19-12-2014
Voorstelling onderzoek • • • •
Gezondheidsprogramma’s op school: zo maak je je (weg)wijzer
Situering Fase 1: inventarisering van pakketten Fase 2: bevraging van scholen Fase 3: faciliterende en belemmerende factoren • Fase 4: opstellen en testen van wegwijzer • Wegwijzer
Gent, dinsdag 16 december 2014 4
Situering onderzoek Situering Doelstelling Onderzoeksfasen
Situering onderzoek • Voeding en beweging • Preventie van obesitas en diabetes, promotie van een gezonde leefstijl • Basis- en secundair onderwijs • Keuze voor toepassing van het aanbod • Een bril aanreiken • Geen kwaliteitslabel, wel ondergrens • Focus op het niveau van de leerkracht
6
1
19-12-2014
Situering onderzoek
Doelstellingen onderzoek
• Opleidingsoverstijgend
Een gids voor scholen ontwikkelen bij het uitvoeren van projecten die een gezonde leefstijl promoten op basis van gebalanceerde voedingsgewoontes en voldoende fysieke activiteit.
– Sociaal werk – Orthopedagogie – Lerarenopleiding – Voedings- en dieetkunde
Subdoelstellingen: 1. Inventariseren van interventies die in Vlaanderen worden gebruikt 2. Identificeren welke interventies de voorkeur genieten van scholen 3. Identificeren van faciliterende en belemmerende factoren tijdens de implementatie ervan 4. Ontwikkelen, testen en aanpassen van richtlijnen voor een kwaliteitsvolle implementatie op schoolniveau
• Hogeschool - praktijkgericht • Brede stuurgroep
7
Onderzoeksfasen
8
FASE 1
Inventarisatie van interventies
Inventarisatie van interventies
Scholenbevraging naar toegepaste interventies Interviews en school visits naar + en – factoren bij implementatie Opstellen en testen van implementatiegids
Doelstelling Methodologie Resultaten Doelgroep Werking Resources Besluit
9
Doelstelling
Methodologie Zoekstrategie
Overzicht van aanbod interventies rond een evenwichtig beweeg- en voedingspatroon
– – – – – – –
11
VLOR VIGEZ Mutualiteiten Netten en koepels Educatieve uitgeverijen CLB’s prov O-Vl Logo’s O-Vl
12
2
19-12-2014
Methodologie
Resultaten Waar richten we ons op met de gids?
– 186 interventies – Na toepassing van de criteria vallen 103 interventies af
Inclusiecriteria
– – – –
• • • • • •
Preventie FA/GV + andere Actieve educatieve rol voor de leerkracht Samenhang van acties (folder)
60 geen educatieve rol LK 14 geen inventarisinformatie 14 geen FA of GV 6 niet school based 1 geen didactisch materiaal 8 geen interventies (clusters, beleidslijnen)
– 83 interventies geïncludeerd 13
14
Doelgroep interventie – Onderwijsniveau Onderwijsniveau #
%
Basis
54
65,1
Secundair
14
16,9
Beide
9
10,8
Niet gespecifieerd
6
7,2
Totaal
83
100
15
Doelgroep interventie
Werking interventie
– Onderwijstype • • • •
16
– Doelstellingen
Regulier: 23% Buitengewoon: 5% Beide: 8% Niet gespecificeerd: 64%
- Een minderheid (1 op 5) zet in op beide doelstellingen - Helft enkel gezonde voeding
– Onderwijsvorm • Wordt niet gespecifieerd
17
18
3
19-12-2014
Werking interventie
Werking interventie
– Strategieën
– Werkniveaus Interventiestrategieën #
%
Educatie
48
57,8
Aanbod
19
22,9
Multicomponent
16
19,3
Totaal
83
100
Klas: 61%
School: 16%
Familie: 15%
Gemeenschap: 7%
19
Werking interventie
20
Resources interventie
– Didactische werkvormen Tijd
• Meer dan 60% van de interventies maakt gebruik van een mix van didactische werkvormen! • Slecht 1 enkel instructie
#
%
Eenmalig
45
54,2
Lessenreeks in één schooljaar
8
9,6
Lessenreeks over verschillende jaren
16
19,3
Karakter van blijvende duur
7
8,4
Not indicated
7
8,4
Totaal
83
100
Instructie, interactie, spel, opdracht 21
Resources interventie
22
Resources interventie Expertise
#
– Kostprijs • 40 % van interventies brengt een (kleine) kostprijs met zich mee
23
%
Zelfstandig door leerkracht
64
77,1
Begeleiding door externe
15
18,1
Training
2
2,4
Not indicated
2
2,4
Totaal
83
100
24
4
19-12-2014
Besluit
FASE 2 Scholenbevraging naar toegepaste interventies
Er bestaat een aanbod van beloftevolle interventies
Doelstelling Methodologie Resultaten Besluit
25
Doelstelling
Methodologie Inhoud
Wat kiezen scholen om te doen?
- Alle interventies - Net, niveau, onderwijstype en -vorm, aantal leerlingen, gender ratio, gok lln - Interesse om verder mee te doen?
Welke interventies worden uitgevoerd?
27
Methodologie
Resultaten
• E-mail naar 465 scholen (werkingsgebied Logo Gezond+), 78 terug • Gezonde mix Onderwijstype
Onderwijs niveau
Totaal
– 1243 implementaties in 78 scholen – 698 incl. (56%) – 545 excl. – Gemiddeld 9 incl./school – 7 van 10 populairste = inclusie – Die zeven telt 312 implementaties = 25% alle implementaties
Totaal
Basis
45
Buitengewoon Beide onderwijs 7 0
Secundair
16
5
1
22
Beide
0
1
1
2
61
13
2
76
Regulier
28
52
29
30
5
19-12-2014
Resultaten
Resultaten
Thematiek populairder in basisonderwijs
Fysieke activiteit populairder dan gezonde voeding
31
Resultaten
32
Resultaten
Educatie alleen is niet populair
Gezien het overaanbod van klasgebonden interventies, kiezen scholen ook vaak voor schoolbrede interventies en betrekken van ouders
33
Resultaten
34
Resultaten
(Kleine) prijs geen struikelblok
Niet bang van langdurige commitment
35
36
6
19-12-2014
Resultaten
Besluit
Training is welkom
Scholen durven intensieve interventies kiezen
37
38
Doelstelling
FASE 3 Faciliterende en belemmerende factoren
Identificeren van faciliterende en belemmerende factoren tijdens de implementatie van voorgenoemde interventies
Doelstelling Methodologie Resultaten Besluit
40
Methodologie
Methodologie
• Sample
• Geen enkele interventie voldoet aan deze criteria • Eliminatie van
– Zeer actieve / minder actieve scholen – Veelbelovende interventies • • • • • •
• Combinatie fysieke activiteit en gezonde voeding • Training leerkracht • Acht interventies:
Multi-component interventies Combinatie fysieke activiteit en gezonde voeding Brede school, ouders en gemeenschap Activerende didactische methoden Meerdere sessies Expertise (training leerkracht)
– – – – – – – –
– Bereidwilligheid scholen 41
(w)eet je alles? 123 Aan Tafel Beestig gezond Moestuin in het basisonderwijs Schoolsnakker Speelmaatjes op school Sportieve speelplaats Wild van Water 42
7
19-12-2014
Methodologie
Methodologie
• 45 scholen implementeren minstens één veelbelovende interventie
• Interviews
• 15 scholen bereid om verder mee te werken aan het onderzoek – – – – –
Kleuteronderwijs Lager onderwijs Secundair onderwijs Regulier onderwijs Bijzonder onderwijs
– 15 leerkrachten – Interviewlijn – Analyse: Durlak and DuPre (2008) -> 23 factoren onderverdeeld in vijf categorieën
• Schoolbezoeken – 5 scholen – Methodologie • Observatie • Formele en informele gesprekken • Directeur, leerkracht, zorgcoördinator, leerlingen, etc. 43
Onderzoeksvraag
Parent node
Maatschappelijke factoren
child node 1
child node 2
44
Resultaten
Preventieonderzoek Politiek Fondsen Sociaal beleid
Factoren eigen aan de intermediair Factoren eigen aan de aard van de interventie
Factoren eigen aan de organisatie
– Preventieonderzoek
Compatibiliteit Aanpasbaarheid
Algemene factoren Factoren die implementatie beïnvloeden
• Maatschappelijke factoren
Noodzaak perceptie Effecten perceptie Zelfvertrouwen Vakkundigheid
Specifieke processen en praktijken
Werk klimaat Openheid voor verandering Integratie van innovatie Gedeelde visie Democratische besluitvorming Samenwerking met externe partners Communicatie
• •
– –
•
Leiderschap Voortrekkers
Overload Gebrek aan structuur
Leerkracht – –
werkverdeling Personeelsbeleid
E-mail Directie/verantwoordelijke gezondheidsbeleid
Beperkte toegang Initiatief nemen
Ondersteuning Factoren eigen aan ondersteuning door preventie professionals (logo’s bloso, vsv, etc.)
Training
Technische ondersteuning
45
• Maatschappelijke factoren – Politiek • • • •
“Interventies zoals Tutti Frutti in het kleuteronderwijs en lager onderwijs verlopen allemaal heel goed, maar een hip, naar tieners gericht, niet-commercieel pakket rond voeding voor het secundair onderwijs, ik weet niet of dat bestaat.” (Koninklijk Atheneum, secundair onderwijs, 46 leerkracht, interview)
• Maatschappelijke factoren – Fondsen
Verplichting om kernthema’s aan te duiden Acties en interventies in het kader van dat thema Hulp bij uitwerking en implementatie Vrijheid is belangrijk
“De school wordt vanuit het onderwijs opgelegd om een gezondheidsbeleid uit te bouwen. Ik heb die documenten doorgenomen die ons werden toegestuurd en van daaruit zijn we vertrokken met onze doelstellingen.” (Instituut Sint-Lutgardis, secundair onderwijs, 47 leerkracht, interview)
• •
Financiële gevolgen Meeste scholen: geen probleem – – – – – –
Interventies met materiaal inclusief Goedkope beloningen Meedoen aan wedstrijden Eetfestijn Drankautomaat Sponsors voor yoghurt, brood, etc.
48
8
19-12-2014
• Maatschappelijke factoren – Fondsen •
– Sociaal beleid
Sommige scholen: belemmering – –
• Maatschappelijke factoren
Gratis interventies Samenwerking scholengemeenschap
• • • •
Thuissituatie Voorbeeldfunctie ouders Westerse, gejaagde prestatiemaatschappij Minder gegoede families
“Het materiaal is volledig gratis en ook de fluojasjes werden gratis geleverd. […] Dit is zeker een belangrijke factor, of het gratis aangeboden wordt of er een prijskaartje aan hangt, aangezien alle budgetten inkrimpen.” (De Rijdtmeersen, lager 49 onderwijs, zorgcoördinator, interview)
• Maatschappelijke factoren – Hot topic • •
50
• Factoren eigen aan de intermediair – Perceptie van de noodzaak
Gezonde leefstijl = ‘cool’, ‘hip’ Media-figuur
• • •
In alle scholen aanwezig Krijgen de leerlingen het mee van thuis ?! Essentiële basis meegeven van jongs af aan
“Gezondheid is nu iets dat hip is. Vroeger zou iedereen in een hoekje een slaatje eten, maar nu is dat net hip als je zegt “ik eet gezond”, gezond eten is toch alleszins niet meer ouderwets. Plus dat de commerce daar op springt. Dat is misschien niet zo tof, maar die buiten die gezonde producten dan uit.” (Koninklijk Atheneum, secundair onderwijs, 51 leerkracht, interview)
• Factoren eigen aan de intermediair – Perceptie van de effecten • • •
Realistisch perspectief: noch faciliterend, noch belemmerend Perceptie positieve evolutie en enthousiasme bij leerlingen: sterk faciliterende factor Ouders aanzetten tot gezonde leefstijl “Vooral die motivatie van de leerlingen en eventueel collega’s die bijspringen. Of leerlingen die enthousiast gemaakt worden. Of als een leerling je passeert en zegt “Mevrouw, ik ben een appel aan het eten he”. Voor mij persoonlijk is dat zeer stimulerend en motiverend.” (Instituut Sint-Lutgardis, secundair onderwijs, 53 leerkracht, interview)
“Wat betreft ons gezond ontbijt op school, hebben we toch wel verschillende kinderen die qua thuissituatie nood hebben aan ook op dat gebied onderwijs te krijgen.” (De Octopus, buitengewoon lager onderwijs, 52 leerkracht, interview)
• Factoren eigen aan de intermediair – Zelfvertrouwen en vakkundigheid •
Leerkrachten – –
geloven in hun kennis van gezonde leefstijl benoemen gezonde leefstijl als iets vanzelfsprekend
– Voorbeeldfunctie •
Practice what you preach Op de speelplaats staan twee juffen, één ervan eet een appel, de andere eet niets. “Ik had vroeger een koek mee, hoewel fruit al verplicht was voor de leerlingen. De leerlingen en zij [de collega-juffrouw ernaast] hebben me daar op gewezen en ze hadden gelijk. Ik kon dat eigenlijk niet maken. Sindsdien doe ik dat niet meer.” (Klaverdries, lager onderwijs, opvoeder en leerkracht, observatie en gesprek school site visit) 54
9
19-12-2014
• Factoren eigen aan de aard van de interventie
• Factoren eigen aan de aard van de interventie
– Compatibiliteit •
– Aanpasbaarheid •
De juiste interventie kiezen – –
Interventie is flexibel en laat eigen inbreng toe – –
Schoolcultuur Aangepast aan diversiteit op school
•
Groter gevoel van ‘ownership’ Meer zelfvertrouwen en voldoening
Interventie is vertrekpunt om zelf programma te creëren
“We hebben het dus uitgewerkt volgens de regels van het spel, maar zodat het geënt was op onze schoolcultuur. We hebben gekeken welke elementen op welke manier konden worden naar voor gebracht en hoe we dat hier concreet konden naar voor brengen, want elke school heeft een andere schoolcultuur.” (Dr. Ovide Decroly-school, lager onderwijs, directeur, gesprek school site visit)55
56
• Factoren eigen aan de aard van de interventie – Didactisch materiaal •
Gebruiksvriendelijk – – –
• • • • • •
Goed uitgewerkt Gedetailleerde handleiding (to-the-point) Duidelijke instructies (energie- en tijdsbesparend!)
Aantrekkelijk: sterke visuele component Meerdere didactische werkvormen (activerend) Competitie-element Systeem met beloning Mag niet overkomen als verplichting bij leerlingen Gelinkt aan vakinhoudelijke en vakoverschrijdende eindtermen en doelstellingen 57
• Factoren eigen aan de aard van de interventie – Evaluatie •
Niet eenvoudig – –
• •
Geen instrument Niet gemakkelijk te evalueren
Informeel (observatie) Motiverende factor voor schoolpersoneel
60
10
19-12-2014
• Factoren eigen aan de aard van de interventie
• Factoren eigen aan de organisatie
– Weersomstandigheden •
– Algemene factoren •
Zeer belangrijke factor bij buitenactiviteiten
•
Gedeelde visie en betrokkenheid – – –
– Attitude leerlingen Appreciatie gratis samples?
Iedereen trekt aan hetzelfde zeil Positieve attitude Interesse tonen
“Als ik zie dat iemand [een leerling] een potje van thuis klaargemaakt aan tafel zit op te eten, dan ga ik eens gaan kijken en zeg ik “Mmmm, dat ziet er lekker uit”, en dan zijn ze [de leerlingen] wel content.” (Kunstinstituut, secundair onderwijs, studiemeesteres, interview) 62
61
•
• Factoren eigen aan de organisatie – Algemene factoren •
Integratie van de innovatie – – – – –
Samenwerking tussen werkgroepen
“Wij hebben hier ook een MOS-project, Milieu op school. Die mensen hebben eind augustus de beslissing genomen om iets te doen rond het klimaat. In het kader van 16 oktober de Wereld Voedsel Dag, hebben alle vierdes activiteiten gedaan rond het klimaat en gezonde voeding hebben we erbij genomen. We hebben dus de zorg voor gezonde voeding gecombineerd met de zorg voor het klimaat en het milieu.” (Sint-Gertrudiscollege, secundair onderwijs, zorgcoördinator, interview)
Geen eenmalige en alleenstaande activiteit Gecombineerd met andere activiteiten Volledige projectweek Voldoende herhaling gedurende schooljaar Ingebed in promotie van een algemene gezonde leefstijl » Bijvoorbeeld …
63
•
Grootouderactiviteiten
“Wij maken ook eens fruitsla met de kinderen. Wanneer er rond oma en opa gewerkt wordt, tijdens de grootouderdag, komen er grootouders in de klas om activiteiten te doen en toen is er met de kinderen fruitsla gemaakt.” (’t Kapoentje, kleuteronderwijs, directrice en leerkracht, interview)
•
Gezonde verjaardagstractaties
“Wat we ook doen, als er bijvoorbeeld een verjaardag is van een kind, vragen we aan de ouders om geen snoep mee te geven, maar bij voorkeur cake. Als ze drankjes willen geven, dan liefst gezonde.” (Dr. Ovide Decrolyschool, lager onderwijs, directeur, interview)
11
19-12-2014
•
Linken aan specifieke leerdoelen
“We hebben hier ook een kantoorrichting en in het vijfde en het zesde jaar van die richting hebben ze dat in hun lessen verwerkt en hebben de leerlingen zelf de brieven voor de buurtwinkels en bakkers opgesteld en geschreven. We hebben daar leuke reacties op gekregen en veel sponsormateriaal gekregen.” (Sint-Lodewijk, buitengewoon secundair onderwijs, leerkracht, interview)
“De richtingen van sociaal-technische die veel rond koken doen duwen het proces en het effect van de interventie wel wat, door het maken van bijvoorbeeld gezonde hapjes, soep, gezonde broodjes, enzovoort.” (Koninklijk Atheneum, secundair onderwijs, leerkracht, interview)
• Factoren eigen aan de organisatie
• Factoren eigen aan de organisatie
– Algemene factoren •
– Specifieke processen en praktijken •
Gezondheidsbeleid – – –
Democratische besluitvorming – – – – –
Steun Werkdocument Beschikbaar voor alle schoolpersoneel
“Ons gezondheidsplan is onze visietekst. Dit is een zeer uitgebreid document met eerst een algemeen stuk over waarden, normen, verwachtingen en afspraken. Vervolgens wordt heel concreet opgelijst voor bewegen enerzijds en voor voeding anderzijds wat er allemaal gedaan wordt. Elk jaar worden daar dingen aan toegevoegd of geschrapt, telkens in een ander kleurtje. Het is dus een echt werkdocument voor ons waar we gemakkelijk naar terug kunnen grijpen.” (Klaverdries, lager onderwijs, zorgcoördinator, 69 gesprek en document school site visit)
Leerkrachten Opvoeders Directie Ouders Leerlingen
70
• Factoren eigen aan de organisatie
• Factoren eigen aan de organisatie
– Specifieke processen en praktijken
– Specifieke processen en praktijken
•
– – –
•
•
Samenwerking met externe partners
Werkverdeling – –
Sponsoring Grotere, beter georganiseerde initiatieven Bevordert integratie in de maatschappij / omgeving
‘Het is doenbaar’ Afhankelijk daarvan meer of minder leerkrachten van dichtbij betrokken bij implementatie
Communicatie –
Disseminatie van informatie en ervaringen » Lerarenkamer » Digitaal platform
71
72
12
19-12-2014
• Factoren eigen aan de organisatie
• Factoren eigen aan de ondersteuning door preventie professionals
– Personeelsbeleid •
–
•
Goedkeuring en steun van directie
• •
Voortrekkers – –
•
– Training
Leiderschap
‘Program champion’ Werkgroep
– Technische ondersteuning
Ondersteuning –
Weinig tot niet aanwezig Niet nodig geacht
• •
Aanmoediging van directie
Mogelijkheid tot contact Niet nodig geacht
73
Besluit
74
FASE 4 Wegwijzer
Er zijn veel faciliterende en belemmerende factoren werkzaam
Opstellen Testen Besluit
(teveel om op één slide op te noemen…)
75
Opstellen van wegwijzer
Testen van wegwijzer
• Op basis van resultaten vorige onderzoeksfasen
• Feedback
– Eerste versie wegwijzer
– Bruikbaarheid ? – Innovatief karakter ?
• Opgestuurd naar – – – –
• Tweede versie
Gezondheidsteams Voortrekkers gezondheidsbeleid scholen Leerkrachten 15 scholen
– Bruikbare methodieken – Praktische voorbeelden – Handige tools
77
78
13
19-12-2014
Besluit
Wegwijzer Uitgangspunten Keuze voor interventie Praktisch, maar ook diepgaand Focus op positie van leerkracht Instrumenten aanreiken Besluit
Een handige tool voor scholen
79
Uitgangspunten
Keuze voor interventie
Faciliterende en belemmerende factoren Een interventie kiezen Puzzelen horizontaal en verticaal, aanpassen De leerkracht centraal stellen Evaluatie, ouders betrekken, klasklimaat, …: tips ‘n tricks ˃ wijze raad
81
Keuze voor interventie
Praktisch maar ook diepgaand
14
19-12-2014
Focus op positie van de leerkracht
Instrumenten aanreiken
Besluit
Meer info?
[email protected] [email protected]
Werk wijzer met onze wegwijzer
Onderzoekers: Johan Jongbloet en Julie Schamp Promotor: Peer van der Kreeft Copromotoren: Tina Van Havere, Lynn Steelant, Tineke De Vriendt en Charlene Ottevaere van de opleidingen Sociaal Werk, Orthopedagogie, Lerarenopleiding en Voedings- en Dieetkunde.
87
15
