUELINCKX-COENE, V., SAGAERT, A., VERBEKE, J., VERHOEYE, A., WEYN, A., WYLLEMAN, J., VERSTRAETE, L., WEYTS, (eds.), Familiale vermogensplanning 2003-2004, Mechelen, Kluwer, 2004, 138. (hierna verkort J., VERSTRAETE, “Erfovereenkomsten”)

16

HOOFDSTUK 2 BEDINGEN VAN AANWAS EN TONTINE

26.

De continuïteit van een vennootschap kan aldus door de techniek van de aanwas bestendigd

worden.58 Vooraleer het voortzettingsbeding en het verblijvingsbeding verder uitgelegd kunnen worden, dient vooreerst even dieper ingegaan te worden op de aanwas en meer bepaald het beding van aanwas en het tontinebeding. Het is hierbij essentieel om een duidelijk onderscheid te maken tussen deze beide bedingen. De wetgeving voorziet geen definitie van deze bedingen. De rechtsleer heeft derhalve gepoogd om zelf de begrippen te definiëren.59

1.

TONTINE

27.

De tontine is een rechtsfiguur die dateert uit de 17 e eeuw. Zij ontleent haar naam aan de Italiaanse

bankier Lorenzo de Tonti (1630 – 1695).60 Tonti belegde gelden voor beleggers van ongeveer dezelfde leeftijd en dit voor een vooraf bepaalde periode. Op het einde van die periode werd het kapitaal samen met de interesten verdeeld onder de beleggers die op dat ogenblik nog in leven waren. 61 Aanvankelijk werden tontines gebruikt door publiekrechtelijke instellingen ter financiering van overheidsprojecten. Later namen kloostergemeenschappen de techniek van de tontine over. Zij gebruikten de tontine om ervoor te zorgen dat de schenkingen die de leden van de kloostergemeenschap hadden ontvangen, uiteindelijk, bij het overlijden van een lid van de gemeenschap, aan de langstlevende van de kloostergemeenschap zouden toevallen. Op die manier werd het vermogen van de leden door de gemeenschap behouden en kwam het dus niet toe aan de erfgenamen. 62 Sedert begin de jaren ’80 is de rechtsfiguur van de tontine opnieuw in de belangstelling gekomen en dit in de context van het ongehuwd samenwonen.63

58

S., LOOSVELDT, “Aanwas bij maatschap en stille handelsvennootschap”, in H., DERYCKE, D., VAN GERVEN, A., VERBEKE, (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Rechtspersoon, Gent, Larcier, 2004, 121. (hierna verkort S., LOOSVELDT, Aanwas) 59 S., MAES, “Bedingen van aanwas en tontine”, NJW 2008, nr. 182, 379. (hierna verkort S., MAES, “Bedingen van aanwas en tontine”) 60 D., MICHIELS, Tontine en aanwas, Mechelen Kluwer, 2008, 7. 61 D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, RW 1995-1996, 969. 62 V., SAGAERT, “Tontine en aanwas door het oog van het goederenrecht”, in B., TILLEMAN, A., VERBEKE (eds.), Actualia huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 2005, 146. (hierna verkort V., SAGAERT, Tontine en aanwas) 63 S., MAES, “Bedingen van aanwas en tontine”, supra noot 2, 379.

17

1.1. 28.

DEFINITIE Zoals vermeld (supra randnr. 26) wordt een tontinebeding niet gedefinieerd in de wet, maar

omschreven door de rechtsleer. De belangrijkste en meest geciteerde definitie is deze van DE PAGE.64 Hij omschrijft tontine als: “une convention en vertu de laquelle plusieurs personnes mettent une ou plusieurs

choses commun, et en stipulent l’attribution au dernier survivant d’entre elles, en se réservant chacune, à leur profit personnel, l’éventualité de ce droit survie”. 65 Meer recent wordt een tontinebeding omschreven als volgt: “een overeenkomst waarbij twee of meer personen samen bepaalde goederen verwerven of

bepaalde rechten verwerven op deze goederen en waarbij de langstlevende uiteindelijk eigenaar of houder van andere rechten wordt van het geheel van deze goederen, met dien verstande dat beide partijen gelijke kansen moeten hebben om de goederen uiteindelijk te verkrijgen”. 66

1.2. 29.

KENMERKEN De tontine is een kanscontract ten bezwarende titel. 67 Volgens artikel 1104 B.W. is een contract

vergeldend wanneer elke partij zich verbindt iets te geven of te doen, dat beschouwd wordt als gelijkwaardig met wat men haar geeft of voor haar doet. Wanneer het gelijkwaardige gelegen is in de kans van winst of verlies, die voor elke partij afhankelijk is van een onzekere gebeurtenis, is het contract een kanscontract. De onzekere gebeurtenis bij tontine bestaat niet in het overlijden van de partijen, wat immers een zekere gebeurtenis is, maar wel in de volgorde van overlijden van de partijen. 68 De kans op overlijden moet in hoofde van elke partij gelijk zijn. 69 De partijen moeten dus ongeveer dezelfde leeftijd en gezondheid hebben en ieders inzet moet gelijkwaardig zijn. 70 Eens gekwalificeerd als geldig kanscontract, is de overeenkomst in ons rechtssysteem automatisch een overeenkomst onder bezwarende titel. 71 Het bezwarende karakter ligt in het feit dat de partijen elkaar de mogelijkheid verlenen om de uiteindelijke eigenaar van het goed te worden.72 30.

De tontine wordt gezien als een samenspel van ontbindende en opschortende voorwaarden.

Elkeen van de verkrijgers verwerft zijn aandeel in het goed immers onder de ontbindende voorwaarde van zijn vooroverlijden en het aandeel van de andere mede-verkrijger in het goed onder de opschortende

64

S., MAES, “Bedingen van aanwas en tontine”, supra noot 59, 380. H., DE PAGE, “Traité élémentaire de droit civil belge”, V, Les biens, Brussel, Bruylant, 1975, 351. 66 D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 971. 67 M., DE BACKER, “De tontine en het beding van aanwas en de mogelijkheid tot vereffening-verdeling”, NOT. FISC. M. 1997, 204. (hierna verkort M., DE BACKER, “De tontine en het beding van aanwas”) 68 J., RUYSSEVELDT, “Tontine”, in J.J., COUTURIER (ed.), Fiscaal vermogensbeheer, Bijzonder deel, Hfdst. II, afd. 1, §5, Antwerpen, Kluwer rechtswetenschappen, losbl., 320. (hierna verkort J., RUYSSEVELDT, Tontine) 69 S., MAES, “Bedingen van aanwas en tontine”, supra noot 59, 382. 70 G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, supra noot 1, 228. 71 J., RUYSSEVELDT, Tontine, supra noot 68, 320. 72 M., DE BACKER, “De tontine en het beding van aanwas”, supra noot 67, 204. 65

18

voorwaarde van diens overlijden.73 Beide voorwaarden zijn dan ook vervuld bij het overlijden van de eerststervende. De ontbindende voorwaarde is vervuld bij het vooroverlijden van de verkrijger. Dit heeft tot gevolg dat de verbintenis teniet gaat en dat de zaken in dezelfde toestand hersteld worden alsof er geen verbintenis had bestaan.74 De overledene wordt dus geacht nooit eigenaar te zijn geweest van zijn onverdeelde helft. De opschortende voorwaarde is dan weer vervuld bij het overlijden van een mede-verkrijger, dit heeft tot gevolg dat de langstlevende, eigenaar wordt van de onverdeelde helft van de overledene. Door de vervulling van deze opschortende voorwaarde werkt het tontinebeding terug in de tijd, 75 dit is de declaratieve werking van het beding. Deze declaratieve werking heeft tot gevolg dat de eigendom van het goed geacht wordt te zijn overgedragen aan de overlevende verkrijger door de oorspronkelijke overeenkomst, met andere woorden door de oorspronkelijke vervreemder op de dag van de vervreemding, en dus niet door de overledene op de dag van diens overlijden. De rechten van de langstlevende worden aldus geacht rechtstreeks verkregen te zijn uit de oorspronkelijke overeenkomst en niet naar aanleiding van het overlijden. 76 Dit heeft tot gevolg dat het wettelijk erfrecht buitenspel wordt gezet en dat een tontinebeding nooit na de ondertekening van de oorspronkelijke overeenkomst kan worden opgesteld. 31.

Aangezien de deelgenoten bij tontine slechts voorwaardelijke rechten hebben, rijst de vraag of er

tussen hen een onverdeeldheid bestaat en daaruit voortvloeiend of zij mogelijkheid hebben om uit die onverdeeldheid te treden.

77

ex artikel 815 B.W. de

Deze vragen zijn het voorwerp van een

complexe discussie in de rechtsleer. Volgens een eerste opvatting kan er geen sprake zijn van onverdeeldheid gezien de deelgenoten slechts voorwaardelijke rechten hebben op de goederen die het voorwerp zijn van het tontinebeding. Zij stelt tevens dat een onverdeeldheid onmogelijk is tussen eigenaars die het goed hebben verkregen onder opschortende voorwaarde van hun overleven en de ontbindende voorwaarde van hun overlijden, omdat de realisatie van deze voorwaarden een declaratieve werking heeft. 78 Er kan bijgevolg dus ook geen uitonverdeeldheidtreding plaatsvinden.

73

A., MEYUS, “De organisatie van het roerend vermogen”, in J.J., COUTURIER, Fiscaal vermogensbeheer, Algemeen deel, Hfdst. III, afd. 2, Antwerpen, Kluwer rechtswetenschappen, losbl., 137. (hierna verkort A., MEYUS, “De organisatie van het roerend vermogen”) 74 Artikel 1183 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 75 A., MEYUS, “De organisatie van het roerend vermogen”, supra noot 73, losbl., 137. 76 S., MAES, “Bedingen van aanwas en tontine”, supra noot 59, 382. 77 D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 973. 78 L., WEYTS, “Tontine bij vennootschappen”, TRV 1991, 251; J.-L., LEDOUX, “Saisie immobilière des biens appartenant à un couple”, REV. NOT. B. 1994, 116; J.-F., TAYMANS, G., GAHYLLE EN D., DE PAOLI-CLAUSE, “Le statut des biens acquis par deux concubins”, REV. NOT. B., 1985, 348.

19

Een tweede opvatting bepaalt daarentegen dat er weldegelijk een onverdeeldheid bestaat en dit omdat het goed, dat voorwerp is van het tontinebeding, anders pendente conditione aan niemand zou toebehoren waardoor het eigendom zou zijn van de staat. 79 Ondanks de onverdeeldheid, blijft de uitonverdeeldheidtreding volgens deze opvatting uitgesloten, daar de deelgenoten reeds over hun rechten hebben beschikt door ze toe te kennen aan de langstlevende onder hen. 80 Art. 815 B.W. is immers niet van toepassing op een goed dat in vrijwillige mede- eigendom is. Tenslotte is er nog een derde opvatting, tevens de meerderheidsopvatting, die het bestaan van een onverdeeldheid verdedigt en die daarbij stelt dat de schuldeisers de mogelijkheid moeten hebben om beslag te leggen op het aandeel van een der deelgenoten. Zij dienen hiertoe op grond van artikel 1561 van het Gerechtelijk Wetboek de uitonverdeeldheid te kunnen vorderen.

81

De mogelijkheid tot het

vorderen van de uitonverdeeldheidtreding geldt volgens diezelfde meerderheidsopvatting daarentegen niet voor de deelgenoten.82 Dit standpunt van de meerderheidsopvatting is mijns inziens correct. Ondanks het feit dat de deelgenoten in gemeen overleg uit de onverdeeldheid kunnen treden en dat zij daarbij het goed, voorwerp van het tontinebeding, bijvoorbeeld aan een der deelgenoten kunnen toebedelen, kunnen zij immers niet elk afzonderlijk de uitonverdeeldheidtreding vorderen, 83 gezien de toepassing van artikel 815 van het Burgerlijk Wetboek84 op het tontinebeding, er voor zou zorgen dat dit beding een verboden beding betreffende een niet-opengevallen nalatenschap zou inhouden. Indien elk der deelgenoten zou kunnen uitmaken of het tontinebeding al dan niet uitwerking krijgt, door al dan niet de uitonverdeeldheidtreding te vorderen, heeft het tontinebeding in die hypothese immers betrekking op louter eventuele rechten. De onmogelijkheid voor deelgenoten om de uitonverdeeldheidtreding te vorderen, vloeit bovendien eveneens voort uit de aard van het tontinebeding zelf. Dit beding is er immers op gericht een bepaald goed voor te bestemmen om op een gegeven ogenblik toe te behoren aan één der deelgenoten. 85 Wat de schuldeisers betreft is het mijns inziens duidelijk dat zij, alvorens het beslag te kunnen voortzetten, vooreerst met toepassing van artikel 1561 van het Gerechtelijk Wetboek, de uitonverdeeldheidtreding van het goed, voorwerp van het tontinebeding, moeten kunnen vorderen. De onmogelijkheid van een uitonverdeeldheidtreding zou er immers toe leiden dat de schuldeisers enkel bewarende maatregelen kunnen stellen, wat de rechten van de schuldeisers volledig zou uithollen. Dit zou onaanvaardbaar zijn. Er

79

D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 973. M., DE BACKER, “De tontine en het beding van aanwas”, supra noot 67, 205. 81 F., BOUCKAERT, “Un procède juridique oublié: la tontine”, REV. NOT. B. 1983, 577; G., RASSON, “Tontine – aspects civil et fiscal”, REV. NOT. B. 1990, 313. 82 D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 973. 83 D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 974. 84 Artikel 815 Burgerlijk Wetboek bepaalt het volgende; “Niemand kan worden genoodzaakt in onverdeeldheid te 80

blijven; en de verdeling kan te allen tijde worden gevorderd, niettegenstaande enige hiermee strijdige verbodsbepaling of overeenkomst. [..]” 85 D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 974.

20

dient dus met andere woorden aanvaard te worden dat het doelvermogen, 86 dat inter partes door de tontine gecreëerd is, niet aan de schuldeisers tegengeworpen kan worden. 87 32.

Gelet op de controverse in de rechtsleer en het ontbreken van rechtspraak in België, is het aan te

raden om in het tontinebeding zelf een aantal bepalingen op te nemen. Zo zou het beding kunnen stipuleren dat er, in geval van beslag, automatisch een einde komt aan de tontine, waardoor de deelgenoten zich terug in een gewone onverdeeldheid bevinden. Gezien er meestal wordt aangenomen dat de deelgenoten pendente conditione, behoudens wederzijdse toestemming, niet uit onverdeeldheid kunnen treden, is het tevens aangewezen het tontinebeding in de tijd te beperken. De partijen zouden in de overeenkomst kunnen opnemen dat de tontine van rechtswege zal eindigen bij het verstrijken van een bepaalde termijn. Zij zouden tevens kunnen bedingen dat de tontine zich bij het verstrijken van deze termijn, automatisch hernieuwt voor dezelfde duur, tenzij een der deelgenoten zich ertegen verzet.88 Zolang deze beperking in tijd er niet voor zorgt dat elk der deelgenoten op ieder ogenblik een einde mag maken aan de tontine, zal dergelijk beding niet beschouwd worden als een verboden overeenkomst over een niet-opengevallen nalatenschap.89

1.3. 33.

SOORTEN TONTINE In de rechtsleer zijn er verschillende varianten van het tontinebeding gecreëerd. Hierbij werd een

onderscheid gemaakt tussen tontinebedingen in volle eigendom en tontinebedingen in vruchtgebruik. De drie voornaamste bedingen zijn de clausule Défrénois (tontine in volle eigendom), de clausule Raucent (tontine in vruchtgebruik) en de clausule Istas (eveneens tontine in vruchtgebruik). De clausule Défrénois is gegroeid uit de notariële praktijk en heeft tot doel om op een juridisch sluitende manier ervoor te zorgen dat een onroerend goed, aangekocht door twee samenwonenden, bij overlijden van één van hen, toekomt aan de langstlevende. 90 De clausule wordt door Dirk Michiels als volgt verwoord: “De verkoper verklaart te verkopen aan de kopers die aanvaarden, ieder onder de

opschortende voorwaarde van overleving en onder de ontbindende voorwaarde van vooroverlijden, zodat de langstlevende der kopers geacht moet worden steeds eigenaar te zijn geweest en de eerststervende der kopers geacht moet worden nooit eigenaar te zijn geweest”. 91

86

Dit doelvermogen is hier het goed dat voorbestemd is om op een gegeven ogenblik toe te behoren aan een der deelgenoten. 87 D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 974. 88 J., RUYSSEVELDT, Tontine, supra noot 68, 326. 89 D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 976. 90 S., MAES, “Bedingen van aanwas en tontine”, supra noot 59, 383. 91 D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 970.

21

In tegenstelling tot de clausule Défrénois, heeft de clausule Raucent enkel betrekking op het vruchtgebruik. Zij werd door haar ontwerper als volgt verwoord: “Elk der echtgenoten verkrijgt van de

verkoper een onverdeelde helft van het goed, en bovendien, op voorwaarde van zijn overleving, het vruchtgebruik van de andere helft verkocht aan zijn partner, die er slechts het genot van krijgt onder de ontbindende voorwaarde van zijn vooroverlijden, zodat de erfgenamen van de eerststervende slechts het genot zullen verkrijgen van hun helft op het ogenblik van het overlijden van de langstlevende der kopers”.92 Deze clausule werd oorspronkelijk voorgesteld in de verhouding tussen echtgenoten, maar door de simpele vervanging van de woorden echtgenoten door deelgenoten, kan deze clausule worden gebruikt tussen eender welke personen.93 Tenslotte is er nog de clausule Istas. Bij deze clausule verwerft elke deelgenoot de helft van het goed in vruchtgebruik en de andere helft in blote eigendom. Bij overlijden van een deelgenoot, dooft het vruchtgebruik op de ene helft uit en komt slechts de blote eigendom van de andere helft in de nalatenschap terecht. De geldigheid van deze clausule, ook wel gekruist vruchtgebruik 94 genoemd, wordt in de rechtsleer niet steeds aanvaard. 95 Zij komt dan ook minder frequent voor dan de clausule Défrénois en de clausule Raucent.

1.4. 34.

TOEPASSING Een tontinebeding heeft doorgaans betrekking op onroerende goederen, maar ook roerende

goederen kunnen er het voorwerp van uitmaken. Zo komt de roerende tontine in de vennootschapssfeer steeds vaker voor.96 Tontinebedingen kunnen opgenomen worden in overeenkomsten tussen aandeelhouders of vennoten onderling, of zelfs in de statuten. Statutaire tontineclausules gelden voor elke vennoot of aandeelhouder op gelijke wijze en zijn tegenstelbaar aan derden. Bij tontine in vennootschappen komen aandeelhouders onderling overeen dat de aandelen bij overlijden van de eerststervende aandeelhouder in volle eigendom zullen toekomen aan de langstlevende aandeelhouders, elk voor een gelijk deel, en dit voor ieder overlijden tot er uiteindelijk slechts één aandeelhouder overblijft die alle aandelen heeft verworven. Dit alles geschiedt zonder dat er enige vergoeding verschuldigd is aan de erfgenamen van de nalatenschappen van de eerstervende aandeelhouders.97 Ondanks het feit dat de tontine bij vennootschappen aanvaard is, lijkt zij soms toch voor een aantal onduidelijkheden te zorgen. Zo wordt vaak de vraag gesteld of tontine in een Naamloze Vennootschap de 92

L., RAUCENT, “La clause d’attribution de l’usufruit au survivant des époux”, REV. NOT. B. 1971, 363. D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 970. 94 J., BAEL, “De tontinebedingen en bedingen van aanwas in het licht van het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen”, in J., BAEL, H., BOCKEN, S., DEVOS, C., ENGELS, P., VANDENBERGHE, A., WYLLEMAN, Liber amicorum Christian De Wulf, Brugge, Die Keure, 2003, 24. 95 D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 970. 96 V., SAGAERT, Tontine en aanwas, supra noot 62, 160. 97 G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, supra noot 1, 227. 93

22

pluraliteitsvereiste niet in het gedrang brengt. Ook het stemrecht en de overdraagbaarheid van aandelen zijn bij toepassing van een tontinebeding niet meer zo evident te bepalen.98

1.5. 35.

EINDE De tontine wordt beëindigd door het overlijden van de eerststervende of door overeenkomst van

de partijen. Bij het overlijden van de eerststervende vinden de ontbindende en opschortende voorwaarde hun uitwerking en komt de eigendomsoverdracht tot stand. Indien er enkel één langstlevende overblijft, wordt de tontine beëindigd. Deze beëindiging kan tevens door een uitdrukkelijke of een stilzwijgende overeenkomst van de partijen. Zij is uitdrukkelijk indien een verklaring tot verzaking in een akte wordt opgenomen. De beëindiging is daarentegen stilzwijgend wanneer de verzaking voortvloeit uit een rechtshandeling.99

2. 2.1. 36.

BEDING VAN AANWAS DEFINITIE Zoals gestipuleerd (supra randnrs. 31-32) heeft de tontine als belangrijk nadeel de problematiek

rond het al dan niet aanwezig zijn van een toestand van onverdeeldheid tussen de deelgenoten. De rechtsleer heeft derhalve naar een alternatief gezocht en heeft dit gevonden in het beding van aanwas. In het beding van aanwas of aangroei wordt overeengekomen dat bij het intreden van een bepaalde gebeurtenis, gewoonlijk een overlijden, het aandeel van een der deelgenoten in een of meerdere onverdeelde goederen, door de overige deelgenoten verkregen zal worden. 100 37.

Het beding van aanwas heeft hetzelfde doel als de tontine, maar bereikt dit zonder de bijkomende

nadelen van de tontine. De toepassing van het beding van aanwas zorgde ervoor dat de tontine in onbruik raakte. Dit wil echter niet zeggen dat de tontine ieder nut verloren heeft. 101

98

L., WEYTS, “Tontine bij vennootschappen”, in DE KONINKLIJKE FEDERATIE VAN BELGISCHE NOTARISSEN (ed.), De notaris met u, nu en morgen. Notariële dagen 1992, Brussel, Bruylant, 1992, 286. 99 J., RUYSSEVELDT, Tontine, supra noot 68, 328. 100 D., MICHIELS, “Aanwas of erfenis? Over aanwasbedingen met optie”, NOT. FISC. M. 2007, 133. (hierna verkort D., MICHIELS, “Aanwas of erfenis”) 101 D., MICHIELS, Tontine en aanwas, supra noot 60, 37.

23

2.2. 38.

KENMERKEN De essentiële kenmerken van een beding van aanwas zijn dezelfde als deze van de tontine. Het

aanwasbeding heeft ook een aleatoir karakter. Het kanselement bestaat erin dat de deelgenoten niet op voorhand weten wie eerst zal overlijden. 102 Het betreft dus een kanscontract ten bezwarende titel, waarbij de partijen een gelijke kans hebben op de volledige verwerving van het goed (zie supra randnr. 29). Dit heeft tot gevolg dat de goederen, die het voorwerp uitmaken van het beding van aanwas, ook niet in de nalatenschap van de eerststervende zullen terechtkomen. Het beding van aanwas verwezenlijkt uiteindelijk hetzelfde resultaat als de tontine, namelijk de verkrijging van de langstlevende van het volledige goed in volle eigendom of in vruchtgebruik. 103 39.

Toch zijn er ook enkele fundamentele verschillen tussen de kenmerken van het beding van aanwas

en de tontine. Het beding van aanwas is, in tegenstelling tot de tontine, geen samenspel van een opschortende en ontbindende voorwaarde. Het aanwasbeding bevat immers enkel de opschortende voorwaarde van overlijden van de eerststervende. Dit zorgt ervoor dat de rechten van de deelgenoten

pendente conditione duidelijker bepaald zijn. Bij het beding van aanwas bevinden de deelgenoten zich met zekerheid in een toestand van onverdeeldheid.104 De aanwas is slechts een modaliteit voor de toekomst. 105 Het beding van aanwas is zoals gezegd immers geen samenspel van ontbindende en opschortende voorwaarden, waardoor de eigendomsverkrijging ingevolge de verwezenlijking van de opschortende voorwaarde plaatsvindt zonder terugwerkende kracht. Het beding zorgt dus enkel voor aanwas van het aandeel van de eerststervende bij dat van de langstlevende, op het moment waarop de opschortende voorwaarde, het overlijden van één der medeverkrijgers, zich realiseert. De deelgenoten bevinden zich dus, zolang alle partijen leven, daadwerkelijk in een toestand van onverdeeldheid. Het gaat om een vrijwillige mede-eigendom.106 Het feit dat een beding van aanwas geen ontbindende voorwaarde bevat en aldus geen declaratieve werking heeft, zorgt er tevens voor dat de tussenkomst van de verkoper niet vereist is. Het aanwasbeding kan perfect in een afzonderlijke akte, tussen de deelgenoten onderling, worden opgenomen. 107 40.

De zekerheid dat het beding van aanwas biedt betreffende de aanwezigheid van een toestand van

onverdeeldheid tussen de deelgenoten pendente conditione, neemt echter de onzekerheid met betrekking tot de uitonverdeeldheidtreding ex artikel 815 B.W. niet weg. Ook bij het beding van aanwas blijft deze vordering tot uitonverdeeldheidtreding door een van de deelgenoten onmogelijk daar de

102

J., RUYSSEVELDT, Tontine, supra noot 68, 331. D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 978. 104 D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 978. 105 M., DE BACKER, “De tontine en het beding van aanwas”, supra noot 67, 203. 106 V., SAGAERT, Tontine en aanwas, supra noot 62, 164. 107 S., MAES, “Bedingen van aanwas en tontine”, supra noot 59, 390. 103

24

deelgenoten reeds in elkaars voordeel over hun rechten hebben beschikt. 108 Art. 815 B.W. is immers niet van toepassing op een goed dat in vrijwillige mede- eigendom is. Dit verbod op uitonverdeeldheidtreding dient echter genuanceerd te worden. Net zoals bij meerderheidsopvatting inzake tontine ( supra randnr. 31 in fine), wordt ook hier aanvaard dat de schuldeisers deze uitonverdeeldheidtreding wel kunnen vorderen en dit op grond van artikel 1561 Ger. W. Zij kunnen tevens beslag laten leggen op het aandeel van een der deelgenoten.109 41.

Aangezien de deelgenoten pendente conditione, behoudens wederzijdse toestemming, niet uit

onverdeeldheid kunnen treden, is het ook hier, net zoals bij een tontinebeding (supra randnr. 32), aangewezen om het beding van aanwas in de tijd te beperken. Het idee van de tijdsbeperking is trouwens initieel tot stand gekomen in het kader van het beding van aanwas. 110 Het belang van deze beperking in de tijd werd recent nog aangetoond in een arrest van het Hof van Beroep te Antwerpen, waarin de uitonverdeeldheidtreding geweigerd werd omdat het beding geen tijdsbeperking bevatte. 111

2.3. 42.

TOEPASSING Net als het tontinebeding, kan ook het beding van aanwas betrekking hebben op zowel

onroerende goederen als roerende goederen. Aanwas van onroerende goederen vindt vooral toepassing in de sfeer van de ongehuwd samenwonenden. Aanwas van roerende goederen daarentegen, komt onder andere voor in de vennootschapssfeer. 112 De roerende aanwas valt hierbij mutatis mutandis onder dezelfde regels en beperkingen zoals eerder besproken bij de tontine ( supra randnr. 34).

2.4. 43.

EINDE Het beding van aanwas komt ten einde door het overlijden van de eerststervende of door

onderlinge overeenkomst van de partijen. In het eerste geval zorgt het overlijden van de eerststervende voor de realisatie van de opschortende voorwaarde en groeit het deel van de overledene aan bij dit van de langstlevende. Het beding van aanwas vindt dus uitwerking. In het tweede geval daarentegen komen de partijen tijdens hun leven onderling overeen om te verzaken aan het beding van aanwas. In tegenstelling tot bij tontine, behoeft de verzaking hier geen tussenkomst van de verkoper. De verzaking kan uitdrukkelijk of stilzwijgend. Het beding van aanwas vindt hier dus geen uitwerking. 113

108

D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 980. S., MAES, “Bedingen van aanwas en tontine”, supra noot 59, 392. 110 D., MICHIELS, “Bedingen van tontine en aanwas”, supra noot 61, 981. 111 Antwerpen (3e kamer) 19 maart 2008, RW 2008-2009, afl. 34, 1436. 112 D., MICHIELS, Tontine en aanwas, supra noot 60, 57. 113 J., RUYSSEVELDT, Tontine, supra noot 68, 333. 109

25

3.

RELEVANTIE VAN HET ONDERSCHEID TUSSEN TONTINE EN AANWAS

44.

Tontine en aanwas lijken zo sterk op elkaar, dat de relevantie van het onderscheid tussen beide

bedingen en het nut van de tontine vaak in vraag gesteld wordt. Beide bedingen beogen immers hetzelfde doel, namelijk het goed in volle eigendom of in vruchtgebruik laten toekomen aan de langstlevende en dit op een manier dat het goed niet in de nalatenschap van de eerststervende terechtkomt. Het beding van aanwas bereikt dit doel met minder problemen en nadelen dan het tontinebeding. Het beding van aanwas kan zelfs gebruikt worden om gebrekkige tontinebedingen recht te zetten of kan later ingelast worden wanneer er helemaal geen tontine bedongen werd. Toch zijn er ook een aantal argumenten die pleiten voor het behoud van het onderscheid. Zo biedt het tontinebeding, dankzij haar declaratieve werking, de sluitende garantie om nooit als beding over een nietopengevallen nalatenschap gekwalificeerd te worden. Door de terugwerkende kracht van het beding wordt het goed immers geacht nooit deel uitgemaakt te hebben van de nalatenschap van de eerststervende en wordt de langstlevende geacht het goed rechtstreeks van de oorspronkelijke verkoper verkregen te hebben.114 Tevens heeft het onderscheid een fiscaal nut. Het verschil in de identiteit van de persoon van wie de langstlevende zijn rechten verwerft, zorgt immers voor een verschillende fiscale heffing. Bij de tontine is dit de verkoper, bij het beding van aanwas is dit de mede-deelgenoot.115

114 115

J., RUYSSEVELDT, Tontine, supra noot 68, 333. A., MEYUS, “De organisatie van het roerend vermogen”, supra noot 73, 137.

26

HOOFDSTUK 3 VOORTZETTINGS- EN VERBLIJVINGSBEDINGEN

45.

De techniek van de aanwas kan bij vennootschappen een groot voordeel met zich meebrengen.

Vooral bij vennootschappen met een intuïtu personae karakter. De vennoten zullen bij dergelijke vennootschappen, door middel van statutaire of andere bepalingen, trachten om de ontbinding van de vennootschapsovereenkomst, op grond van het intuïtu personae karakter, te voorkomen.116 46.

Artikel 42 W. Venn. bepaalt terzake dat, indien bedongen is dat de vennootschap in geval van

overlijden van een van de vennoten zal voortduren met zijn erfgenaam, of alleen tussen de overlevende vennoten, deze bepalingen moeten worden nagekomen. Bij voortzetting tussen de overlevende vennoten, heeft de erfgenaam van de overledene enkel recht op de verdeling van de vennootschap, overeenkomstig de toestand waarin zij zich ten tijde van het overlijden bevond, en deelt hij in de latere rechten slechts voorzover die een noodzakelijk gevolg zijn van hetgeen verricht werd voor de dood van de vennoot wiens erfgenaam hij is.117 Artikel 42 W. Venn. voorziet dus in de mogelijkheid om voortzettingsen verblijvingsbedingen in de oprichtingsakte van de vennootschap in te lassen en zo uitdrukkelijk het overlijden, de onbekwaamverklaring, het faillissement of het kennelijk onvermogen van een vennoot te regelen.118

1.

DEFINITIE

47.

Ingevolge een voortzettingsbeding wordt de vennootschap, in geval van overlijden van een

vennoot, voortgezet met de resterende vennoten en de erfgenamen van de overleden vennoot.119 De erfgenamen dienen hiervoor vanzelfsprekend de nalatenschap te hebben aanvaard. De voortzetting met de erfgenamen als vennoten, kan facultatief worden gesteld. Zo zou gestipuleerd kunnen worden dat de erfgenamen over een bepaalde termijn beschikken om te beslissen of zij al dan niet als vennoot wensen toe te treden. Bij verloop van deze termijn zouden zij dan enkel nog recht hebben op de uitkering van hun aandeel.120

116

B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 158. Artikel 42 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 118 De intuïtu personae vennootschap wordt, ingevolge artikel 39, 3° en 4° W. Venn., van rechtswege ontbonden door het overlijden, de onbekwaamverklaring of het faillissement of kennelijk onvermogen van één van de vennoten. 119 S., LOOSVELDT, “Aanwas bij maatschap en stille handelsvennootschap”, supra noot 58, 123. 120 F., DE VYLDER, “art. 209 W. Venn.”, in H., BRAECKMANS, K., GEENS EN E., WYMEERSCH (eds.), Vennootschappen en verenigingen. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, 5 dln., Antwepren, Kluwer Rechtswetenschappen, losbl., 4. (hierna verkort F., DE VYLDER, “art. 209 W. Venn.”) 117

27

Er wordt aanvaard dat de werking van het voortzettingsbeding niet tot het eerste overlijden beperkt is, maar daarentegen blijft gelden voor het overlijden van de opeenvolgende generaties vennoten. 121 Om toch enige discussie hieromtrent te vermijden, is het aangewezen om de toepassing van het beding uitdrukkelijk in het voortzettingsbeding op te nemen. 48.

In tegenstelling tot de uitwerking van een voortzettingsbeding, wordt de vennootschap bij de

toepassing van een verblijvingsbeding niet voortgezet met de erfgenamen van de overleden vennoot. Een verblijvingsbeding zorgt er namelijk voor dat de vennootschap wordt verdergezet tussen de resterende vennoten, waarbij de erfgenamen van de erflater-vennoot, krachtens artikel 42 W. Venn., enkel recht hebben op de uitkering van een scheidingsaandeel. 122 Teneinde onnodige discussies te vermijden, is het aangewezen om in het vennootschapscontract bij de opname van een verblijvingsbeding, duidelijk te preciseren in welke verhouding het aandeel van de overleden vennoot aan de overige vennoten verblijft en op welke manier de waarde van de delen zal worden bepaald (infra randnr. 59).123

2.

GELDIGHEIDSVEREISTEN

49.

Zowel het voortzettingsbeding als het verblijvingsbeding zijn onderworpen aan specifieke

geldigheidsvoorwaarden. Deze voorwaarden zijn voor beide bedingen verschillend.

2.1. 50.

VOORTZETTINGSBEDING Vooreerst zijn er de geldigheidsvoorwaarden van het voortzettingsbeding. Het voortzettingsbeding

kan zowel uitdrukkelijk als stilzwijgend bedongen worden. 124 Om van een stilzwijgend beding te kunnen uitgaan, dient de wil tot voortzetting van de vennootschap zeker te zijn. 125 Deze wil tot voortzetting kan volgens bepaalde rechtspraak en rechtsleer, onder meer blijken uit het doel van de vennootschap, de lange contractuele duur van de vennootschap en de leeftijd van de contractanten. 126 Bepaalde auteurs leiden de stilzwijgende wil tot voortzetting na overlijden zelfs af uit de vrije overdraagbaarheid van de aandelen.127

121

J., RONSE, K., VANHULLE, J.-M., NELISSEN GRADE en B., VAN BRUYNSTEGEM, “Overzicht van rechtspraak (1968-1977) – vennootschappen”, TPR 1978, nr. 158, 797; Het kwam uitdrukkelijk aan bod in een uitspraak van het Hof van Beroep te Gent. (Gent 9 mei 1969, REV. PRAT. SOC. 1970, nr. 5598, 241) 122 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 174. 123 S., LOOSVELDT, “Aanwas bij maatschap en stille handelsvennootschap”, supra noot 55, 125. 124 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 159. 125 L., GUILLOUARD, Traité du contrat de société: livre III, titre IX du Code Civil , Paris, Pedone-Lauriel, 1892, 385; C., HOUPIN en H., BOSVIEUX, Traité général théorique et pratique des sociétés civiles et commerciales et des associations , Paris, Librairie de la société du recueil Sirey, 1925, 256. 126 Cass.fr.req. 23 oktober 1906, RPS 1907, nr. 1789, 121; B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 159. 127 L., GUILLOUARD, Traité du contrat de société: livre III, titre IX du Code Civil , Paris, Pedone-Lauriel, 1892, 385; C., HOUPIN en H., BOSVIEUX, Traité général théorique et pratique des sociétés civiles et commerciales et des associations, Paris, Librairie de la société du recueil Sirey, 1925, 256.

28

51.

De overeenkomst tot voortzetting moet dateren van voor de ontbinding zelf. Dit is logisch, want het

doel van een voortzettingsbeding is nu net de ontbinding ex artikel 39 W. Venn. te voorkomen. Indien men toch pas na de ontbinding van de vennootschap tot verderzetting beslist, kan deze verderzetting enkel bekomen worden door het oprichten van een nieuwe vennootschap. 128 De toepassing van een geldig, tijdig bedongen voortzettingsbeding, zorgt dus voor de verderzetting van dezelfde vennootschap, zij het dan met andere vennoten, namelijk de erfgenamen van de erflatervennoot.

Bij

vennootschappen

met

rechtspersoonlijkheid,

heeft

de

toepassing

voortzettingsbeding eveneens de continuïteit van de rechtspersoonlijkheid tot gevolg. 52.

van

een

129

De opvolging door de erfgenamen van de overleden vennoot kan automatisch of na aanvaarding

plaatsvinden. De opvolging vindt automatisch plaats, indien geen bijkomende rechtshandeling in de vorm van een wilsverklaring vereist is om de erfgenamen tot de vennootschap toe te laten. 130 De erfgenamen zijn dan vennoot van zodra zij de nalatenschap aanvaarden. Indien enkele erfgenamen de nalatenschap verwerpen, zal de vennootschap worden voortgezet met de overlevende vennoten, en de aanvaardende erfgenamen.131 Hebben echter alle erfgenamen de nalatenschap verworpen, dan wordt de vennootschap ontbonden.132 De voortzetting van de vennootschap, en dus het voorkomen van de ontbinding ex artikel 39 W. Venn., was immers enkel mogelijk met de personen die aangeduid werden in het voortzettingsbeding. Deze ontbinding tengevolge van de algehele verwerping van de nalatenschap, kan evenwel voorkomen worden door subsidiair in een verblijvingsbeding te voorzien en er zo voor te zorgen dat de vennootschap kan worden verdergezet met de overlevende vennoten alleen ( infra randnr. 187). De opvolging door de erfgenamen kan ook aan voorwaarden onderworpen zijn. Er kan bedongen worden dat de erfgenamen van de overleden vennoot, door de resterende overlevende vennoten, als vennoten aanvaard moeten worden. De resterende vennoten zijn hierbij vrij om ofwel alle, ofwel slechts enkele erfgenamen te aanvaarden of te weigeren. Evenwel dient hierbij te worden opgemerkt dat bij weigering van alle erfgenamen als vennoten, de vennootschap zal worden ontbonden. 133 Deze ontbinding heeft dezelfde ratio legis als hiervoor vermeld, namelijk de regel dat de vennootschap slechts kan voortgezet worden met de personen die aangeduid werden in het voortzettingsbeding. Het is derhalve aan te raden om in het voortzettingsbeding de voorwaarden, waarvan de opvolging door erfgenamen afhankelijk is gesteld, uitdrukkelijk en nauwkeurig te omschrijven. Vooreerst dient bepaald te worden dat de overlevende vennoten ofwel alle erfgenamen samen kunnen aanvaarden of weigeren, ofwel elke erfgenaam afzonderlijk kunnen aanvaarden of weigeren. Daarnaast kan ook bedongen worden dat de

128

B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 160. B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 167. 130 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 160. 131 Artikel 786 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 132 E., WYMEERSCH en H., DE WULF, Vennootschappen & Verenigingen, onuitg. Syllabus faculteit rechtsgeleerdheid UGent, 2008, 242. 133 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 161. 129

29

vennootschap, bij weigering van alle erfgenamen, niet ontbonden wordt, maar wordt verdergezet met de overlevende vennoten. 53.

De voortzetting van de vennootschap met de erfgenamen van de overleden vennoot, kan in de

praktijk soms voor problemen zorgen. De erfgenamen moeten immers over de bekwaamheid beschikken die vereist is om vennoot te worden. Zo is er vaak een probleem bij vennootschappen die gesloten zijn tussen vrije beroepsuitoefenaars. De vereiste om vennoot te worden is in deze immers het uitoefenen van dit vrije beroep.134 Een vergelijkbaar en meer voorkomend probleem is de vererving door minderjarigen, namelijk, meer specifiek, wanneer deze minderjarigen, na aanvaarding van de nalatenschap, naast de hoedanigheid van vennoot eveneens de hoedanigheid van handelaar verwerven. 135 Om handelaar te zijn, moet men immers handelingsbekwaam zijn. Aangezien een minderjarige tot aan de leeftijd van 18 jaar onbekwaam is, is het hem tot die leeftijd verboden de hoedanigheid van handelaar aan te nemen. Het is echter wel mogelijk dat de voogd van de minderjarige de handelszaak, die de minderjarige ingevolge een nalatenschap heeft verkregen, voortzet. De voogd heeft hiertoe een bijzondere machtiging van de vrederechter nodig.136 De hele problematiek betreffende vererving door minderjarigen, speelt echter niet wanneer het deel van een stille vennoot na diens overlijden wordt overgedragen.137 De hoedanigheid van stille vennoot brengt immers niet de hoedanigheid van handelaar met zich mee. De techniek van de stille vennoot, wordt dan ook vaak als de oplossing van het probleem rond minderjarigheid gezien. Men zou kunnen bedingen dat de vennootschap wordt verdergezet met de erfgenamen van de overleden vennoot, en dit met de uitdrukkelijke bepaling dat ingeval een van deze erfgenamen handelingsonbekwaam zou zijn, deze als stille vennoot aan de vennootschap wordt toegevoegd. Zodoende blijft het voortzettingsbeding haar gelding behouden en is de problematiek rond minderjarigheid omzeild. 138 54.

De opvolging, binnen de vennootschap, door de erfgenamen van de overleden vennoot, moet

bekendgemaakt worden. Artikel 74 W. Venn. verplicht immers de openbaarmaking van de akten die bepalingen wijzigen waarvoor het Wetboek van Vennootschappen de bekendmaking voorschrijft, alsook de openbaarmaking van het uitreksel uit de akten betreffende de benoeming en ambtsbeëindiging van onder meer de personen die gemachtigd zijn de vennootschap te besturen en te verbinden. Het wordt evenwel in de rechtsleer betwist of die verplichting tot openbaarmaking wel geldt bij een wijziging in de samenstelling van de vennootschap ten gevolge van de loutere uitwerking van een statutaire bepaling, in deze het voortzettingsbeding.139 Toch moet hier, mijns inziens, voorkeur gegeven worden aan de strekking die de bekendmaking van de opvolging, door de erfgenamen van de overleden vennoot, wel als verplicht beschouwd, en dit om geen afbreuk te doen aan artikel 69, 4° W. Venn. Dit artikel vereist de openbaarmaking van het uittreksel van de oprichtingsakte, met hierin een nauwkeurige opgave van de identiteit van de hoofdelijk aansprakelijke vennoten, de oprichters en de vennoten die hun inbreng nog

134

F., DE VYLDER, “art. 209 W. Venn.”, supra noot 120, losbl. F., DE VYLDER, “art. 209 W. Venn.”, supra noot 120, losbl. 136 Artikel 410, 12° Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 137 F., DE VYLDER, “art. 209 W. Venn.”, supra noot 120, losbl. 138 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 166. 139 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 167. 135

30

niet volledig hebben volstort. Een wijziging in de vennootschapssamenstelling, door de opvolging van een vennoot, brengt een wijziging van de hoofdelijk aansprakelijke vennoten met zich mee. Dergelijke wijziging moet aldus bekendgemaakt worden om de betrouwbaarheid van het eerder gepubliceerde uittreksel te behouden.140 55.

Tenslotte nog een laatste opmerking omtrent de geldigheid van voortzettingsbedingen. De

letterlijke tekst van artikel 42 W. Venn. heeft het over de voortzetting van de vennootschap met ‘de erfgenaam’ van de overleden vennoot. Door deze woordkeuze is er in de rechtsleer een omvangrijke discussie ontstaan omtrent de draagwijdte van het begrip “erfgenaam” en de geldigheid van een voortzettingsbeding met slechts enkele erfgenamen. Deze discussie heeft ook betrekking op de eventuele verenigbaarheid van het voortzettingsbeding met het verbod op bedingen betreffende nietopengevallen nalatenschappen. Op deze discussie wordt later uitvoerig ingegaan. ( infra randnrs. 84-90)

2.2. 56.

VERBLIJVINGSBEDING Naast

de

geldigheidsvoorwaarden

geldigheidsvoorwaarden

voor

het

voor

verblijvingsbeding.

het

voortzettingsbeding,

Zoals

eerder

zijn

gestipuleerd,

er

voorziet

ook het

verblijvingsbeding in het verderzetten van de vennootschap met de nog resterende vennoten (supra randnr. 48). Deze verderzetting veronderstelt vanzelfsprekend dat de vennootschap meer dan twee vennoten telt.141 Zoniet leidt het overlijden van een van de vennoten immers tot éénhoofdigheid. Deze éénhoofdigheid resulteert in een vennootschap zonder (volkomen) rechtspersoonlijkheid automatisch in de ontbinding.142 57.

Het verblijvingsbeding houdt in principe geen overtreding in van het verbod op een

leeuwenbeding,143 indien elke vennoot een even grote kans heeft om eerst te overlijden en elke vennoot derhalve ook een even grote kans heeft om het aandeel van zijn mede-vennoot te verwerven. Dit impliceert dat een groot leeftijdsverschil tussen de vennoten, een verschillende gezondheid of een merkbaar verschillende inbreng van de vennoten ervoor zorgt dat het verblijvingsbeding riskeert om als een leonijns beding beschouwd te worden. 144 Enkel het verblijvingsbeding met gelijke kansen ontsnapt dus aan het verbod, gezien er in dat geval immers aan geen enkele vennoot de volledige winst wordt beloofd, noch wordt enige vennoot uitgesloten van zijn deelname in het verlies.

140

De wijziging van eerder bekendgemaakte bepalingen, dient openbaar gemaakt te worden. Artikel 74, 1° Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999. 141 J., DU MONGH, “Vennootschapsclausules en erfrecht”, in J., VAN DEN HEUVEL (ed.), Liber amicorum Jozef Van Den Heuvel, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1999, 731. (hierna verkort J., DU MONGH, “Vennootschapsclausules en erfrecht”) 142 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 174. 143 Dit verbod wordt omschreven in artikel 32 W. Venn.; K., GEENS, “Croupier, tontine en fiducia: over eigendom en controle in de familiale onderneming”, in H., COUSY, E., DIRIX, S., STIJNS, J., STUYCK, D., VAN GERVEN, (eds.), Liber amicorum Walter van Gerven, Deurne, Kluwer, 2000, 391. (hierna verkort K., GEENS, “Croupier, tontine en fiducia”) 144 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 193.

31

58.

Bij het verblijvingsbeding komen de aandelen van de overleden vennoot aan de overlevende

vennoten toe en dus niet aan de erfgenamen. Daarom voorziet artikel 42 W. Venn. in een vergoeding voor die erfgenamen. Volgens het tweede deel van artikel 42 W. Venn. heeft de erfgenaam bij toepassing van een verblijvingsbeding, recht op: “de verdeling van de vennootschap, overeenkomstig de toestand

waarin zij zich ten tijde van het overlijden bevond, en hij deelt in de latere rechten slechts voorzover die een noodzakelijk gevolg zijn van hetgeen verricht werd voor de dood van de vennoot wiens erfgenaam hij is”. 145 Een letterlijke interpretatie van dit artikel zou impliceren dat het overlijden van een vennoot aanleiding geeft tot de verdeling in natura van het vennootschapsvermogen.146 De erfgenamen zouden dan recht hebben op een deel van de activa van de vennootschap zelf. Deze interpretatie kan echter desastreuze gevolgen hebben voor de werking van de vennootschap. Zij kan zelfs de verderzetting van de vennootschap volledig onmogelijk maken. Aangezien die verderzetting nu net het doel is van artikel 42 W. Venn., kan het onmogelijk de bedoeling van de wetgever zijn om dit artikel zo te interpreteren. Daarom wordt aangenomen dat onder de woorden “recht op verdeling van de vennootschap” verstaan moet worden “recht op de waarde van het aandeel van de overleden vennoot in de activa”. 147 59.

De waarde van het aandeel van de overleden vennoot in de activa van de vennootschap, waarop

de erfgenaam recht heeft, wordt het scheidingsaandeel genoemd. Dit scheidingsaandeel moet volgens artikel 42 W. Venn. bepaald worden door het verschil van de waarde van de activa en deze van de passiva, verhoogd met de opbrengsten die het gevolg zijn van hetgeen verricht werd voor het overlijden van de vennoot. De wetgever lijkt hier dus de liquidatiewaarde van het aandeel te beschouwen als de minimumwaarde voor het scheidingsaandeel. 148 Deze opvatting is echter te simplistisch en voldoet niet meer aan de moderne opvattingen betreffende de waardebepaling van aandelen van een vennootschap. De vennootschap moet immers als going concern beschouwd worden, wat de waardebepaling in de praktijk vaak veel complexer maakt.149 Om discussies omtrent de waardebepaling van het scheidingsaandeel te voorkomen, kunnen de vennoten in de statuten stipuleren hoe de waardering dient te gebeuren. Deze waardering kan op verschillende wijzen gebeuren. Hierbij moet telkens rekening gehouden worden met het feit dat de bedingen die de waardebepaling regelen, in overeenstemming moeten zijn met artikel 1591 B.W. 150 Dit artikel houdt de verplichting in dat de koopprijs bepaald moet zijn en dat zij door de partijen moet worden vastgesteld. Het beding moet aldus voldoende duidelijk en concreet bepalen hoe de waardering van de aandelen dient te gebeuren.

145

J., BAEL, Het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen, Mechelen, Kluwer, 2006, 733. (hierna verkort J., BAEL, Het verbod) 146 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 175. 147 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 735. 148 S., DEVOS, “Een maatschap is maatwerk”, supra noot 16, 283. 149 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 736. 150 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 179.

32

Een eerste mogelijkheid is de waarde van het scheidingsaandeel in de vennootschapsovereenkomst forfaitair te bepalen. Deze forfaitaire bepaling is echter niet zonder risico, men flirt namelijk met het verbod op een leeuwenbeding.151 De vennoot dient bij de overdracht van zijn aandeel immers niet enkel zijn aandeel in de activa van de vennootschap over te dragen, maar tevens zijn aandeel in de winsten van de vennootschap. Bedingen die heel ongunstig zijn voor de erfgenamen, zijn reeds in vroegere rechtspraak nietig verklaard wegens hun leonijns karakter. 152 Sommige rechtsleer aanvaardt dit echter niet en beweert dat het kanskarakter van het verblijvingsbeding, dat ligt in de begunstigde van dat beding, ervoor zorgt dat er geen sprake kan zijn van een schending van het leonijns verbod. 153 Dit laatste argument dient mijns inziens genuanceerd te worden, gezien een verblijvingsbeding, zoals voormeld ( supra randnr. 57), enkel aan het verbod op leeuwenbedingen ontsnapt, indien het beding daadwerkelijk tussen partijen met gelijke kansen, op vlak van leeftijd, gezondheid, inbreng, e.d., gesloten werd. Een tweede mogelijkheid bestaat erin de waarde van de aandelen elk jaar in een besluit te laten vastleggen door de vennoten of een orgaan van de vennootschap. 154 Deze manier van waardebepaling dient in de statuten te worden opgenomen. De statuten kunnen dan eveneens de criteria vastleggen waarop de waardebepaling gebaseerd moet zijn. 155 Sommige auteurs stellen hieromtrent zelfs dat het verplicht is om de criteria tot waardebepaling in de statuten vast te leggen. Zij menen dat een vrije waardebepaling door de vennoten of de organen van de vennootschap, ongeldig is. 156 Anderen zijn dan weer van mening dat het ontbreken van criteria voor de waardebepaling van de aandelen, er enkel op wijst dat de vennoten of het orgaan die de waarde moet bepalen, dit aan de hand van de meest geschikte methode moet doen.157 Beide strekkingen aanvaarden dus wel probleemloos de mogelijkheid van de waardebepaling door de vennoten of de organen, maar zijn het niet eens over de criteriabepaling. Een derde mogelijkheid is deze waarbij de waarde van een aandeel bepaald wordt aan de hand van de gegevens zoals zij blijken uit de laatst opgemaakte jaarrekening, vastgesteld in het jaar van het overlijden van de vennoot. Dergelijke waardebepalingen moeten ter goede trouw worden uitgevoerd. 158, 159

151

Artikel 32 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 177. 153 K., GEENS, “Croupier, tontine en fiducia”, supra noot 143, 391. 154 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 740. 155 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 740, voetnoot 2053. 156 J., VAN RYN, Principes de droit commercial, I, Brussel, Bruylant, 1954, 366, nr. 548. 157 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 740, voetnoot 2053 in fine. 158 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 178. 159 J., RONSE, “Overzicht van rechtspraak (1964-1967) – vennootschappen”, TPR 1967, nr. 162, 711; J., RONSE, K., VANHULLE, J.-M., NELISSEN GRADE en B., VAN BRUYNSTEGEM, “Overzicht van rechtspraak (1968-1977) – vennootschappen”, supra noot 121, 890-891. 152

33

Tenslotte is er nog de meest toegepaste vorm van waardebepaling van aandelen, namelijk de waardebepaling door een deskundige. Het is aanvaard dat de statuten de aanstelling van een onafhankelijk expert stipuleren. 160 Deze expert moet de aandelen waarderen aan de hand van bepaalde criteria die al dan niet statutair bepaald zijn. De statuten bepalen dus dat er een deskundige dient aangesteld te worden, maar zij bepalen niet noodzakelijk wie die deskundige precies moet zijn. De deskundige kan door een derde aangeduid worden. Deze manier van waardebepaling wordt algemeen als geldig aanvaard. Er wordt immers aangenomen dat een beding, die de waardebepaling overlaat aan een door derden aangeduide deskundige, in overeenstemming is met artikel 1591 B.W. 60.

161

Zoals gezegd verkrijgen de erfgenamen van de overleden vennoot dus een recht op de waarde

van de aandelen van de overleden vennoot, in de activa van de vennootschap. Hoewel de erfgenamen hierdoor geen vennoot van de vennootschap worden, blijven zij toch in hun hoedanigheid van rechtsopvolger van de overleden vennoot, hoofdelijk gehouden voor de schulden van de vennootschap, die bestaan op het ogenblik van het overlijden. 162 Deze hoofdelijke gehoudenheid blijft wel, voor elk van hen, beperkt tot hun aandeel in de vennootschap. 163 Om eventuele problemen omtrent de gehoudenheid tot voldoening van de vennootschapsschulden te voorkomen, kunnen de erfgenamen de nalatenschap van de overleden vennoot, aanvaarden onder voorrecht van boedelbeschrijving. 164 In dat geval zijn zij slechts gehouden tot betaling van de schulden en lasten van de nalatenschap, ten belope van de waarde die zij uit de nalatenschap verkregen hebben.165

3.

BESLUIT

61.

Uit de voormelde uiteenzetting blijkt dus dat een voortzettingsbeding ervoor zorgt dat de

vennootschap bij het overlijden van een vennoot, wordt voortgezet met de resterende vennoten en de aanvaardende erfgenamen van de erflater-vennoot. Dit beding kan zowel uitdrukkelijk als stilzwijgend bedongen worden en dient te dateren van voor de ontbinding zelf. Het is toegelaten dat het beding een aantal voorwaarden oplegt waaraan de erfgenamen van de erflater-vennoot dienen te voldoen, teneinde tot de vennootschap toegelaten te worden. De voortzetting van de vennootschap met de erfgenamen van de overleden vennoot, verloopt dan ook niet altijd probleemloos. 62.

Een verblijvingsbeding bepaalt dan weer, in tegenstelling tot een voortzettingsbeding, dat de

vennootschap zal worden voortgezet met de resterende vennoten en dus niet met de erfgenamen van de overleden vennoot. Deze laatste hebben enkel recht op de uitkering van een scheidingsaandeel. De waardebepaling van dit scheidingsaandeel, wordt het best in de statuten geregeld, dit teneinde

160

S., DEVOS, “Een maatschap is maatwerk”, supra noot 16, 284. B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 179. 162 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 180. 163 Artikel 870 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 164 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 180. 165 Artikel 802 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 161

34

discussies te vermijden. De toepassing van een verblijvingsbeding vereist logischerwijs dat de vennootschap uit meer dan twee vennoten bestaat, zoniet wordt zij immers éénhoofdig. 63.

Wanneer de beide bedingen op een geldige wijze geformuleerd worden, resulteren zij dus, elk op

hun manier, in de voortzetting van een vennootschap en vermijden zij zo een eventuele ontbinding.

35

HOOFDSTUK 4 VERZOENBAARHEID MET

HET VERBOD OP

BEDINGEN

BETREFFENDE TOEKOMSTIGE NALATENSCHAPPEN

64.

Zoals gestipuleerd regelen zowel het voortzettingsbeding als het verblijvingsbeding de overgang

van aandelen bij het overlijden van een vennoot. Deze regeling van de overdraagbaarheid mortis causa van de aandelen, moet getoetst worden aan het verbod op overeenkomsten betreffende toekomstige nalatenschappen, zoals omschreven in artikel 1130, 2e lid B.W.166 Dit artikel stelt immers dat men een nalatenschap, die nog niet is opengevallen, niet kan verwerpen en evenmin omtrent zodanige nalatenschap enig beding kan maken, zelfs niet met toestemming van hem wiens nalatenschap het betreft, tenzij in de gevallen bij de wet bepaald. 167 Het is aldus naar Belgisch recht verboden om de nalatenschap bij overeenkomst te regelen. Overeenkomsten betreffende niet-opengevallen nalatenschappen worden beschouwd als zijnde strijdig met de openbare orde en de goede zeden. Zij zijn dan ook absoluut nietig. 168 Het verbod is er gekomen uit vrees voor immorele speculaties en uit afkeer voor het aan banden leggen van het vrije testeerrecht.169

1.

VERBODEN ERFOVEREENKOMST

65.

Het door de wet bepaalde verboden karakter van een erfovereenkomst zorgde ervoor dat er

naderhand in de rechtspraak en rechtsleer een technisch-juridische definitie van het begrip ‘verboden erfovereenkomst’ tot stand kwam. Meer bepaald werd door J. VERSTRAETE de huidig frequent gehanteerde definitie van een verboden erfovereenkomst afgeleid uit de beginselenarresten 170 hieromtrent geveld door het Hof van Cassatie.171 VERSTRAETE definieerde de verboden erfovereenkomst als volgt: “elk

beding waardoor louter eventuele rechten op een toekomstige nalatenschap of een bestanddeel ervan worden toegekend, gewijzigd of afgestaan”. 172

166

J., VERSTRAETE, “Erfovereenkomsten”, supra noot 57, 138. Artikel 1130, 2e lid W Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 168 Cass. 28 november 1946, J.T., 1946, 627 ;J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 718. 169 J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 718. 170 Cass. 16 oktober 1959, RW, 1959-60, 1493 en Cass. 10 november 1960, PAS., 1961, 259. 171 J., VERSTRAETE, J., FACQ en A., VERSTRAETE, “Art. 791 B.W.”, in M., COENE, W. PINTENS en A., VASTERSAVENDTS, (eds.), Erfenissen, schenkingen en testamenten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Kluwer, Mechelen, 4 dln., losbl. (hierna verkort J., VERSTRAETE, J., FACQ en A., VERSTRAETE, “Art. 791 B.W.”) 172 J., DU MONGH, “Vennootschapstechnieken bekeken vanuit het Burgerlijk Wetboek”, in W., PINTENS en J., DU MONGH, (eds.), Familiaal vermogensbeheer: het Burgerlijk Wetboek na 200 jaar nog actueel, Antwerpen, Intersentia, 2004, 223. (hierna verkort J., DU MONGH, “Vennootschapstechnieken”) 167

36

Deze definitie kan volgens de rechtsleer worden opgedeeld in vijf afzonderlijke begrippen. Indien de overeenkomst aan deze vijf begrippen (vereisten) voldoet, wordt zij als verboden beschouwd.

1.1. 66.

BEDING Het moet vooreerst gaan om een beding. Onder het begrip ‘beding’ worden zowel

overeenkomsten als eenzijdige verbintenissen begrepen.173 Een echte overeenkomst is derhalve niet vereist. Dit heeft tot gevolg dat strikt gezien ook een beding in de statuten of in een vennootschapsovereenkomst onder het verbod valt, zelfs indien men twijfelt over het zuivere contractuele karakter

van

deze

statutaire

bedingen.

De

bedingen

die

opgenomen

zijn

in

een

aandeelhoudersovereenkomst kunnen uiteraard ook onder het verbod vallen. 174

1.2. 67.

VERBINTENIS Het moet tevens om een verbintenis gaan. De bedinger moet zich ten aanzien van de niet-

opengevallen nalatenschap verbinden.175 Hij mag zijn vrijheid niet behouden. Een loutere belofte voldoet niet aan deze voorwaarde, zij vormt geen verbintenis en valt dus niet onder het verbod. 176 Statutaire bepalingen en andere bedingen omtrent het latere lot van de aandelen, houden daarentegen wel een definitief engagement in. Wanneer zij de overdracht van aandelen bij overlijden regelen, houden zij dus weldegelijk een verbintenis in.177

1.3. 68.

AFWIJKEN VAN DE WETTELIJKE REGELING Als derde vereiste moet het beding afwijken van de wettelijke devolutie. Bedingen die een loutere

bevestiging zijn van hetgeen door de wet voorzien is, worden dus niet geviseerd. 178 Dit laatste geldt evenwel slechts onder de voorwaarde dat het beding de enige wettelijke regeling terzake betreft. Van zodra er verschillende regelingen mogelijk zijn en men de bevestiging van een van die regelingen bedingt, worden de andere erfrechtelijke mogelijkheden contractueel uitgesloten en valt het beding opnieuw onder het verbod.179

173

J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 719. L., WEYTS, “Vennootschapsrecht en erfrecht”, in Jan Ronse Instituut, (ed.), Knelpunten van 30 jaar vennootschapsrecht. Zoeken naar oplossingen voor de 21ste eeuw, Kalmthout, Biblio, 1999, 54. (hierna verkort L., WEYTS, “Vennootschapsrecht en erfrecht”) 175 J., VERSTRAETE, J., FACQ en A., VERSTRAETE, “Art. 791 B.W.”, supra noot 171, losbl. 176 J., DU MONGH, “Vennootschapstechnieken”, supra noot 172, 224. 177 J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 720. 178 J., VERSTRAETE, J., FACQ en A., VERSTRAETE, “Art. 791 B.W.”, supra noot 171, losbl. 179 M., PUELINCKX-COENE, Erfrecht, Antwerpen Kluwer, 1996, 258; J., VERSTRAETE, J., FACQ en A., VERSTRAETE, “Art. 791 B.W.”, supra noot 171, losbl. en J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 720. 174

37

69.

Uit deze derde vereiste kan dan ook worden afgeleid dat de clausules waarin wordt bedongen dat

de vennootschap zal worden voortgezet met alle erfgenamen van de erflater-vennoot en dit zonder onderscheid, niet onder het verbod vallen, daar zij geen uitzondering op de wettelijke regeling inhouden.180 Clausules die daarentegen de uitsluiting van de erfgenamen bedingen zodat zij de aandelen als zodanig niet erven, maar slechts recht hebben op de tegenwaarde ervan, vallen dan wel weer onder het verbod, aangezien zij wel een uitzondering op de wettelijke regeling inhouden. 181

1.4. 70.

TOEKOMSTIGE NALATENSCHAP De verboden erfovereenkomst dient betrekking te hebben op de rechten die zich normaal in een

toekomstige (nog niet opengevallen) nalatenschap bevinden. Zij moet dus met andere woorden betrekking hebben op de rechten in de nalatenschap van een persoon die, op het ogenblik van het opstellen van het beding, nog in leven is. Deze vereiste heeft tot gevolg dat de erfovereenkomst niet verboden is wanneer zij een ander vermogen dan dit van een nog niet opengevallen nalatenschap tot voorwerp heeft. Zo blijft een overeenkomst omtrent een vennootschapsvermogen buiten het toepassingsgebied van het verbod en dit ongeacht het feit dat dergelijke overeenkomsten een rechtstreekse weerslag op de erfrechten kunnen hebben. 182 71.

Het verbod geldt zowel voor de erfovereenkomsten die betrekking hebben op een volledige

toekomstige nalatenschap als deze die slechts betrekking hebben op een deel ervan. 183 Er wordt eveneens geen onderscheid gemaakt tussen overeenkomsten betreffende de rechten in de nalatenschap van een contractspartij en deze betreffende de rechten in de nalatenschap van een derde. Beiden vallen onder het verbod.184 Indien de overeenkomst ten dele slaat op de rechten in een nog niet opengevallen nalatenschap en ten dele op de rechten in een reeds opengevallen nalatenschap, kan de overeenkomst in haar geheel nietig verklaard worden indien de feitenrechter tot de ondeelbaarheid van de overeenkomst besluit. Er dient vervolgens nog te worden opgemerkt dat er voor de kwalificatie van de overeenkomst rekening wordt gehouden met de werkelijke inhoud van de overeenkomst en niet met de kwalificatie die de partijen eraan geven.185

180

J., DU MONGH, “Vennootschapstechnieken”, supra noot 172, 224. L., WEYTS, “Vennootschapsrecht en erfrecht”, supra noot 174, 54. 182 J., VERSTRAETE, J., FACQ en A., VERSTRAETE, “Art. 791 B.W.”, supra noot 171, losbl.; J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 720 en L., WEYTS, “Vennootschapsrecht en erfrecht”, supra noot 174, 54. 183 J., VERSTRAETE, J., FACQ en A., VERSTRAETE, “Art. 791 B.W.”, supra noot 171, losbl. 184 J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 720. 185 J., VERSTRAETE, J., FACQ en A., VERSTRAETE, “Art. 791 B.W.”, supra noot 171, losbl. 181

38

1.5. 72.

LOUTER EVENTUELE RECHTEN Als vijfde en laatste vereiste moet de erfovereenkomst over louter eventuele rechten gaan. Hierbij is

vooral de benaming ‘louter’ van cruciaal belang. Er dient immers een onderscheid gemaakt te worden tussen ‘louter eventuele rechten’ en ‘gewone eventuele rechten’. 186 Een louter eventueel recht is geen recht, maar slechts een loutere verwachting en heeft geen juridische betekenis. 187 Van deze rechten is men niet zeker dat zij er bij het openvallen van de nalatenschap nog zullen zijn, aangezien de erflater tijdens zijn leven het vrij beschikkingsrecht over deze rechten behoudt. Een gewoon eventueel recht is daarentegen wel een recht met juridische betekenis. Over deze rechten heeft de erflater echter individueel geen vrije beschikking meer, daar zij reeds op termijn zijn vermaakt. 188 In het kader van de erfovereenkomsten, die betrekking hebben op een nalatenschap van een persoon die nog in leven is en waarbij de erfgerechtigden van die persoon dus nog niet weten waaruit zijn nalatenschap zal bestaan, is deze nalatenschap een loutere verwachting. Bedingen die betrekking hebben op de goederen uit dergelijke nalatenschap, verlenen bijgevolg louter eventuele rechten wanneer zij enkel hun uitwerking zullen vinden indien de goederen bij het openvallen van de nalatenschap nog tot deze nalatenschap behoren.189 De erflater heeft aldus enkel zijn toekomstige nalatenschap gebonden, niet zichzelf. Hij behoudt het recht om tijdens zijn leven over zijn goederen te beschikken. 190 73.

Uit deze definiëring van een louter eventueel recht, zou kunnen afgeleid worden dat

vennootschapsclausules die de beperkte overgang van aandelen regelen, als overeenkomsten betreffende louter eventuele rechten moeten worden beschouwd. Bij dergelijke clausules behouden de vennoten immers hun recht om tijdens hun leven vrij over hun aandelen te beschikken waardoor het onzeker is of deze aandelen bij het overlijden van die vennoten nog tot de nalatenschap zullen behoren. Het gaat dus om een loutere verwachting.191

1.6. 74.

SANCTIE Aangezien de erfovereenkomsten in strijd met de openbare orde en de goede zeden worden

geacht, is de sanctie voor dergelijke overeenkomsten de absolute nietigheid. Deze nietigheid kan worden ingeroepen door ieder die er juridisch belang bij heeft en zij moet tevens ambtshalve door de rechter worden opgeworpen, naar aanleiding van een geschil dat hem is voorgelegd. De nietigheid kan in elke stand van het geding worden opgeworpen. Dit kan zelfs voor de eerste maal in Cassatie. 192

186

J., VERSTRAETE, J., FACQ en A., VERSTRAETE, “Art. 791 B.W.”, supra noot 171, losbl. J., VERSTRAETE, J., FACQ en A., VERSTRAETE, “Art. 791 B.W.”, supra noot 171, losbl. 188 L., WEYTS, “Vennootschapsrecht en erfrecht”, supra noot 174, 55. 189 J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 722. 190 J., VERSTRAETE, J., FACQ en A., VERSTRAETE, “Art. 791 B.W.”, supra noot 171, losbl. 191 L., WEYTS, “Vennootschapsrecht en erfrecht”, supra noot 174, 55. 192 J., VERSTRAETE, J., FACQ en A., VERSTRAETE, “Art. 791 B.W.”, supra noot 171, losbl. 187

39

1.7. 75.

BESLUIT De voorgaande analyse van het begrip ‘verboden erfovereenkomst’ toont aan dat een

vennootschapsovereenkomst of -clausule die de erfovergang van aandelen regelt, het risico loopt om als verboden erfovereenkomst gekwalificeerd te worden. 193 Zij houdt immers een beding in waarin het latere lot van de aandelen wordt geregeld wat ertoe kan leiden dat er wordt afgeweken van de wettelijke devolutie. Zoals gestipuleerd zouden dergelijke vennootschapsclausules ook als overeenkomsten betreffende louter eventuele rechten kunnen beschouwd worden.

2.

ALGEMENE VENNOOTSCHAPSRECHTELIJKE UITZONDERING: ART. 42 W. VENN.

76.

Verboden erfovereenkomsten worden evenwel niet altijd nietig verklaard. De wet voorziet immers in

een aantal uitzonderingen op het verbod. 194 Een van deze uitzonderingen is het artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen.

2.1. 77.

INHOUD EN TOEPASSINGSGEBIED Artikel 42 W. Venn. luidt als volgt: “Indien bedongen is dat de vennootschap in geval van overlijden

van een van de vennoten zal voortduren met zijn erfgenaam, of alleen tussen de overlevende vennoten, moeten deze bepalingen worden nagekomen: in het tweede geval heeft de erfgenaam van de overledene enkel recht op de verdeling van de vennootschap, overeenkomstig de toestand waarin zij zich ten tijde van het overlijden bevond, en hij deelt in de latere rechten slechts voorzover die een noodzakelijk gevolg zijn van hetgeen verricht werd voor de dood van de vennoot wiens erfgenaam hij is.” 195 Dit artikel vormt een uitzondering op artikel 39, 3° W. Venn. dat als algemene regel bepaalt dat de vennootschap eindigt door de dood van een van de vennoten. 196 Artikel 42 W. Venn. biedt immers twee oplossingen aan waardoor de vennootschap ondanks het overlijden van een van haar vennoten toch kan blijven voortbestaan.197 Het artikel voorziet namelijk in de mogelijkheid om voortzettingsen verblijvingsbedingen in de vennootschapsovereenkomst in te lassen.

193

J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 724. J., DU MONGH, “Vennootschapstechnieken”, supra noot 172, 224. 195 Artikel 42 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 196 Artikel 39 van het Wetboek van Vennootschappen bepaalt het volgende: “De vennootschap eindigt: 1° door verloop van de tijd waarvoor zij is aangegaan; 2° door het tenietgaan van de zaak, of door het voltrekken van de handeling; 3° door de dood van een van de vennoten; 4° door de onbekwaamverklaring of het kennelijk onvermogen van een van hen; 5° door de verklaring van een of meer vennoten, dat zij niet langer tot de vennootschap willen behoren.” 197 J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 726. 194

40

Aangezien artikel 42 W. Venn. aldus een wettelijke uitzondering op een algemeen principe vormt, dienen dit artikel en de daarin opgenomen clausules restrictief geïnterpreteerd te worden. 198 78.

Artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen komt in het wetboek voor onder boek II met als

titel “Bepalingen gemeenschappelijk aan alle vennootschappen”. De wettelijke uitzondering uit artikel 42 W. Venn. geldt dus in principe voor alle vennootschapsvormen. Dit dient evenwel genuanceerd te worden. Artikel 42 W. Venn. geldt slechts indien er geen specifieke bepaling, met betrekking tot een bepaalde

vennootschapsvorm,

van

dit

artikel

afwijkt. 199

Artikel

18

van

het

Wetboek

van

Vennootschappen stipuleert immers dat de bepalingen van boek II slechts van toepassing zijn op alle vennootschappen voorzover er in de volgende boeken niet van wordt afgeweken en, wat de handelsvennootschap aangaat, voorzover ze niet strijdig zijn met de wetten en gebruiken van de koophandel.

2.2. 79.

DRAAGWIJDTE Zoals gezegd, is artikel 42 W. Venn. een afwijking op het principe dat de vennootschap eindigt

door de dood van een van de vennoten.200 De vraag is nu in hoeverre artikel 42 W. Venn. met haar twee hypotheses om het einde van de vennootschap te voorkomen, een uitzondering vormt op artikel 1130, 2 e lid B.W. De beide hypotheses uit artikel 42 W. Venn. en hun draagwijdte worden hieronder verder toegelicht.

2.2.1. 80.

VOORTZETTINGSBEDING

Het voortzettingsbeding is zoals hiervoor uiteengezet ( supra randnr. 47) de statutaire bepaling die

stelt dat de vennootschap zal worden voortgezet met de erfgenaam van de overleden vennoot.201 De draagwijdte van het begrip ‘erfgenaam’ zorgt voor heel wat onenigheid in de rechtsleer. 81.

Volgens sommige auteurs dient het begrip ‘erfgenaam’ eng geïnterpreteerd te worden en beperkt

het zich tot de wettelijke erfgenamen en de algemene legatarissen. 202 Zij gaan er dus met andere woorden vanuit dat een bijzonder legataris enkel van een voortzettingsbeding kan genieten indien dit zo in de statuten uitdrukkelijk werd bepaald. Deze auteurs argumenteren dienaangaande dat wanneer een voortzettingsbeding tevens betrekking wenst te hebben op de bijzondere legatarissen, dit beding de term ‘rechtsopvolger’, in plaats van ‘erfgenaam’, dient te hanteren. 203

198

J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 728. J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 721. 200 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 723. 201 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 723. 202 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 168 en J., VERSTRAETE, “Erfovereenkomsten”, supra noot 57, 141, voetnoot 260. 203 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 168. 199

41

Er zijn evenwel ook auteurs die voorstander zijn van de ruime interpretatie van het begrip ‘erfgenaam’. Deze ruime interpretatie impliceert dat zowel de wettelijke, de testamentaire als de contractuele erfgenamen onder het begrip vallen. De auteurs die de voorkeur voor de ruime interpretatie aanhangen, leiden hun zienswijze ondermeer af uit het feit dat de wet niet zelf in een beperking voorziet.204 Volgens BAEL dient de ruime interpretatie tevens gevolgd te worden, daar een enge interpretatie ervoor zou zorgen dat het voortzettingsbeding als een verboden erfovereenkomst beschouwd zou worden, aangezien de erflater-vennoot bij een enge interpretatie de mogelijkheid zou ontnomen worden om bij testament over zijn aandelen te beschikken. 205 BAEL vult zijn zienswijze verder aan door te stellen dat het invoeren van artikel 42 W. Venn. tot doel had de mogelijkheid te bieden om in de statuten te bepalen dat degene die de aandelen erft, toch niet tot de vennootschap wordt toegelaten, maar slechts recht heeft op de uitbetaling van zijn aandeel. Volgens BAEL is de visie dat enkel de door de wetgever aangeduide erfgenamen de plaats van de erflater-vennoot kunnen innemen, aldus in strijd met de ratio legis van artikel 42 W. Venn.206 Hij argumenteert met andere woorden dat het voortzettingsbeding betrekking heeft op alle erfgenamen (wettelijk, testamentair en contractueel) en dat het aan de vennootschap overgelaten wordt om, ingevolge artikel 42 W. Venn., in haar statuten verder te bepalen wie tot de vennootschap zal worden toegelaten. Teneinde discussies te vermijden, is het mijns inziens aangewezen dat de vennootschapsclausules, betreffende de voortzetting van de vennootschap, in de statuten duidelijk omschreven worden, zodat twijfel over de toekomstige voortzetting van de vennootschap vermeden kan worden. 82.

Het loutere feit dat de erfgenamen door het voortzettingsbeding aangewezen worden om de

vennootschap verder te zetten, betekent evenwel nog niet dat zij door dit beding gebonden zijn. Zij dienen hiertoe eerst de nalatenschap te aanvaarden, want de aandelen van de erflater-vennoot vormen immers een onderdeel van de erfrechtelijke boedel. Daar een partiële aanvaarding of verwerping van de nalatenschap onmogelijk is, zullen de erfgenamen slechts kunnen opteren voor ofwel de aanvaarding van de nalatenschap en aldus de gebondenheid door het voortzettingsbeding, ofwel de verwerping van de nalatenschap en dientengevolge het verlies van de rechten van het voortzettingsbeding.207 83.

Naast de voorgaande discussie omtrent de toepassing van een enge, dan wel een ruime

interpretatie van het begrip ‘erfgenaam’, rijst tevens de vraag of men dit begrip in het enkelvoud dan wel in het meervoud dient te interpreteren. Het maakt immers voor de geldigheid van het beding een groot verschil uit of de wetgever enkel een voortzetting met alle erfgenamen beoogde toe te laten, dan wel eveneens een voortzetting met een deel van de erfgenamen.208

204

J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 730, voetnoot 54. J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 726. 206 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 727. 207 J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 730. 208 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 168. 205

42

84.

alle erfgenamen De meerderheid van de rechtsleer gaat ervan uit dat de wetgever in 1804 enkel een voortzetting

met alle erfgenamen voor ogen had.209 Het was immers niet de bedoeling dat de wet een basis zou gaan vormen voor discriminatoire bedingen, die de voortzetting met slechts bepaalde erfgenamen voorzien. 210 Er wordt met andere woorden aangenomen dat de wetgever niet de mogelijkheid wou scheppen om rechtstreeks in de statuten te bepalen wie de erfopvolger van de overleden vennoot binnen de vennootschap zou worden.211 Ter staving van deze zienswijze worden twee argumenten aangevoerd. Vooreerst wordt terecht opgemerkt dat de wetgever ook in het tweede deel van artikel 42 W. Venn. het begrip ‘erfgenaam’ in het enkelvoud gebruikt wanneer hij bepaalt dat de erfgenaam recht heeft op de uitkering van de waarde van de vennootschap, indien de vennootschap tussen de overlevende vennoten wordt voortgezet. Hieruit blijkt duidelijk dat het begrip ‘erfgenaam’ in het meervoud bedoeld is, daar alle erfgenamen recht hebben op de uitkering van de waarde van het aandeel van de overleden vennoot. 212 Als tweede argument wordt nogmaals verwezen naar het tweede deel van artikel 42 W. Venn. waarin de wetgever tevens bepaalt dat de erfgenamen die niet toegelaten worden tot de vennootschap, recht hebben op een uitbetaling van hun deel. Indien de wetgever met het begrip ‘erfgenaam’ de mogelijkheid wou scheppen om rechtstreeks de erfopvolger van de overleden vennoot in de statuten te bepalen, zou deze rechtstreekse aanwijzing haar nut verliezen aangezien de niet toegelaten erfgenamen op grond van het tweede deel van artikel 42 W. Venn. eveneens recht hebben op de uitbetaling van hun deel. 213 85.

Over de geldigheid van een voortzettingsbeding waarbij voorzien wordt dat de vennootschap zal

voortgezet worden met alle erfgenamen bestaat er geen twijfel.214 Dergelijk beding kan niet beschouwd worden als een verboden erfovereenkomst. Er wordt immers niet afgeweken van de wettelijke devolutie waardoor er dan ook geen sprake kan zijn van erfrechtelijke benadeling.215

209

J., DU MONGH, “Vennootschapstechnieken”, supra noot 172, 233; J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 725; J., VERSTRAETE, “Erfovereenkomsten”, supra noot 57, 141 en B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 168. 210 J., DU MONGH, “Vennootschapstechnieken”, supra noot 172, 233. 211 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 725. 212 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 725. 213 J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 729; J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 725; J., VERSTRAETE, “Erfovereenkomsten”, supra noot 57, 141 en B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 168. 214 J., VERSTRAETE, “Erfovereenkomsten”, supra noot 57, 141; J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 730 en B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 167. 215 J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 729.

43

86.

welbepaalde erfgenamen De geldigheid van een voortzettingsbeding waarbij daarentegen voorzien wordt in de voortzetting

met welbepaalde erfgenamen, is minder zeker. Bij dergelijk beding, ook wel discriminatoir voortzettingsbeding genoemd, wordt immers conventioneel afgeweken van de wettelijke devolutie. 216 Er hebben zich terzake twee strekkingen ontwikkeld. 87.

De eerste strekking voert aan dat dergelijk discriminatoir voortzettingsbeding geen verboden

beding betreffende een niet – opengevallen nalatenschap inhoudt. Ter motivering van haar zienswijze haalt deze strekking verschillende argumenten aan. Vooreerst wordt door sommigen beweerd dat het beding het lot van de vennootschap regelt en niet dat van de nalatenschap. 217 Om als verboden erfovereenkomst gekwalificeerd te worden is het immers vereist dat het beding de rechten in een nalatenschap regelt. Een voortzettingsbeding regelt evenwel enkel het recht van een welbepaalde erfgenaam om toe te treden tot de vennootschap en niet zijn vermogensrecht. 218 Andere auteurs trachten het discriminatoir voortzettingsbeding ook aan het verbod te onttrekken door het te kwalificeren als een beding ten behoeve van een derde. 219 In dit geval zou de erflater de bedinger zijn, de overige vennoten, de belovers en de aangeduide erfgenamen, de derdebegunstigden. Op die manier zouden de erfgenamen aldus een eigen recht verwerven tegenover de belovers, de overige vennoten, waardoor er geen sprake meer kan zijn van een beding omtrent een toekomstige nalatenschap. 220 Tot slot zijn er ook auteurs die argumenteren dat het discriminatoir voortzettingsbeding een werkelijk bestaand en juridisch gesanctioneerd recht doet ontstaan, waarvan elk van de vennoten, indien zij de overige overleven, mogelijks zal kunnen genieten. Het betreft hier dus een beding omtrent werkelijk bestaande rechten en geen loutere verwachtingen waardoor het beding niet als een verboden erfovereenkomst gekwalificeerd kan worden (supra randnr. 72). 221 88.

Een tweede strekking is er dan weer rotsvast van overtuigd dat een discriminatoir

voortzettingsbeding wel als een verboden erfovereenkomst dient gekwalificeerd te worden. Deze strekking gaat ervan uit dat het voortzettingsbeding niet enkel het lot van de vennootschap regelt, maar tevens het lot van de nalatenschap.222 De poging om het discriminatoir voortzettingsbeding aan het verbod te onttrekken door het te kwalificeren als een beding ten behoeve van een derde, wordt door deze strekking verworpen. Zij voeren aan dat dergelijke kwalificatie tot gevolg zou hebben dat bij aanvaarding van het statutair beding door de

216

S., DEVOS, “Een maatschap is maatwerk”, supra noot 16, 283. S., DEVOS, “Een maatschap is maatwerk”, supra noot 16, 283 en B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 169. 218 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 170. 219 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 172. 220 J., DU MONGH, “Vennootschapstechnieken”, supra noot 172, 233, voetnoot 138. 221 J., VERSTRAETE, J., FACQ en A., VERSTRAETE, “Art. 791 B.W.”, supra noot 171, losbl. 222 S., DEVOS, “Een maatschap is maatwerk”, supra noot 16, 283. 217

44

derdebegunstigde, de statuten op dit punt onwijzigbaar zouden worden, waardoor moet besloten worden dat dergelijk beding niet thuishoort in een vennootschapsrechtelijk kader. 223 Tot slot wordt nog gesteld dat de voortzetting van de vennootschap met welbepaalde erfgenamen of categorieën van erfgenamen, een afwijking van de wettelijke devolutie met zich meebrengt, waardoor dergelijk beding aldus als een verboden erfovereenkomst dient beschouwd te worden. 224 89.

Mijns inziens heeft de tweede strekking het bij het rechte eind. Het voortzettingsbeding heeft

weldegelijk betrekking op zowel de nalatenschap als de vennootschap. De aandelen van de erflatervennoot bevinden zich immers eerst in diens nalatenschap, waardoor de begunstigden van het voortzettingsbeding pas na de aanvaarding van die nalatenschap door de erfgenamen van de erflatervennoot, gekend zijn en het voortzettingsbeding pas dan uitwerking kan krijgen. Het voortzettingsbeding is dus onlosmakelijk met beide verbonden. Het is mijns inziens eveneens terecht te stellen dat het niet de bedoeling van de wetgever kon zijn om het voortzettingsbeding met welbepaalde erfgenamen toe te laten in de vorm van een beding ten behoeve van een derde, daar dit zoals gezegd de statutenwijziging negatief zou beïnvloeden. 90.

besluit Concluderend kan dan ook gesteld worden dat het gebruik van een voortzettingsbeding die in de

voortzetting van de vennootschap met welbepaalde erfgenamen voorziet, voor een rechtsonzekere toekomst van de vennootschap zorgt.225 Dergelijk beding heeft immers een grote kans om strijdig bevonden te worden met artikel 1130, 2e lid B.W. en derhalve absoluut nietig te zijn. Het is dus aangewezen steeds een voortzetting van de vennootschap met alle erfgenamen te bedingen en tevens duidelijk te omschrijven welke erfgenamen hieronder vallen (wettelijke / testamentaire / contractuele).

2.2.2. 91.

VERBLIJVINGSBEDING

Het verblijvingsbeding is zoals hiervoor uiteengezet (supra randnr. 48) de statutaire bepaling die

bepaalt dat de vennootschap zal worden voortgezet met de overlevende vennoten, meer bepaald alle nog overlevende vennoten.226 Een vanzelfsprekende vereiste hierbij is dat de vennootschap meer dan twee vennoten telt, zoniet zou het overlijden van een van hen de éénhoofdigheid van de vennootschap en aldus, voor de vennootschappen zonder (volkomen) rechtspersoonlijkheid, de automatische ontbinding tot gevolg hebben.227

223

J., DU MONGH, “Vennootschapstechnieken”, supra noot 172, 233. J., VERSTRAETE, “Erfovereenkomsten”, supra noot 57, 141. 225 S., DEVOS, “Een maatschap is maatwerk”, supra noot 16, 283. 226 J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 731. 227 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 174. 224

45

92.

Volgens Du MONGH228 is dergelijk verblijvingsbeding, ofwel een geldige overeenkomst post mortem

ofwel een, door de in artikel 42 W. Venn. voorziene uitzondering, toegelaten erfovereenkomst. Deze kwalificatie hangt af van de verwoording van het beding. 229 Indien een verblijvingsbeding wordt geformuleerd als een overeenkomst waarbij elke vennoot zijn aandelen verkoopt onder opschortende voorwaarde van zijn vooroverlijden, dan doet dit beding een werkelijk bestaand en juridisch gesanctioneerd recht ontstaan, waarvan elk van de vennoten mogelijks kan genieten indien hij de andere vennoten overleeft. Ingevolge deze formulering betreft het aldus een beding dat werkelijke rechten doet ontstaan en geen louter eventuele rechten, waardoor dergelijk beding niet onder het verbod van artikel 1130, 2e lid B.W. valt.230 Indien het verblijvingsbeding daarentegen op zodanige wijze geformuleerd is dat de erflater-vennoot tijdens zijn leven het vrij beschikkingsrecht over zijn aandelen behoudt, en het beding aldus enkel uitwerking vindt voor zover de aandelen zich op het ogenblik van het overlijden nog in de nalatenschap bevinden, doet dit beding enkel louter eventuele rechten ontstaan en valt het dus binnen het toepassingsgebied van artikel 1130, 2e lid B.W.231 Dit betekent evenwel niet dat dergelijk beding verboden is. Artikel 42 W. Venn. voorziet immers in de uitdrukkelijke geldigheid van een beding waarin de voortzetting van de vennootschap met alle overlevende vennoten wordt voorzien, waardoor dient geconcludeerd te worden dat die bepaling een wettelijke uitzondering op artikel 1130, 2 e lid B.W. vormt.232 DU MONGH besluit dan ook tot de geldigheid van dergelijk verblijvingsbeding, daar een andere interpretatie het artikel 42 W. Venn. te sterk zou uithollen. 233 Deze uitzonderingsbepaling dient dan wel strikt te worden geïnterpreteerd. 234

2.3. 93.

BESLUIT Op grond van bovenstaande uiteenzetting kan er mijns inziens besloten worden dat artikel 42 W.

Venn. als een uitzonderingsbepaling op artikel 1130,2e lid B.W. dient beschouwd te worden en dat zij dientengevolge restrictief geïnterpreteerd moet worden. Artikel 42 W. Venn. laat toe dat de vennootschap wordt voortgezet met hetzij alle erfgenamen van de erflater-vennoot, hetzij alle overlevende vennoten. Zij vormt daarentegen geen basis om discriminatoire voortzettingsbedingen, die voorzien in de voortzetting van de vennootschap met welbepaalde erfgenamen, toe te laten.

228

J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 731. J., VERSTRAETE, “Erfovereenkomsten”, supra noot 57, 141. 230 J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 731. 231 J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 732. 232 S., DEVOS, “Een maatschap is maatwerk”, supra noot 16, 282; J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 732 en J., VERSTRAETE, “Erfovereenkomsten”, supra noot 57, 142. 233 J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 732. 234 J., VERSTRAETE, “Erfovereenkomsten”, supra noot 57, 142. 229

46

HOOFDSTUK 5 VERHOUDING VAN ARTIKEL 42 W. VENN. TOT DE ANDERE VENNOOTSCHAPSRECHTELIJKE

BEPALINGEN

INZAKE

OVERDRACHT VAN AANDELEN BIJ OVERLIJDEN

94.

Zoals gezegd geldt artikel 42 W. Venn. voor alle vennootschapsvormen, dit evenwel behoudens

afwijkende bepalingen (supra randnr. 78). Het Wetboek van Vennootschappen bevat naast dit algemeen geldende artikel, nog een aantal specifieke bepalingen die per vennootschapsvorm de (beperkte) overdracht van aandelen bij overlijden regelen. Voor sommige vennootschapsvormen heeft de wetgever evenwel geen afzonderlijke bepaling betreffende de overdracht van aandelen voorzien, waardoor zij onder de enkele gelding van artikel 42 W. Venn. blijven vallen. Hieronder wordt een overzicht gegeven van verscheidene vennootschapsvormen en hun geldende bepalingen omtrent de overdracht van aandelen.

1.

DE MAATSCHAP

95.

Het Wetboek van Vennootschappen bevat voor de maatschap geen specifieke bepaling

betreffende de overdracht van aandelen, noch onder levenden, noch ter oorzake des doods. Bij gebreke aan een specifieke bepaling geldt hier aldus, ingevolge artikel 18 W. Venn., de algemene bepaling van boek II, zijnde artikel 42 W. Venn. (supra randnr. 78).235 De werking van artikel 42 W. Venn. werd hiervoor reeds uitvoerig besproken (supra randnr. 46 e.v.).

2. 2.1. 96.

DE BESLOTEN VENNOOTSCHAP MET BEPERKTE AANSPRAKELIJKHEID (BVBA) ALGEMEEN: ARTIKEL 249 W. VENN. Aangezien de BVBA een besloten vennootschap is, heeft de wetgever in artikel 249 W. Venn., ter

vrijwaring van dit besloten karakter, de overdracht van de aandelen in de BVBA sterk aan banden gelegd.236 Ingevolge artikel 249 W. Venn. is de overdracht van aandelen in principe slechts toegelaten mits de instemming van ten minste de helft van de vennoten die ten minste drie vierde van het kapitaal bezitten. Voor de berekening van deze drie vierde meerderheid, mag er geen rekening gehouden worden met de aandelen waarvan de overdracht is voorgesteld. 237 Deze vereiste instemming geldt zowel voor de 235

J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 720. G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, supra noot 1, 190. 237 Artikel 249, 1e lid van het Wetboek van Vennootschappen bepaalt het volgende: 236

47

overdracht van aandelen onder levenden als voor de overdracht van aandelen wegens overlijden en zij is voorgeschreven op straffe van nietigheid. 238 De wetgever heeft op deze manier getracht om het familiale karakter van de vennootschap te waarborgen. 239 Artikel 249, 1e lid W. Venn. bepaalt vervolgens nog dat het mogelijk is om in de statuten strengere bepalingen te voorzien. Zo zou het bijvoorbeeld mogelijk zijn om te bedingen dat de kandidaat-overnemer de goedkeuring van alle vennoten moet wegdragen teneinde de aandelen te kunnen overnemen. 240 Het is eveneens mogelijk dat de statuten de overdracht van aandelen aan derden, geheel verbieden. 241 Strengere bepalingen zijn aldus toegelaten. Het is daarentegen niet toegelaten dat de statuten de werking van artikel 249 W. Venn. afzwakken door minder strenge bepalingen op te nemen. 242 97.

Het tweede lid van artikel 249 W. Venn. bepaalt dan weer dat de in het eerste lid vereiste

instemming in principe niet vereist is wanneer de aandelen worden overgedragen of overgaan aan een vennoot, de echtgenoot van de overdrager of erflater, de bloedverwanten in rechte lijn of de in de statuten met naam genoemde personen.243 De statuten kunnen hier echter van afwijken en bepalen dat de instemming bij de overdracht van aandelen aan deze categorieën personen, toch vereist is. 244

2.2. 98.

VERHOUDING TOT ARTIKEL 42 W. VENN. Uit voorgaande uiteenzetting kan afgeleid worden dat de overdracht van aandelen in een BVBA

een bepaalde goedkeuring dient weg te dragen, tenzij het om de in artikel 249, 2 e lid W. Venn. bepaalde categorieën personen gaat waarbij de overdracht zonder goedkeuring kan, behoudens andersluidende statutaire bepalingen. Ingevolge artikel 249, 2e lid, 4° W. Venn. is het bovendien nog mogelijk om in de statuten te bepalen voor welke andere personen, dan deze in artikel 249, 2 e lid, 1°, 2° of 3° W. Venn., de goedkeuring niet vereist is. Deze personen kunnen zowel bij categorie, als bij naam, in de statuten vermeld worden. Dergelijke vermelding houdt op zich een discriminatoir beding in. Er dient hier dan ook te worden opgemerkt dat artikel 249, lid 2 W. Venn. wel discriminatoire bedingen toelaat en dergelijke “Onverminderd strengere bepalingen in de statuten mogen de aandelen van een vennoot, op straffe van nietigheid,

niet worden overgedragen onder de levenden en ook niet overgaan wegens overlijden dan met instemming van ten minste de helft van de vennoten die ten minste drie vierde van het kapitaal bezitten, na aftrek van de rechten waarvan de overdracht is voorgesteld.” 238 Artikel 249, 1e lid Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999; D., VAN GERVEN, “Aandelen, overdrachtsbeperkingen”, in DERYCKE, H., VAN GERVEN, D., VERBEKE, A. (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Rechtspersoon, Gent, Larcier, 2004, 12. (hierna verkort D., VAN GERVEN, “Aandelen, overdrachtsbeperkingen”) 239 D., VAN GERVEN, “Aandelen, overdrachtsbeperkingen”, supra noot 238, 12. 240 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 770. 241 D., VAN GERVEN, “Aandelen, overdrachtsbeperkingen”, supra noot 238, 12. 242 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 770. 243

Artikel 249, 2e lid van het Wetboek van Vennootschappen bepaalt het volgende:

“Tenzij de statuten anders bepalen, is die instemming evenwel niet vereist wanneer de aandelen overgedragen worden of overgaan: 1° aan een vennoot; 2° aan de echtgenoot van de overdrager of van de erflater; 3° aan de bloedverwanten in de rechte opgaande of in de rechte nederdalende lijn; 4° aan andere door de statuten toegelaten personen.” 244 Artikel 249, 2e lid Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999; J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 770.

48

bedingen dus als geldig beschouwt, terwijl dit in de context van artikel 42 W. Venn. daarentegen niet mogelijk is (supra randnr. 92).245 99.

Aangezien het aldus mogelijk is om in de statuten van de BVBA bepaalde personen bij naam te

vermelden teneinde hen vrij te stellen van de bij de overdracht van aandelen vereiste instemming ( supra randnr. 96), rijst dienaangaande dan ook de vraag of het tevens mogelijk is om in die statuten rechtstreeks te bedingen aan welke persoon, bij het overlijden van een bepaalde vennoot, de aandelen van die erflater-vennoot zullen toekomen.

246

Zoals hiervoor reeds werd aangetoond, laat artikel 42 W. Venn. dergelijke directe aanduiding van de begunstigde van de aandelen van een erflater-vennoot niet toe (supra randnr. 92). Volgens BAEL laat ook artikel 249 W. Venn. dergelijke directe aanduiding niet toe, daar dit artikel volgens hem strikt geïnterpreteerd moet worden. Hij argumenteert zijn zienswijze door, mijns inziens, terecht te stellen dat artikel 249 W. Venn. enkel de mogelijkheid creëert om in de statuten te bedingen dat een erfgenaam op voorhand reeds de toestemming verkrijgt om na het overlijden van de erflater-vennoot, zelf vennoot in de vennootschap te worden. Het artikel heeft hier evenwel niet tot doel om de aandelen rechtstreeks aan die erfgenaam toe te kennen. Deze erfgenaam dient deze aandelen aldus nog steeds eerst uit de nalatenschap van de erflater-vennoot te verkrijgen. Het is met andere woorden enkel indien de persoon de aandelen daadwerkelijk erft, dat hij op grond van de statutaire bepaling zonder het akkoord van de andere vennoten, vennoot in de betrokken vennootschap kan worden. 247

2.3.

BESLUIT

100. Concluderend kan dan ook gesteld worden dat artikel 249 W. Venn. in een beperking van de overdracht van aandelen van de BVBA voorziet en dit zowel bij overdracht onder levenden als bij overgang door overlijden. Deze beperking is evenwel enigszins genuanceerd door de in het tweede lid van datzelfde artikel bepaalde mogelijke vrije overdracht van aandelen ten aanzien van bepaalde categorieën van personen. In haar verhouding tot artikel 42 W. Venn. kan gesteld worden dat artikel 249 W. Venn., in die zin afwijkt van artikel 42 W. Venn., daar zij wel toelaat dat er in de statuten discriminatoire bedingen worden opgenomen die bepalen dat de vennootschap, na het overlijden van een vennoot, kan worden voortgezet met bepaalde personen, die de aandelen van deze erflater-vennoot mogen overnemen zonder dat zij de vereiste instemming moeten wegdragen. Artikel 249 W. Venn. is dan weer in overeenstemming met artikel 42 W. Venn. op het vlak van de directe aanwijzing in de statuten van de begunstigde van de aandelen van de erflater-vennoot. Beide artikelen verbieden immers dergelijke rechtstreekse aanduiding.

245

J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 784. J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 784. 247 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 785. 246

49

3. 3.1.

DE NAAMLOZE VENNOOTSCHAP (NV) ALGEMEEN: ARTIKEL 510 W. VENN.

101. In tegenstelling tot de bepalingen inzake de BVBA, voorziet het Wetboek van Vennootschappen voor de naamloze vennootschap niet in een wettelijke beperking inzake de overdracht van aandelen. Gezien de naamloze vennootschap een kapitaalvennootschap is, is de vrije verhandelbaarheid van haar aandelen immers een van haar belangrijkste kenmerken. 248 Het Wetboek van Vennootschappen, meer bepaald artikel 510 W. Venn., laat echter wel toe dat er statutair of conventioneel beperkingen op de overdracht van aandelen bedongen worden en dit zowel onder de levenden als bij overlijden. 249 102. Bij die bedongen beperkingen dienen een aantal voorwaarden cumulatief vervuld te zijn. Vooreerst dient de beperking voort te vloeien uit de statuten van de vennootschap of een overeenkomst. Het is evenwel aan te raden de overdrachtsbeperking bij voorkeur in de statuten te regelen, omwille van de tegenstelbaarheid ervan jegens de vennootschap en de publiciteit ervan jegens derden via de publicatie in de Bijlage tot het Belgisch Staatsblad en de neerlegging in het vennootschapsdossier ter griffie van de rechtbank van koophandel.250 De beperking dient voorts betrekking te hebben op de overdracht van aandelen op naam of gedematerialiseerde aandelen, van warrants of van alle andere effecten die recht geven op de verkrijging van aandelen, daaronder begrepen de converteerbare obligaties, de obligaties met voorkeurrecht of de in aandelen terugbetaalbare obligaties. 251 Het moet met andere woorden gaan om effecten die recht geven op de onderschrijving van stemrechtverlenende aandelen.252 De overdrachtsbeperkende clausules kunnen zowel betrekking hebben op de overdracht onder levenden en dit ongeacht de onderliggende rechtshandeling die er aanleiding toe geeft, als op de overdracht bij overlijden.253

248

B., VAN BRUYSTEGEM, “Art. 510 W. Venn.”, in H., BRAECKMANS, K., GEENS, E., WYMEERSCH (eds.), Vennootschappen en verenigingen. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer , Kluwer, Mechelen, 2001, losbl. (hierna verkort B., VAN BRUYSTEGEM, “Art. 510 W. Venn.”) ; Artikel 476 van het Wetboek van Vennootschappen bepaalt het volgende: “Het kapitaal van de naamloze vennootschappen is verdeeld in vrij overdraagbare aandelen

[..]”. 249

J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 743. B., VAN BRUYSTEGEM, “Art. 510 W. Venn.”, supra noot 248, losbl.; G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, supra noot 1, 187. 251 Artikel 510 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 252 G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, supra noot 1, 187. 253 B., VAN BRUYSTEGEM, “Art. 510 W. Venn.”, supra noot 248, losbl.; G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, supra noot 1, 188. 250

50

Indien de beperkende clausules onvervreemdbaarheidsclausules 254 uitmaken, dienen zij vervolgens nog aan twee bijkomende voorwaarden te voldoen. Zij dienen dan immers in de tijd beperkt te zijn en steeds verantwoord te zijn op grond van het vennootschapsbelang.255 Indien de beperkende clausules daarentegen een goedkeuringsclausule 256 of een clausule die in een voorkooprecht voorziet,257 inhouden, geldt bovendien nog een andere voorwaarde. Bij dergelijke clausules mag de toepassing ervan niet tot gevolg hebben dat de onoverdraagbaarheid verlengd wordt met meer dan zes maanden.258

3.2.

VERHOUDING TOT ARTIKEL 42 W. VENN.

103. Zoals hiervoor vermeld, kunnen de statutair of conventioneel bedongen beperkingen zowel de overdraagbaarheid van aandelen onder levenden als bij overlijden regelen. In dit laatste geval stelt zich dan ook de vraag of artikel 510 W. Venn. onder het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen valt. Indien het antwoord op deze vraag bevestigend is, betekent dit immers dat de door artikel 510 W. Venn. toegestane overdrachtsbeperkende clausules, slechts geldig zouden zijn binnen de grenzen van artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen. In de rechtsleer bestaat een zekere discussie omtrent het feit of artikel 510 W. Venn. al dan niet onder voormeld verbod valt. 104. VERSTRAETE en DU MONGH zijn van mening dat voormeld artikel geen uitzondering inhoudt op het verbod overeenkomsten te sluiten omtrent niet-opengevallen nalatenschappen. Hoewel zij het nut van dergelijke uitzondering wel erkennen, argumenteren zij dat artikel 510 W. Venn. niet als een uitzondering geïnterpreteerd kan worden, daar dit strijdig zou zijn met de parlementaire voorbereidingen. 259 Deze voorbereidingen stellen immers: “[..] dat de partijen bij het opstellen van de clausules van

onoverdraagbaarheid in geval van overlijden de grootst mogelijke omzichtigheid aan de dag moeten leggen aangezien art. 1130, tweede lid, van het Burgerlijk Wetboek, enig beding omtrent een toekomstige nalatenschap verbiedt.” 260 Deze mening werd overigens nogmaals bevestigd in een

254

Een onvervreemdbaarheidsclausule, ook wel blokkeringsclausule of standstillclausule genoemd, is een clausule waarbij het tijdelijk verboden is de aandelen of effecten vrij over te dragen en dit ofwel ten aanzien van alle derden ofwel ten aanzien van bepaalde partijen. (B., VAN BRUYSTEGEM, “Art. 510 W. Venn.”, supra noot 248, losbl.) 255 Artikel 510, 2e lid Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 256 Een goedkeuringsclausule is een clausules waarbij elke overdracht van effecten voorafgaandelijk moet worden goedgekeurd, hetzij door het daartoe aangewezen orgaan van de vennootschap (meestal de raad van bestuur), hetzij door een bepaald aantal van overige aandeelhouders, hetzij door een derde. (B., VAN BRUYSTEGEM, “Art. 510 W. Venn.”, supra noot 248, losbl.) 257 Een voorkoopclausule is een clausule waarbij bedongen wordt dat in geval van verkoop of elke andere vorm van overdracht (door bv. inbreng in vennootschap), of zelfs van overgang bij overlijden, de aandelen gedurende een beperkte tijd eerst moeten worden aangeboden aan sommige of aan alle andere aandeelhouders, of aan derden die in de voorkoopclausule zijn aangewezen. (B., VAN BRUYSTEGEM, “Art. 510 W. Venn.”, supra noot 248, losbl.) 258 Artikel 510, 3e lid Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 259 J., DU MONGH, “Vennootschapstechnieken”, supra noot 172, 241; J., VERSTRAETE, “Erfovereenkomsten”, supra noot 57, 144. 260 Verslag Knoops-Devlieghere, Parl. St. Kamer, 1992-1993, nr. 1005/19, 16.

51

antwoord dat door de toenmalige minister van justitie in de Senaat werd gegeven op de vraag of het erfrecht van toepassing is op artikel 510 W. Venn. 261 In deze hypothese waarbij artikel 510 W. Venn. geen uitzondering op artikel 1130, 2e lid B.W. vormt, zijn de overdrachtsbeperkende clausules uit het eerste artikel, zoals hiervoor vermeld (supra randnr. 101) slechts geldig binnen de grenzen van artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen. 105. In tegenstelling tot VERSTRAETE en DU MONGH is BAEL wel de mening toegedaan dat artikel 510 W. Venn. als een uitzondering op het verbod dient beschouwd te worden. Hij weerlegt de argumenten van DU MONGH en VERSTRAETE door erop te wijzen dat uit de rechtspraak van het Hof van Cassatie duidelijk blijkt dat de parlementaire voorbereiding niet kan ingeroepen worden indien de tekst van de wet duidelijk is.262 Hij vervolgt door te stellen dat artikel 510 W. Venn. niet verwijst naar artikel 1130, 2 e lid van het Burgerlijk Wetboek noch enig voorbehoud maakt wat de geldigheid van de overdrachtsbeperkende clausules betreft.263 Voorts redeneert BAEL dat, indien artikel 510 W.Venn. geen uitzondering vormt en zij aldus slechts binnen de grenzen van artikel 42 W. Venn. uitwerking zou vinden, het artikel bovendien enorm veel van haar betekenis zou verliezen. Dergelijke interpretatie is dan ook moeilijk te verdedigen. BAEL concludeert aldus dat artikel 510 van het Wetboek van Vennootschappen wel degelijk een wettelijke uitzondering op het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen vormt. Hierdoor dienen, voor wat de geldigheid van de overdrachtsbeperkende clausules betreft, enkel de in artikel 510 W. Venn. bepaalde voorwaarden voldaan te zijn en niet deze die door artikel 42 W. Venn. worden opgelegd. 106. Mijns inziens heeft BAEL het bij het rechte eind door artikel 510 W. Venn. als een uitzondering op artikel 1130, 2e lid B.W. te beschouwen. Er dient bij de naamloze vennootschappen voor de overdracht van de in artikel 510 W. Venn. vermelde effecten, dan ook louter gekeken te worden naar de voorwaarden die artikel 510 van het Wetboek van Vennootschappen vereist en niet naar deze van artikel 42 W. Venn. In deze optiek is bijna alles mogelijk met betrekking tot het bedingen van overdrachtsbeperkende clausules met betrekking tot de in artikel 510 W. Venn. vermelde effecten.

261

Parl. St. Senaat, 1993-1994, 1086/2, 53-53: “De minister is van oordeel dat in de voormelde hypotheses het erfrecht van toepassing is. [..]”. 262 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 745; Cass. 22 december 1994, ARR. CASS. 1994, 1149, noot C., DEBUSSCHERE, T. NOT. 1995, 523. 263 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 746.

52

3.3.

BESLUIT

107. Er kan aldus concluderend gesteld worden dat de wetgever betreffende de naamloze vennootschap in de mogelijkheid heeft voorzien om de overdracht van aandelen statutair of conventioneel te beperken en dit zowel onder de levenden als ter oorzake des doods. Gezien de mogelijkheid om dergelijke beperkingen te bedingen, afwijkt van de algemene bepaling in artikel 42 W. venn., krijgt artikel 510 W. Venn. voorrang op het algemene artikel 42 W. venn.264, doch beide artikels gelden. Er dient hier volledigheidshalve nog aan toegevoegd te worden dat artikel 42 W. Venn. en meer bepaald het verblijvingsbeding niet zonder meer geldig toepassing zal vinden bij de naamloze vennootschap. Het verblijvingsbeding kan immers een vervreemdingsverbod inhouden. Gezien artikel 510, 2 e lid W. Venn. bepaalt dat de onvervreemdbaarheidsclausules in de tijd beperkt moeten zijn en verantwoord op grond van het vennootschapsbelang, zullen dan ook enkel de in de tijd beperkte verblijvingsbedingen die in overeenstemming zijn met het vennootschapsbelang, bij de naamloze vennootschappen geldig bedongen kunnen worden.265 Zoals gezegd hebben de bepalingen uit artikel 510 W. Venn. immers voorrang op deze uit artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen.

4. 4.1.

DE COÖPERATIEVE VENNOOTSCHAP (CV) ALGEMEEN: ARTIKELEN 362, 364 EN 366 W. VENN.

108. Artikel 362 van het Wetboek van Vennootschappen bepaalt dat de aandelen van een coöperatieve vennootschap in principe vrij overgedragen kunnen worden aan vennoten, in voorkomend geval onder de voorwaarden bepaald in de statuten. De statuten kunnen dus bedingen onder welke voorwaarden de aandelen kunnen worden overgedragen aan de vennoten. Zij zijn hier evenwel niet toe verplicht. 266 109. De overdracht van aandelen aan derden kan daarentegen slechts onder de voorwaarden en aan de personen bedoeld in artikel 366 van het Wetboek van Vennootschappen. 267 Dit artikel bepaalt het volgende: “Derden kunnen slechts toetreden indien zij:

1° bij name worden aangewezen in de statuten; 2° behoren tot door de statuten bepaalde categorieën en voldoen aan de wettelijke of statutaire vereisten om vennoot te zijn; in dit geval wordt de toestemming daartoe gegeven door de algemene vergadering, tenzij de statuten die bevoegdheid aan een ander orgaan opdragen.”

264

Artikel 18 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 756. 266 G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, supra noot 1, 194. 267 Artikel 364 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 265

53

Het artikel impliceert aldus dat de statuten kunnen bepalen dat de aandelen kunnen worden overgedragen onder de levenden of ter oorzake des doods aan ofwel de met naam in de statuten aangeduide personen ofwel de personen die behoren tot de door de statuten bepaalde categorieën, die tevens voldoen aan de wettelijk of statutair voorgeschreven vereisten om vennoot te zijn en die daarvoor de toestemming hebben verkregen van het daartoe bevoegde vennootschapsorgaan. De statuten kunnen ook beide voorgaande mogelijkheden combineren.268 Dit artikel impliceert eveneens dat de statuten kunnen bepalen dat de aandelen niet aan derden kunnen worden overgedragen noch onder de levenden, noch ter oorzake des doods. Zij kunnen dit doen door geen personen bij naam aan te wijzen of geen categorieën personen te vermelden aan wie de overdracht kan gebeuren.269 Het is evenwel niet toegestaan dat de statuten in een soepelere regeling voorzien voor de overdracht van aandelen aan derden.270

4.2.

VERHOUDING TOT ARTIKEL 42 W. VENN.

110. Uit voorgaande uiteenzetting kan afgeleid worden dat de overdracht van aandelen in een coöperatieve vennootschap beperkt is, behoudens de overdracht aan vennoten. Deze laatste overdracht is vrij, tenzij de statuten er toch voorwaarden aan verbinden.271 Ingevolge artikel 366 W. Venn. is het echter mogelijk om in de statuten te bepalen dat ook andere personen dan de vennoten, eveneens vrij tot de vennootschap kunnen toetreden. Deze personen kunnen zowel bij categorie, als bij naam, in de statuten vermeld worden. Eerstgenoemden moeten dan eventueel nog aan een aantal wettelijke of statutaire vereisten voldoen. Dergelijke aanduiding van personen, bij categorie of bij naam, houdt op zich een discriminatoir beding in. Er dient hier dan ook te worden opgemerkt dat artikel 366 W. Venn. wel discriminatoire bedingen toelaat en dergelijke bedingen dus als geldig beschouwt, terwijl dit in de context van artikel 42 W. Venn. daarentegen niet mogelijk is (supra randnr. 92).272 111. Aangezien het aldus mogelijk is om in de statuten van de coöperatieve vennootschap bepaalde personen bij naam te vermelden teneinde hen vrij tot de vennootschap te laten toetreden ( supra randnr. 109), rijst dienaangaande dan ook de vraag of het tevens mogelijk is om in die statuten rechtstreeks te bedingen aan welke persoon bij het overlijden van een bepaalde vennoot, de aandelen van die erflatervennoot zullen toekomen.

268

J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 798. J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 797. 270 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 798. 271 Artikel 362 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 272 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 798, voetnoot 2223. 269

54

112. Zoals hiervoor reeds werd aangetoond, laat artikel 42 W. Venn. dergelijke directe aanduiding van de begunstigde van de aandelen van een erflater-vennoot niet toe (supra randnr. 92). Mijns inziens dient hieromtrent voor de coöperatieve vennootschap de voorgaande redenering van BAEL bij de besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid, naar analogie gevolgd te worden (supra randnr. 99). Een analoge redenering impliceert dan dat artikel 366 W. Venn. strikt geïnterpreteerd moet worden. Uit dergelijke strikte interpretatie blijkt dat de wetgever enkel de mogelijkheid creëert om in de statuten te bedingen dat een erfgenaam op voorhand reeds de toestemming verkrijgt om na het overlijden van de erflater-vennoot, zelf vennoot in de vennootschap te worden. Het wordt toegestaan dat hij tot de vennootschap kan toetreden. Het artikel heeft hier evenwel niet tot doel om de aandelen rechtstreeks aan die erfgenaam toe te kennen. Deze erfgenaam dient deze aandelen aldus nog steeds eerst uit de nalatenschap van de erflater-vennoot te verkrijgen.273 Het is met andere woorden enkel indien de persoon de aandelen daadwerkelijk uit die nalatenschap bekomt, dat hij op grond van de statutaire bepaling kan toetreden tot de betrokken vennootschap.274

4.3.

BESLUIT

113. Concluderend kan aldus gesteld worden dat uit de samenlezing van de artikelen 362, 364 en 366 van het Wetboek van Vennootschappen blijkt dat de overdracht van aandelen zowel onder levenden als door overlijden, naar derden275 toe beperkt is. En dat deze beperking genuanceerd wordt door de, in artikel 366 W. Venn. bepaalde, mogelijke vrije toetreding van bepaalde bij naam genoemde of categorieën van personen, tot de vennootschap. De overdracht van aandelen aan vennoten is behoudens eventuele statutaire voorwaarden, vrij. 276 114. In verhouding tot artikel 42 W. Venn. kan vervolgens nog gesteld worden dat artikel 366 W. Venn., in die zin afwijkt van artikel 42 W. Venn., daar zij wel toelaat dat er in de statuten discriminatoire bedingen worden opgenomen die stipuleren dat de vennootschap, na het overlijden van een vennoot, kan worden voortgezet met bepaalde personen die de aandelen van deze erflater-vennoot mogen overnemen en derhalve tot de vennootschap mogen toetreden. Artikel 366 W. Venn. is dan weer in overeenstemming met artikel 42 W. Venn. op het vlak van de directe aanwijzing in de statuten van de begunstigde van de aandelen van de erflater vennoot. Beide artikelen verbieden immers dergelijk rechtstreekse aanduiding.

273

Blijkt ook impliciet uit: Cass. 20 maart 1959, ARR. CASS. 1959, 568: Het Hof stelt dat de erfgenamen in eerste instantie enkel recht hebben op de waarde van het aandeel van de overleden vennoot in de vennootschap, maar dat de statuten echter de hoedanigheid van vennoot kunnen toekennen aan de voorwaarden die zij bepalen. Hieruit blijkt dat je dus eerst de aandelen als erfgenaam moet verkrijgen. 274 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 785 (naar analogie). 275 Andere personen dan vennoten. 276 Artikel 362 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999.

55

5.

DE COMMANDITAIRE VENNOOTSCHAP OP AANDELEN (COMM. V. A.)

115. Voor de commanditaire vennootschap op aandelen heeft artikel 657 van het Wetboek van Vennootschappen gesteld dat de bepalingen betreffende de naamloze vennootschappen van toepassing zijn.277 Dit wil zeggen dat de uiteenzetting die hoger bij de naamloze vennootschap werd gegeven ( supra randnrs. 101-107), eveneens geldt voor de commanditaire vennootschap op aandelen. 278

6.

DE VENNOOTSCHAP ONDER FIRMA (V.O.F.)

116. Aangezien het Wetboek van Vennootschappen niet in een afwijkende bepaling voorziet, is artikel 42 W.Venn. van toepassing op de vennootschap onder firma. 279 De V.O.F. is in dat opzicht te vergelijken met de maatschap. Er dient evenwel op gewezen te worden dat de vennootschap onder firma, in tegenstelling tot de maatschap, rechtspersoonlijkheid heeft. 280 De vennootschap heeft aldus een vermogen dat afgescheiden is van dat van de vennoten. 281 117. Volgens BAEL kan daaruit afgeleid worden dat bedingen omtrent de aandelen van de vennootschap onder firma, dan ook geen betrekking hebben op het vermogen zelf van de vennootschap. De bedingen hebben met andere woorden geen betrekking op een vermogen waarvan de samenstelling op het ogenblik dat er bedongen wordt, niet bekend is. BAEL concludeert hieruit dat het beding geen loutere eventuele rechten, maar wel actuele rechten toekent. 282 Deze redenering heeft vergaande gevolgen, zij leidt er immers toe dat het voor de vennootschap onder firma mogelijk wordt om in de statuten de rechtstreekse opvolger van de erflater-vennoot aan te duiden. Zoals hoger vermeld laat artikel 42 W. Venn. dergelijke rechtstreekse aanduiding daarentegen niet toe (supra randnr. 92). Dit vormt echter geen probleem. Volgens BAEL is artikel 42 W. Venn. immers niet in die zin geformuleerd dat het artikel, naast de twee mogelijkheden die het zelf aangeeft, geen andere statutaire regelingen omtrent het toekennen van actuele rechten meer zou toelaten. Het blijft met andere woorden mogelijk om in een andere regeling te voorzien, waarbij er in de statuten een rechtstreekse opvolger wordt aangeduid. Dit evenwel op voorwaarde dat er geen loutere eventuele rechten, maar wel actuele rechten worden toegekend, zodat het verbod van artikel 1130, 2e lid B.W. niet van toepassing is.283

277

Artikel 657 van het Wetboek van Vennootschappen bepaalt het volgende: “De bepalingen betreffende de naamloze vennootschapen zijn mede van toepassing op de commanditaire

vennootschappen op aandelen, behoudens de in dit boek voorkomende wijzigingen of deze die volgen uit boek XII.” 278 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 807. 279 Artikel 18 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 280 Artikel 2, §2 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 281 J., VERSTRAETE, “Erfovereenkomsten”, supra noot 57, 140. 282 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 808. 283 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 808.

56

118. BAEL besluit er met andere woorden toe dat het mogelijk is om af te wijken van artikel 42 W. Venn., daar het artikel niet verplichtend stelt dat enkel de twee voorziene mogelijkheden, namelijk het voortzettingsen verblijvingsbeding, toegelaten zijn. Dergelijk afwijking van artikel 42 W. Venn. blijft evenwel beperkt door het verbod van artikel 1130, 2e lid B.W. Je kan aldus van artikel 42 W. Venn. afwijken, voor zover het beding geen louter eventuele rechten toekent. 284

7.

DE GEWONE COMMANDITAIRE VENNOOTSCHAP (COMM. V.)

119. Voor de gewone commanditaire vennootschap heeft het Wetboek van Vennootschappen evenmin voorzien in een specifieke bepaling omtrent de overgang van aandelen bij overlijden van een vennoot. Ook voor deze vennootschap vindt artikel 42 W. Venn. dus onverminderd gelding. 285 Net zoals de vennootschap onder firma, is de gewone commanditaire vennootschap in dit opzicht te vergelijken met de maatschap. Er dient evenwel ook hier op gewezen te worden dat de gewone commanditaire vennootschap, een vennootschap met rechtspersoonlijkheid is. 286 De voorgaande uiteenzetting bij de vennootschap onder firma omtrent de mogelijkheid om af te wijken van artikel 42 W. Venn. ( supra randnrs. 116-118), is eveneens van toepassing op de gewone commanditaire vennootschap.

8.

DE VENNOOTSCHAP MET EEN SOCIAAL OOGMERK (VSO)

120. Voor de vennootschap met een sociaal oogmerk heeft het Wetboek van Vennootschappen in artikel 664 bepaald dat dergelijke vennootschappen beheerst worden door de bepalingen die van toepassing zijn op de vennootschapsvorm die zij hebben aangenomen. Dit evenwel onder voorbehoud van de bepalingen van boek X van het Wetboek van Vennootschappen. 287 Aangezien boek X geen enkele bepaling bevat die de overgang van aandelen bij het overlijden van een vennoot regelt, zal het dus afhangen van de vennootschapsvorm die de vennootschap met een sociaal oogmerk aanneemt, om na te gaan welke bepaling terzake van toepassing is. 288

9.

DE TIJDELIJKE HANDELSVENNOOTSCHAP OF STILLE HANDELSVENNOOTSCHAP

121. Het Wetboek van Vennootschappen bevat noch voor de tijdelijke handelsvennootschap, noch voor de stille handelsvennootschap, een specifieke bepaling betreffende de overgang van aandelen wegens het overlijden van een vennoot. Bij gebreke aan een specifieke bepaling, geldt hier aldus, ingevolge artikel

284

J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 808-809. Artikel 18 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999; J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 810. 286 Artikel 2, §2 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 287 Artikel 664 Wetboek van Vennootschappen bepaalt het volgende: “Onder voorbehoud van de bepalingen van dit boek, worden de vennootschappen met een sociaal oogmerk beheerst door de bepalingen die van toepassing zijn op de vennootschapsvorm die zij hebben aangenomen ”. 288 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 810-811. 285

57

18 W. Venn., de algemene bepaling van boek II, zijnde artikel 42 W. Venn. ( supra randnr. 78).289 De tijdelijke handelsvennootschap en de stille handelsvennootschap hebben, net zoals de maatschap, geen rechtspersoonlijkheid.

10. DE LANDBOUWVENNOOTSCHAP (LV) 10.1.

ALGEMEEN: ARTIKEL 804 W. VENN.

122. De wetgever heeft in artikel 804 W. Venn. de mogelijkheid tot overdracht van aandelen bij een landbouwvennootschap, beperkt. Dergelijke beperking is immers essentieel om het besloten karakter van de vennootschap te kunnen behouden.290 Ingevolge artikel 804, lid 1 W. Venn. is de overdracht van aandelen in principe slechts toegelaten mits toestemming van alle beherende vennoten enerzijds, en mits toestemming van de meerderheid van de stille vennoten anderzijds. Deze toestemming dient gegeven te worden overeenkomstig de bepalingen van artikel 824 W. Venn.291 123. Het tweede lid van artikel 804 W. Venn. bepaalt dan weer dat de in het eerste lid vereiste toestemming in principe niet vereist is wanneer de aandelen overgaan bij overlijden of overgedragen worden onder de levenden 1° aan een vennoot, 2° aan de echtgenoot van de overdrager, 3° aan de bloedverwanten in de rechte opgaande lijn of 4° aan de bloedverwanten in de rechte nederdalende lijn en hun aanverwanten, met inbegrip van de adoptieve kinderen en de kinderen van de echtgenoot. 292 Het is terzake toegelaten dat de statuten in een meer beperkende bepaling voorzien en dat zij aldus stipuleren dat de in het eerste lid bepaalde toestemming, eveneens vereist is voor deze categorieën van personen.293 Er dient hier evenwel te worden opgemerkt dat artikel 804 W. Venn., in tegenstelling tot artikel 249 W. Venn. betreffende de BVBA (supra randnrs. 96-97), niet voorziet in een bepaling die toelaat dat de statuten bedingen aan welke andere personen de overdracht eveneens zonder de principieel vereiste 289

J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 720. R., GOTZEN, “Art. 804 W. Venn.”, in H., BRAECKMANS, K., GEENS, E., WYMEERSCH, Vennootschappen en verenigingen. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Kluwer, Mechelen, 5 dln., losbl. (hierna verkort R., GOTZEN, “Art. 804 W. Venn.”) 291 Artikel 804, 1e lid Wetboek van Vennootschappen bepaalt het volgende: “De aandelen kunnen slechts overgaan bij overlijden of overgedragen worden onder de levenden met toestemming 290

van alle beherende vennoten enerzijds en van de meerderheid van de stille vennoten anderzijds, en volgens de bepalingen van artikel 824 W. Venn.” Artikel 824 Wetboek van Vennootschappen bepaalt het volgende: “Een besluit van de algemene vergadering van de stille vennoten is vereist met betrekking tot:

1° het geven van kwijting aan de beherende vennoten van hun beheer, 2° de verdeling van de bedrijfsresultaten, 3° de beloning van de beherende vennoten, 4° de voorstellen die ter goedkeuring zijn voorgelegd ingevolge artikel 816. Het besluit wordt genomen met meerderheid van stemmen. Elk aandeel geeft recht op een stem. De beherende vennoten hebben het recht de vergadering bij te wonen, zelfs indien zij geen aandelen hebben.” 292 Artikel 804, 2e lid Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 293 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 813.

58

toestemming kan gebeuren. Het is bij de landbouwvennootschap aldus niet mogelijk om in de statuten te voorzien in een versoepeling van de door de wet voorziene overdrachtsbeperkende regeling.294

10.2. 124. Er

VERHOUDING TOT ARTIKEL 42 W. VENN. kan

aldus

concluderend

gesteld

worden

dat

de

wetgever

betreffende

de

landbouwvennootschap in een aantal specifieke bepalingen voorzien heeft, die de overdracht van aandelen, zowel onder de levenden als ter oorzake des doods, beperkend regelen. Daar dit een afwijking is van de algemene bepalingen van boek II van het Wetboek van Vennootschappen, krijgt artikel 804 W. Venn. voorrang op het algemene artikel 42 W. Venn. 295

11. HET ECONOMISCH SAMENWERKINGSVERBAND (ESV) 125. De vennootschapsrechtelijke bepalingen betreffende het economisch samenwerkingsverband zijn min of meer vergelijkbaar met de algemene bepalingen in de artikelen 39, 3° en 42 van het Wetboek van Vennootschappen. Artikel 867, 5° W. Venn. bepaalt immers, net zoals de voormelde algemene bepalingen, dat het economisch samenwerkingsverband in principe eindigt door het overlijden van een lid van het samenwerkingsverband, tenzij er overeengekomen wordt dat het samenwerkingsverband tussen de overige leden zal blijven bestaan. Uit artikel 852 W. Venn. kan dan weer afgeleid worden dat tevens de mogelijkheid bestaat dat het samenwerkingsverband in voorkomend geval zal voortduren met de erfgenamen van het overleden lid, gezien uit dit artikel blijkt dat ook de erfgenamen tot het samenwerkingsverband kunnen toegelaten worden. 296 126. Artikel 853 W. Venn. voorziet verder, in overeenstemming met artikel 42 W. Venn., dat in het geval het samenwerkingsverband wordt voortgezet tussen de overige leden, de erfgenamen van het overleden lid van het samenwerkingsverband, recht hebben op de waarde van het aandeel van het overleden lid in het vermogen van het samenwerkingsverband.297 Deze uitkering naar aanleiding van het overlijden van een lid staat evenwel niet letterlijk in artikel 853 van het Wetboek van Vennootschappen te lezen, maar er mag van uitgegaan

worden dat wanneer een

lid ophoudt deel uit te maken van het

samenwerkingsverband door zijn overlijden, een waardering van het vermogen zal gebeuren met het oog op de uitkering van de waarde van het aandeel van het overleden lid aan zijn erfgenamen. 298 Enig verschilpunt tussen de artikelen 853 en 42 van het Wetboek van Vennootschappen is dat artikel 853 W.

294

J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 814. Artikel 18 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 296 Artikel 852 van het Wetboek van Vennootschappen stelt immers: “[..] en, in geval van overlijden, de erfgenamen 295

voor zover zij zelf niet als lid zijn toegelaten, [..]”. 297

Artikel 853, 1e lid van het Wetboek van Vennootschappen stelt immers: “Indien een van de leden van het

samenwerkingsverband ophoudt er deel van uit te maken zonder dat het einde van zijn lidmaatschap de ontbinding van het samenwerkingsverband tot gevolg heft, vindt een waardering van het samenwerkingsverband plaats, teneinde zijn rechten en zijn verplichtingen te bepalen., [..]”. 298 J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 817, voetnoot 2286.

59

Venn. wel uitdrukkelijk toestaat dat de aanspraken van de erfgenamen beperkt worden.299 De erfgenamen moeten hierbij wel minstens de inbreng die het overleden lid gedaan heeft, uitgekeerd krijgen.300 127. Er kan aldus concluderend gesteld worden dat de voormelde artikelen van het Wetboek van vennootschappen die specifiek van toepassing zijn voor het economisch samenwerkingsverband, zo goed als dezelfde bepalingen bevatten als de algemene artikelen 39, 5° en 42 van het Wetboek van Vennootschappen. Zij zullen dan ook nagenoeg in dezelfde gevolgen resulteren.

12. BESLUIT 128. Er kan algemeen samenvattend gesteld worden dat de maatschap, de vennootschap onder firma, de

gewone

commanditaire

vennootschap

en

de

tijdelijke

handelsvennootschap

of

stille

handelsvennootschap, niet in enige specifieke bepalingen voorzien die de voortzetting van de vennootschap regelen, waardoor het algemeen artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen voor deze vennootschapsvormen gelding vindt. 129. De besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid, de naamloze vennootschap, de coöperatieve

vennootschap,

de

commanditaire

vennootschap

op

aandelen

en

de

landbouwvennootschap beschikken dan weer wel over eigen bepalingen. Deze bepalingen wijken allemaal (deels) af van de bepalingen uit artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen. Gezien dit laatste artikel een algemene bepaling is, hebben de bijzondere bepalingen die per vennootschapsvorm gelden, dan ook voorrang. 130. Het economisch samenwerkingsverband is een buitenbeentje. Deze vennootschapsvorm valt immers niet onder één van de voormelde groepen, gezien de wetgever voor deze vennootschapsvorm in specifieke bepalingen heeft voorzien die niet afwijkend, maar wel gelijklopend zijn met artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen, waardoor zij nagenoeg dezelfde gevolgen resulteren. 131. Tot slot is er dan nog de vennootschap met sociaal oogmerk, waarbij de toepasselijke bepalingen afhankelijk zijn van de vennootschapsvorm die zij aanneemt.

299

J., BAEL, Het verbod, supra noot 145, 817. De uitkering kan beperkt worden tot de inbreng van het overleden lid: artikel 853, 1e lid van het Wetboek van Vennootschappen stelt immers: “[..] Het lid heeft ten minste recht op de 300

uitkering van zijn inbreng, hetzij in natura, hetzij voor een gelijke waarde, onder aftrek van hetgeen hij aan het samenwerkingsverband verschuldigd is.”.

Indien de uitkering niet beperkt blijft tot die inbreng, gebeurt de waardering van het vermogen door een bedrijfsrevisor: artikel 853, 2e lid van het Wetboek van Vennootschappen stelt immers: “Tenzij in de overeenkomst anders is

bepaald, wordt de waardering van het vermogen door een bedrijfsrevisor gedaan op de dag van de gebeurtenis die tot het verlies van het lidmaatschap aanleiding heeft gegeven. [..].”.

60

132. De verhouding van artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen tot de andere vennootschapsrechtelijke bepalingen inzake de overdracht van aandelen bij overlijden, verschilt dan ook van vennootschapsvorm tot vennootschapsvorm.

61

HOOFDSTUK 6 DE OVERGANG VAN RECHTEN EN PLICHTEN VERBONDEN AAN AANDELEN

133. Zowel het voortzettingsbeding als het verblijvingsbeding krijgen uitwerking bij het overlijden van een der vennoten van de vennootschap. Dit overlijden zorgt voor het openvallen van de nalatenschap. 301 Het vermogen van de erflater-vennoot wordt hierdoor echter niet van rechtswege overgedragen op de erfgerechtigden. Deze verkrijgen slechts een optierecht. Deze zienswijze is evenwel niet unaniem aangenomen door de rechtsleer en de rechtspraak, maar zij wordt wel bevestigd door onder meer DE PAGE en DU MONGH. 302 Mijns inziens dient het standpunt van DE PAGE en DU MONGH gevolgd te worden, daar zij hun mening afleiden uit een samenlezing van de artikelen 711, 775, 777, 778, 779, 785 en 789 van het Burgerlijk Wetboek.303 Deze artikelen impliceren dat de rechtsopvolgers het recht hebben om de nalatenschap te aanvaarden. Zij hebben met andere woorden bij het openvallen van de nalatenschap het recht op de eigendom van de goederen uit de nalatenschap, maar nog niet onmiddellijk het eigendomsrecht zelf. Dit laatste bekomen zij pas na de aanvaarding van de nalatenschap. 304

301

Artikel 718 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. Zij die beweren dat de nalatenschap van rechtswege overgedragen wordt op de rechtsopvolgers, zie o.m. Y.-H., LELEU, La transmission de la succession en droit comparé, Antwerpen, Maklu, 1996, 31 (hierna verkort Y.-H., LELEU, La transmission de la succession); L., RAUCENT, Les successions, Louvain-La-Neuve, Academia, 1988, 353-354; A., KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, II, De erfenissen, 4e druk, Antwerpen, Standaard-Boekhandel, 1948, 113. Zij die beweren dat er een uitdrukkelijke aanvaarding van de rechtsopvolgers vereist is, zie o.m. H., DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil Belge, supra noot 65, 392; J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 193. 303 Artikel 711 Burgerlijk Wetboek bepaalt het volgende: “Eigendom van goederen wordt verkregen en gaat over 302

door erfopvolging, door schenking onder de levenden of bij testament, en uit kracht van verbintenissen.” Artikel 775 Burgerlijk Wetboek bepaalt het volgende: “Niemand is gehouden een hem opgekomen nalatenschap te aanvaarden.” Artikel 777 Burgerlijk Wetboek bepaalt het volgende: “De aanvaarding werkt terug tot op de dag dat de erfenis is opengevallen.” Artikel 778 Burgerlijk Wetboek bepaalt het volgende: “De aanvaarding kan uitdrukkelijk of stilzwijgend geschieden: zij geschiedt uitdrukkelijk, wanneer men in een authentieke of een onderhandse akte de titel of de hoedanigheid van erfgenaam aanneemt; zij geschiedt stilzwijgend, wanneer de erfgenaam een daad verricht die noodzakelijk zijn bedoeling om te aanvaarden insluit en die hij slechts in zijn hoedanigheid van erfgenaam bevoegd zou zijn te verrichten.” Artikel 779 Burgerlijk Wetboek bepaalt het volgende: “Daden die alleen dienen tot bewaring, toezicht of voorlopig beheer, zij geen daden van aanvaarding van de nalatenschap, indien daarbij de titel of de hoedanigheid van erfgenaam niet is aangenomen.” Artikel 785 Burgerlijk Wetboek bepaalt het volgende: “De erfgenaam die de nalatenschap verwerpt, wordt geacht nooit erfgenaam te zijn geweest.” Artikel 789 Burgerlijk Wetboek bepaalt het volgende: “Het recht op een nalatenschap te aanvaarden of te verwerpen verjaart door verloop van de tijd die voor de langste verjaring van onroerende rechten is vereist.” 304 H., DE PAGE, Traité, supra noot 65, 394. J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, “supra noot 25, 195.

62

134. Enkel indien de erfopvolgers de erfenis aanvaarden, worden zij erfgenaam. Indien er meerdere aanvaardende erfgenamen zijn, ontstaat tussen hen een gemeenrechtelijke mede-eigendom ten aanzien van de volledige erfboedel. De verdeling van de nalatenschap zorgt dan vervolgens voor de omzetting van het abstract aandeel van elke mede-eigenaar, in concrete erfgoederen. Zo zal ook bepaald worden welke erfgenaam mogelijk erfgenaam in natura wordt binnen de vennootschap.305 135. De erfovergang van een nalatenschap en desgevallend de daarin aanwezige aandelen, gebeurt dan ook in drie fasen. De eerste fase is deze voorafgaand aan de uitoefening van het optierecht. De tweede fase gaat van start wanneer de erfgerechtigden de nalatenschap aanvaarden. Tot slot is er dan de derde fase waarbij de nalatenschap wordt verdeeld. Deze fasen zijn gelijklopend voor wat betreft de overgang van activa en de overgang van passiva. 306

1. 1.1.

OVERGANG VAN ACTIVA VÓÓR HET UITOEFENEN VAN HET OPTIERECHT

136. Zoals hiervoor vermeld, is de eerste fase bij de overgang van de activa uit de nalatenschap, deze die aan de uitoefening van het optierecht door de erfgerechtigde voorafgaat. In principe beschikken de erfgerechtigden over een termijn van dertig jaar om te beslissen of zij de nalatenschap zullen aanvaarden of verwerpen.307 Toch zal deze beslissingstermijn bij de vererving van een nalatenschap die aandelen bevat, niet of zelden gehandhaafd blijven, daar belanghebbende derden, zoals de vennootschap waarin de overleden aandeelhouder participeerde, na verloop van de wettelijke termijn van boedelbeschrijving en beraad,308 de erfgerechtigden kunnen dwingen om een keuze te maken. 309 Indien de erfgerechtigden toch nalaten om een keuze te maken, kunnen de belanghebbende derden bovendien vorderen dat de erfgerechtigden tot zuiver aanvaardende erfgenamen veroordeeld worden. 310 137. Zolang de voormelde termijn van boedelbeschrijving en beraad aldus niet verstreken is, kunnen de erfgerechtigden niet gedwongen worden een erfkeuze te doen. Zolang zij geen erfkeuze hebben gedaan, kunnen zij dan ook niet als eigenaars van de erfgoederen worden beschouwd. De erfgerechtigden treden daarentegen echter wel van rechtswege in het bezit van de goederen, rechten en rechtsvorderingen van de erflater.311 Zij zijn aldus dragers van de saisine, dit is de onvoorwaardelijke en voorlopige inbezitstelling en bezitsvoortzetting van rechtswege van alle goederen van de nalatenschap, met als enige oorzaak het overlijden van de erflater. De saisine is een wettelijk bezit, vóórdat de erfgenaam zich werkelijk in het bezit 305

J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 484. J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 484-485. 307 Artikel 789 juncto 2262 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 308 Deze termijn bedraag drie maanden en veertig dagen, zie artikel 795 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807 309 Artikel 797 a contrario Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 310 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 196. 311 Artikel 724 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 306

63

heeft gesteld.312 De erfgerechtigden hebben derhalve het recht om daden te stellen die dienen tot bewaring, toezicht of voorlopig beheer van de nalatenschap. 313 Er dient hierbij te worden opgemerkt dat er wel geen daden van beschikking mogen worden gesteld. Indien

de

nalatenschap

vennootschapsaandelen

bevat,

behoort

de

uitoefening

van

de

lidmaatschapsrechten verbonden aan deze aandelen, eveneens tot de bevoegdheid van de erfgerechtigden. Het uitoefenen van deze rechten wordt immers als een daad van beheer beschouwd. 138. Gezien de saisine ondeelbaar is,314 heeft elke erfgerechtigde bovendien de bevoegdheid om de beheersdaden voor de volledige nalatenschap alleen uit te oefenen, zonder medewerking van de medeerfgerechtigden. Iedere erfgerechtigde kan aldus alleen het stemrecht uitoefenen dat verbonden is aan alle vennootschapsaandelen die tot de nalatenschap behoren en niet alleen het stemrecht van de aandelen die tot zijn proportioneel deel behoren. 315 Het is pas wanneer verschillende erfgenamen tegelijkertijd optreden dat er deelbaarheid zal ontstaan.316 Ondanks het feit dat iedere erfgerechtigde over de bevoegdheid beschikt om alleen het beheer voor de ganse nalatenschap te voeren, zijn de mede-erfgenamen niet verplicht om dit beheer lijdzaam te ondergaan. Zij hebben immers eveneens het recht om zelf op te treden. Dan ontstaat zoals voormeld de deelbaarheid van de nalatenschap.317 De erfgerechtigden kunnen bovendien bewarende maatregelen nemen teneinde hun proportioneel aandeel veilig te stellen. 318 Zo kunnen zij bijvoorbeeld een sekwester aanstellen om de aandelen in bewaring te nemen en kunnen zij deze sekwester zelfs stemrecht toekennen.319 139. De vraag die zich in deze eerste fase tenslotte nog stelt, is of de vennootschap in het geval van erfrechtelijke onverdeeldheid, op grond van de artikelen 236, 360 en 461 van het Wetboek van Vennootschappen tot schorsing van de uitoefening van de aan de aandelen verbonden rechten kan overgaan. Deze vraag dient ontkennend te worden beantwoord. Bij een strikte toepassing van de voormelde artikelen is dergelijke schorsing van rechten immers niet mogelijk zolang de erfgerechtigden geen erfkeuze hebben gemaakt. Zonder erfkeuze behoren de aandelen niet aan “verscheidene eigenaars” toe. De erfgerechtigden zijn in deze fase die aan de erfkeuze voorafgaat immers nog geen eigenaars van de goederen die tot de nalatenschap behoren. Zij zijn, zoals eerder vermeld, louter 312

W., PINTENS, K. VANWINCKELEN, J., DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen/Oxford, Intersentia, 2008, 347. (hierna verkort W., PINTENS, K. VANWINCKELEN, J., DU MONGH, Schets van het familiaal

vermogensrecht) 313

Artikel 779 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. Artikel 724 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807; Cass. 3 maart 1927, PAS. 1927, 169; Rb. Gent 8 oktober 1993, T.G.R. 1994, 78; H., DE PAGE, Traité, supra noot 25, 359; Y.-H., LELEU, La transmission de la succession, supra noot 302, 164; W., PINTENS, K. VANWINCKELEN, J., DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, supra noot 312, 263. 315 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 199. 316 Artikel 1220 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807, dit artikel voorziet in een deelbaarheid van verbintenissen ten aanzien van erfgenamen. 317 Artikel 1220 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 318 Artikel 779 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 319 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 201. 314

64

erfgerechtigden met saisine. Er dient hierbij evenwel te worden opgemerkt dat een schorsing van het stemrecht wel statutair kan worden voorzien. 320

1.2.

NA AANVAARDING VAN DE NALATENSCHAP

140. Een volgende fase dient zich aan wanneer de erfgerechtigden de nalatenschap aanvaard hebben. In deze fase is de erfkeuze aldus gemaakt. Door het uitoefenen van hun optierecht komen de aanvaardende erfgenamen in een situatie van onverdeeldheid terecht. In afwachting van de verdeling van de nalatenschap zijn zij aldus mede-eigenaars van de nalatenschap in zijn geheel. De gerechtigdheid van de erfgenamen treft dan met andere woorden elk onderdeel van de nalatenschap op onbepaalde wijze, zodat geen van de mede-erfgenamen zich een welbepaald deel van de nalatenschap kan toe-eigenen.321 Op dit principe heeft de vennootschapswetgever voor de eenpersoons BVBA evenwel in een uitzondering voorzien. Bij ontstentenis van een erfrechtelijke vruchtgebruiker worden de aan de aandelen verbonden rechten in dergelijke vennootschap immers uitgeoefend door de regelmatig in het bezit getreden of in het bezit gestelde erfgenamen of legatarissen, naar evenredigheid van hun rechten in de nalatenschap en dit tot op de dag van de verdeling van de aandelen of tot het afleveren van de legaten met betrekking tot deze aandelen.322 Er wordt aldus voor de erfgenamen van rechtswege in een opdeling van gerechtigheden voorzien in verhouding tot hun abstract erfdeel. 323 141. De principiële situatie van onverdeeldheid zorgt ervoor dat de rechten van de erfgenamen ingevolge de suppletiefrechtelijke regels van het gemeen recht, beperkt zijn tot het stellen van daden van behoud en voorlopig beheer.324 Hierbij dient te worden opgemerkt dat de begrippen “daden van behoud” en “daden van voorlopig beheer” in deze tweede fase beperkend worden geïnterpreteerd zodat zij enkel de handelingen met hoogdringend karakter die ertoe strekken “de zaak of haar vruchten tegen plotse of

voorbijgaande nadelen of gebeurtenissen te beschermen of plotse of voorbijgaande voordelen voor de zaak niet te laten voorbijgaan”325 omvatten. Voor alle andere daden van beheer alsmede de daden van beschikking, is de medewerking van alle mede-eigenaars vereist.326 Dit neemt echter niet weg dat de erfgenamen wel elk over de mogelijkheid tot overdracht van hun eigen erfdeel beschikken. 327 De voormelde beperkte beheersbevoegdheid van de erfgenamen in afwachting van de verdeling van de nalatenschap, resulteert tevens in een beperking van de beheersbevoegdheid met betrekking tot de eventuele aandelen die zich in de nalatenschap van een erflater-aandeelhouder bevinden. Er wordt immers in de rechtspraak en rechtsleer aangenomen dat de uitoefening van het stemrecht op de 320

J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 200. J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 203. 322 Artikel 237, 1e lid Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 323 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 486. 324 Artikel 577-2, §5 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 325 Cass. 9 juni 1978, RW 1978-79, 1608. 326 Artikel 577-2, §6 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 327 Artikel 577-2, §4 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 321

65

algemene vergadering niet als een daad van behoud of voorlopig beheer, maar daarentegen wel als een gewone beheersdaad dient beschouwd te worden.328 142. De aldus vereiste unanimiteit om daden van beheer en beschikking te stellen, 329 kan voor wat de aandelen in de nalatenschap betreft, tot een verlamming van de vennootschapswerking leiden. De vennootschap beschikt in deze fase dan ook wel over de mogelijkheid om de uitoefening van het stemrecht dat aan de betrokken aandelen verbonden is, te schorsen. 330 Het is tevens toegelaten om een conventionele

of

gerechtelijk

vertegenwoordiger

beheersbevoegdheden te bepalen.

of

bewaarnemer

aan

te

stellen

en

diens

331

143. Tot slot dient er nog op gewezen te worden dat in deze tweede fase de opbrengsten, dividenden en meerwaarden van de (aandelen in de) nalatenschap tot aan de verdeling tot de erfboedel blijven behoren. Gezien de onverdeeldheid hebben alle mede-eigenaars immers recht op hun deel in de rechten van de nalatenschap en dragen zij bij in de lasten van de eigendom naar verhouding van hun aandeel. 332

1.3.

DE VERDELING VAN DE NALATENSCHAP

144. Als laatste fase bij de overgang van activa, is er de fase waarin de nalatenschap wordt verdeeld. Deze verdeling gebeurt in principe in natura.333 Eerst worden er kavels van gelijke aard en waarde gevormd.334 Hierbij wordt het verschil van de kavels in natura vergoed door een uitkering hetzij in rente, hetzij in geld.335 Vervolgens worden de kavels door middel van lottrekking onder de erfgenamen verdeeld.336 Dit teneinde de objectiviteit en gelijkheid der kansen te waarborgen. 337 Indien de goederen niet gevoeglijk kunnen worden verdeeld, kan iedere deelgenoot de openbare verkoping ervan vorderen.338 145. De verdeling van de erfboedel kan zowel in der minne als gerechtelijk geregeld worden. Het is evenwel aan te raden te ijveren voor een minnelijke verdeling, daar een strikte toepassing van de voormelde erfrechtelijke verdelingsregels bij een gerechtelijke verdeling immers tot nadelige gevolgen zou kunnen leiden voor de nalatenschap en in het bijzonder voor de eventueel daarin aanwezige aandelen en de vennootschap waarop die aandelen betrekking hebben. De aandelenparticipaties uit de nalatenschap zouden door de gelijke verdeling in kavels kunnen worden gesplitst of zouden wegens feitelijke, 328

Rb. Kortrijk 17 november 1988, TRV 1989, 453; E., VAN SOEST, N., TORFS, “Vennootschapsaandelen in nalatenschap. Waardering, stemrecht, verdeling.”, TRV 1989, 458. 329 Artikel 577-2, §6 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 330 Artikel 236, 360 en 461 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 331 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 485. 332 Artikel 577-2, §3 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807; J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 486. 333 Artikel 826 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 334 Artikel 832 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 335 Artikel 833 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 336 Artikel 1218 en 1219 Gerechtelijk Wetboek, B.S. 31 oktober 1967. 337 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 310. 338 Artikel 827, 1e lid Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807.

66

economische of sociale redenen als niet gevoeglijk kunnen worden beschouwd, waardoor een openbare verkoping dreigt. Bij een gerechtelijke verdeling is er aldus steeds het risico op verbrokkeling van de aandelenparticipaties.339 Een minnelijke verdeling is mijns inziens dan ook wenselijk.

2. 2.1.

OVERGANG VAN PASSIVA VÓÓR HET UITOEFENEN VAN HET OPTIERECHT

146. Zoals voormeld (supra randnr. 134) beschikken de erfgerechtigden in principe over een termijn van dertig jaar om te beslissen of zij de nalatenschap zullen aanvaarden of verwerpen. 340 Deze regeling heeft evenwel enkel betrekking op de verhouding tussen de erfgerechtigden onderling en niet op de verhouding met eventuele schuldeisers.341 Dit heeft tot gevolg dat schuldeisers niet genoodzaakt zijn om dertig jaar te wachten om hun schuldvordering te innen. Zij dienen enkel de wettelijke termijn van boedelbeschrijving en beraad, zijnde drie maanden en veertig dagen, 342 te laten verstrijken alvorens tot inning over te gaan.343 Dit evenwel behoudens verlenging van de termijn door de rechtbank. 344 147. Gezien een vennootschap die de volstorting van de aandelen die tot de nalatenschap van de erflater-aandeelhouder behoren, wenst te innen, als een schuldeiser van de erfboedel wordt beschouwd, dient deze vennootschap aldus drie maanden en veertig dagen te wachten alvorens deze volstorting te vragen. De erfgerechtigden die binnen deze termijn toch door de vennootschap tot volstorting van de aandelen worden verzocht, kunnen dan ook in limine litits de exceptie van beraad opwerpen.345 148. Na het verstrijken van de drie maanden en veertig dagen kunnen belanghebbende derden, waaronder de vennootschap waarin de overleden aandeelhouder participeerde, de erfgerechtigden dwingen om een erfkeuze te maken. 346 Indien de erfgerechtigden toch nalaten om een keuze te maken, riskeren zij door die belanghebbende derden, en aldus ook door de vennootschap, tot zuiver aanvaardende erfgenamen veroordeeld te worden. 347 In dit laatste geval worden zij dan eveneens tot het verrichten van de volstorting veroordeeld. 348

339

J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 309-311. Artikel 789 juncto 2262 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 341 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 61. 342 Artikel 795 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 343 Artikel 797 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 344 Artikel 798 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 345 J., DU MONGH, “Aandelen bij overlijden”, in C., CASTELEIN, E., GOOVAERTS, L., WEYTS (eds.), in Vennootschappen en rechtspersonen: stand van zaken, Leuven, Universitaire Pers, 2004, 318. 346 Artikel 797 a contrario Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 347 Artikel 800 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 348 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 62. 340

67

2.2.

NA AANVAARDING VAN DE NALATENSCHAP

149. In de tweede fase die van start gaat na de aanvaarding van de nalatenschap, treden de erfgenamen niet enkel in de rechten van hun rechtsvoorganger(-aandeelhouder), maar ook in zijn plichten. De aanvaardende erfgenamen zijn dan ook, in tegenstelling tot de erfgerechtigden in de eerste fase, wel verplicht om onmiddellijk tot volstorting van de aandelen over te gaan. Zolang de nalatenschap niet effectief werd verdeeld en de aandelen aldus nog niet werden toebedeeld, zijn de mede-erfgenamen elk voor hun aandeel in de nalatenschap, gehouden tot volstorting van de aandelen. 349 150. Er geldt evenwel een uitzondering op de voormelde principiële volstortingsplicht van de aanvaardende erfgenamen, met name voor de erfgenamen die de nalatenschap aanvaard hebben onder voorrecht van boedelbeschrijving. In dat geval wordt de vermenging van de boedels immers verhinderd zowel ten aanzien van de erfgenamen als ten aanzien van de schuldenaars en de legatarissen. 350 Dit heeft tot gevolg dat de volstortingsplicht een schuld van de nalatenschap blijft en dat de vennootschap deze schuld niet kan verhalen op het individuele vermogen van de onder voorrecht van boedelbeschrijving aanvaardende erfgenamen. 351

2.3.

DE VERDELING VAN DE NALATENSCHAP

151. Tenslotte zijn in de laatste fase, na de verdeling van de nalatenschap, enkel de erfgenamenaandeelhouders gehouden tot volstorting van de aandelen.352 Dit impliceert evenwel niet dat overige mede-erfgenamen van de nalatenschap, volledig van hun volstortingsplicht bevrijd zijn. Zij blijven namelijk ingevolge het gemeen recht gehouden tot volstorting van de bedragen die reeds vóór de verdeling werden opgevraagd.353 In dit geval beschikken zij wel over een regresvordering ten aanzien van de erfgenamen-aandeelhouders. Bovendien zijn ook alle volstortingen, zowel opgevraagd vóór als na de verdeling, verhaalbaar op de nalatenschap en dus ook op het deel dat toegekend werd aan de erfgenamen die geen aandeelhouder zijn. 354 Ook hier ontstaat er dan een hoofdelijke regresvordering op het vermogen van de erfgenamen op wie de aandelen van de erflater zijn overgegaan en zelfs op de eventuele latere overnemers.355

349

J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 60; Artikel 870 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 350 Artikel 802 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 351 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 62. 352 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 64. 353 Artikel 870 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 354 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 64; Kh. Brussel 14 juli 1934, JUR. COMM. BRUX. 1934, 317. 355 Artikel 507 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999; J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 238, 64.

68

3.

BESLUIT

152. Indien aldus ingevolge een voortzettingsbeding, aandelen worden overgedragen aan erfgenamen, zullen de voormelde fasen van erfovergang doorlopen worden. Er dient evenwel op gewezen te worden dat dit bij een verblijvingsbeding niet zo is. Het verblijvingsbeding voorziet immers, zoals hoger bepaald, in een verkrijging van de aandelen door de mede-vennoten, onder de opschortende voorwaarde van het overlijden van de erflater-vennoot. Door het verblijvingsbeding als een beding van aanwas te formuleren, onttrekt de erflater de aandelen aan de nalatenschap. Daar zij aldus nooit deel uitmaken van de nalatenschap, gelden de regels van het erfrecht niet. 356

356

S., LOOSVELDT, Aanwas, supra noot 58, 126.

69

HOOFDSTUK 7 ERFRECHTELIJKE EN FISCAALRECHTELIJKE GEVOLGEN VAN HET VOORTZETTINGS- EN VERBLIJVINGSBEDING

153. Gezien het voortzettingsbeding en het verblijvingsbeding beiden uitwerking krijgen bij het overlijden van een erflater-vennoot, is het wenselijk om even in te gaan op de eventuele erfrechtelijke en fiscale gevolgen die met dit overlijden, en de daaruit voortvloeiende overgang van aandelen, gepaard gaan.

1.

ERFRECHTELIJKE GEVOLGEN

154. Vooreerst wordt ingegaan op de erfrechtelijke gevolgen van het overlijden van een erflater-vennoot. Bij het overlijden van de erflater-vennoot valt zijn nalatenschap open357 en vervalt zij, ofwel conform de wettelijke devolutie, ofwel, zo er een testament is, conform de testamentaire devolutie. 155. Er dient hierbij te worden opgemerkt dat een erflater niet in ieder geval vrij over zijn goederen kan beschikken. De testeervrijheid van de erflater en zijn vrijheid om schenkingen te doen, worden immers ten voordele van bepaalde erfgenamen, namelijk zijn afstammelingen, 358 zijn ascendenten359 en de langstlevende echtgenoot,360 beperkt. Deze erfgenamen krijgen door de wetgever een reserve toegekend.361 Deze reserve is het voorbehouden deel van de nalatenschap waarover de decujus niet ten kostelozen titel mag beschikken. Hij mag dit deel aldus noch door schenkingen noch door legaten aantasten. Het overige deel van de nalatenschap vormt dan het beschikbaar deel waarover de decujus wel vrij kan beschikken.362 Om na te gaan of de decujus dit beschikbaar deel al dan niet heeft overschreden, dient de fictieve massa363 samengesteld te worden. Vervolgens wordt daarop het beschikbaar deel berekend. Daarna worden de schenkingen en de legaten in een bepaalde volgorde 364 op dit beschikbaar deel aangerekend.365 Indien dan zou blijken dat de erflater het beschikbaar deel met die legaten of

357

Artikel 718 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. Artikel 913-914 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 359 Artikel 915 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 360 Artikel 915bis Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 361 M., VAN HOECKE, B., BOUCKAERT, Inleiding tot het recht, Acco, Leuven, 2003, 384. 362 W., PINTENS, K. VANWINCKELEN, J., DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, supra noot 312, 347. 363 De fictieve massa bestaat uit de goederen die de nalatenschap zou omvatten indien de decujus geen schenkingen onder de levenden had gedaan. Zij bestaat met andere woorden uit de bestaande goederen en de geschonken goederen. Artikel 922, 2e lid Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 364 Artikel 923 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 365 Er weze opgemerkt dat niet alle giften dienen te worden aangerekend op het beschikbaar deel. De giften kunnen immers een “gift op voorschot” of een “gift buiten deel” uitmaken. 358

70

schenkingen heeft overschreden, beschikken de reservataire erfgenamen 366 over het recht om een vordering tot inkorting in te stellen teneinde de giften die het beschikbaar deel overschrijden, te laten inkorten.367 Deze inkorting zorgt ervoor dat de gift die het beschikbaar deel overschrijdt ten belope van dat overschrijdend gedeelte wordt verminderd.368 De inkorting gebeurt in principe in natura.369 Op die manier wordt de aantasting van de wettelijke reserve aldus ongedaan gemaakt. 156. Naast de voormelde regelgeving inzake de reserve en de eventuele vordering tot inkorting, is er eveneens nog de belangrijke regelgeving omtrent de verdeling van de nalatenschap en de eventuele inbreng van giften en schulden. Immers, om een gelijke verdeling van de nalatenschap onder de erfgenamen te garanderen, is elke erfgenaam verplicht aan zijn mede-erfgenamen inbreng te doen van al hetgeen hij, hetzij als schenking, hetzij bij testament, rechtstreeks of onrechtstreeks, van de overledene ontvangen heeft.370 Niet elke gift is evenwel aan inbreng onderworpen. Zij kunnen immers bij vooruitmaking en buiten erfdeel of met vrijstelling van inbreng371 zijn gedaan.372 De erfgenaam is eveneens verplicht om alle bedragen die hij aan de nalatenschap verschuldigd is, in de massa in te brengen.373 157. Gezien het voortzettingsbeding en het verblijvingsbeding zoals voormeld, uitwerking krijgen bij het overlijden van de erflater-vennoot, is het van belang om na te gaan of de voormelde erfrechtelijke regelgeving, en meer bepaald de regelgeving omtrent de inbreng en de inkorting, op het voortzettingsen verblijvingsbeding van toepassing is.

1.1.

VOORTZETTINGSBEDING

158. Zoals eerder reeds werd aangetoond (supra randnrs. 84-90) is enkel de geldigheid van een voortzettingsbeding waarbij voorzien wordt in de voortzetting van de vennootschap met alle erfgenamen, algemeen aanvaard. Dergelijk beding is immers niet strijdig bevonden met het in artikel 1130, tweede lid van het Burgerlijk Wetboek opgenomen verbod

op bedingen betreffende niet-opengevallen

nalatenschappen. Gezien de vennootschap ingevolge dergelijk voortzettingsbeding aldus wordt verdergezet met alle erfgenamen, zal de erfrechtelijke reserve daardoor dan ook niet geschonden worden. Er wordt immers geen enkel onderscheid tussen de erfgenamen gemaakt.

374

366

Dit zijn de afstammelingen, de ascendenten en de langstlevende echtgenoot. (zie ook voetnoten 292 – 294) W., PINTENS, K. VANWINCKELEN, J., DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, supra noot 312, 357. 368 W., PINTENS, K. VANWINCKELEN, J., DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, supra noot 312, 362. 369 Artikel 924, 929 en 930 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. Er zijn evenwel uitzonderingen: zie ondermeer de artikelen 866, 917 en 918 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 370 Artikel 829 en 843 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 371 Artikel 843 in fine Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 372 W., PINTENS, K. VANWINCKELEN, J., DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, supra noot 312, 372-376. 373 Artikel 829 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807; W., PINTENS, K. VANWINCKELEN, J., DU MONGH, Schets van het familiaal vermogensrecht, supra noot 312, 381. 374 J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 738. 367

71

159. Er dient hierbij te worden opgemerkt dat de reservataire erfgenamen de erfgoederen dienen te nemen zoals zij die aantreffen in het vermogen van de erflater. Indien de erflater zijn aandelen in de vennootschap reeds had verkocht, kunnen de reservataire erfgenamen dus enkel aanspraak maken op de prijs die voor die aandelen werd betaald en die zich in het vermogen van de erflater bevindt. De verkoop van die aandelen verbindt de erfgenamen immers in dezelfde mate als de erflater. 375 160. Concluderend kan aldus gesteld worden dat een voortzettingsbeding met alle erfgenamen geen aantasting van de erfrechtelijke reserve tot gevolg heeft. De regels met betrekking tot de inkorting of inbreng zullen hier dan ook niet van toepassing zijn.

1.2.

VERBLIJVINGSBEDING

161. Om na te gaan of de voormelde regels inzake inkorting en inbreng van toepassing zijn bij de uitwerking van een verblijvingsbeding, dient een onderscheid gemaakt te worden tussen een verblijvingsbeding die een overeenkomst ten bezwarende titel inhoudt en een verblijvingsbeding die een overeenkomst om niet inhoudt.

1.2.1.

TEN BEZWARENDE TITEL

162. Een verblijvingsbeding zal een verbintenis ten bezwarende titel inhouden, indien het als een kanscontract gekwalificeerd kan worden. Het verblijvingsbeding zal enkel als een geldig kanscontract aangezien worden indien de partijen (vennoten) een gelijke kans op overleving hebben, een gelijkwaardige inbreng hebben gedaan en hun rechten wederkerig bedongen werden. 376 Indien aan deze voorwaarden werd voldaan, zal het verblijvingsbeding dan als rechtshandeling ten bezwarende titel ontsnappen aan de regels van het erfrecht en dus ook aan de erfrechtelijke reservebescherming.377 Dit impliceert vervolgens ook dat de regels van inbreng en inkorting op dergelijk verblijvingsbeding niet van toepassing zijn. 378

1.2.2.

TEN KOSTELOZE TITEL

163. Een verblijvingsbeding kan daarentegen eveneens als een verbintenis ten kosteloze titel beschouwd worden, namelijk wanneer het niet als een kanscontract gekwalificeerd kan worden. Wanneer het verblijvingsbeding niet in gelijke kansen voor de partijen voorziet om het desbetreffende goed volledig te verwerven, is er een bevoordeling van de partij die het meeste kans op de volledige verwerving van het goed heeft.379

375

J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 738; Artikel 1122 Burgerlijk Wetboek, Bekendgemaakt 3 september 1807. 376 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 283. 377 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 87. 378 S., DEVOS, “Een maatschap is maatwerk”, supra noot 16, 283. 379 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 283.

72

164. In de situatie waarbij dergelijk verblijvingsbeding ten kosteloze titel dan evenwel in de uitkering van een scheidingsaandeel aan de erfgenamen van de erflater-vennoot voorziet, wordt er weliswaar in de bevoordeling van een contractspartij voorzien, maar blijft de gelijkheid onder de erfgenamen behouden. De gerechtigdheden van de erfgenamen in natura, met name de aandelen, worden in dat geval immers omgezet naar een aanspraak in waarde.380 De nalatenschap van de erflater-vennoot bevat dan de tegenwaarde van de aandelen die het voorwerp zijn van het verblijvingsbeding. Dit impliceert dat de rechten van de reservataire erfgenamen door deze bedongen vergoedingsplicht niet aangetast worden. Gezien de erfrechtelijke reserve aldus behouden blijft, zijn de regels van inbreng en inkorting hier niet van toepassing.381 165. Indien dergelijk verblijvingsbeding ten kosteloze titel daarentegen niet in de uitkering van een scheidingsaandeel aan de erfgenamen van de erflater-vennoot voorziet, kan er een ongelijkheid onder de erfgenamen ontstaan. Er kunnen immers bepaalde erfgenamen door het beding bevoordeeld worden en anderen niet. Wanneer deze ongelijkheid dan resulteert in een aantasting van de rechten van de reservataire erfgenamen, zullen de regels van inbreng en inkorting wel van toepassing zijn. 382

1.3.

BESLUIT

166. Er kan aldus concluderend gesteld worden dat de erfrechtelijke gevolgen en meer bepaald de eventuele aantasting van de erfrechtelijke reserve, verschillen naar gelang de formulering van de bedingen. Enkel het voortzettingsbeding dat in de voortzetting van de vennootschap met alle erfgenamen voorziet en het verblijvingsbeding ten bezwarende titel of met bedongen vergoedingsplicht, resulteren niet in een aantasting van de wettelijke reserve. Deze bedingen zijn dan ook niet aan inbreng of inkorting onderworpen.

2.

FISCAALRECHTELIJKE GEVOLGEN

167. Naast de erfrechtelijke gevolgen is het ook wenselijk om even de mogelijke fiscale gevolgen van de overgang van aandelen na te gaan. Zo is het belangrijk om te weten of er registratierechten, schenkingsrechten of successierechten verschuldigd zijn, dan wel of er geen enkel recht verschuldigd is. Hieronder volgt een bespreking die zich beperkt tot de overgang van aandelen die zich lokaliseert in het Vlaams Gewest. De redenering is vrijwel analoog voor wat het Waalse en het Brussels Gewest betreft.

380

J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 87 S., DEVOS, “Een maatschap is maatwerk”, supra noot 16, 283. 382 S., DEVOS, “Een maatschap is maatwerk”, supra noot 16, 283. 381

73

2.1.

ALGEMEEN

168. Het registratierecht is de belasting die geheven wordt naar aanleiding van de registratie. 383 Deze registratie is een formaliteit die bestaat in het afschrijven, ontleden of vermelden van een akte of van een geschrift, door de ontvanger der registratie in een hiertoe bestemd register of op elke andere informatiedrager bepaald door de Koning.384 Anders gezegd betekent de registratie dat de ontvanger met de hand de akte of het geschrift in een register repertorieert, met verwijzing naar een analyse van de verrichting of naar een neergelegd afschrift van de akte. 385 Op de akte of het geschrift dient dan melding te worden gemaakt van deze registratie.386 Hierbij dient te worden opgemerkt dat de registratie in beginsel facultatief is.387 De registratierechten zijn dan ook slechts verschuldigd indien een akte of geschrift daadwerkelijk wordt geregistreerd. Er bestaan twee soorten registratierechten, met name de vaste rechten en de evenredige rechten, waarbij de vaste rechten nogmaals onderverdeeld zijn in de algemene vaste rechten en de specifieke vaste rechten.388 De evenredige rechten en de specifieke vaste rechten worden geheven volgens het in het Wetboek van Registratie-, Hypotheek- en Griffierechten vastgestelde tarief. Het algemeen vast recht is dan van toepassing op al de in dat tarief niet voorziene akten en geschriften en bedraagt 25 euro. 389 169. Het schenkingsrecht is eigenlijk ook een registratierecht, meer bepaald een registratierecht dat geheven wordt op schenkingen onder levenden, van roerende of onroerende goederen. Het schenkingsrecht is een gewestbelasting. De Vlaamse schenkingsrechten zijn dan ook slechts verschuldigd op schenkingen die in het Vlaams Gewest worden gelokaliseerd. Dit impliceert dat de schenker slechts van de Vlaamse schenkingsrechten kan genieten wanneer hij een rijksinwoner is en zijn fiscale woonplaats in de vijf jaar die aan de schenking voorafgaan, het langst in het Vlaams Gewest heeft gehad.390 Het tarief van het schenkingsrecht verschilt naargelang het om een schenking van roerende dan wel onroerende goederen gaat.391 170. Tenslotte is er nog het successierecht, dit is de indirecte belasting die geheven wordt ter gelegenheid van een overlijden of een daarmee gelijkgestelde gebeurtenis, op de waarde van al wat uit de nalatenschap van een rijksinwoner wordt verkregen, na aftrek van de eventuele schulden. 392 Iedereen

383

Artikel 1, 2e lid Wetboek van Registratie-, Hypotheek- en Griffierechten, B.S. 30 november 1939. Artikel 1, 1e lid Wetboek van Registratie-, Hypotheek- en Griffierechten, B.S. 30 november 1939. 385 F., WERDEFROY, Registratierechten 2008-2009, Mechelen, Kluwer, 2009, 3-28. 386 Artikel 8, 1e lid Wetboek van Registratie-, Hypotheek- en Griffierechten, B.S. 30 november 1939. 387 Er zijn slechts bepaalde akten en geschriften die verplicht dienen geregistreerd te worden, met name deze die vermeld zijn in de artikelen 19 t.e.m. 31 van het Wetboek van Registratie-, Hypotheek- en Griffierechten. 388 Artikel 10 Wetboek van Registratie-, Hypotheek- en Griffierechten, B.S. 30 november 1939. 389 Artikel 11 Wetboek van Registratie-, Hypotheek- en Griffierechten, B.S. 30 november 1939. 390 FOD Financiën, Brochure: Wegwijs in schenkingen en nalatenschappen, N., DAOÛT (ed.), Brussel, 2008, 9; Vlaamse Overheid, Brochure: Vlaamse schenkingsrechten, H., VAN DER BORGHT (ed.), Lint, Drukkerij Beukeleirs, 2010, 5. 391 Artikel 131 Wetboek van Registratie-, Hypotheek- en Griffierechten, B.S. 30 november 1939. 392 Artikel 1, Wetboek van Successierechten, B.S. 7 mei 1936. 384

74

die iets ontvangt uit het bezit van een overleden persoon, dient aldus in principe successierechten te betalen op de waarde daarvan. Net zoals bij de schenkingsrechten is het hier ook het Vlaams Gewest die bevoegd is om de tarieven voor het heffen van het successierecht te bepalen.393 Voor het tarief van de successierechten moet het roerend of onroerend karakter van de goederen uit de nalatenschap in aanmerking genomen worden, evenals de graad van verwantschap van de erfgenamen.394

2.2.

VOORTZETTINGSBEDING

171. Het voortzettingsbeding krijgt slechts uitwerking bij het overlijden van de erflater-vennoot. Zoals reeds eerder werd aangetoond (supra randnrs. 84-90) is enkel de geldigheid van een voortzettingsbeding waarbij voorzien wordt in de voortzetting van de vennootschap met alle erfgenamen algemeen aanvaard. Gezien dergelijk beding enkel de personen aanduidt met wie de vennootschap kan worden voortgezet, heeft het geen invloed op de devolutie van de nalatenschap en onttrekt het geen goederen aan het toepassingsgebied

van

het

successierecht.

De

aandelen

die

het

voorwerp

zijn

van

het

voortzettingsbeding bevinden zich derhalve gewoon in de nalatenschap van de erflater-vennoot, zodat de erfgenamen in wiens kavel de aandelen terechtkomen, hierop successierechten dienen te betalen. 395

2.3.

VERBLIJVINGSBEDING

172. Een verblijvingsbeding krijgt net zoals het voortzettingsbeding slechts uitwerking bij het overlijden van de erflater-vennoot en genereert aldus niet onmiddellijk vermogensrechtelijke gevolgen. 396 De vraag die zich dan ook stelt is of er bij die uitwerking van het verblijvingsbeding successierechten verschuldigd zijn. Het antwoord is evenwel ontkennend. Gezien het verblijvingsbeding opgenomen is in een contract onder levenden, valt het immers principieel niet onder het toepassingsgebied van het successierecht. 397 Toch mag hier niet uit het oog verloren worden dat een verblijvingsbeding meestal voorziet in een uitkering van een scheidingsaandeel. Dat scheidingsaandeel behoort dan tot de nalatenschap van de erflater-vennoot, zodat de erfgenamen wel gehouden zijn om daar successierechten op te betalen.398 Het

393

Sedert de bijzondere wet van 16 januari 1989 betreffende de financiering van de gemeenschappen en de gewesten, zijn de gewesten bevoegd om tarieven, vrijstellingen en verminderingen inzake successierecht en het recht van overgang bij overlijden te wijzigen. Sedert de bijzondere wet van 13 juli 2001 tot herfinanciering van de gemeenschappen en uitbreiding van de fiscale bevoegdheden van de gewesten, zijn de gewesten eveneens bevoegd om de heffingsgrondslag te bepalen. 394 Artikel 48 Wetboek van Successierechten, B.S. 7 mei 1936. 395 J., RUYSSEVELDT, Tontine, supra noot 68, 377. 396 X., “Hoe bewijst een beding van aanwas haar nut voor vennootschappen?”, De Venn., 2004, afl. 1, 8-9. 397 J.-L., SNYERS, “Rulingcommissie aanvaardt ‘beding van aanwas’ t.a.v. aandelen”, Fiscoloog, 2007, afl. 1091, 3 (hierna verkort J.-L., SNYERS, “Rulingcommissie aanvaardt ‘beding van aanwas’ t.a.v. aandelen”) ; G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, supra noot 1, 232. 398 J., RUYSSEVELDT, Tontine, supra noot 68, 377.

75

verblijvingsbeding zorgt er dus enkel voor dat de mede-vennoten aan wie de aandelen van de erflatervennoot toekomen, van de heffing van successierechten worden vrijgesteld. 173. Een verblijvingsbeding dat betrekking heeft op aandelen in een vennootschap, is verder ook voordelig op het vlak van registratierechten. Het beding resulteert immers bij haar uitwerking in een overdracht van aandelen en heeft dus anders gezegd slechts een overdracht van roerende goederen tot gevolg. Dergelijke overdracht van roerende goederen is principieel vrijgesteld van registratierechten. 399 Er zal dan ook enkel een registratierecht verschuldigd zijn indien de overeenkomst waarin het verblijvingsbeding vervat zit, vrijwillig geregistreerd wordt. Het verschuldigde registratierecht is dan het algemeen vast recht en bedraagt 25 euro. 400 174. Het verblijvingsbeding is aldus fiscaal voordelig als het op successierechten en registratierechten aankomt. Er dient evenwel rekening gehouden te worden met het feit dat er een reëel risico bestaat dat de fiscus het verblijvingsbeding gaat herkwalificeren als een schenking. 401 Zoals voormeld (supra randnrs. 126-127) kan een verblijvingsbeding immers ten bezwarende titel of ten kosteloze titel zijn aangegaan. Indien het verblijvingsbeding ten kosteloze titel is, met andere woorden indien de bedoeling om een van de partijen te bevoordelen de bovenhand haalt op het kanselement, wordt het beding als schenking gekwalificeerd.402 In dit laatste geval zal er dan in bepaalde situaties een schenkingsrecht verschuldigd zijn, met name wanneer het verblijvingsbeding ten kosteloze titel in een in België verleden notariële akte, of in een vrijwillig ter registratie aangeboden onderhandse akte, werd opgenomen. 403 Indien het verblijvingsbeding evenwel niet in dergelijke akte werd opgenomen is er dus geen schenkingsrecht verschuldigd. Ondanks deze vrijstelling bestaat er in dergelijk geval echter wel het risico dat er toepassing gemaakt kan worden van artikel 7 van het Wetboek van Successierechten, waardoor er dan weer een heffing van successierechten zal gebeuren. Artikel 7 van het Wetboek van Successierechten bepaalt immers dat de goederen waarover de erflater kosteloos beschikte gedurende de drie jaren voor zij overlijden, geacht worden deel uit te maken van zijn nalatenschap, indien de bevoordeling niet onderworpen werd aan het registratierecht gevestigd voor de schenkingen.404 Dit betekent dan dat de aandelen die het voorwerp van het verblijvingsbeding ten kosteloze titel uitmaken

399 400

Artikel 19 – 31 a contrario Wetboek van Registratie-, Hypotheek- en Griffierechten, B.S. 30 november 1939. Artikel 11, 2e en 3e lid Wetboek van Registratie-, Hypotheek- en Griffierechten, bepaalt immers het volgende:

“Het algemeen vast recht is van toepassing op al de in dat tarief niet voorziene akten en geschriften. Het algemeen vast recht bedraagt 25 EUR.” 401 J.-L., SNYERS, “Rulingcommissie aanvaardt ‘beding van aanwas’ t.a.v. aandelen”, supra noot 397, 3. 402

G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, supra noot 1, 232. 403 G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, supra noot 1, 232. (Er zal evenwel geen schenkingsrecht, maar een successierecht geheven worden, indien de schenking met een legaat wordt gelijkgesteld.) 404 G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, supra noot 1, 233.

76

alsdan tot de nalatenschap van de erflater-vennoot zullen behoren en onderhevig zullen zijn aan de heffing van het successierecht.405

2.4.

BESLUIT

175. Uit de voormelde redenering kan aldus concluderend gesteld worden dat het voortzettingsbeding geen goederen aan de nalatenschap onttrekt, maar enkel de voortzetting van de vennootschap regelt. De goederen die het voorwerp zijn van het voortzettingsbeding, vallen dan ook ingevolge hun overgang door overlijden, onder het toepassingsgebied van het successierecht. Het gebruik maken van een voortzettingsbeding brengt dan ook geen fiscaal voordeel met zich mee. 176. Bovenstaande uiteenzetting impliceert vervolgens, voor wat het verblijvingsbeding met betrekking tot roerende goederen (o.a. aandelen) betreft en wanneer het verblijvingsbeding een werkelijk kanscontract uitmaakt en het aldus ten bezwarende titel is, dat het beding niet aan een evenredig registratierecht noch aan het successierecht onderworpen is. Dit werd overigens bevestigd door de Rulingcommissie406 en de Minister van Financiën.407 Het is evenwel aan te raden beducht te blijven voor de mogelijke herkwalificatie van het verblijvingsbeding, door de fiscus, als schenking en dit vooral wanneer het twijfelachtig is of er een bevoordelingsbedoeling aanwezig is of niet. Dergelijke herkwalificatie kan immers de heffing van een schenkingsrecht tot gevolg hebben. Het verblijvingsbeding ten bezwarende titel met betrekking tot roerende goederen, brengt aldus op fiscaal vlak een groot voordeel met zich mee, daar het

principieel niet aan successierechten, noch aan

registratierechten en noch aan schenkingsrechten onderworpen is.

405

Artikel 7 Wetboek van Successierechten, B.S. 7 mei 1936. J.-L., SNYERS, “Rulingcommissie aanvaardt ‘beding van aanwas’ t.a.v. aandelen”, supra noot 397, 3-4. (De uitspraak van de rulingcommissie ging evenwel over de problematiek van het beding van aanwas ten aanzien van aandelen van een familievennootschap, maar is mijns inziens naar analogie ook hier van toepassing.) 407 Vr. en Antw. Kamer 2004-2005, 14 juni 2005, 15.000 (Vragen 839 en 840 VAN BIESEN). 406

77

HOOFDSTUK 8 DE VOOR- EN NADELEN VAN HET VOORTZETTINGS- EN VERBLIJVINGSBEDING

177. Het feit dat de wetgever uitdrukkelijk in de mogelijkheid voorziet om een voortzettingsbeding of een verblijvingsbeding in een vennootschapscontract in te lassen, 408 doet vermoeden dat deze bedingen voordelig kunnen zijn voor het vennootschapsbelang. Het is dan ook wenselijk om even na te gaan welke voordelen het voortzettingsbeding of het verblijvingsbeding precies met zich meebrengt en of er naast die voordelen ook eventuele nadelen bestaan.

1. 1.1.

HET VOORTZETTINGSBEDING VOORDELEN 1.1.1.

VOORKOMT ONTBINDING DOOR OVERLIJDEN

178. Daar de gemeenrechtelijke vennootschapsovereenkomst, zoals eerder reeds werd aangehaald (supra randnr. 14), geacht wordt intuïtu personae te zijn gesloten,409 wordt de vennootschap in principe ontbonden door het overlijden van een van de vennoten. 410 Deze in artikel 39, 3° van het Wetboek van Vennootschappen voorziene ontbinding, is evenwel niet van openbare orde. 411 Het is aldus toegestaan dat de statuten van deze mogelijkheid afwijken. De wetgever heeft hiertoe dan ook uitdrukkelijk in enkele mogelijke continuïteitsregelingen voorzien.412 179. Het eerste en tevens meest belangrijkste voordeel die aan de toepassing van een voortzettingsbeding gekoppeld kan worden, is dan ook dat zij het mogelijk maakt om het voortbestaan van de vennootschap te verzekeren wanneer dit voortbestaan bedreigd wordt door het overlijden van een vennoot.413 Het voortzettingsbeding bepaalt immers dat de vennootschap in geval van overlijden van een van de vennoten zal voortduren met zijn erfgenaam. 414

408

Artikel 42 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 15. 410 Artikel 39, 3° Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 411 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 15. 412 Artikel 42 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 413 M., DELBOO, “De familiale burgerlijke maatschap”, supra noot 39, 273. 414 Artikel 42 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999; M., DELBOO, “De familiale burgerlijke maatschap”, supra noot 39, 273. 409

78

1.1.2.

VOORKOMT ÉÉNHOOFDIGHEID

180. Gezien een vennootschap in essentie een samenwerkingsovereenkomst is, veronderstelt dit dat zij minstens door twee personen (natuurlijke- of rechtspersonen) moet worden opgericht, dit is het principe van meerhoofdigheid.415 Van dit principe kan enkel worden afgeweken in de door de wet bepaalde gevallen.416 De meerhoofdigheid is een dermate wezenlijk kenmerk binnen de vennootschap dat zij niet enkel dient gehandhaafd te worden bij de oprichting van een vennootschap, maar tevens in stand dient gehouden te worden tijdens het bestaan van de vennootschap. 417 Een vennootschap die na de oprichting éénhoofdig is geworden door de vereniging van alle aandelen in één hand, is dan ook in principe van rechtswege ontbonden en dient vereffend te worden. 418 De wetgever heeft evenwel in enkele uitzonderingsbepalingen voorzien. Deze uitzonderingsbepalingen zorgen ervoor dat de voormelde éénhoofdigheid niet van rechtswege de ontbinding tot gevolg heeft voor de Naamloze Vennootschap419, de Besloten Vennootschap met Beperkte Aansprakelijkheid 420 en de Commanditaire Vennootschap op Aandelen 421. 181. Voor alle andere vennootschappen betekent éénhoofdigheid aldus de ontbinding van rechtswege van de vennootschap. Een tweede belangrijk voordeel die dan ook aan de toepassing van een voortzettingsbeding gekoppeld kan worden, is dat zij het mogelijk maakt om te verhinderen dat er door het overlijden van een van de vennoten een situatie van éénhoofdigheid ontstaat.422 Gezien het voortzettingsbeding ervoor zorgt dat de vennootschap bij overlijden van een van de vennoten zal voortduren met de erfgenamen van die overleden vennoot, zal er immers nooit slechts één enkele vennoot overblijven.

415


“Een vennootschap wordt opgericht door een contract op grond waarvan twee of meer personen overeenkomen iets

in gemeenschap te brengen met als doel één of meer nauwkeurig omschreven activiteiten uit te oefenen en met het oogmerk aan de vennoten een rechtstreeks of onrechtstreeks vermogensvoordeel te bezorgen.” 416


“In de gevallen bepaald in dit wetboek, kan zij worden opgericht door een rechtshandeling uitgaande van één

persoon die goederen bestemt tot één of meer nauwkeurig omschreven activiteiten.”

De enige uitzondering die het wetboek tot nu toe bevat is de mogelijkheid om de BVBA op te richten door één persoon, dit is dan de zogeheten éénpersoons BVBA. Zie artikel 211 van het Wetboek van Vennootschappen. 417 E., DIRIX, Y., MONTANGIE, H., VANHEES, Handels- en economisch recht in hoofdlijnen, supra noot 39, 44.; M., DELBOO, “De familiale burgerlijke maatschap”, supra noot 39, 268. 418 Cass. 5 december 1958, Pas. 1959, 342; E., DIRIX, Y., MONTANGIE, H., VANHEES, Handels- en economisch recht in hoofdlijnen, supra noot 39, 44. 419 Artikel 646 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. Het wetboek bepaalt uitdrukkelijk dat de vereniging van alle aandelen in één hand niet tot gevolg heeft dat de vennootschap van rechtswege of gerechtelijk wordt ontbonden. 420 Artikel 211 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. Zoals voormeld kan de BVBA immers met één aandeelhouder worden opgericht. 421 Artikel 657 juncto 646 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. Artikel 657 W. Venn. bepaalt dat de bepalingen betreffende de naamloze vennootschappen van toepassing zijn. Dit betekent dus dat artikel 646 W. Venn. hier eveneens toepassing vindt. 422 M., DELBOO, “De familiale burgerlijke maatschap”, supra noot 39, 268.

79

1.1.3.

VOORKOMT NIETIGHEID VENNOOTSCHAP DOOR NIETIGHEID DEELNEMING

182. Een laatste maar niet onbelangrijk voordeel is dat het voortzettingsbeding eveneens haar nut bewijst bij de nietigheid van een deelneming in de vennootschap. Dergelijke nietigheid leidt immers bij vennootschappen met onvolkomen rechtspersoonlijkheid, tot de nietigheid van de vennootschap op zich. De opname van een voortzettingsbeding in het vennootschapscontract, zorgt ervoor dat het ondeelbaar karakter van dat contract verdwijnt. Derhalve heeft één nietige deelname niet langer de nietigheid van de vennootschap tot gevolg, maar enkel de partiële nietigheid van het vennootschapscontract ten aanzien van de betrokkene.423

1.2.

NADELEN 1.2.1.

ONGECONTROLEERDE TOENAME VAN HET AANTAL VENNOTEN

183. Naast de voormelde voordelen brengt de toepassing van het voortzettingsbeding toch ook een aantal nadelen met zich mee. Zo kan het beding nadelig zijn voor de vennootschap, daar het voor een ongecontroleerde toename van het aantal vennoten zorgt. De vennootschap weet immers niet op voorhand of, en hoeveel erfgenamen er zullen zijn. Het voortzettingsbeding heeft dan ook tot gevolg dat de overlevende vennoten geen enkele vat hebben op de identiteit van de nieuwe mede-vennoten.424 184. De ongecontroleerde toename van het aantal vennoten houdt tevens het risico in op een moeizamer verloop van het bestuur van de vennootschap. Iedere vennoot is immers, bij gebrek aan benoeming van een zaakvoerder in de vennootschapsovereenkomst of bij een latere akte, van rechtswege bestuurder.425 Een toename van het aantal vennoten kan dus een toename van het aantal bestuurders tot gevolg hebben. 185. Dit probleem zou mijns inziens eventueel kunnen opgelost worden door het koppelen van voorwaarden aan het voortzettingsbeding. Het voortzetten van de vennootschap kan op die manier afhankelijk gesteld worden van de aanvaarding van de erfgenamen van de erflater-vennoot, door de overlevende vennoten. De overlevende vennoten krijgen op die manier aldus het recht om slechts bepaalde erfgenamen te aanvaarden. Zij zijn met andere woorden niet verplicht om alle erfgenamen samen te aanvaarden of te weigeren. 426 Het lijkt mij echter wel aangewezen om duidelijk in de statuten te omschrijven aan welke kwaliteiten een toekomstig vennoot dient te voldoen alvorens hij tot de vennootschap zal toegelaten worden. Zo worden latere discussies vermeden.

423

B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 182. S., LOOSVELDT, Aanwas, supra noot 58, 124. 425 Artikel 36, 3° Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999; S., LOOSVELDT, Aanwas, supra noot 58, 124. 426 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 161. 424

80

Een voortzettingsbeding met voorwaarden is echter geen oplossing zonder risico’s. Wanneer alle erfgenamen van de erflater-vennoot niet als vennoot tot de vennootschap toegelaten worden omdat zij niet aan de voorwaarden voldoen, krijgt het voortzettingsbeding geen uitwerking, gezien de voortzetting van de vennootschap enkel met die erfgenamen was voorzien. Dit zal dan ook tot de ontbinding van de vennootschap leiden. Dit risico kan evenwel op zijn beurt opnieuw vermeden worden door in de statuten te voorzien dat de vennootschap in die situatie zal worden verdergezet met de overlevende vennoten. 427 Er kan met andere woorden subsidiair in een verblijvingsbeding voorzien worden.

1.2.2.

DE VEREISTE HOEDANIGHEID

186. Een tweede nadeel van het voortzettingsbeding heeft opnieuw te maken met het feit dat de overlevende-vennoten op voorhand niet weten wie hun toekomstige mede-vennoten zijn. Zij weten dan ook niet of deze toekomstige mede-vennoten over de vereiste hoedanigheid zullen beschikken om vennoot te worden. Een vennootschap tussen vrije beroepsbeoefenaars kan bijvoorbeeld enkel voortgezet worden met personen die dit vrij beroep uitoefenen. 428 Indien de erfgenamen van de erflatervennoot niet aan de voorwaarden voldoen om tot de vennootschap toegelaten te worden, krijgt het voortzettingsbeding, zoals eerder gezegd (supra randnr. 185 in fine), geen uitwerking en zal dit tot de ontbinding van de vennootschap leiden. Ook hier kan de oplossing voor dit probleem gevonden worden in het subsidiair voorzien van een verblijvingsbeding. Op die manier wordt de vennootschap niet ontbonden indien het voortzettingsbeding geen uitwerking krijgt, maar wordt zij daarentegen verdergezet door de overlevende vennoten. 429

1.2.3.

WAT BIJ VERWERPING VAN DE NALATENSCHAP

187. Een derde nadeel vloeit eveneens voort uit het feit dat de overlevende vennoten niet in de hand hebben wie de aandelen van de erflater-vennoot zal erven. Met het inlassen van een voortzettingsbeding gaat dan ook telkens het risico gepaard dat de erfgenamen van de erflater-vennoot de nalatenschap zullen verwerpen. Indien alle erfgenamen dit doen, kan de vennootschap wederom niet voortgezet worden. Er wordt immers niet aanvaard dat een erfgenaam, die de nalatenschap verwerpt, toch nog vennoot kan worden op basis van het voortzettingsbeding. Het voortzettingsbeding, dat aan welbepaalde personen het recht verleent om tot de vennootschap toegelaten te worden, veronderstelt immers dat die personen daadwerkelijk erfgenaam zijn. Indien zij de nalatenschap verwerpen, zijn zij geen erfgenaam en verliezen zij dan ook hun recht om op grond van het voortzettingsbeding tot de vennootschap toegelaten te worden.430

427

B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 161. F., DE VYLDER, “art. 209 W. Venn.”, supra noot 120, losbl. 429 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 161. 430 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 171. 428

81

Ook hier kan evenwel opnieuw verwezen worden naar de mogelijkheid om subsidiair in een verblijvingsbeding te voorzien. Op die manier wordt de ontbinding van de vennootschap vermeden.

2.

HET VERBLIJVINGSBEDING

2.1.

VOORDELEN 2.1.1.

VOORKOMT ONTBINDING DOOR OVERLIJDEN, KENNELIJK ONVERMOGEN OF FAILLISSEMENT

188. Zoals

hiervoor

reeds

gezegd

(supra

randnr.

178),

vennootschapsovereenkomst geacht intuïtu personae te zijn gesloten,

wordt 431

de

gemeenrechtelijke

waardoor de vennootschap dan

ook in principe ontbonden wordt door het overlijden van een van de vennoten. 432 Er werd tevens op gewezen dat deze ontbinding evenwel niet van openbare orde is433 en het aldus toegestaan is dat de statuten van deze mogelijkheid afwijken. De wetgever heeft hiertoe dan ook uitdrukkelijk in enkele mogelijke continuïteitsregelingen voorzien, waaronder het verblijvingsbeding. 434 Het verblijvingsbeding verhindert de ontbinding van de vennootschap, gezien de toepassing ervan ervoor zorgt dat de vennootschap in geval van overlijden van een vennoot zal voortgezet worden met de overlevende vennoten. 189. Waar het voortzettingsbeding evenwel enkel bescherming biedt tegen de ontbinding van een vennootschap wegens overlijden (supra randnr. 179), biedt het verblijvingsbeding tevens bescherming in geval van kennelijk onvermogen van een vennoot en het daarmee gelijkgestelde faillissement van een vennoot.435 Ingevolge artikel 39, 4° van het Wetboek van Vennootschap leidt het kennelijk onvermogen van een vennoot in principe eveneens tot de ontbinding van de vennootschap. Ook deze regel is evenwel slechts van aanvullend recht zodat de statuten er kunnen van afwijken ( supra randnr. 17).436 De toepassing van een verblijvingsbeding kan dus ook in deze situatie de ontbinding van de vennootschap verhinderen, door te bedingen dat de vennootschap in geval van kennelijk onvermogen of faillissement van een vennoot, zal worden voortgezet met de overlevende vennoten.

431

J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 15. Artikel 39, 3° Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 433 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 25, 15. 434 Artikel 42 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999. 435 J., VANANROYE, “Maatschap: duur van de vennootschap”, supra noot 29, 104. 436 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 181; J., VANANROYE, “Maatschap: duur van de vennootschap”, supra noot 29, 104. 432

82

2.1.2.

VOORKOMT ONTBINDING DOOR UITTREDING VAN EEN VENNOOT

190. Een tweede voordeel van het verblijvingsbeding is enigszins gelijklopend aan het eerste voordeel. Het verblijvingsbeding kan namelijk tevens gebruikt worden om de ontbinding van de vennootschap wegens de uittreding van een vennoot te voorkomen. 437 Artikel 43 van het Wetboek van Vennootschappen bepaalt dat elk van de vennoten het recht heeft om uit een voor onbepaalde duur aangegane vennootschap te treden, en dit door middel van een opzegging aan alle vennoten. Dergelijke uittreding heeft dan in principe de ontbinding van de vennootschap tot gevolg (supra randnrs. 2-3). Om deze ontbinding tegen te gaan, is het mogelijk om in de statuten te bedingen dat de vennootschap niet door de loutere reden van de uittreding van een vennoot zal ontbonden worden, maar dat zij daarentegen zal blijven voortbestaan met de overblijvende vennoten en dat de uittredende vennoot enkel recht heeft op de uitbetaling van een scheidingsaandeel. 438

2.1.3. 191.

SCHAKELT DE AANSPRAKEN VAN RESERVATAIRE ERFGENAMEN UIT

Een volgend voordeel werd reeds in het vorig hoofdstuk aangetoond ( supra randnrs. 162) en

houdt in dat een verblijvingsbeding ten bezwarende titel of met bedongen vergoedingsplicht aan de regels van het erfrecht ontsnapt. De goederen, desgevallend aandelen, die het voorwerp uitmaken van het verblijvingsbeding, worden immers aan de nalatenschap van de erflater-vennoot onttrokken. Op die manier gelden de regels van het erfrecht en de erfrechtelijke reservebescherming, inclusief de inkorting en inbreng, niet. De eventuele aanspraken van de reservataire erfgenamen worden dan ook uitgeschakeld.439

2.1.4.

FISCALE VOORDELEN

192. Een laatste, maar daarom niet minder belangrijk voordeel, werd eveneens reeds in het vorig hoofdstuk aangehaald (supra randnrs. 172-174), met name de fiscale voordelen die een verblijvingsbeding met zich meebrengt. Het verblijvingsbeding ten bezwarende titel met betrekking tot roerende goederen (o.a. aandelen), is immers principieel noch aan successierechten, noch aan registratierechten of schenkingsrechten onderworpen. 440

437

S., LOOSVELDT, Aanwas, supra noot 58, 127; J., VANANROYE, “Maatschap: duur van de vennootschap”, supra noot 29, 100-101. 438 S., LOOSVELDT, Aanwas, supra noot 58, 127; J., VANANROYE, “Maatschap: duur van de vennootschap”, supra noot 29, 100-101 439 J., DU MONGH, De erfovergang van aandelen, supra noot 238, 87 en 283; S., DEVOS, “Een maatschap is maatwerk”, supra noot 16, 283. 440 J.-L., SNYERS, “Rulingcommissie aanvaardt ‘beding van aanwas’ t.a.v. aandelen”, supra noot 397, 3; G., DE BACKER, M., DE BIE, I., DE LEENHEER, M., DE MAZIÈRE, K., DE WULF, J., LAMBRECHTS, F., RYSMAN, S., SABLON, C., VAN BIERVLIET, H., VANDAMME, F., VANDEN HEEDE, T., VERMEERSCH, De gids voor vennootschappen, supra noot 1, 232.

83

2.2.

NADELEN 2.2.1.

GEEN TOEPASSING BIJ ÉÉNHOOFDIGHEID

193. Naast de voormelde voordelen brengt ook het verblijvingsbeding evenwel enkele nadelen met zich mee. Een eerste nadeel bevindt zich in het feit dat de toepassing van een verblijvingsbeding veronderstelt dat de vennootschap meer dan twee vennoten telt. Wanneer de vennootschap slechts twee vennoten telt, zal het overlijden van een van hen immers leiden tot éénhoofdigheid. Dit leidt dan, zoals hoger reeds vermeld (supra randnrs. 21-22), in principe tot de ontbinding van rechtswege van de vennootschap. 441 194. Dit probleem zou mijns inziens evenwel kunnen vermeden worden indien er subsidiair in een voortzettingsbeding voorzien wordt. Er zou met andere woorden kunnen bedongen worden dat in geval van overlijden van een vennoot, en bij onmogelijkheid van toepassing van het verblijvingsbeding door dreigende éénhoofdigheid, de vennootschap zal voortgezet worden met de erfgenamen van de overleden vennoot.442 Op die manier wordt de éénhoofdigheid vermeden.

2.2.2.

DISCUSSIE OMTRENT DE WAARDEBEPALING VAN HET SCHEIDINGSAANDEEL

195. Een tweede nadeel van het verblijvingsbeding is de mogelijke discussie die kan ontstaan omtrent de waardepaling van het scheidingsaandeel waarop de erfgenamen ingevolge artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen recht hebben. De hoogte van het scheidingsaandeel kan immers op verschillende wijzen bepaald worden. Vooreerst zou het scheidingsaandeel in de statuten forfaitair kunnen vastgelegd worden. Dergelijke waardebepaling mag er evenwel niet toe leiden dat de erfgenamen van de overleden vennoot geen enkele aanspraak kunnen maken op de winst van de vennootschap, gezien zij anders op grond van hun leonijns karakter kunnen worden nietig verklaard. 443 Een tweede mogelijk bestaat erin het scheidingsaandeel te bepalen aan de hand van de gegevens zoals die voortvloeien uit de laatst opgemaakte jaarrekening. Op die manier is het scheidingsaandeel aldus gelijk aan de liquidatiewaarde van het aandeel. 444 Een derde en tevens meest toegepaste manier om de hoogte van het scheidingsaandeel te bepalen, bestaat erin om in de statuten de aanstelling van een onafhankelijk expert te stipuleren, die het aandeel

441

B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 174; J., DU MONGH, “Vennootschaps-clausules en erfrecht”, supra noot 141, 731. 442 Naar analogie B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 161. 443 Artikel 32 Wetboek van Vennootschappen, B.S. 6 augustus 1999; B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 177. 444 B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 177.

84

dan zal waarderen. De statuten kunnen hierbij tevens voorzien in enkele criteria voor de bepaling van de waarde.445 196. De voornoemde mogelijkheden om de waarde van de aandelen te bepalen zijn niet de enige, maar tonen aan hoe gemakkelijk de waardebepaling aanleiding kan geven tot discussie. Dit probleem kan evenwel eenvoudig vermeden worden door in de statuten duidelijk te omschrijven hoe de hoogte van het scheidingsaandeel dient te worden bepaald.

3.

BESLUIT

197. Uit bovenstaande uiteenzetting blijkt aldus dat zowel het voortzettingsbeding als het verblijvingsbeding voor- en nadelen genereren. Mijns inziens wegen de voordelen evenwel zwaarder door dan de nadelen, gezien de nadelen meestal op een eenvoudige manier vermeden kunnen worden. De voorgaande uiteenzetting toont immers duidelijk aan dat het vooral de combinatie van een voortzettingsen verblijvingsbeding is, die de nadelen van beide bedingen neutraliseert. Het lijkt mij dan ook aangewezen dat het vennootschapscontract bij het inlassen van een van de bedingen, subsidiair in de mogelijkheid voorziet om het andere beding toe te passen. Op die manier worden de meeste nadelen van beide bedingen geneutraliseerd.

445

S., DEVOS, “Een maatschap is maatwerk”, supra noot 16, 284; M., DELBOO, “De familiale burgerlijke maatschap”, supra noot 39, 274; B., TILLEMAN, Ontbinding van vennootschappen, supra noot 2, 177.

85

BESLUIT De inleiding haalt reeds aan dat de vennootschap een alledaags onderdeel van de huidige maatschappij vormt. Het trachten te regelen van het bestaan en het voortbestaan van de vennootschap is dan ook een uitdaging waar menig jurist heden ten dage mee worstelt. Gezien het intuïtu personae karakter van de vennootschap, is het immers noodzakelijk dat de continuïteit van de vennootschap beschermd wordt tegen de vele gronden tot ontbinding die onder meer uit dat intuïtu personae karakter voortvloeien. Het was de bedoeling om in deze meesterproef na te gaan of die continuïteit van de vennootschap en hiermee samenhangend haar intuïtu personae karakter, beschermd kan worden aan de hand van de continuïteitsregelingen die de wetgever in artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen voorzien heeft. Deze twee regelingen bestaan uit enerzijds een voortzettingsbeding en anderzijds een verblijvingsbeding. Zoals in het eerste hoofdstuk wordt aangetoond, is de ontbinding van een vennootschap veelal niet de wil van de vennoten, maar is deze ontbinding daarentegen vaak het gevolg van bepaalde gebeurtenissen, zoals het overlijden, faillissement of kennelijk onvermogen van een vennoot. Om te voorkomen dat de vennoten deze ontbinding machteloos zouden moeten ondergaan, heeft de wetgever ingegrepen en dit door in de mogelijkheid te voorzien om een voortzettingsbeding of een verblijvingsbeding in het vennootschapscontract in te lassen. De uitwerking van deze beide bedingen is gebaseerd op de sedert langere tijd gekende bedingen van aanwas en tontine. Deze laatste bedingen hebben beiden tot doel een goed in volle eigendom of in vruchtgebruik te laten toekomen aan de langstlevende deelgenoot en dit op een manier dat het goed niet in de nalatenschap van de eerststervende terechtkomt. Deze techniek van de aanwas heeft de wetgever geïnspireerd bij het schrijven van artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen. Artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen bepaalt dat, indien bedongen is dat de vennootschap in geval van overlijden van een van de vennoten zal voortduren met zijn erfgenaam, of alleen tussen de overlevende vennoten, deze bepalingen moeten worden nagekomen. Bij voortzetting tussen de overlevende vennoten, heeft de erfgenaam van de overledene enkel recht op de verdeling van de vennootschap, overeenkomstig de toestand waarin zij zich ten tijde van het overlijden bevond, en deelt hij in de latere rechten slechts voorzover die een noodzakelijk gevolg zijn van hetgeen verricht werd voor de dood van de vennoot wiens erfgenaam hij is. Het artikel voorziet dus met andere woorden in de mogelijkheid om een voortzettingsbeding of verblijvingsbeding in de oprichtingsakte van de vennootschap in te lassen. Een voortzettingsbeding zorgt ervoor dat de vennootschap bij het overlijden van een vennoot, wordt voortgezet met de resterende vennoten en de aanvaardende erfgenamen van de erflater-vennoot. Dit beding kan zowel uitdrukkelijk als stilzwijgend bedongen worden en dient te dateren van voor de ontbinding zelf. Het is toegelaten dat het beding een aantal voorwaarden oplegt waaraan de erfgenamen 86

van de erflater-vennoot dienen te voldoen, teneinde tot de vennootschap toegelaten te worden. De voortzetting van de vennootschap met de erfgenamen van de overleden vennoot, verloopt dan ook niet altijd probleemloos. Een verblijvingsbeding bepaalt dan weer, in tegenstelling tot een voortzettingsbeding, dat de vennootschap zal worden voortgezet met de resterende vennoten en dus niet met de erfgenamen van de overleden vennoot. Deze laatste hebben enkel recht op de uitkering van een scheidingsaandeel. De waardebepaling van dit scheidingsaandeel, wordt het best in de statuten geregeld, dit teneinde discussies te vermijden. De toepassing van een verblijvingsbeding vereist logischerwijs dat de vennootschap uit meer dan twee vennoten bestaat, zoniet wordt zij immers éénhoofdig. Wanneer de beide bedingen op een geldige wijze geformuleerd worden, resulteren zij dus, elk op hun manier, in de voortzetting van een vennootschap en vermijden zij zo een eventuele ontbinding. Zowel het voortzettingsbeding als het verblijvingsbeding regelen de overdraagbaarheid mortis causa van de aandelen, waardoor een toetsing aan het verbod op overeenkomsten betreffende toekomstige nalatenschappen, zoals omschreven in artikel 1130, 2e lid van het Burgerlijk Wetboek, zich opdrong. Dit verbod houdt in dat men een nalatenschap, die nog niet is opengevallen, niet kan verwerpen en evenmin omtrent zodanige nalatenschap enig beding kan maken, zelfs niet met toestemming van hem wiens nalatenschap het betreft, behalve in de gevallen bij de wet bepaald. Dit laatste impliceert dat er wettelijke uitzonderingen op het verbod kunnen bestaan. Uit de uitvoerige analyse in hoofdstuk 4 van deze meesterproef blijkt dat artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen als een dergelijke wettelijke uitzondering dient beschouwd te worden. Het artikel laat immers toe dat de vennootschap wordt voortgezet met hetzij alle erfgenamen van de erflater-vennoot, hetzij alle overlevende vennoten. Zij vormt evenwel geen basis om discriminatoire voortzettingsbedingen die voorzien in de voortzetting van de vennootschap met slechts welbepaalde erfgenamen, toe te laten. Artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen geldt voor alle vennootschapsvormen, dit evenwel behoudens afwijkende bepalingen. Uit een overzicht van de verscheidene vennootschapsvormen en de voor

hun

geldende

bepalingen

omtrent

de

overdracht

van

aandelen,

blijkt

voor

welke

vennootschapsvormen de wetgever in dergelijke afwijkende bepalingen voorzien heeft. De maatschap, de vennootschap onder firma, de gewone commanditaire vennootschap en de tijdelijke handelsvennootschap of stille handelsvennootschap, zijn de enige vennootschapsvormen waarvoor de wetgever geen specifieke bepalingen voorzien heeft die de voortzetting van de vennootschap regelen, waardoor

het

algemeen

artikel

42

van

het

Wetboek

van

Vennootschappen

voor

deze

vennootschapsvormen gelding vindt. De besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid, de naamloze vennootschap, de coöperatieve vennootschap, de commanditaire vennootschap op aandelen en de landbouwvennootschap beschikken dan weer wel over eigen bepalingen. Deze bepalingen wijken allemaal (deels) af van de bepalingen uit 87

artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen. Gezien dit laatste artikel een algemene bepaling is, hebben de bijzondere bepalingen die per vennootschapsvorm gelden, dan ook voorrang. Het economisch samenwerkingsverband is een buitenbeentje, gezien de wetgever voor deze vennootschapsvorm in specifieke bepalingen heeft voorzien die niet afwijkend, maar wel gelijklopend zijn met artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen, waardoor zij nagenoeg dezelfde gevolgen resulteren. Tot slot is er dan nog de vennootschap met sociaal oogmerk, waarbij de toepasselijke bepalingen afhankelijk zijn van de vennootschapsvorm die zij aanneemt. Uit dit overzicht blijkt dus dat artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen niet onverminderd voor elke vennootschapsvorm van toepassing is. De afwijkende bepalingen hebben immers voorrang op dit algemene artikel. Wanneer de vennoten nu opteren om een voortzettingsbeding of een verblijvingsbeding in hun vennootschapscontract in te lassen, dienen zij bij de uitwerking ervan te weten welke rechten en plichten er op de schouders van de begunstigden van het beding komen te vallen. Bij een verblijvingsbeding zijn de overlevende vennoten gewoon gehouden tot alle rechten en plichten van de overleden vennoot en dit vanaf diens overlijden. Bij het voortzettingsbeding is de overgang van de rechten en plichten evenwel niet zo eenduidig. Zoals in het zesde hoofdstuk werd aangetoond, dienen er immers drie fasen doorlopen te worden alvorens de erfovergang van een nalatenschap en desgevallend de daarin aanwezige aandelen, voltooid is. In de eerste fase, deze vóór het uitoefenen van het optierecht, zijn de erfgerechtigden dragers van de

saisine van de goederen, rechten en rechtsvorderingen van de erflater. Zij mogen in deze fase de lidmaatschapsrechten verbonden aan de aandelen uit de nalatenschap uitoefenen, doch zolang de erfgerechtigden geen erfkeuze gemaakt hebben, kunnen de eventuele schuldeisers van de nalatenschap, inclusief de vennootschap, de voldoening van de schulden (vb. volstorting van de aandelen) niet vorderen. In de tweede fase, deze na de aanvaarding van de nalatenschap, komen de aanvaardende erfgenamen in een situatie van onverdeeldheid terecht. Dit brengt met zich mee dat zij in afwachting van de verdeling van de nalatenschap, slechts over een beperkte beheersbevoegdheid beschikken. Een belangrijk gevolg hiervan is dat het stemrecht dat aan de aandelen verbonden is, enkel mist unanimiteit onder de deelgenoten kan uitgeoefend worden. In deze fase zijn de mede-erfgenamen bovendien elk voor hun aandeel in de nalatenschap gehouden tot volstorting van de aandelen. In de derde en laatste fase wordt de nalatenschap verdeeld. Deze verdeling kan minnelijk of gerechtelijk geschieden. De minnelijke verdeling draagt evenwel mijn voorkeur weg, gezien er bij een gerechtelijke verdeling steeds een risico op verbrokkeling van de aandelenparticipatie bestaat. In deze laatste fase zijn enkel de erfgenamen-aandeelhouders gehouden tot volstorting van de aandelen. De overige medeerfgenamen van de nalatenschap blijven echter mede gehouden tot volstorting van de bedragen die 88

reeds voor de verdeling werden opgevraagd. Bovendien zijn ook alle volstortingen verhaalbaar op de volledige nalatenschap en dus ook op het deel dat toegekend werd aan de erfgenamen die geen aandeelhouder zijn. Bij het toepassen van een voortzettings- of verblijvingsbeding is het niet alleen noodzakelijk om even stil te staan bij de rechten en plichten die aan de overgang van aandelen verbonden zijn, maar is het eveneens wenselijk om na te gaan welke erfrechtelijke en fiscale gevolgen de overgang van aandelen door toepassing van deze bedingen met zich meebrengt. Wat de erfrechtelijke gevolgen en meer bepaald de eventuele aantasting van de erfrechtelijke reserve betreft, kan gesteld worden dat deze gevolgen verschillen naar gelang de formulering van de bedingen. Enkel het voortzettingsbeding dat in de voortzetting van de vennootschap met alle erfgenamen voorziet en het verblijvingsbeding ten bezwarende titel of met bedongen vergoedingsplicht, resulteren niet in een aantasting van de wettelijke reserve. Deze bedingen zijn dan ook niet aan inbreng of inkorting onderworpen. Bij de analyse van de fiscaalrechtelijke gevolgen werd een duidelijk onderscheid tussen de beide bedingen aangetoond. Het voortzettingsbeding onttrekt geen goederen aan de nalatenschap. De goederen die het voorwerp zijn van het voortzettingsbeding, vallen dan ook ingevolge hun overgang door overlijden gewoon onder het toepassingsgebied van het successierecht. Het gebruik maken van een voortzettingsbeding brengt dan ook geen fiscaal voordeel met zich mee. Het verblijvingsbeding met betrekking tot roerende goederen (o.a. aandelen), die een werkelijk kanscontract uitmaakt en aldus ten bezwarende titel is, onttrekt daarentegen wel de goederen aan de nalatenschap van de erflater-vennoot. De goederen die het voorwerp uitmaken van het verblijvingsbeding zijn daarom niet aan een evenredig registratierecht noch aan het successierecht onderworpen. Dit werd bevestigd door de Rulingcommissie en de Minister van Financiën. Het is bij dergelijk verblijvingsbeding evenwel aan te raden beducht te blijven voor de mogelijke herkwalificatie van het verblijvingsbeding, door de fiscus, als schenking en dit vooral wanneer het twijfelachtig is of er een bevoordelingsbedoeling aanwezig is of niet. Dergelijke herkwalificatie kan immers de heffing van een schenkingsrecht tot gevolg hebben. Het verblijvingsbeding ten bezwarende titel met betrekking tot roerende goederen, brengt aldus op fiscaal vlak, integendeel tot het voortzettingsbeding, een groot voordeel met zich mee, daar het principieel niet aan successierechten, noch aan registratierechten en noch aan schenkingsrechten onderworpen is. Na de voorgaande analyse van artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen was het mogelijk om in het achtste en laatste hoofdstuk van deze meesterproef de voor- en nadelen van zowel het voortzettingsbeding als het verblijvingsbeding even op een rijtje te zetten. De toepassing van het voortzettingsbeding resulteert in drie voordelen, daar zij de ontbinding door overlijden, de ontbinding door éénhoofdigheid en de nietigheid van de vennootschap door een nietige deelneming, voorkomt. 89

Hiertegenover staan evenwel eveneens drie nadelen gezien het voortzettingsbeding er tevens voor zorgt dat er een ongecontroleerde toename van het aantal vennoten is. Het beding kan bovendien geen zekerheid bieden dat de begunstigden van het beding over de vereiste hoedanigheid om vennoot te worden zullen beschikken en zij kan niet voorkomen dat de vennootschap, bij een verwerping van de nalatenschap door alle begunstigden van het beding, toch nog ontbonden wordt. Ook het verblijvingsbeding resulteert in aantal voordelen. Dit beding zorgt er immers voor dat de vennootschap niet ontbonden wordt door het overlijden en het kennelijk onvermogen of faillissement van een vennoot. Het beding voorkomt eveneens de ontbinding door uittreding van een vennoot. Daarnaast resulteert het verblijvingsbeding zoals voormeld, eveneens in een aantal erfrechtelijke en fiscale voordelen. Ook de toepassing van het verblijvingsbedring brengt evenwel enkele nadelen met zich mee. Het beding is immers niet toepasselijk bij éénhoofdigheid en kan er bij een onvoldoende nauwkeurige omschrijving voor zorgen dat er een discussie ontstaat omtrent de waardebepaling van het scheidingsaandeel. Doch dient mijns inziens algemeen geconcludeerd te worden dat de voordelen die de beide bedingen genereren, zwaarder doorwegen dan de nadelen, gezien die nadelen immers meestal op een eenvoudige manier vermeden kunnen worden. Zoals de uiteenzetting in het laatste hoofdstuk aantoont, kan een combinatie van een voortzettingsbeding met een verblijvingsbeding immers de meeste nadelen van de beide bedingen neutraliseren. Deze meesterproef kan dan ook besloten worden door te stellen dat de continuïteit van de vennootschap en haar intuïtu personae karakter weldegelijk aan de hand van de continuïteitsregelingen uit artikel 42 van het Wetboek van Vennootschappen beschermd kunnen worden. Het clausuleren van ofwel een voortzettingsbeding ofwel een verblijvingsbeding in de oprichtingsakte van een vennootschap is gezien de vele voordelen die dit met zich meebrengt, sterk aan te raden. Teneinde eventuele nadelen te neutraliseren, is het evenwel wenselijk om subsidiair in de mogelijkheid te voorzien om het andere beding toe te passen.

90

BIBLIOGRAFIE

BOEKEN: 1.

BAEL, J., “De tontinebedingen en bedingen van aanwas in het licht van het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen”, in BAEL, J., BOCKEN, H., DEVOS, S., ENGELS, C., VANDENBERGHE, P., WYLLEMAN, A. (eds.), Liber amicorum Christian De Wulf, Brugge, Die Keure, 2003, 3-80.

2.

BAEL, J., Het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen , Mechelen, Kluwer, 2006, 1040 p.

3.

BALLON, G.L., GEENS, K., STUYCK, J., Handels- en vennootschapsrecht: studieboek voor

economiestudenten, Mechelen, Kluwer, 2005, 405 p. 4.

BRAECKMANS, H., Vereffening van vennootschappen buiten faillissement , Antwerpen/Oxford, Intersentia, 2008, 162 p.

5.

CASTELEIN, Ch., en DEKNUDT, G., “Last en modaliteit / Inbreng of overdracht aan vehikel”, in BUYSSEN, F., DERYCKE, H., VERBEKE, A. (eds.), Vermogensplanning met effect na overlijden:

erfrecht en testament, Gent, Larcier, 2005, 167-169. 6.

DAOÛT, N. (ed.), Brochure: Wegwijs in schenkingen en nalatenschappen, FOD Financiën, Brussel, 2008.

7.

DE BACKER, G., DE BIE, M., DE LEENHEER, I., DE MAZIÈRE, M., DE WULF, K., LAMBRECHTS, J., RYSMAN, F., SABLON, S., VAN BIERVLIET, C., VANDAMME, H., VANDEN HEEDE, F., VERMEERSCH, T., De

gids voor vennootschappen, Mechelen, Kluwer, 2009, 981 p. 8.

DE BLAUWE, R., “Vermogensplanning met vennootschappen zonder rechtspersoonlijkheid”, in DU MONGH, J., BAEL, J., DEBLAUWE, R., DE WULF, CHR., DE WULF, H., ERAUW, J., GEELHAND, N., PEETERS, B., PUELINCKX-COENE, M., SAGAERT, V., VERBEKE, A., VERHOEYE, J., WEYN, A., WYLLEMAN, A., VERSTRAETE, J., WEYTS, L. (eds.), Familiale vermogensplanning 2003-2004, Mechelen, Kluwer, 2004, 727-754.

9.

DELBOO, M., NELIS, S., “Behoud van controle door familie – Administratiekantoor naar Belgisch recht”, in DERYCKE, H., VAN GERVEN, D., VERBEKE, A. (eds.), Vermogensplanning met effect na

overlijden: Rechtspersoon, Gent, Larcier, 2008, 13-21. 10.

DELIÈGE, A., “Les conséquences du décès du chef d’entreprise”, in WEYN, C. (ed.), Guide

juridique de l’entreprise, 2e editie, titel XVIII, boek 183, Diegem, Kluwer, 1995, 56 p. 91

11.

DEPAGE, H., Traité élémentaire de droit civil belge, V, Les biens, Brussel, Bruylant, 1975, 1167 p.

12.

DE VYLDER, F., “Art. 209 W. Venn.”, in Vennootschappen en verenigingen. Artikelsgewijze

commentaar

met

overzicht

van

rechtspraak

en

rechtsleer,

Antwerpen,

Kluwer

Rechtswetenschappen, losbl. 13.

DE WULF, C. m.m.v. BAEL, J., DEVOS, S., DE DECKER, H., Het opstellen van notariële akten, Mechelen, Kluwer, 2005, deel IV, 856 p.

14.

DIRIX, E., MONTANGIE, Y., VANHEES, H., Handels- en economisch recht in hoofdlijnen, Antwerpen/Oxford, Intersentia, 2005, 44.

15.

DU MONGH, J., “Aandelen bij overlijden”, in CASTELEIN, C., GOOVAERTS, E., WEYTS, L. (eds.),

Vennootschappen en rechtspersonen: stand van zaken , Leuven, Universitaire Pers, 2004, 307334. 16.

DU MONGH, J., De erfovergang van aandelen, Antwerpen/Groningen/Oxford, Intersentia, 2003, 550 p.

17.

DU MONGH, J., “Vennootschapsclausules en erfrecht”, in VAN DEN HEUVEL, J. (ed.) Liber

Amicorum Jozef Van den Heuvel, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1999, 717-747. 18.

DU MONGH, J., “Vennootschapstechnieken bekeken vanuit het Burgerlijk Wetboek”, in PINTENS, W. en DU MONGH, J. (eds.), Familiaal vermogensbeheer: het Burgerlijk Wetboek na 200 jaar nog

actueel, Anwerpen/Oxford, Intersentia, 2004, 201-245. 19.

GEENS, K., “Croupier, tontine en fiducia: over eigendom en controle in de familiale onderneming”, in COUSY, H., DIRIX, E., STIJNS, S., STUYCK, J., VAN GERVEN, D. (eds.), Liber

amicorum Walter van Gerven, Deurne, Kluwer, 2000, 377-398. 20.

GOTZEN, R., “Art. 804 W. Venn.”, in BRAECKMAN, H., GEENS, K. en WYMEERSCH, E. (eds.),

Vennootschappen en verenigingen. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 5dln., losbl. 21.

GUILLOUARD, L., Traité du contrat de société: livre III, titre IX du Code Civil, Paris, PedoneLauriel, 1892, 572 p.

22.

HOUPIN, C. en BOSVIEUX, H., Traité général théorique et pratique des sociétés civiles et

commerciales et des associations, Paris, Librairie de la société du recueil Sirey, 1925, 256 p. 23.

KLUYSKENS, A., Beginselen van burgerlijk recht, II, De erfenissen, Antwerpen, StandaardBoekhandel, 1948, 382 p. 92

24.

LELEU, Y.-H., La transmission de la succession en droit comparé, Antwerpen, Maklu, 1996, 624 p.

25.

LOOSVELD, S., “Aanwas bij maatschap en stille handelsvennootschap”, in DERYCKE, H., VAN GERVEN, D., VERBEKE, A. (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Rechtspersoon , Gent, Larcier, 2004, 121-127.

26.

LOOSVELD, S., “Legaat met last om op een bepaalde wijze te stemmen”, in DERYCKE, H., VAN GERVEN, D., VERBEKE, A. (eds.), Vermogensplanning met effect na overlijden: Rechtspersoon , Gent, Larcier, 2008, 3-10.

27.

MAELFAIT, A., “Kan een maatschap de positie van de langstlevende echtgenoot versterken in het geval van stiefkinderen?”, in PINTENS, W., DU MONGH, J. (eds.),

Patrimonium 2006,

Antwerpen/Oxford, Intersentia, 2006, 469-481. 28.

MEYUS, A., “De organisatie van het roerend vermogen [in functie van het overlijden]”, in Fiscaal

Vermogensbeheer, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 2007, losbl. 29.

MICHIELS, D., Tontine en aanwas, Mechelen, Kluwer, 2008, 90 p.

30.

PINTENS, W., VANWINCKELEN, K., DU MONGH, J., Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen/Oxford, Intersentia, 2008, 394 p.

31.

PUELINCKX-COENE, M., Erfrecht, Antwerpen, Kluwer Rechtswetenschappen, 1996, 508 p.

32.

RAUCENT, L., Les successions, Louvain-La-Neuve, Academia, 1988.

33.

RUYSSEVELDT, J., “Tontine”, in COUTURIER, J.J. (ed.), Fiscaal vermogensbeheer, Bijzonder deel, Hfdst. II, afd. 1, §5, Antwerpen, Kluwer rechtswetenschappen, 2007, 310-385.

34.

SAGAERT, V., “Tontine en aanwas door het oog van het goederenrecht”, in TILLEMAN, B., VERBEKE, A. (eds.), Actualia huwelijksvermogensrecht, Brugge, Die Keure, 2005, 145-167.

35.

TAS, R., WAUTERS, M., “De overdracht van aandelen: een contract over aandelen met garanties inzake de vennootschap”, in GEENS, K. (ed.), Vennootschaps- en financieel recht, Leuven, Themis, 2002, 27-47.

36.

TILLEMAN, B., Ontbinding van vennootschappen, Kalmthout, Biblo, 1997, 274 p.

37.

VANANROYE, J., “Maatschap: duur van de vennootschap”, in DERYCKE, H., VAN GERVEN, D., VERBEKE, A. (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Rechtspersoon , Gent, Larcier, 2004, 101-109.

93

38.

VANANROYE, J., “Behoud van controle door familie – maatschap”, in DERYCKE, H., VAN GERVEN, D., VERBEKE, A. (eds.), Vermogensplanning met effect na overlijden: Rechtspersoon , Gent, Larcier, 2005, 27-36.

39.

VAN BRUYSTEGEM, B., “Art. 510 W. Venn.”, in BRAECKMANS, H., GEENS, K. en WYMEERSCH, E. (eds.), Vennootschappen en verenigingen. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van

rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2001, losbl. 40.

VAN DER BORGHT (ed.), Brochure: Vlaamse schenkingsrechten, Lint, Drukkerij Beukeleirs, 2010.

41.

VAN GERVEN, D., “Aandelen, overdrachtsbeperkingen”, in DERYCKE, H., VAN GERVEN, D., VERBEKE, A. (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Rechtspersoon , Gent, Larcier, 2004, 9-13.

42.

VAN HOECKE, M., BOUCKAERT, B., Inleiding tot het recht, Leuven, Acco, 2003, 389 p.

43.

VAN RYN, J., Principes de droit commercial, Brussel, Bruylant, 1954, 551 p.

44.

VAN ZANTBEEK, A., “Behoud van controle door familie – De Belgische Private Stichting”, in DERYCKE, H., VAN GERVEN, D., VERBEKE, A. (eds.) Vermogensplanning met effect na overlijden:

Rechtspersoon, Gent, Larcier, 2008, 35-65. 45.

VERSTRAETE, J., “Erfovereenkomsten”, in DU MONGH, J., BAEL, J., DEBLAUWE, R., DE WULF, CHR., DE WULF, H., ERAUW, J., GEELHAND, N., PEETERS, B., PUELINCKX-COENE, M., SAGAERT, V., VERBEKE, A., VERHOEYE, J., WEYN, A., WYLLEMAN, A., VERSTRAETE, J., WEYTS, L. (eds.), Familiale

vermogensplanning 2003-2004, Mechelen, Kluwer, 2004, 75-147. 46.

VERSTRAETE J., FACQ, J. en VERSTRAETE, A., “Art. 791 B.W.”, in COENE, M, PINTENS. W. en VASTERSAVENDTS, A.

(eds.),

Erfenissen, schenkingen en testamenten. Artikelsgewijze

commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 4dln., losbl. 47.

WERDEFROY, F., Registratierechten 2008-2009, Mechelen, Kluwer, 2009, 2dln, 1019 p.

48.

WEYTS, L., “Aandachtspunten bij de redactie van akten in het raam van vermogensplanning bij familievennootschappen” in DU MONGH, J., BAEL, J., DEBLAUWE, R., DE WULF, CHR., DE WULF, H., ERAUW, J., GEELHAND, N., PEETERS, B., PUELINCKX-COENE, M., SAGAERT, V., VERBEKE, A., VERHOEYE, J., WEYN, A., WYLLEMAN, A., VERSTRAETE, J., WEYTS, L. (eds.), Familiale

vermogensplanning 2003-2004, Mechelen, Kluwer, 2004, 389-405. 49.

WEYTS, L., “Tontine bij vennootschappen”, in KONINKLIJKE FEDERATIE VAN BELGISCHE NOTARISSEN (ed.), De notaris met u, nu en morgen, Brussel, Notariële dagen 1992, 283-293.

94

50.

WEYTS, L., “Vennootschapsrecht en erfrecht”, in Jan Ronse Instituut, (ed.), Knelpunten van 30

jaar vennootschapsrecht. Zoeken naar oplossingen voor de 21ste eeuw , Kalmthout, Biblo, 1999, 41-52.

TIJDSCHRIFTEN: 51.

BOUCKAERT, F., “Hoe tontine- en aanwasbedingen kunnen worden beëindigd? Bedenkingen bij het vonnis van de rechtbank te Gent van 2 september 2003, bi het arrest van het Hof van Beroep te Gent van 24 maart 2005 en bij het vonnis van de rechtbank te Brugge van 16 januari 2004”, T. NOT. 2005, 387-396.

52.

BOUCKAERT, F., “Un procède juridique oublié: la tontine”, REV. NOT. B. 1983, 474-475.

53.

DE BACKER, M., “De tontine en het beding van aanwas en de mogelijkheid tot vereffeningverdeling”, NOT. FISC. M. 1997, 202-208.

54.

DEBUSSCHERE, C., noot onder Cass. 22 december 1994, T. NOT. 1995, 523.

55.

DELBOO, M., “De familiale burgerlijke maatschap”, NOT. FISC. M. 2003, nr. 9, 265-281.

56.

DE LOOR, T., “Het verval als wijze van beëindiging van een rechtshandeling ten gevolge van het wegvallen van voorwerp of oorzaak”, RW 1995-96, nr. 6, 761-776.

57.

DEVOS, S., “Een maatschap is maatwerk”, TRV 2001, 263 – 293.

58.

HUYS, F., “Vererving van aandelen in kmo’s – een vergelijking tussen N.V., B.V.B.A. en C.V.”,

JURA FALC. 1992-93, 395-429. 59.

LEDOUX, J.J., “Saisine immobilière des biens appartenant à un couple”, REV. NOT. B. 1994, 111117.

60.

LEHRER, J., “La dissolution des sociétés pour justes motifs”, REV. PRAT. SOC. 1962, 197.

61.

MAES, S., “Bedingen van aanwas en tontine”, NJW 2008, nr. 182, 378-393.

62.

MICHIELS, D., “Aanwas of erfenis? Over aanwasbedingen met optie”, NOT. FISC. M. 2007, 133143.

63.

MICHIELS, D., “Bedingen van tontine en aanwas”, RW 1995-1996, 969-983, err. RW 1995-1996, 969-983.

64.

MICHIELS, D., “De beëindiging van aanwasbedingen”, RW 2008-2009, afl. 34, 1439-1442.

65.

RASSON, G., “Tontine – aspects civil et fiscal”, REV. NOT. B. 1990, 292-319. 95

66.

RAUCENT, L., “La clause d’attribution de l’usufruit au survivant des époux”, REV. NOT. B. 1971, 362-365.

67.

REMELS, P., “Overdrachtsbeperkende clausules in naamloze vennootschappen”, JURA FALC. 1997-98, nr. 3, 401-448.

68.

RONSE, J., “Overzicht van rechtspraak (1964-1967) – vennootschappen”, TPR 1967, nr. 162, 629-769.

69.

RONSE, J., VANHULLE, K., NELISSEN GRADE, J.-M. en VAN BRUYNSTEGEM, B., “Overzicht van rechtspraak (1968-1977) – vennootschappen”, TPR 1978, NR. 158, 681-970.

70.

SNYERS, J.-L., “Rulingcommissie aanvaardt ‘beding van aanwas’ t.a.v. aandelen”, Fiscoloog 2007, afl. 1091, 3-4.

71.

TAYMANS, J.-F., GAHYLLE, G., DE PAOLI-CLAUSE, D., “Le statut des biens acquis par deux concubins”, REV. NOT. B. 1985, 574-584.

72.

VAN SOEST, E., TORFS, N., “Vennootschapsaandelen in nalatenschap, waardering, stemrecht, verdeling”, noot onder Rb. Kortrijk, 17 november 1988, TRV 1989, 458-461.

73.

WEYTS, L., “Tontine bij vennootschappen”, TRV 1991, 247-255.

74.

X., “De maatschap: de meest voorkomende clausules in dit vennootschapscontrac”, De Venn. 2002, afl. 4, 10-13.

75.

X., “Hoe bewijst een beding van aanwas haar nut voor vennootschappen?”, De Venn. 2004, afl. 1, 8-9.

RECHTSPRAAK 76.

Cass.fr. 23 oktober 1906, REV. PRAT. SOC. 1907, nr. 1789, 21.

77.

Cass. 3 maart 1927, PAS. 1927, 169.

78.

Cass. 28 november 1946, J.T. 1946, 627.

79.

Cass. 5 december 1958, PAS. 1959, 342.

80.

Cass. 13 februari 1959, RW 1959-60, 1493.

81.

Cass. 10 november 1960, PAS. 1961, 259.

82.

Cass. 3 februari 1973, ARR. CASS. 1973, 555.

96

83.

Cass. 9 juni 1978, RW 1978-79, 1608.

84.

Cass. 30 december 1880, PAS. 1881, 34.

85.

Cass. 5 februari 1981, RPS 1981, 110-116.

86.

Cass. 22 december 1994, ARR. CASS. 1994, 1149.

87.

Gent 9 mei 1969, REV. PRAT. SOC. 1970, nr. 5598, 241.

88.

Gent 8 oktober 1993, T.G.R. 1994, 78.

89.

Antwerpen (3e kamer) 19 maart 2008, RW 2008-2009, afl. 34, 1436-1439.

90.

Kh. Brussel 14 juli 1934, JUR. COMM. BRUX. 1934, 317.

91.

Rb. Brussel 12 juni 1973, PAS. 1973, III, 72.

92.

Rb. Kortrijk 17 november 1988, TRV 1989, 453.

WETGEVING (IN DE MEEST BREDE ZIN): 93.

Burgerlijk Wetboek, Code Napoléon 3 september 1807.

94.

Wetboek van Registratie-, Hypotheek- en Griffierechten, B.S. 30 november 1939.

95.

Wetboek van Vennootschappen van 7 mei 1999, B.S. 6 augustus 1999.

96.

Verslag Knoops-Devlieghere, Parl. St. Kamer, 1992-1993, nr. 1005/19,16.

97.

Parl. St. Senaat, 1993-1994, 1086/2, 52-53.

98.

Vr. en Antw. Kamer 2004-2005, 14 juni 2005, 15.000 (Vragen 839 en 840 VAN BIESEN).

97

VOORTZETTINGS- EN VERBLIJVINGSBEDINGEN IN HET BELGISCH VENNOOTSCHAPSRECHT

Recommend Documents