Voortraject natuurmanagement 2015 Biotoop grasland

lezing

Voortraject natuurmanagement 2015 Biotoop grasland Willy Verbeke (inverde), 2015 Met dank aan Bert Geeraerts en Rollin Verlinde (inverde)

leerstof • De leerstof voor de cursus NMGT 2015 biotoop grasland staat volledig in de cursustekst. • De rest is ter illustratie : • verdere aanvullingen bij deze presentatie in de les • bijkomende uitleg gegeven tijdens de excursie • verwijzingen naar ecopedia.be en andere websites in de tekst

Grasland : definitie • Graslanden : terrestrische levensgemeenschappen waarvan de vegetatie wordt bepaald door laag blijvende kruidachtige begroeiïngen, die gewoonlijk door grasachtigen worden gedomineerd.

In de heide domineren dwergstruikjes zoals Struikheide: mozaïek van heide en grasland op Drouwenerzand (Nl)

Grasland : benamingen

• gazon : – zeer vaak gemaaid – vooral rond gebouwen

Paleis Het Loo (Nederland)

Grasland : benamingen

• hooiland : – ten hoogste 3x per jaar gemaaid – Hooi wordt afgevoerd

Vrieselhof (Ranst)

Grasland : benamingen • weiland : – enkel begraasd (nooit gemaaid)

Holsbeek

Grasland : benamingen • hooiweide : – eerst gemaaid en gehooid – daarna wordt begraasd

Diksmuide, IJzervallei

Grasland : benamingen • wegberm : – – – –

lijnvormig landschapselement overgang tussen de weg en een andere terreineenheid hoofddoelstelling is begrenzing en landschap vaak gemaaid of hooiland of ruigte

Bertem

Grasland : benamingen • sportveld : – zeer intensief bespeeld – zeer vaak gemaaid

Ruigte • Ruigtes bestaan voornamelijk uit grote, meestal doorlevende kruiden • Bv. langs bosranden

Vloethemveld

Ruigte • Grote brandnetel is een typische plant van voedselrijke ruigtes

Belang van graslanden • In Vlaanderen ongeveer 200.000 ha in landbouwgebruik (lager dan akkers, hoger dan bos) • Ook tienduizenden ha grasland in : – natuurreservaten – wegbermen – parken – (private) tuinen

GRASLANDVISIES • Vanuit landbouw :

–Hoge productie van goed verteerbaar gras –Stevige bemesting –Grondbewerking, inzaaien en eventueel pesticiden worden ingezet Raaigras in Merksplas

GRASLANDVISIES •

Vanuit groenbeheer :

• – Recreatie en esthetiek zijn belangrijk – Hoge productie is geen doel – Hoge soortenrijkdom is geen doel op zich maar het kan wel – Bemesting, grondbewerking en inzaaien wanneer nodig Hoegaarden

GRASLANDVISIES

• Vanuit natuurbehoud :

– Hoge biodiversiteit (vooral bedreigde en zeldzame soorten)

– Lagere biomassaproductie – De oppervlakte graslanden met een hoge biodiversiteit is de voorbije 60 jaar zeer sterk achteruitgegaan. – Bemesting, grondbewerking, inzaaien en pesticiden worden zelden of nooit aangewend Soortenrijk duingrasland (Oostduinkerke)

Grassenfamilie • echte grassen = grassenfamilie • 120-tal inheemse soorten in Vlaanderen • Voor de mens de belangrijkste plantenfamilie : tarwe, rijst , maïs, … • Riet is de belangrijkste moerasplant op aarde

structuur grasplant • bladeren in twee rijen (>< schijngrassen) • Bladschijf, tongetje en bladschede • knopen op de stengel • gereduceerde bloemen in aartjes • Kleine, droge nootvruchtjes (graankorrels)

bouw van echte grassen – vaak zeer goede zodenvormers door • ondergrondse wortelstokken • bovengrondse uitlopers

– windbestuiving → hooikoorts

graszoden-

productie

• schijngrassen (niet in de familie van de echte grassen)

bladeren niet in twee rijen

een “rus” een typische zegge (cypergras)

Graslandvegetaties Vegetatie (definitie): - eenheid plantengroei - (minstens deels) spontaan, van nature - echter niet chaotisch (indeling) graslandvegetaties zijn reeds langer bestaande graslanden met natuurlijke plantenpopulaties

Halfnatuurlijke vegetatie • Grasland omwille van menselijk beheer (geen of amper volledig natuurlijk grasland in Vlaanderen) • Plantensoorten spontaan volgens de natuur gevestigd en geordend

Maasvallei bij Stenay (Fr)

Graslandvegetaties op rijke bodem • Meestal voldoende essentiële voedingsbestanddelen : • stikstof (N) • fosfor (P) • kalium (K)

• Lichte bemesting verandert de vegetatie (soortensamenstelling) niet of nauwelijks • Gewone graslanden (Dotterbloemverbond, Glanshaververbond, …) Zilte graslanden (slikken en schorren) Tredvegetaties (waaronder Zilverschoonverbond)

Klasse der matig voedselrijke (vochtige) graslanden (Molinio-Arrhenatheretea) = de meeste gewone graslanden, ook in parken en tuinen niet noodzakelijk vochtig uitziend

Indien goed ontwikkeld : Europese habitat 6510

park in Overijse

matig voedselrijke (vochtige) graslanden Gewoonlijk ontstaan door landbouw Vaak door hedendaagse landbouw zeer soortenarm gemaakt In parken, tuinen en wegkanten mogelijks soortenrijker

Pinksterbloem

Tervuren

matig voedselrijke (vochtige) graslanden

Rode klaver en Scherpe boterbloem

matig voedselrijke (vochtige) graslanden

Dotterbloemverbond : gemaaide hooilanden/hooiweiden drassig, invloed van grondwater bodem wel doorlucht in de zomer

Dotterbloem

matig voedselrijke (vochtige) graslanden

• Dotterbloemverbond : – Echte koekoeksbloem (kensoort)

Tervuren

matig voedselrijke (vochtige) graslanden

• Dotterbloemverbond : – Brede orchis (kensoort)

matig voedselrijke (vochtige) graslanden

• Glanshaververbond – – – –

gemaaid op drogere bodems algemeen in goed beheerde wegbermen Glanshaver, Margriet, grote schermbloemigen

Glanshaver

matig voedselrijke (vochtige) graslanden

• Glanshaververbond – Groot streepzaad (kensoort)

matig voedselrijke (vochtige) graslanden

• Glanshaververbond – Rapunzelklokje (kensoort)

Tielt-Winge

Slikken, Zeekraalklasse (Thero-Salicornietea) • 2x/dag bij vloed overspoeld met zout zeewater • schraal begroeide zand- of modderbanken • slikken = wadden

schor slik

Bloeiende zeekraal en algen

Slikken, Zeekraalklasse • weinig plantensoorten (extreme permanente pioniersituatie) • vooral soorten Zeekraal • kleine, éénjarige planten

Algen en bloeiende zeekraal

Schorren, Zeeasterklasse (Asteretea tripolii) • af en toe overspoeld met zout water (bvb. springvloed, stormvloed) • meest doorlevende kruiden • schorren = kwelders • uitbreiding door pekelen van wegen

Lamsoor

Schorren, Zeeasterklasse • Zeeaster of Zulte

• eerder soortenarm • ook graslanden (met beweiding) • bij ons geen grotere houtachtige soorten

zilt grasland en schorre (Zeeasterklasse)

Denemarken

Tr e d v e g e t a t i e s , We e g b r e e k l a s s e (Plantaginetea majoris) Verdichte bodem met weinig zuurstof Sterk betreden plaatsen (ook tussen straatstenen) én jaarlijks langdurig overstroomde weiden Vooral zeer algemene plantengemeenschappen

Grote weegbree

Tredvegetaties, Weegbreeklasse Straatgras (eenjarig en zeer algemeen)

Tredvegetaties, Weegbreeklasse Zilverschoonverbond langdurig overstroomde zilverschoonweiden met natuurbehoudsbelang

Halfnatuurlijke situaties en hogere soortenrijkdom mogelijk

Zilverschoonverbond

Koksijde

Graslandvegetaties op arme bodem • Bodem arm aan essentiële voedingsbestanddelen : • stikstof (N) • fosfor (P) • kalium (K)

• Bemesting verandert de vegetatie (soortensamenstelling) zeer sterk • Droge graslanden op zandgrond (Buntgrasverbond, verbond der droge, kalkrijke duingraslanden, …)

Heischrale graslanden (droog en vochtig)

Droge graslanden op zandgrond schrale vegetaties (lage biomassa) hoge soortenrijkdom is mogelijk bodem zuur of kalkrijk plaatselijk algemeen in zandstreken •

Zandzegge in De Panne

De Panne

Klasse der droge graslanden op zandgrond

• Buntgrasverbond : – pioniervegetatie – stuivend zand, duinen – humusarm, zuur en voedselarm zand – in de Kempen en aan de kust

Kalmthout

Klasse der droge graslanden op zandgrond

Verbond der droge, kalkrijke duingraslanden : - in de kustduinen - bijzonder soortenrijk, ook gentianen en orchideeën

orchideetjes in Oostduinkerke

Klasse der heischrale graslanden (Nardetea) verwant aan de heide, maar dominantie van vooral doorlevende kruiden (grassen)

Borstelgras

Heischrale graslanden bodem voedselarm tot matig voedselarm, matig zuur tot eerder neutraal, droog tot vochtig, vooral op lemige bodems, maar ook op zand of veen

Tormentil (Tervuren)

Heischrale graslanden relicten in heel Vlaanderen zeldzaam (300 ha) geen pioniersituaties

Tandjesgras

Heischrale graslanden moeizaam behoud en herstel hoge natuurbehoudswaarde door hoge zeldzaamheid, kwetsbaarheid en onvervangbaarheid

vochtig heischraal grasland met Klokjesgentiaan in Ravels

Graslandfauna • Heel wat graslanddieren hebben het moeilijk • Hele levenscyclus in (beheerd) grasland : voedsel, beschutting, nesten, voortplanting, … • Hier enkel aandacht aan vlinders en weidevogels

Graslandvlinders • Graslandvlinders kunnen zeer talrijk zijn, nu nog slechts plaatselijk zo in Vlaanderen • Zandoogjes : – Bv. Bruin zandoogje

Op grassen Overwintert als rups 1 generatie in zomer

• Blauwtjes – Bv. Icarusblauwtje

Op klavers Overwintert als rups 2à3 generaties/jaar

• Dikkopjes – Bv. Zwartsprietdikkopje

Op grassen Overwintert als ei 1 generatie in zomer

Graslandvlinders • Behoeftes : – Waardplanten (één of meerdere) – Beschutting (kwetsbaar popstadium) – Voedsel (nectar, …) – Partner vinden (versnippering) – Eieren leggen

• Minstens 2,5 à 5 ha nodig

Graslandvlinders • Gefaseerd maaien : 10à 25% laten staan bij elke maaibeurt

• Variatie tussen : – Gemaaid en ongemaaid – Voedselrijker en schraler – Bosranden en houtkanten

Graslandvlinders • Ook extensieve begrazing kan zeer goed werken voor dagvlinders : – Grasland blijft behouden – Ruigere en kortere tot kale stukjes

Graslandvlinders • Rode lijst 70 inheemse dagvlinders in Vlaanderen (cijfers zijn geen leerstof) : – 19 regionaal (in Vlaanderen) uitgestorven – 6 ernstig bedreigd – 5 bedreigd – 7 kwetsbaar – 7 bijna in gevaar – 23 momenteel niet in gevaar Bv. dagvlindersoorten van + 3 trekvlindersoorten

droge, schrale graslanden :

Weidevogels • 28-tal soorten weidevogels maar de meest typische zijn : – Grutto – Scholekster – Kievit

Weidevogels • In uitgestrekte, oude hooilandhooiweidecomplexen met weinig of geen bomen noch houtkanten • Sterke achteruitgang in de laatste decennia • Snel en sterk veranderde landbouwtechnieken : – – – –

Vroeger maaien Sterkere bemesting Vaker ploegen Sterkere drainage

• Andere factoren: – Problemen op trek – Predatie

Weidevogels • Beheer voor weidevogels : – – – – – – – –

Voldoende hoge grondwaterstand (-20 tot -40cm) Geen of lage bemesting (vegetatie is dan minder dicht) Niet ploegen (meer regenwormen) Laat maaien (na 1 juni, tot na 1 augustus : 2 broedsels) Nesten beschermen (plaatselijk niet maaien, …) Aangepast maaien (van binnen naar buiten, vluchtstroken, …) Bescherming tegen predatie Bescherming op trek

• Mozaïekbeheer : combinatie van maatregelen

Weidevogels • Beheerovereenkomsten tussen de VLM en landbouwers : • Enkel in aangeduide weidevogelgebieden • Tegemoetkoming voor bepaalde maatregelen • Individuele begeleiding van de landbouwers • Complex en wordt regelmatig bijgestuurd

Graslandbeheer • Ongeveer alle grasland in Vlaanderen heeft een vorm van beheer nodig om niet spontaan bos te worden • Maaien : elk grasland kan gemaaid worden, maar we moeten ons telkens afvragen “Waarom?” • Begrazen : meest oorspronkelijke beheervorm van grasland

trommelmaaier en schijvenmaaier

meestal gemonteerd achteraan landbouwtrekkers robuust hoog rendement hooiproductie veel gebruikt door landbouwers

klepelmaaier

ongevoelig voor zwerfvuil hoog rendement niet voor hooiwinning negatief voor fauna vooral voor bermbeheer

cirkelmaaier

vooral in tuinen en parken

messenbalk – handzeis - bosmaaier

veel ingezet in het natuurbeheer om fijn en op maat te kunnen werken

Bodemdruk minimaliseren • • • • •

zo min mogelijk interventies lichte machines lage bandenspanning brede banden – dubbele banden rupsvoertuigen

Begrazen : wilde grazers • Oeros, wisent (bison) en wild paard (tarpan) zijn reeds eeuwen bij ons uitgestorven • Reeën zijn wel wild, maar eerder snoeiers (browsers) dan grazers van gras

Runderen • Zeer oude rassen : • Schotse hooglander en Galloway • Bestand tegen de winterkou (vermageren wel) • Kunnen zelfstandig afkalven Schotse hooglander

Galloway

Runderen • Meestal samenwerking met landbouwers • Oude lokale dubbeldoelrassen (melk + vlees) • Nu meer specialisatie : – Holstein als melkvee – Belgian blue (witblauw) als vleesvee

• In het natuurbeheer ook andere rassen, bv. :

Aberdeen-Angus

Limousin

Paarden • De Konik zit nog het dichtst bij de wilde tarpan

Shetlandpony

Konik

• Weinig gebruikt : ezels, geiten • Op de schraalste terreinen de voorkeur aan schapen

Begrazen • Regelgeving in natuurgebieden idem als voor landbouw : – Oormerken voor runderen, schapen en geiten – Verplichte veterinaire onderzoeken

• Concessies, gebruiksovereenkomsten, pacht • GVE = grootvee-eenheid – 1 volwassen koe of paard – 3 of meer volwassen schapen

• Jaarrondbegrazing, seizoensbegrazing (meestal nabegrazing), stootbegrazing

maaien versus begrazen maaien

begrazen

• Homogener resultaat • Opslag houtige planten volledig weg • Men kan keel specifiek plaatsgericht werken (hooiland, gazon, …) • Bodemverschraling mogelijk

• Meer structuur • Vaak gunstiger voor fauna • Aanwezigheid van mest (extra biodiversiteit) • Ontwormingsmiddelen?

Ontwikkelen van de botanische biodiversiteit • Intensief landbouwbeheer (sterke bemesting) – → soortenarm, hoge productie (kan snel) • Natuurbeheer, verschraling (armere bodem) – → soortenrijker, lage productie (neemt meer tijd) • 6 fasen in een gedetailleerde typologie – → evaluatie, communicatie en beleid • enkel de herkenning van Engels raaigras en Reukgras behoort tot de leerstof Sint-Truiden

Ontwikkelen van de botanische biodiversiteit • Geen botanisch doel (lage biodiversiteit) : – Fase 0 = raaigrasweide (landbouwkundig doel)

Engels raaigras

Ontwikkelen van de botanische biodiversiteit

• Geen botanisch doel (lage biodiversiteit) : – Fase 0 = raaigrasweide – Fase 1 = grassenmix : verschillende algemene grassoorten van voedselrijke gronden – Fase 2 = dominante fase : dominantie van welbepaalde grassoorten

Ontwikkelen van de botanische biodiversiteit • Wel botanisch doel (hogere biodiversiteit) - Fase 3 = gras-kruidenmix : intieme menging van kleinere kruiden met grassen van minder voedselrijke bodems, bv. Reukgras

Ontwikkelen van de botanische biodiversiteit • Wel botanisch doel (hogere biodiversiteit) - Fase 3 = gras-kruidenmix - Fase 4 = bloemrijk grasland : hoogste soortenrijkdom, ook schijngrassen - Fase 5 = schraalland : lage productie zeldzame soorten hoge natuurwaarde waterhuishouding - zaadbeschikbaarheid Overijse

Graslandbeleid • Mestoverschot → complexe Vlaamse mestwetgeving (mestbank, VLM) • Nulbemesting op groene gewestplanbestemmingen (niet-intensieve graslanden) : – natuurgebieden – natuurontwikkelingsgebieden – Natuurreservaten • Nulbemesting : – enkel mest van het vee op de wei – maximaal 2GVE/ha.jaar Ranst

Graslandbeleid • Scheuren (ploegen) is in grasland landbouwkundig interessant maar voor milieu en natuur niet

• Blijvend (“permanent”) grasland : – – – –

EU-beleid wil dat de opp. blijvend grasland behouden blijft blijft tenminste 5 opeenvolgende jaren natuurlijk of ingezaaid ± 160.000ha (een deel hiervan is “historisch permanent grasland”)

• Historisch permanent grasland : – term uit het natuurdecreet : beschermd, mag niet vernietigd/gescheurd worden (BVR 23/7/1998) – Verzamelnaam voor biologisch waardevol tot zeer waardevol grasland (op basis van BWK) – ± 60.000 ha waarvan 2/3de in landbouwgebruik – Slechts <6000ha heeft een echt hoge natuurwaarde

Graslandbeleid • Vlaamse landbouwers vullen elk jaar een verzamelaanvraag in → steun mogelijk • 2 grote trends in de Europese graslanden sinds 1960 (begin gemeenschappelijk landbouwbeleid) : – Intensificatie – Verlaten van gronden, stopzetten beheer