voor de jongen nog voldoende tijd om de zwaartekracht goed te ontdekken. Startersevent 2011: Leraar 2.0

VMBO-ONDERBOUW JONG NVON-podium Voor beginnende docenten Van Jong NVON

Het is een tijdje stil geweest rond Podium. Maar dat gaat veranderen. In een vernieuwde opzet zal de commissie Jonge Leden via Jong NVON gaan berichten over haar activiteiten en communiceren met beginnende studenten, docenten en toa’s binnen de NVON. Onder meer met informatie die voor jou als startende docent interessant kan zijn. Bij deze wil ik ook een kleine oproep plaatsen. De commissie is hard op zoek naar enthousiaste leden om de commissie of de activiteiten te versterken. Vind je het leuk om te netwerken en meer te doen dan alleen studeren / lesgeven, kom dan eens langs onze borrels om kennis te maken. Kom op 1 september met je USB naar Scheveningen voor de eerste netwerkborrel. Zie de agenda, de website (www.nvon.nl/jong) of mail jongnvon@ gmail.com voor vragen en de precieze locatie. n Jean-Pierre Nelk

Door de ogen van een docent Nu ik docent ben kijk ik toch anders naar het leven. Als natuurkundige zie je toch al meer dan anderen (de blauwe lucht, de schoonheid van een dubbele regenboog, fractale structuren in bomen et cetera). Vandaag liep ik door Blokker. Ik hoorde de volgende dialoog tussen een moeder en haar kinderen: M: “Niet lezen op de trap, straks val je.”

K: “Waarom mag ik niet lezen?” M: “Dan zie je niet waar je loopt en val je naar beneden.” K: “Waarom val je dan naar beneden?” M: “Ja, dat gebeurt gewoon.” K: “Maar dat gebeurt bij alle trappen.” En de conversatie stopte, moeder had er kennelijk geen zin in. Ik overwoog om uit te leggen dat het verschijnsel zwaartekracht heet en uit te leggen hoe dat dan precies zat. Maar ik hield me in. Ach, laat ook maar zitten, het is vakantie en er komt

voor de jongen nog voldoende tijd om de zwaartekracht goed te ontdekken.

Startersevent 2011: Leraar 2.0 Na het succes van het eerste startersevent Jong en Onbevangen is Jong NVON ook dit jaar een startersevent aan het organiseren. Het startersevent heeft dit jaar het thema: Leraar 2.0. Hierbij wordt weer ingespeeld op de behoeftes van de startende en jonge docent. Jong NVON is de bestuurscommissie van NVON die zich speciaal inzet voor de belangenbehartiging van de jonge en startende docenten binnen NVON. Het startersevent in 2010 is het eerste duidelijk zichtbare resultaat van deze commissie. Op deze scholingsmiddag was er keuze uit vier workshops. Zo was er een workshop acteren (Is your teaching a drama) en wat zijn je rechten als startend docent, waarbij er onder andere ingegaan werd op salarisonderhandeling. Dit succes hopen we door te zetten op het tweede startersevent welke gehouden wordt op 10 oktober te Leiden.

Het gekozen thema is Leraar 2.0. Hier wordt gerefereerd aan de nieuwe docent die veel gebruikmaakt van digitale leermiddelen. Zijn er alleen voordelen of zijn er ook veel nadelen aan het gebruik van ICT? Hoe zit het bijvoorbeeld met het gebruik van sociale media op school? Kunnen docenten via internet gepest worden, of kunnen docenten juist sociale media inzetten om leerlingen te bereiken? En hoe vind je de weg door het digitale bos? Waar kun je materiaal vandaan halen en wat is de kwaliteit van dit materiaal? Dit zijn vragen waaraan er op deze bijscholing aandacht besteed wordt. Op 10 oktober is het startersevent in museum Boerhaave te Leiden. Aanmelden en verdere informatie kan via www.nvon. nl/jong. Aangezien het een scholingsmiddag is en deze ondersteund wordt via de CAO is een speciale brief voor vrijvragen van school ook te vinden op de website. De kosten zijn 25 euro voor NVON-leden en 10 euro voor studenten. Wil je zeker zijn van deelname, stuur dan alvast een mailtje naar [email protected]. Voor de eerste aanmeldingen is er een gratis rondleiding door het museum.

Digitaal Loket In het digitaal loket wordt het nieuws in de digitale wereld, die nuttig is voor bètadocenten geventileerd. Een actief twitteraar is proefjes.nl. Nieuwe proefjes of leuke filmpjes worden getweet. De website proefjes.nl biedt veel kant en klare proeven voor binask. De proefjes zijn vooral gemaakt voor basisscholen, maar bieden genoeg ideeën voor een korte proef in de les op het middelbaar onderwijs.

De proefjes staan netjes gerangschikt op thema. Ook kan er gebruik gemaakt worden van proefjes op tv, waarbij er een vraag gesteld wordt en deze beantwoord wordt met behulp van filmpjes. De proefjes in de filmpjes kunnen ook thuis goed gedaan worden. Al met al een leuke website voor

september 2011

NVOX

343

JONG NVON-PODIUM

Wie of wat is Jong NVON

ideeën om korte proefjes in de klas te doen. Enige aanpassing voor gebruik op het juiste niveau is wel nodig.

Vraag en antwoord

344

In vraag en antwoord kun je een vraag stellen die over het docentschap gaat, maar ook alles wat er om heen zit. Denk aan vragen als: hoe is mijn salarisvooruitzicht? Welke extra taken mag het management mij toeschuiven? Waar haal ik mijn toetsen vandaan of waar kan ik ze kwijt? Jong NVON gaat dan voor jou op zoek naar het antwoord bij de experts die vertegenwoordigd zijn binnen NVON. Stel je vraag via [email protected] o.v.v. vraag en antwoord.

In 2008 is Jong NVON in het leven geroepen als bestuurscommissie binnen NVON. NVON heeft altijd veel tijd gestopt in het ondersteunen van de bèta docenten. De startende docent werd helaas te weinig gezien binnen NVON. Om speciaal aandacht te geven aan de jonge en startende docenten binnen NVON is er een groep enthousiastelingen bijeen gaan zitten om de belangen te behartigen van deze groep. Er werden veel ideeën geopperd waarvan één van de grootste het startersevent was. In 2010 is dit geslaagde event georganiseerd. Daarnaast probeert Jong NVON nu een community te smeden van jonge docenten. Zo kunnen ervaringen uitgewisseld worden maar ook materiaal, toetsen, websites en tips. Door middel van netwerkborrels op verschillende plaatsen het hele jaar door proberen we de jonge (en startende) docenten bij elkaar te krijgen. Een tweede idee die Jong NVON uit wil werken is het opzetten van een database. Met

behulp van uitwisselsysteem als ‘Dropbox’ zou het snel mogelijk zijn om materiaal te ontwikkelen. Zo krijg je nieuwe ideeën voor toetsen of lessen. De precieze details van dit plan moeten nog uitgewerkt worden, er komt nogal wat bij kijken om een goed idee succesvol te laten worden. De bestuurscommissie heeft nogal wat wisseling van personen gehad afgelopen jaar waardoor het team onderbezet is. Op dit moment is de commissie weer groeiende qua aantal leden. Vind jij het leuk om één keer in de zes weken bij elkaar te komen om bovenstaande plannen uit te voeren of mee te denken? Kom dan vrijblijvend naar een vergadering of netwerkborrel of stuur een mailtje naar [email protected].

Een bijdrage voor deze rubriek? Graag ontvangen we jouw bijdrage via [email protected] met een cc naar [email protected] n Freek Pols

brieven Anw is dood?

“Bijna dood door verwaarlozing” voegt de NVOX redactie toe aan het artikel Anw – hoe gaan we nu verder?1. Daarmee steekt de redactie een kleine dolk in de rug van zijn eigen vereniging. Het artikel gaat in op de grote stilte die er lijkt te bestaan bij anw. NVON, SLO, ministerie en uitgevers houden zich muisstil en de vraag moet zelfs worden gesteld of anw niet kan opgaan in de vernieuwingen die gaande zijn binnen de biologie, scheikunde en natuurkunde. Het artikel zet op zijn zachts gezegd een ongenuanceerd beeld neer van anw. Alsof het gaat om een vak dat hedendaagse contexten aanbiedt in een vakoverstijgende setting overgoten met een saus van ethiek en filosofie waarbij dit laatste net zo goed weggelaten kan worden omdat het ook aan bod komt bij maatschappijleer en levensbeschouwing. Volgens mij is anw veel meer een vak dat is opgetuigd rondom vijf vragen die je bij elk natuurwetenschappelijk thema kan stellen:

NVOX

januari 20102011 september

1. Hoe komt natuurwetenschappelijke kennis tot stand? 2. Hoe wordt natuurwetenschappelijke kennis gebruikt? 3. Hoe bepaal je de betrouwbaarheid van natuurwetenschappelijke kennis? 4. Hoe beïnvloeden samenleving en natuurwetenschappen elkaar? 5. Wat is je mening over bepaalde toepassingen van natuurwetenschappelijke kennis? Mag alles wat kan? Deze vragen worden losgelaten op domeinen uit de natuurwetenschappen en hoeven niet speciaal vakoverstijgend te zijn. Verder heeft slechts één van de vijf anw-vragen een ethische component. De praktijk is dat de typische anw-vragen geen plek hebben binnen de vakken scheikunde, natuurkunde en biologie. En die plek zal ook niet ingeruimd worden bij de vernieuwingen van 2013. Simpelweg omdat de docent geen tijd wil inruimen voor dit type vragen als het eindexamen leerlingen afrekent op het kunnen toepassen van

concepten in verschillende contexten. Zo rept de eindrapportage van de Stuurgroep Nieuwe Scheikunde ook met geen woord over het vak anw. Dit leidt ertoe dat anw op het vwo gewoon als zelfstandig vak zal blijven bestaan. Volgens mij zien veel anw-docenten dit in en zien zij ook dat hun vak kleur geeft op het palet van de natuurwetenschappelijke vakken. Bij deze laat een verontruste uitgever en oud-anw-docent zich horen net nadat hij een nieuw boek heeft uitgegeven dat juist ingaat op de typische anw-vragen die niet bij andere vakken aan bod komen. Gezien de verkoop van het boek kan ik niet anders concluderen dat anw leeft. n Alex van den Berg, uitgever Solar, Noordhoff Uitgevers

Noot 1. Bicknese, M., Van de Ploeg, R., Smeenk, J., NVOX januari 2011

nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen

Van de bestuurstafel Red museum Boerhaave! Het Rijksmuseum voor de Geschiedenis van de Natuurwetenschappen en de Geneeskunde is in zwaar weer beland doordat staatssecretaris Zijlstra (Cultuur) de spelregels rondom de financiering met terugwerkende kracht drastisch aanpast. Men moet voor eind 2011 eenmalig € 700.000 extra binnenhalen om sluiting voor het publiek te voorkomen. Lukt dat niet, dan volgt sluiting voor het publiek per 1 januari 2013. Het museum, dat deze zomer zijn tachtigste verjaardag vierde, toont vijf eeuwen innovatie in technische uitvindingen en medische doorbraken die bepalend zijn geweest voor onze geschiedenis op het gebied van de natuurwetenschappen en geneeskunde. De Gouden Eeuw (Christiaan Huygens, Antoni van Leeuwenhoek), de Nederlandse Nobelprijswinnaars (Heike Kamerlingh Onnes, Willem Einthoven, Niko Tinbergen, Paul Crutzen, Andre Geim), het oudste nierdialyseapparaat van Willem Kolff, een vroege hartlongmachine zijn allemaal te vinden in Boerhaave. Museum Boerhaave doet er natuurlijk alles aan om sluiting voor het publiek te verhinderen. Daarom investeert men in aantrekkelijke tentoonstellingen, een swingende Museumnacht, interessante en educatieve salons. Dat het publiek dit waardeert, blijkt uit de groeiende bezoekersaantallen en de stijgende eigen inkomsten in de afgelopen jaren. Maar het is nog niet genoeg en iedere vorm van financiële steun is meer dan welkom. Men kan vriend worden voor € 25 of voor het leven voor € 250. Maar ook kan men een instrument of object adopteren. Voor nog meer mogelijkheden kijk eens op: www.museumboerhaave. nl/steun/actie/. De steun is heel hard nodig!

Naar een sterke beroepsgroep met de Onderwijscoöperatie De grote beroepsverenigingen in het onderwijs werken binnenkort samen in de nieuwe Onderwijscoöperatie. De Onderwijscoöperatie is een initiatief van de onderwijsvakbonden AOb, Federatie Onderwijsbonden CMHF/MHP, CNV Onderwijs, het Platform vakinhoudelijke verenigingen voort-

gezet onderwijs (PVVVO) en Beter Onderwijs Nederland (BON). In deze bijzondere organisatievorm werken zij hand in hand met de mensen die zij vertegenwoordigen. Dat zijn alle leraren in het basis-, en voortgezet onderwijs, het beroeps- en hoger onderwijs. Het doel: zorgen voor een krachtige beroepsgroep, met kwaliteit hoog in het vaandel. Niet eerder werkten beroepsverenigingen zo eendrachtig samen om dit doel te verwezenlijken. Het belangrijkste uitgangspunt van de Onderwijscoöperatie is, dat deze van en voor de leraar zelf is. De leraar moet het heft weer in handen krijgen. Een sterke beroepsgroep, die zo breed gedragen wordt als de Onderwijscoöperatie, is niet alleen een steun en baken voor alle leraren in Nederland, maar wordt ook een gezaghebbende gesprekspartner voor de politiek en het onderwijsveld. De Onderwijscoöperatie heeft drie, elkaar versterkende, speerpunten. • De bekwaamheid van de leraar. De Onderwijscoöperatie helpt kaders te stellen en normen te ontwikkelen die de kwaliteit van het vak waarborgen. Dat gaat over vragen, zoals: wat moet een leraar precies kennen en kunnen om een goede leraar te zijn? Welke opleidingen en nascholingscursussen zijn belangrijk? Ook het zorgen voor een lerarenregister als belangrijk onderdeel van de beroepskwaliteit hoort daarbij. • De professionele ruimte van de leraar. Men wil werken aan versterking van de positie van de leraar in de onderwijspraktijk. Krijgt hij ruimte om als professional zijn vak goed uit te oefenen? Welke steun heeft hij nodig en hoe kan hij zich verder ontwikkelen? • Een goed imago van het beroep. Een goede leraar die ruimte krijgt om zijn vak professioneel uit te oefenen, is het fundament van een goed imago. Maar er is meer voor nodig om dat imago uit te dragen. De Onderwijscoöperatie maakt zich er sterk voor. Natuurlijk is er voor het onderwijsondersteunend personeel, zoals toa’s, ook plaats in de Onderwijscoöperatie. De NVON heeft de zorg voor het beroepsregister voor toa’s op zich genomen. Binnenkort verschijnt een artikel over de Onderwijscoöperatie en met name over het register.

Teruggave contributie Sinds de toetreding van de NVON bij de CMHF bestaat de mogelijkheid dat een deel van de betaalde contributie op een fiscaal aantrekkelijke manier wordt verrekend. Voor NVON-leden die werkzaam zijn in het hbo, mbo, v.o. (en bij omo) en p.o. is het, op basis van de cao’s voor deze sectoren, mogelijk om de betaalde contributie over het jaar 2011 te verrekenen met de eindejaarsuitkering. Medio oktober ontvangt u hiervoor een formulier dat u kunt inleveren bij uw werkgever. U betaalt hierdoor minder belasting over uw eindejaarsuitkering en deze zal daardoor netto hoger uitvallen. Binnen de huidige fiscale regels is de verrekening alleen mogelijk voor werknemers die onder een cao vallen. Dit betekent dat collega’s zonder dienstverband (die bijvoorbeeld een uitkering of een pensioen hebben) hiervoor helaas niet in aanmerking kunnen komen. Mede daarom hanteert de NVON voor een aantal van deze groepen leden een lagere contributie. Bij lidmaatschap van meerdere vakbonden mogen deze alle met de eindejaarsuitkering verrekend worden. Voor degenen waarvan het lidmaatschap gedurende het jaar is aangegaan, mag men het aantal maanden dat men lid is verrekenen. Bijvoorbeeld startte het lidmaatschap 1 mei 2011 dan kan men 7∕12 van de contributie verrekenen. Het aanvraagformulier voor teruggave kunt u ook downloaden op de NVON-site.

NVOX lezerspanel We vinden het belangrijk om te weten hoe u en andere leden over bepaalde onderwerpen of NVOX-artikelen denken. Daarom wordt dit schooljaar gestart met een lezerspanel. Elke maand worden willekeurig vijftig leden verzocht door middel van een korte online enquête met ons mee te denken. De individuele antwoorden zullen alleen worden gebruikt voor algemene rapportages en zullen niet aan derden worden verstrekt. Men is geheel vrij om deel te nemen aan de onderzoeken en er is geen enkele verplichting. Onder de inzenders wordt iedere maand een aardigheidje verloot. n Namens het bestuur, Henry van Bergen / hoofd NVON-bureau

september 2011

NVOX

345

Van de vakbondstafel De NVON als vakbond

346

NVON-leden stemmen tegen het cao-v.o. akkoord, meerderheid CMHF stemt voor Begin mei hebben de leden van de NVON de mogelijkheid gehad om te reageren op het onderhandelaarsakkoord. Daartoe was een oproep gedaan via de site en de NVONnieuwsbrief. Dit leverde in een week precies honderd reacties op. Voor NVON-begrippen een ongekend aantal op zo’n korte termijn. Om het in perspectief te plaatsen, de vernieuwde eindexamenprogramma’s, ook een heavy item, leverden vijftig reacties op. Van de reacties waren er 59 tegen en 41 voor het akkoord. Ook op bestuurlijk niveau lagen de verhoudingen hetzelfde. Zowel de voorstanders als tegenstanders hadden dezelfde bezwaren. Gezien de reacties heeft de NVON tegen gestemd. De NVON is onderdeel van de CMHF/MHP en daar was een bescheiden meerheid (55%) voor het onderhandelaarsakkoord. Zo werkt democratie nu eenmaal. Bij de CNV-O was dat 68%. De cao is inmiddels ondertekend door de CNVO, de CMHF/MHP en de VO-raad. De nieuwe cao-v.o. 2011-2012 zal door de werkgevers in het voortgezet onderwijs toegepast worden op alle werknemers in de sector, daarvoor is het niet nodig dat alle bonden tekenen. Hieronder de reactie van de beide CMHFonderhandelaars. Een akkoord met weinig plussen Duidelijk is, dat ook de leden van de Federatie Onderwijsbonden CMHF/MHP-verenigingen niet allemaal positief waren, de reacties liepen uiteen van zeer strijdbaar (massaal staken tijdens de examens) tot ‘het is goed dat er een cao komt, ik snap dat er op dit moment weinig te halen valt’. Uiteindelijk heeft 55% van de leden van de verenigingen ingestemd met het bereikte akkoord. Deze cao is het resultaat van anderhalf jaar onderhandelen met op de achtergrond een economische crisis en een nullijn van het kabinet. De speelruimte voor de loonruimte was daardoor zeer klein. Een loonstijging zou alleen kunnen worden bereikt door er andere arbeidsvoorwaarden voor in te ruilen, daarbij moet dan gedacht worden aan bijvoorbeeld de kleine BAPO, dan wel het trekkingsrecht (en die kende al de mogelijkheid van uitbetaling). Duidelijk is ook uit de

NVOX

januari 20102011 september

berichten van de leden, dat op dit moment op de scholen ook alle eindjes aan elkaar moeten worden geknoopt om de bezuinigingen van overheid op te vangen. Het kleine beetje ruimte dat er was, is vervolgens naar het OOP gegaan in de vorm van een ophoging van de eindejaarsuitkering. Daar waar de leraren in de afgelopen jaren allen op basis van het Actieplan LeerKracht er op uit vooruit gegaan zijn, bleef het OOP achter. Werkdruk Dit onderwerp heeft het ons nog het langst bezig gehouden. Op basis van een enquête (met een teleurstellende respons van 19,3%) over de wijze waarop men de werkdruk geregeld zou willen zien, hebben we lang het gesprek gevoerd over het in de cao regelen van de maximum lestaak. Op cao-niveau ontbreken echter de mogelijkheden om het taakbeleid op schoolniveau volledig dicht te regelen (deskundigheidsbevordering, opslag voor- en nawerk, maximum lestaak per week en de klassengrootte) vanwege de grote onderlinge verschillen. Er bleef in de opties die op tafel kwamen, naar ons oordeel, teveel ruimte voor de werkgevers om de verlaging van de lestaak elders in het taakbeleid met werkdrukverhogende maatregelen teniet te doen. Temeer daar het vastleggen van de lestaak in de cao voor de werkgevers onlosmakelijk was verbonden met het schrappen van de tweederde bij wijziging van het systeem van taakbeleid. Bovendien wordt de werkdruk door iedereen anders ervaren, voor de een zit dat vooral in de lestaak, terwijl het voor de ander juist in de overige taken zit. Vandaar dat we er voor hebben gekozen om op dit punt de status quo te handhaven, we veranderen niets aan de huidige cao-tekst. In de nabije toekomst zal op de scholen in ieder geval door de plannen van de minister sprake zijn van ten minste 38 lesweken. Het is onze stellige overtuiging dat de spreiding van de lestaak over 38 weken zal moeten leiden tot een aanpassing van het maximum aantal lessen per week (750 uur over 38 weken geeft met inzet van het trekkingsrecht maximaal 23,2) lessen per week)! Leeftijdsfasebewust Personeelsbeleid Uit de inzetten van de werkgevers van de laatste jaren moge duidelijk zijn: men wil de aanval ope-

nen op de BAPO. Deze aanval is met dit akkoord in ieder geval voor het komende jaar afgeslagen. Wel zijn we overeengekomen om een onderzoek te doen naar de feiten rondom deze regeling en naar de mogelijkheden om te komen tot een regeling waarbij werknemers in alle levensfases aanspraak op verlof kunnen maken. Is het probleem wat betreft de betaalbaarheid wel zo groot? Is het niet juist een middel dat bij het langer moeten doorwerken van het personeel van belang zal zijn? Hoe zou een nieuwe regeling er uit kunnen zien? Vragen, waar we in de komende tijd onderzoek naar zullen doen. Daarmee is dus nog niet gezegd dat de BAPO van de baan is. De vakantie Het wetsvoorstel spreekt van een vermindering van de zomervakantie van zeven naar zes weken en vijf roostervrije dagen voor de leerlingen. De keuze voor de invulling van deze dagen is aan de PMR. Om te voorkomen dat overal op schoolniveau de kastanjes uit het vuur zouden moeten worden gehaald en grote verschillen ontstaan, hebben we bij cao geregeld dat het hier ook om vijf vrije dagen voor de docenten gaat. Voor sommigen was dat echt niet genoeg, maar doordat dit bij wet zal worden geregeld (en wij nu eenmaal niet de wetten kunnen veranderen in de cao) was dit wat binnen onze mogelijkheden lag. Overigens gaan deze roostervrije dagen pas in het schooljaar 2012-2013 in, maar hiermee hebben we in ieder geval een duidelijk signaal afgegeven! Ten slotte Naast deze hoofdpunten kent het akkoord ook nog maatregelen om de onbevoegdheid te bestrijden en een aantal kleinere onderwerpen zoals de BHV-toelage, het meenemen van de bindingstoelage bij het inschalen in een hogere functie en wat technische punten. De onderhandelaars van de Federatie Onderwijsbonden CMHF/MHP, Sandra Roelofsen en Jilles Veenstra, zijn, alles overziend, van mening dat het toch goed is dat het v.o. weer een cao heeft waardoor de rechten van de werknemers na een cao-loze periode weer gewaarborgd zijn. Volgende maand meer. Namens het bestuur, Henry van Bergen / hoofd NVON-bureau [email protected]

personalia In memoriam Pietjan Wippoo (1944-2011) “Leraar natuurkunde is écht het leukste vak ter wereld” n Ineke Frederik en Hubert Biezeveld

Op 12 augustus overleed onze goede vriend Pietjan Wippoo. We maken van dit In memoriam twee verhalen. Ineke beschrijft haar ervaringen via NVOX en de Werkgroep Natuurkunde Didactiek, Hubert doet dat als collega die dertig jaar lang wekelijks telefonisch contact met hem had. Ineke Pietjan was een bevlogen natuurkundeleraar, tien jaar eindredacteur natuurkunde van NVOX, winnaar van de Minnaertprijs (2005) en twintig jaar bestuurslid van de Werkgroep Natuurkunde Didactiek (WND). Waar denk ik allemaal aan als ik aan Pietjan denk? Aan zijn passie voor natuurkundeonderwijs, aan de charmante manier waarop hij over zijn leerlingen praatte, aan proeven, proefjes en natuurkundige puzzels die hij graag met zijn omgeving deelde, aan het enthousiasme waarmee hij natuurkunde spannend probeerde te maken. Ooit zei hij me toe nog eens op te gaan schrijven waarom leraar natuurkunde écht het leukste vak ter wereld is. Wat jammer dat het daar nooit van gekomen is. Als bestuurslid van de WND moest Pietjan ver reizen om vanuit Hoogeveen naar de Utrechtse Uithof te komen; ondanks zijn vele lichamelijke handicaps was hij er altijd − om de stem van het veld duidelijk te laten horen in de werkgroep; om de organisatie te versoepelen door bijvoorbeeld een computerprogramma te ontwikkelen dat de werkgroepkeuze discreet en efficiënt liet verlopen. Hij zorgde ervoor dat een van zijn leerlingen die prachtige ansichtkaart maakte toen de WND zijn 25e Woudschotenconferentie organiseerde. Pietjan had ook voor het best verzorgde fotoarchief van de WND: hij maakte ieder jaar weer foto’s en later films, die hij belangstellenden stuurde. Het moet hem een gruwel geweest zijn toen zijn ogen achteruit gingen, zodat hij − als visueel ingesteld mens − steeds minder achter zijn beeldscherm naar beelden en teksten kon kijken. Pietjan kon ook gloedvol vertellen over zijn eerste schreden op het pad van het

leraarschap: hij was collega van een zeer geroutineerde en doortastende docente, een docente die toevallig ook nog eens mijn tante was. Bij de uitreiking van de Minnaertprijs in 2005 werd in het juryrapport onder andere gemeld: ‘Naast het lesgeven is Pietjan vanaf het begin actief geweest in de vele commissies die nodig zijn om het natuurkundeonderwijs te ondersteunen. In zijn begintijd was hij de spil van de kring Amsterdam van Velines. Eind jaren ’70 kwam hij in de CEVO voor de havo­ examens. Hij had destijds namelijk scherpe kritiek op de eindexamens en was bereid om aan de verandering daarvan mee te werken. Pietjan viel op door de originele wijze waarmee hij over toetsen dacht en was één van de eersten die erin slaagden contextrijke toetsen te maken.’ Bij de prijsuitreiking zette hij – typisch Pietjan − zijn publiek ook weer een puzzel voor: het raadsel van mobieltjes in een kooi van Faraday. Pietjan bleef ook na zijn terugtreden als docent actief en dacht volop mee over modern natuurkundeonderwijs. Hij was namens LeNa vertegenwoordiger naar de redactie van NVOX, woonde in 2011 de NNV-conferentie bij en tipte de redactie over de Natuurkundeleraar van het jaar van 2011. Hij was auteur van het in memoriam voor Theo van Welie, zijn opvolger als eindredacteur natuurkunde van NVOX. Op de overlijdenskaart van Pietjan staat terecht: leraar natuurkunde. Dat hij ook nog lid in de orde van Oranje Nassau was, dankte hij mede aan zijn verdienste voor de reizigersorganisatie Rover. Hij was een ferm voorstander van openbaar vervoer en pleitte voor Hooge­ veen als intercitystation. Naast dit alles was Pietjan vooral een buitengewoon sympathiek mens. Wij wensen zijn familie veel sterkte. Hubert Toen ik, kamperend in Zweden, van Joke een telefoontje kreeg dat Pietjan tweehonderd kilometer verderop in Halmstad met een

We zagen Pietjan zelden zonder camera hersenbloeding lag, was ik niet echt verrast. Zelf had hij al jaren geleden voorspeld dat het zo waarschijnlijk met hem zou gaan. Daarom heb ik een paar jaar geleden tijdens een van onze vele kampeerpartijen de hierbij afgedrukte foto van hem gemaakt, omdat ik wist dat ik die ooit nodig zou hebben. We hebben elkaar vrij vaak bezocht in elkaars lessen in Hoogeveen en Hoorn en dat was altijd een feest. (Leraren doen dat veel te weinig, maar dat terzijde.) Van zijn lessen krijgt u een goed beeld via het filmpje dat zijn dochter Meia maakte, zie www.meiawippoo. com. Hij gebruikt in dat filmpje een paar keer het woordje ‘leuk’, maar hij bedoelt daarmee niet het moderne inhoudsloze opleuken; thee drinken aan het einde van dag was niet zomaar een truc om de les ‘leuk’ te maken.

Pietjan als middelpunt van de OV-dag van zijn school Het ging hem erom dat de leerlingen ook dan nog nuttig op school zitten. “Door die thee te schenken, krijgen de leerlingen het

januari 2011 2010 september

NVOX

347

nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen

gevoel: ik hoef nog helemaal niet naar huis.” Natuurkunde was voor hem een visueel vak; als je niet in de gelegenheid bent de theorie met een proef te verduidelijken, dan praat je over de hoofden van leerlingen heen. Lang voordat de woorden ‘nieuw’ en ‘natuurkunde’ een vaste combinatie werden, was hij al bezig het onderwijs in het algemeen en het onderwijs in de natuurkunde in het bijzonder te vernieuwen. Van hem is dan ook het idee dat de woorden ‘leerbaar’ en ‘natuurkunde’ een vaste combinatie horen te zijn.

348

bestuurscommissies Bestuurscommissie NVONreeks Showdechemie2

Showdechemie2, nummer 7 in de NVON-reeks, is deze zomer verschenen. Dank zij sponsoring door de VNCI en de Sectie Scheikunde Onderwijs van de KNCV kon de prijs voor dit mooi uitgegeven boek weer laag

De tweede foto hoort bij een van de jaarlijkse hoogtepunten van het schoolleven op de OSG in Hoogeveen. Dertig jaar lang zorgde Pietjan ervoor dat er een OV-dag was. Alle tweedeklassers (soms wel tweehonderd) gingen dan met het openbaar vervoer in groepen op pad; hij had dat allemaal tot in de puntjes verzorgd en hij hield het verloop op de dag zelf nauwkeurig bij. Reken even mee: dertig jaar, dus ook in het pre-mobieltjes tijdperk wist hij leerlingen die treinen gemist hadden toch weer veilig naar Hoogeveen te loodsen. Zijn fenomenale geheugen was de basis voor dat succes. Na de OV-dag van dit jaar belde hij me ’s avonds op: “Ik heb nu toch wat moois beleefd. Er kwam een meisje op me af dat haar kaartje kwijt was. Nadat ik dat geregeld had, vroeg ik hoe ze heette. ‘Oh, maar dan heb ik je vader in de klas gehad.’ Na een tijdje kwam ze terug: ‘U moet de groeten van mijn vader hebben, hij herinnert zich u vanwege de mooie proefjes die u altijd deed.’ Een mooier compliment kun je toch niet krijgen?” Zulke complimenten stromen de laatste dagen bij Joke binnen, zelfs van een leerling uit 1966. Uit een van die emails mag ik deze slotzin citeren: “Papa, waarom huil je, het is toch ‘maar’ een leraar? Hopelijk krijgen ze ook nog ‘zo’n’ leraar!”

De proeven zijn getest door studenten van enkele lerarenopleidingen en door toa’s en docenten die hebben gereageerd op een oproep hiertoe in NVOX. De testers en ook het auteursteam zorgden voor verhelderende en vaak fraaie foto’s. Bij elke proef is vermeld wie de proef heeft getest en gefotografeerd. Wij danken alle betrokkenen van harte voor hun waardevolle bijdrage. De site met verdere informatie, zoals adressen van leveranciers van bijzondere chemicaliën, aanvullingen, filmpjes en links zal bij verschijning van dit nummer van NVOX al grotendeels zijn ingevuld. Bijdragen van gebruikers van het boek zijn welkom. De site valt onder het scheikundedeel van de NVON-site en heeft als snelkoppeling www.nvon.nl/showdechemie2.

P.S.1: Ineke schreef al over de puzzels die Pietjan ons graag voorzette. Om hem te eren plaats ik binnenkort op www.nvon.nl twee puzzels in de vorm van twee filmpjes. P.S.2: Net nadat ik dit stukje af had, las ik in NRC Handelsblad de column van H.J.A. Hofland. Hij schrijft: “De behoefte om leuk te zijn woedt als een besmettelijke ziekte door de media. [...] Je leert er niets nieuws van, maar het is, ja, leuk.”

NVOX

september 2011

worden gehouden: voor NVON-leden 10 euro, voor anderen 12,50 euro, exclusief verzendkosten. De verzendkosten zijn 5 euro voor bestellingen tot en met 20 euro. (Dus bestel meteen een tweede boek voor je collega en bespaar zo op de verzendkosten.) Je kunt het boek bestellen bij [email protected] onder vermelding van artikelnummer 70. In Showdechemie2 staan proefbeschrijvingen van ruim 50 demonstratieproeven die tot de verbeelding spreken. Deels zijn het minder bekende proeven, deels klassieke, maar dan in veilige en ‘groene’ varianten die aangepast zijn aan de huidige regelgeving. Bij elke proef is aangegeven of deze (naar ons oordeel) alleen door een toa of docent kan worden uitgevoerd of ook door een geoefende leerling. In het laatste geval blijft de toa of docent verantwoordelijk voor de inventarisatie en evaluatie van de risico’s (RI&E) voorafgaand aan de proef. Mede daarom zal de toa of docent de proef vooraf altijd moeten testen. Bij elke proef staat ook een schatting van de tijd die nodig is voor de uitvoering ervan. De voorbereidingstijd is hierin niet verwerkt.

n Jaap van Schravendijk, Henny Kramers-Pals, Hans Bouma, Jan de Gruijter, Marco Metselaar.

Drie stills uit een filmpje van een exploderend ei, proef E14 uit Showdechemie2. De foto’s zijn stills uit het filmpje dat door Ypke Boersma is gemaakt. Bij het bekijken van het filmpje is het vuur niet te zien, de proef gaat te snel. Ypke Boersma is student aan de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden.

ledenservice Nieuw en vernieuwd: Binas vmbo De Binas vmbo commissie van de NVON heeft afgelopen jaar hard gewerkt aan de nieuwe versies van Binas vmbo. Binas 2e vmbo NaSk1 & NaSk2 en Binas 2e vmbo biologie zijn samengesteld door de NVON-redactiecommissie: J.T. Boer, C.B. Giugie en A. Niënkemper. Biologie Nieuw is een versie voor biologie van Binas. Er was vraag naar een biologieversie van Binas voor vmbo vanuit onze achterban. De NVON is van mening dat zeker in deze tijd ook in het vmbo de leerlingen de opzoekvaardigheden dienen te beheersen die passen bij een tabellen- en informatieboek. Het is belangrijk dat vmbo’ers oefenen met de veelheid van informatie die te vinden is in de boekjes. Dat

is uiteraard ook verstandig voor toetsen, waaronder PTA-toetsen. Daarnaast hopen wij dat de boekjes, net als bij NaSk en havo en vwo in de toekomst gebruikt mogen gaan worden op het Centraal Examen. Het boek bevat tabellen, schema’s en biologische tekeningen. De inhoud is nauwkeurig afgestemd op het vmbo examenprogramma biologie. Op www.binas.noordhoff.nl zijn kennismakingsopdrachten en test jezelfopdrachten te vinden. In het boek staat een aantal afbeeldingen (bijvoorbeeld de bloedsomloop) waarbij de namen van de onderdelen zijn weggelaten. Daar heeft de commissie voor gekozen omdat deze kennis examenstof betreft. Op deze wijze kunnen leerlingen wel oefenen en op toetsen kunnen er vragen over gesteld worden. De namen die bij de afbeeldingen horen zijn ook op de bovenstaande site terug te vinden. Tevens vindt u op de site de bestelinformatie. Er zijn twee versies, namelijk een boek voor

basis(beroeps) en een versie voor KGT. De boeken worden inclusief een e-book licentie geleverd.  Voor vervolgjaren kan een jaarlijkse licentie worden aangeschaft. NaSk Komend schooljaar kunnen de derde klassers vmbo gaan werken met de nieuwe 2e editie van Binas vmbo. Vanaf 2013 is deze 2e editie goedgekeurd door het CvE om te gebruiken als hulpmiddel bij de centrale examens. Deze editie is verder verbeterd en geactualiseerd. De redactiecommissie heeft dankbaar gebruik gemaakt van de opmerkingen van de docenten die dagelijks met Binas werken. Ook bij NaSk (BaSk 1/2 vmbo kgt en NaSk1 vmbo basis) is er voldoende oefenmateriaal te vinden op www.binas.noordhoff.nl. Daar vindt u tevens de bestelinformatie terug. De boeken worden geleverd inclusief een e-book licentie. De boeken zijn eveneens te bestellen via [email protected]. 349

De Technische Universiteit Delft werkt aan nieuwe, baanbrekende inzichten en oplossingen voor urgente, maatschappelijke vraagstukken in de wereld. Dankzij de verschillende faculteiten en de unieke, vele onderzoekslaboratoria biedt de universiteit multidisciplinair onderzoek en onderwijs van wereldklasse. Onderzoeken, ontwerpen en onderwijzen zijn de drie belangrijkste bezigheden van de universitair docent. In de inspirerende technisch wetenschappelijke omgeving die TU Delft biedt, verzorg je vakdidactisch onderwijs en begeleid je studenten bij hun schoolpracticum. Daarnaast werk je mee aan de professionalisering van docenten en aan onderwijsvernieuwingsprojecten in het bètadomein. Je bent bovendien betrokken bij de verwerving, uitvoering en begeleiding van vakdidactisch en onderwijskundig onderzoek van de sectie Science Education and Communication. De focus ligt daarbij op vakdidactiek scheikunde, bètadidactiek en didactiek van technisch ontwerpen.

Universitair Docent, Vakdidactisch Onderzoeker Scheikunde Faculteit/afdeling Niveau Functie-omvang Contract Salaris

Science Education & Communication PhD 38 uur per week (1,0 fte) Tenure Track min € 3195,- /max € 4374,- bruto p/m bij fulltime aanstelling

Voor meer informatie ga naar www.vacaTUresinDelft.nl

id5_TUDELFTTNW_2410464_007.indd 1

17-8-2011 10:30:14

september 2011

NVOX

boekrecensies Een verademing Lawrence M. Principe. The Scientific Revolution. AVery Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2011. 17 ill zw/w. ISBN 978-0-19-956741. £7.99.

350

Veel van die geschiedenissen van de verandering in de gedachtewereld gaan voor mijn besef mank aan het gebrek aan inlevingsvermogen en hebben vaak het karakter van grote mensen die op de hurken gaan zitten om met hun moderne verstand toch maar iets te kunnen begrijpen van die zo primitief – en vaak nog gelovig ook! – denkende voorouders. Principe schrijft: ‘Begrijpen van de Scientific Revolution vereist verstaan van haar achtergrond in de Middeleeuwen en Renaissance. .. Vier sleutelgebeurtenissen .. herschiepen de wereld voor mensen die leefden in de 16 en 17e eeuw: de opkomst van het humanisme, de uitvinding van de boekdrukkunst, de ontdekking van de Nieuwe Wereld en de Hervorming. Ook al zijn dat geen natuurwetenschappelijke ontwikkelingen, toch herschiepen deze verandering de wereld van denkers voorgoed.’ Principe maakt

NVOX

september 2011

ernst met het inleven in die tijden en denkkaders. Hij legt uit dat geloof en natuurwetenschappen bij verreweg de meeste onderzoekers nauw verbonden waren als de takken van dezelfde boom. Zo behandelt hij onderwerpen als de ondermaanse en de bovenmaanse wereld, de microkosmos en de levende wereld. Steeds met hetzelfde respect. Hij maakt bijvoorbeeld duidelijk dat uit aantekenboeken blijkt hoe zorgvuldig alchemisten (zoals ook Newton er een was) er een experimentele methodologie op nahielden en zorgvuldig waarnamen en interpreteerden. Als hij de spontane generatie (van levende uit dode materie) behandelt valt hij uit: ‘Hoewel moderne mensen routinematig neerkijken op dit geloof, is het de moeite waard erop te wijzen dat elke moderne wetenschapper die niet gelooft in een speciale schepping van de eerste levensvorm door Gods wonderbaarlijke tussenkomst dientengevolge wel geloven moet in de spontane generatie van leven uit niet-levende natuur.’ Dit in het kader van de uitvinding van de microscoop en de toepassing ervan. Leeuwenhoek wordt hier met ere genoemd, en ook, bij de geneeskunde, Jan Baptist van Helmont, de Leuvense geleerde die chymie (de term waarmee Principe chemie en alchemie samenvat als één wetenschap), medicijnen, theologie, experiment en praktische ervaring combineerde tot een samenhangend en zeer invloedrijk stelsel (Van Helmont was de man die aantoonde dat een boom groeit uit lucht en water, dat er een bijzonder gas was – koolstofdioxide dat hij ‘gaz sylvestre’ noemde – en

de term ‘gas’ introduceerde). Een boek dat zo met begrip en inlevingsvermogen de omwenteling in het Westerse denken weet weer te geven ervaar ik als een verademing. De natuurwetenschappen komen niets te kort, maar worden ingebed in het geheel van de vroegmoderne denkwereld. Daarom raad ik deze VSI van harte aan aan diegenen die willen weten hoe het allemaal in elkaar steekt. Een minpuntje: de illustraties, hoe zorgvuldig ook gekozen, doen wat grijs en diffuus aan. n Hans Bouma

Gedrag Berthold Gunster. Ik ben oké jij bent een sukkel. Omdenken in zakelijke en persoonlijke relaties. Utrecht: Bruna. 290 p., ill. ISBN 9789022993781. € 19,95.

Daarbij kan dit boek een hulp zijn. Vanzelfsprekend werd ik getroffen door de titel. Het boek ligt bij mij op tafel en lokt steeds commentaar uit. Gunster is grondlegger van de ‘Ja-maar’ filosofie, waarbij mensen geleerd wordt het gedrag van anderen te ‘spiegelen’ waardoor je het gedrag kunt ‘kantelen’ en een ergernis veranderd kan worden in bruikbaar gedrag. Voor het onderwijs schreef hij Ja-maar ik ben wel leraar. De filosofie achter het boek is gebaseerd op een onderdeel van Neuro Linguïstisch Programmeren, het spiegelen. “Het gaat er in essentie om dat je daadwerkelijk laat merken dat je geïnteresseerd bent in de ander; open staat voor de ander en dat niet alleen doet door het te zeggen maar je daar ook daadwerkelijk naar gedraagt.” Op dat thema in borduurt hij voort in dit boek, wat uiteindelijk leidt tot de ‘omdenkende’ slotconclusie: ‘Ik ben oké en jij bent een goudmijn.’ Ik ga proberen hem te strikken voor een lezing op het minicongres bij de komende ALV. n Marianne Offereins

Albert-László Barabási. Voorspelbaar. Zoektocht naar de voorspelbaarheid van ons gedrag. Amsterdam: Maven Publishing. 398 p. ISBN 9789490574147. € 20,00.

Iedereen heeft wel eens te kampen met ‘die leerling’, ‘die collega’, ‘die manager’, ‘die ouder’… en noem maar op. Het ligt natuurlijk altijd aan de ander – die moet veranderen. Het vervelende alleen is dat dat niet lukt. Een ander kun je nu eenmaal niet veranderen. Wat moet je dan? Omdenken!

Harvard-hoogleraar Barabási is een van de meest bekende experts ter wereld op het gebied van complexe netwerken. In dit boek doet hij verslag van zijn zoektocht naar patronen in het gedrag van de mens. Wat een aardig boek! ‘Voorspelbaar’ is de titel. De tekst is in hoge mate onvoorspelbaar: op iedere bladzijde staan nieuwe verrassingen of onderwerpen waarvan je denkt ‘O, ja’ – of ‘O, zit dat zo?!’ Het laat zich lezen als een spannende roman, waarin je onderweg een grote hoeveelheid informatie opdoet. “Barabási neemt de lezer mee tijdens zijn zoektocht naar voorspellingsmodellen, langs de wiskunde, natuurkunde, geneeskunde, psychologie en sociologie. Naast wetenschapper en journalist bewijst hij zich vooral als schrijver: hij combineert de verschillende verhaallijnen op meeslepende wijze. Zo ontstaat een mozaïek van uiteenlopende onderwerpen, zoals de briefwisselingen van Einstein, de geografische verspreiding van Dollarbiljetten, de vluchtpatronen van albatrossen, maar ook de cruciale voorspelling over een kruistocht die de geschiedenis van Hongarije sterk zou beïnvloeden.” Hij trekt bijvoorbeeld een parallel tussen Newton en Soddy en Rutherford; hij switcht moeiteloos van de 16e eeuwse hongaar István Telegdi via de Amerikaanse huizenmarkt in het begin van deze eeuw en de filosoof Karl Popper naar de nauwkeurigheid van de eigentijdse weersvoorspellingen. Op het moment dat ik dit schrijf, is het smerig weer. Er is geen andere uitdrukking voor. Heerlijk! Ik zit lekker warm met dit boek. n Marianne Offereins

Elegance with Substance en Conquest of the Plane Thomas Colignatus. Elegance with Substance. Amsterdam: Dutch University Press, 2009. 112 blz., ISBN 978-90-3610-138 7. €14,95. Website met PDF www.dataweb. nl/~cool/Papers/Math/Index.html

Thomas Colignatus. Conquest of the Plane. Amsterdam: Dutch University Press, 2011. 238 blz, ISBN 978-90-804774-6-9. € 24,95. Website met PDF www.dataweb. nl/~cool/Papers/COTP/Index.html

Ditmaal een bespreking van twee boeken tegelijk en wel in de vorm van twee vragen aan de schrijver. Dit is Thomas Cool (1954), eerstegraads bevoegd leraar wiskunde, die de naam Colignatus hanteert voor zijn wetenschappelijk werk.

Thomas, kun je aangeven waarom je jouw boeken in NVOX naar voren wilt brengen ? “Voor het onderwijs in de natuurwetenschappen is het onderwijs in wiskunde een bron van zorg. De aansluiting van de natuurwetenschappen met de nieuwe Tweede Fase wiskunde is nog niet rond zodat de programma’s door elkaar dreigen te lopen. Leerlingen worden soms afgeschrikt van een bètakeuze wegens wiskundeonderdelen die ze voor de natuurwetenschappen niet nodig hebben. Het zou mooi zijn wanneer in de wiskunde een aanpak wordt gevonden die aansluit bij de beleving van de leerlingen zoals bij de andere bètavakken. De twee boeken zijn een handreiking vanuit de wiskunde zelf. De boeken waarschuwen ons dat wiskundigen zo vast zitten aan hun tradities dat invloed van buiten af nodig blijkt om de gewenste verbeteringen tot stand te brengen.”

gaat dat je een draai in het rond maakt. Spreek dan ook over een hele, halve of kwart draai, et cetera, zodat de logische eenheid 1 draai is, of oud-Hollands een slag in het rond. Er is een waslijst van zulke zaken. Conquest of the Plane implementeert Elegance with Substance tot een cursus in de didactiek en het onderwijs in wiskunde. Het heeft de vorm van een leerboek en laat zien hoe het vernieuwde onderwijs eruit kan gaan zien. De boeken lijden aan een paradox: je moet enig wiskundig inzicht hebben om te beoordelen dat het huidige onderwijs in wiskunde inderdaad op zo’n manier verbeterd kan worden. Maar inzicht is niet genoeg. Meer druk op de wiskundigen om aan verbetering te werken lijkt me noodzakelijk, en kan natuurlijk nooit kwaad.”

Kun je aangeven wat de verschillen zijn tussen de twee boeken ? “Elegance with Substance analyseert voor een breed publiek van beleidsmakers, ouders en docenten van andere vakken welke problemen er zijn in het onderwijs in wiskunde. Kernprobleem is dat wiskundigen worden opgeleid om abstract te denken terwijl zij in de klas te maken krijgen met empirie, namelijk concreet bestaande leerlingen. Wiskundigen proberen dit op te lossen door vast te houden aan traditie. Het gevolg is dat de leerstof vol zit met allerlei onlogische zaken. Hoeken worden bijvoorbeeld verdeeld in 360 graden, afgeleid van de Babylonische jaartelling, terwijl het eigenlijk erom

Here Be Dragons

n Harrie Jorna

D. McCarthy. Here Be Dragons. Oxford: Oxford University Press, 2011. 240 p. ill. zw. en kleur. ISBN 978-0-19-959566-2. £8.99.

Biogeografie bestudeert de samenhang tussen de

september 2011

NVOX

351

352

geschiedenis van de aarde en de evolutie. Darwin en Wallace hadden al waargenomen dat de verspreiding van organismen over het aardoppervlak verband hield met de geschiedenis van de aarde. In dit boek wordt de ontwikkeling van de biogeografie vanaf de 19e eeuw tot wat het nu is beschreven: een interdisciplinair onderzoek, dat de verklaart hoe het komt dat bepaalde soorten op een bepaalde plaats op aarde voorkomen. Onder andere dat er soorten op eilanden voorkomen die eerder ontstaan zijn dan de eilanden zelf. Via de theorie van de plaattektoniek en de het uiteendrijven van de continenten wordt uitgelegd hoe het leven op aarde zich ontwikkelde en wat de impact van de ‘Volcanic ring’ is voor het ontstaan van soorten. Voor iemand die zich veel heeft verdiept in de evolutietheorie is er veel wat bekend aandoet, maar de invalshoek is steeds: hoe komt het dat bepaalde soorten zich op die plaatsen bevinden. Daar wijst de titel van het boek ook op. In de geschiedenis van de aarde hebben zich steeds voorvallen voortgedaan die invloed hebben gehad op de evolutie in een bepaald gebied. Denk maar even aan het ontstaan van de landbrug tussen Noord- en Zuid-Amerika. Recentelijk is aan het biogeografisch onderzoek natuurlijk het DNA-onderzoek toegevoegd. Zo is komen vast te staan dat wat je in Hawaï voor lokaal voedsel en endemische lokale flora en fauna houdt allemaal geïmporteerd is door de Polynesiërs. Deze hebben trouwens eeuwen voordat Columbus Amerika ontdekte de oversteek via de Pacific naar Amerika gemaakt. Columbus was zelfs

NVOX

september 2011

niet eens de eerste Europeaan die die in Amerika aankwam. Dat waren de Noren rond het jaar 1000. En de ‘Native Americans’ waren er natuurlijk nog voor de Polynesiërs. De auteur verwijst vaak naar het boek van Jared Diamond (Paarden, zwaarden en ziektekiemen) om uit te leggen hoe de Spanjaarden de ‘Native Americans’ hebben kunnen overwinnen. Het is namelijk zo dat zoogdieren als ze voordelen hebben op andere soorten zoogdieren ze deze kunnen uitroeien. Daar zijn veel voorbeelden van bekend. Er wordt ook verteld dat menselijke kennis en technologie zich gemakkelijker in Oost-West richting en vice versa kon verspreiden dan in Noord-Zuid richting en vice versa. Er is dus ook veel aandacht voor de menselijke soort in het boek. n Marijke Domis

Gezond eten! Frans Kok & Broer Scholtens. Gezond eten, gewoon doen. Amsterdam: Uitgeverij Prometheus, 2011. 160 p, ill. zw. en kleur. ISBN: 9789035136250. € 19.95.

Dit boek zet op een rijtje waaruit goede voeding bestaat en wat je kunt doen op en gezonde manier af te vallen. En dat betekent niet de diëten van Sonja Bakker, dr. Frank en Atkins. Je valt

er snel flink wat kilo’s mee af. Na enkele maanden ben je meestal weer op het oude gewicht. Deze diëten werken niet, en ze hebben ook geen wetenschappelijke onderbouwing. Bij veel diëten krijg je gewoonweg te weinig eten binnen; het lichaam stelt zich daarop in door de hoogte van de stofwisseling aan te passen. Als je daarna weer gewoon gaat eten krijg je te veel calorieën binnen voor het verlaagde metabolisme. Het zogenaamde jojo-effect. Het boek is geschreven door Frans Kok (hoogleraar voeding en gezondheid) en Broer Scholtens (onder andere bijna dertig jaar wetenschapsjournalist bij de Volkskrant). Er wordt uiteengezet hoe het komt dat al die diëten niet werken. Dan volgt een beschrijving van wat gezonde eetpatronen zijn, die wel vol te houden zijn, lekker zijn en voldoende calorieën hebben. Gezond eten en gewoon doen dus. Het is een kwestie van met kennis aan tafel gaan. De nadruk ligt niet op het verliezen van kilo’s maar op het gezond op gewicht houden van je lichaam. Er wordt besproken hoeveel je moet eten, welke eetkeuzes de voorkeur hebben en waarom die gezond zijn. Dat zijn zaken waar de meeste biologen wel kennis van hebben. Het interessante van het boek vind ik de beschrijving van onderzoeken die door voedingswetenschappers zijn uitgevoerd. Het ene onderzoek is het andere niet en bij de uitkomsten daarvan moet je dat wel bewust zijn. Ik neem aan dat niet iedereen dat zomaar is. Een van de auteurs heeft een maand lang ongezond gegeten en ongezond geleefd (onder andere minder bewogen). Na een maand heeft hij weer een maand gezond gegeten en meer bewogen. In deze

twee maanden is het voedsel grondig geanalyseerd en zijn bij de proefpersoon allerlei waarden in zijn lichaam gemeten. Het onderzoek was natuurlijk wetenschappelijk niet verantwoord, want er was maar een proefpersoon. Maar het bleek dat nu de ongezonde maand veel waarden in het lichaam in ongunstige zin veranderd waren en na de gezonde maand weer in de buurt van de beginwaarden. Dat geeft de burger moed. In het boek staat een aantal gezonde recepten om mee aan de slag te gaan. Bij de uitgeverij is tot 9 oktober een kortingsbon te downloaden. n Marijke Domis

De NVON-WUR bijscholingsdag Gezond eten, gewoon doen is verplaatst van donderdag 6 oktober naar donderdag 3 november. Zie verdere mededelingen op de NVON-site.

Digitaal Social Media Inge van Erkel en Simone Levie, @DeStudentcoach. Social media onmisbaar voor het succes van de student. Houten – Antwerpen: Unieboek / het Spectrum. 176 p., ill. ISBN 9789000300457. € 14,99.

Onze leerlingen heten tegenwoordig studenten, wij worden in de rol geduwd van coach. Nu zei mijn vader jaren geleden al: “Je kunt niet opvoeden, je kunt alleen maar begeleiden.” Achteraf gezien visionair, dus, maar daar wil ik het hier niet over hebben. Onze leerlingen, of zo u wilt studenten, zijn ons op een aantal gebieden beslist voor. Zo kunnen zij ons van alles

vertellen over sociale media, zoals Hyves, Facebook. Twitter en Linkedin. Terwijl wij vooral weten dat we daar beter maar geen gebruik van kunnen maken “want je kunt nooit weten ‘wat voor streken ze met je gegevens uithalen!’…” Hoewel dit boekje in principe is geschreven voor leerlingen is het voor ons ook interessant. Ten eerste om te weten waar onze leerlingen zich zoals in en buiten de les – ja ook in de les, maakt u zich maar geen illusies – mee bezighouden, maar ook om er zelf handigheidjes uit te halen. Kijk bijvoorbeeld maar eens naar het fenomeen ‘dropbox’ of wat je allemaal kunt doen met Google Docs… n Marianne Offereins

Fisknips voor de NVOX lezers! Thijs Berkx, oud-natuurkundeleraar in Zeeland liet zich voor zijn lessen vaak inspireren door speelgoed, krantenartikeltjes en reclamefolders. Nadat hij met FPU ging zag hij steeds dingen waar hij anders iets in de les mee had gedaan. Zijn fysische vraagtekens bundelde hij en hij stuurde ze toen aan al zijn Zeeuwse collega’s. Deze ‘fisknips’ (de beestjes moesten een naam hebben) zijn nu ook als zipfile beschikbaar voor NVOX-lezers op www.mijnbestand.nl/ Bestand-FGX3QBVSTAKM. zip. In de zipfile staan een stuk of twintig fisknips; ieder

in een eigen mapje (directory). In elke map staat een kaal tekstbestandje (.txt) met daarin de oorspronkelijke mail van Thijs Berkx aan zijn Zeeuwse collega’s. Elk pakketje blijft tenminste 30 dagen na verschijnen van NVOX beschikbaar, zodat u het kunt downloaden. Ik heb zelf met plezier in deze verzameling ruwe lesideeën gegrasduind. Dat plezier gun ik u ook. Is er misschien ook iets voor u bij? Wilt u ze morgen in de klas gebruiken dan moet u zelf ook nog wat hersengymnastiek en bewerk-werk verrichten. Van harte aanbevolen! n Ineke Frederik

353

Regionaal Steunpunt Leiden Voor Natuurkunde, Scheikunde en Natuur, Leven en Technologie

Natuurkunde

Scheikunde

NLT

Docenten- en Regiobijeenkomsten HiSPARC

Cursussen: De nieuwe Scheikunde

Best practices: Starten met NLT

Masterclasses: Water Global Chemistry Experiment

Nascholing: Sterrenkunde

Op aanvraag: Gastlessen, scholie scholierenbezoeken, prooelwerkstukbegeleiding en leerlingpraktica

Workshops: Praktica ontwikkelen Fluorescentie

Masterclasses: Waterzuivering Zoutgehalte pH

www.regionaalsteunpuntleiden.nl

Universiteit Leiden. Universiteit om te ontdekken.

september 2011

NVOX

scholing

Het keuzeprogramma Woudschoten Chemie (vrijdagmiddag, vrijdagavond en zaterdagmorgen)

Woudschoten Chemie Conferentie 2011 Het thema van de eenentwintigste Woudschoten Chemie Conferentie is: Chemie in haar element. Deze conferentie, voor scheikundedocenten (havo, vwo) en scheikundetoa’s, vindt plaats op 4 en 5 november 2011, in het fraai gelegen conferentieoord Woudschoten bij Zeist. Het programma start op vrijdagmiddag om 13.00 uur, plenair, met de openingslezing van prof.dr. Albert Philipse en eindigt met een lunch op zaterdag. Er is op vrijdagochtend vanaf 10.00 uur een speciaal voorprogramma voor docenten in opleiding. Dio’s kunnen aansluitend deelnemen aan de rest van het conferentieprogramma. De conferentie geldt als nascholing.

354

De onderwijsmarkt bestaat ook dit jaar uit een commercieel en niet-commercieel gedeelte. Het niet-commerciële gedeelte biedt ruimte aan docenten en toa’s die eigen ervaringen en ideeën met collega’s willen delen. Wilt u iets presenteren op deze markt, stuurt u dan een mail naar [email protected] of bel 030 – 2538227 (b.g.g. 030 – 2531179). Een uitgebreide programmabeschrijving en de mogelijkheid u in te schrijven vindt u op www.fisme.uu.nl/woudschotenchemie. Aanmelden is mogelijk tot 10 oktober.

Nascholingsmiddag nltmodule Sterrenkunde Op wo 12 oktober is er van 16.00-20.00 uur een nascholingsmiddag nlt-module Sterrenkunde in het Huygens Laboratorium te Leiden. De deelname is gratis. Aanmelding tot 8 oktober. Meer info: www.physics.leidenuniv.nl/edu/contact puntvwo/index.asp of mail naar [email protected]

Woudschoten NatuurkundeDidactiek – WND Conferentie 2011 De 46e Woudschotenconferentie Natuurkunde-Didactiek wordt gehouden in het

NVOX

september 2011

Programma dioconferentie Woudschoten Chemie (vrijdagochtend)

congrescentrum NH Leeuwen­horst te Noordwijkerhout op vrijdag 16 en zaterdag 17 december 2011. Organisator is de stichting Werkgroep NatuurkundeDidactiek (WND).

Programma Het thema van deze WND Conferentie is BijNa – Bij(scholing) Na(tuurkunde) over onderwerpen in het aan de minister aangeboden voorstel voor de nieuwe

examenprogramma’s havo en vwo die wat afwijken van de traditie, zoals relativiteitstheorie, deeltjesfysica, nieuwe materialen, geofysica, biofysica, zonnestelsel en heelal. Het programma bestaat uit plenaire lezingen, keuzelezingen, werkgroepen en een markt. Informatie over de lezinghouders en de onderwerpen van de lezingen staat op de website van de WND.

Werkgroepen en markt Heeft u vanuit uw eigen lespraktijk een idee voor een werkgroep die past bij het conferentiethema of bij een actuele ontwikkeling in het natuurkunde-onderwijs, neem dan vóór 1 oktober 2011 via Wilma van Eijsden contact op met Frank Budding. De markt is onder andere bedoeld als ontmoetingsplaats voor docenten, waar zij hun ideeën over de dagelijkse lespraktijk en hun zelfontwikkelde materialen kunnen uitwisselen. Heeft u iets – een lesopzet, activerende werkvorm, demonstratie-experiment, leerlingenpracticum, praktische opdracht, idee voor een profielwerkstuk enzovoort – dat voor uw collega’s interessant of bruikbaar kan zijn? Of heeft u het afgelopen jaar misschien leerlingen gehad met een interessant experiment in het kader van hun profielwerkstuk, en zijn die leerlingen bereid om dat te komen demonstreren? Neem dan vóór 1 december 2011 via Wilma van Eijsden contact op met Koos Kortland. Inschrijving Voor deelname aan deze WND Conferentie kunt u een beroep doen op het nascholingsbudget van uw school. De inschrijving voor de conferentie – bij voorkeur vóór 5 november 2011 – loopt via de website van het Freudenthal Institute for science and mathematics education (FIsme). Informatie over de inschrijvingsprocedure en over de (ten opzichte van voorgaande jaren ongewijzigde) kosten is te vinden onder ‘conferentie 2011’ op de website van de WND. Website WND: www.cdbeta.uu.nl/vo/ woudschotennatuurkunde. Nadere informatie: Wilma van Eijsden, tel. 030 253 8228, e-mail w.vaneijsden@ uu.nl.

berichten Jacob van Hengst wint Nationale Scheikundeolympiade 2011 Jacob van Hengst uit Barendrecht, van het Johan de Witt Gymnasium te Dordrecht, heeft de 32e Nationale Scheikundeolympiade (NSO) gewonnen. De twintig beste havo/vwo-leerlingen van Nederland met scheikunde in hun profiel, streden dit jaar van 3 tot en met 10 juni bij AkzoNobel in Sassenheim om de eerste plaats. Naast Jacob van Hengst vielen drie andere deelnemers in de prijzen: Daan van de Weem (Stedelijk Gymnasium Nijmegen), Huaiping Yuan (OSG Bataafse Kamp, Hengelo) en Elmar Bijlsma (Staring College, Lochem).

Eremetaal voor Nederland op 43e Internationale Chemie Olympiade Van 9 tot en met 18 juli werd de 43e Internationale Chemie Olympiade gehouden aan de Middle East Technical University van Ankara in Turkije. Het thema van de olympiade was Toekomst door Chemie. De 273 deelnemers waren afkomstig uit 76 landen. Jacob van Hengst van het Johan de Witt Gymnasium in Dordrecht en Daan van de Weem van het Stedelijk Gymnasium Nijmegen veroverden beiden een bronzen medaille. Huaiping Yuan van het Bataafs Lyceum in Hengelo (O) en Elmar Bijlsma van het Staring College in Lochem kregen een certificaat van deelname. De beste prestatie leverde Zongping Gong uit China, de tweede en derde plaats werden ingenomen door respectievelijk Ilya Ustinovich uit Rusland en David Edey uit Engeland. De IChO bestaat uit een praktisch en een theoretisch gedeelte. Het practicum bestond o.a. uit onderzoek aan effectieve en veilige opslag van waterstof, als één van de sleutelproblemen van de waterstofeconomie en de synthese, zuivering en scheiding van een mengsel van diastereomeren, een veel voorkomend probleem bij de productie van geneesmiddelen. In de theorietoets kwamen o.a. ammoniak, waterstof en meervoudige stikstofverbindingen als schone energiedragers aan de orde, een milieuvriendelijke methode van goudwinning en ‘click-chemie’, een moderne

techniek om stoffen snel, betrouwbaar en duurzaam te synthetiseren. In 2012 wordt de 44e IChO gehouden in Washington, Amerika.

Hanneke Leegwater wint Nationale Junior Science Olympiade Hanneke Leegwater van het Stedelijk Gymnasium Leiden, heeft de 7e Nationale Junior Science Olympiade gewonnen. 25 jonge leerlingen, voor het merendeel uit leerjaar 3-havo of -vwo van diverse scholen uit het land, waren geselecteerd voor de landelijke eindronde die op 17 juni gehouden is op het Candea College. Beste havist is Nikki van Rijdt van de Philips van Horne SG (Weert). De scholenprijzen werden gewonnen door het Stedelijk Gymnasium Nijmegen (vwo) en de Philips van Horne SG (havo). De nummers 2 t/m 5 zijn: 2 Jeroen Winkel, Stedelijk Gymnasium Nijmegen); 3 Sander Miedema, OSG Sevenwolden (Heerenveen); 4 M  enno de Ridder, Praedinius Gymnasium (Groningen); 5 Maurits Doelman, Johan de Witt Gymnasium, (Dordrecht) Aan deze wedstrijd namen ook leerlingen deel die in leerjaar 4 zitten en voldoen aan het leeftijdscriterium (op 31 december 2011 ten hoogste 15 jaar). Uit deze groep is 1 winnaar geselecteerd en deze is toegevoegd aan het team derdeklasleerlingen. Dit is Han Mertens van het Stedelijk Gymnasium Nijmegen. Deze zes winnaars vormen het Nederlands team dat deel gaat nemen aan de 8e International Junior Science Olympiad (IJSO) in Durban, Zuid-Afrika van 1 tot en met 10 december 2011.

Scholieren beleven beroepen in het lab Een dag ‘in house’ experimenteren bij een laboratorium In het najaar van 2011 vinden in de regio’s Rotterdam, Leiden en Nijmegen/Arnhem de Lab Experience Days plaats. Het is een nieuw evenement van C3 op het gebied van beroepenvoorlichting voor scholieren

september 2011

NVOX

355

en ouders.  De deelnemers zijn ‘in house’ bij een labbedrijf en ervaren zo het werken in een laboratorium. Stichting C3 wil met de organisatie van de Lab Experience Days middelbare scholieren enthousiasmeren voor laboratoriumopleidingen, aangezien de huidige instroom te laag is om in de toekomst aan de vraag te voldoen. De Lab Experience Days vinden ‘in house’ plaats bij de potentiële werkgevers en geven jongeren en ouders een goede indruk van de beroepsmogelijkheden in een laboratorium. Meer informatie over de Lab Experience Days vindt u op www.labexperience.nl.

Scholierenwedstrijd hoe maak je jouw schoolomgeving klimaatbestendig?

356

Klimaat voor Ruimte roept havo- en vwoscholieren van Nederland op om mee te denken over oplossingen om Nederland klimaatbestendig te maken. De scholieren mogen deze ideeën zelf aanbieden tijdens een bruisende conferentie waar klimaatwetenschappers uit heel Nederland bijeenkomen. Datum: 1 december. Locatie: Amersfoort. Tijd: 09.15 – 14.00. Deelname gratis. www.knooppuntklimaat.nl

Wie repareert nu de Hubble Ruimtetelescoop? “De Atlantis is vrijdag 8 juli ’11 voor de 33ste en laatste keer naar het Internationaal Ruimtestation ISS vertrokken. Daarmee is het ook de laatste keer dat een Amerikaanse spaceshuttle de ruimte in gaat. ‘Heel jammer’, vindt de Nederlandse sterrenkundige Selma de Mink, die werkt bij het Space Telescope Science Institute in Baltimore”. Aldus de aanhef van een artikel van Radio Nederland Wereldomroep. In NVOX van juni 2011, p. 274, staat een interview met dr. S. de Mink (dat hopelijk de scholieren uit de examenklassen zal aanzetten tot een studie sterrenkunde). Verder lezen en ook een interview met Selma horen doet u op: www.rnw.nl/nederlands/article/nederlandse-sterrenkundige-treurt-om-laatsteshuttle-vlucht. Daar vindt u ook een lijst met spaceshuttle-uitvindingen, zoals: speciale UV-be-

NVOX

september 2011

schermingspakken voor mensen met zonneallergie. Bij verschillende mensen is een pompje aangebracht in het hart, zodat het bloed weer correct word rond gepompt. De pomp is afgeleid van de brandstofpompen in de spaceshuttle. Door onderzoek in de ruimte naar nieuwe legeringen zijn er speciale metalen ontwikkeld. Met deze metalen zijn nieuwe soorten golfclubs gemaakt die nog beter te hanteren zijn. En vele andere. Bruikbaar voor in de les!

Stichting Otonga De afdeling België-Nederland van de Stichting Otonga (een ecologische stichting in Ecuador) vraagt sponsors voor hun project. Het project bestaat al twintig jaar een heeft tot doel een stuk ongerept regenwoud op de westelijke hellingen van de Andes, ongeveer 200 km van Quito, te beschermen. Het Otongabos is een regenwoud op gemiddeld 2000 meter hoogte met een enorme biodiversiteit. Lang nog niet alle er voorkomende soorten zijn ontdekt en beschreven. De stichting is opgericht door de entomoloog Giovanni Onore, hoogleraar aan de universiteit van Qutio. In de twintig jaar dat de stichting bestaat heeft zij al 2300 hectare woud kunnen verwerven. Er is ook een educatief centrum gebouwd waar te zijner tijd een museum voor biodiversiteit ondergebracht zal worden. Er is ruimte voor een laboratorium waar wetenschappers onderzoek kunnen doen. Maar de officiële bescherming van dit woud is niet voldoende: het moet beschermd worden door de bewoners zelf en dat betekent hen informeren en opvoeden. De eerlijke handel van de ambachtslui wordt aangemoedigd. Zij snijden voorwerpen uit de vrucht van de tropische ivoorpalm (de taguaboom of Phytelephas equatorialis). Deze boom brengt kleine noten voor die even hard zijn als dierlijk ivoor. Er worden al honderden jaren knopen van gemaakt. Het plantaardig ivoor wordt ook gebruikt bij de restauratie van antieke ivoren voorwerpen. Er is tevens een netwerk opgezet voor ‘adoptie op afstand’ om families in deze streek middelen te verschaffen om kinderen te laten studeren. Dit om het schoolverzuim tegen te gaan dat in de kleine Ecuadoriaanse dorpen oploopt tot 50% in het basisonderwijs. Er is een reeks educatieve boekjes in de Quechataal. Ze zijn al in verschillende andere talen ver-

taald. Het niveau van de boekjes is geschikt voor kinderen in het basisonderwijs. Sponsoren kan op verschillende manieren: o.a. een gift, handgemaakte producten van plantaardig ivoor kopen, een kind op afstand adopteren. Info: afdeling België-Nederland van de Stichting Otonga, [email protected], tel. 0032-(0)489 300 395.

Discovery Festival 23 september in NEMO

Discovery Festival verleidt bezoekers om zich als proefkonijn te onderwerpen aan live wetenschappelijke experimenten. Foto: Tom Roelofs.

Discovery Festival is een vooruitstrevend nachtfestival dat draait om de kick die je krijgt als je nieuwe dingen ontdekt. Nieuwe wetenschap, nieuwe kunst, nieuwe muziek; Discovery Festival smeedt in de nacht van 23 september unieke dwarsverbanden. Het festival verleidt bezoekers om zich als proefkonijn te onderwerpen aan live wetenschappelijke experimenten. Bleef het vorig jaar nog bij knuffelen, dit jaar gaat NEMO samen met Niek Pot (VU) en zijn mobile eye tracker eens grondig onderzoeken waar de blik van onze bezoekers eigenlijk blijft hangen als ze wat drankjes achter de kiezen hebben. Daarnaast vind je op Discovery Festival interessante onderzoekers met vernieuwende ideeën, waaronder Peter-Paul Verbeek (Universiteit Twente), filosoof op gebied van mensmachine-interactie. Het festival is van 21.00 – 4.00 uur bij NEMO, Oosterdok 2 in Amsterdam. Prijs: 15 euro in de voorverkoop, 17 euro aan de deur. Meer informatie & voorverkoop: www.discoveryfestival.nl.