B+U 3 2014 35
Volledige integratie ICT en installaties
Gebouwautomatisering
gemeentehuis
Emmeloord Elk gebouwautomatiseringsproject heeft zijn eigen DNA, zijn eigen stempel. Zo ook het gemeentehuis in Emmeloord. Een geavanceerd gebouwbeheersysteem draait er sinds kort op dezelfde infrastructuur als het ICT netwerk voor de werkplekken en de financiële administratie. Sterker nog, ook twee gemeentelijke sporthallen zijn erop aangesloten. De zevende business case van de Nederlandse Brancheorganisatie voor Gebouw Automatisering is weer een heel bijzondere. TEKST Charlotte maassen BEELD roos aldershof
36 B+U 3 2014
H
et begon allemaal een aantal jaren gele den met een directeur concernstaf van de gemeente Noordoostpolder. Haar wens was om het gemeentehuis in Emmeloord te upgra den naar de wensen en eisen van deze tijd en deze operatie meteen te koppelen aan het invoe ren van Het Nieuwe Werken. Het gebouw zelf dateert van halverwege de jaren tachtig. Sindsdien was er in al die jaren niet gerenoveerd, op wat kleine verbou wingen na. Adviesbureau draaijer + partners, gespe cialiseerd in gebied, gebouw en gebruik, werd gevraagd een business plan te schrijven. De gemeenteraad ging akkoord met een investeringsplan van 4,5 miljoen euro om het gemeentehuis geschikt te maken voor Het Nieuwe Werken en tegemoet te komen aan de eisen van deze tijd. Het werd een knap staaltje gebouwauto matisering, waarbij partijen het beste in zichzelf en in elkaar naar boven hebben gehaald. Dat de ICT afdeling van meet af aan een van de samenwerkende partijen was en tot nu toe steeds is gebleven, is best bijzon der, ook in de wereld van de gebouwautomatisering.
Partijen
Aan tafel zitten Henri van de Brug, coördinator van het team Vastgoedbeheer van de gemeente Noordoostpol der, Marco Smetsers van HVAC-Techniek en Edwin Mul der van installatiebedrijf en hoofdaannemer Klein Poel huis. Adviserend partij in dit project was verder DWA. Voor de gemeente Noordoostpolder beheert Henri van de Brug circa zeventig gebouwen. Drie sporthallen en elf gymlokalen draaien op Priva regelsystemen. Twee sporthallen, het zwembad en het gemeentehuis draaien op Webeasy regelsystemen. Priva en Webeasy zijn beide gerenommeerde lidbedrijven van de brancheorganisa tie. Net als HVAC-Techniek, dat sinds een jaar of vijf de partij is voor de regeltechniek in veel van de gemeen telijke gebouwen. Klein Poelhuis is de partij voor het onderhoud van de installaties. Henri van de Brug: ‘Onze vaste partners hebben hier de klus geklaard, hoewel we aanvankelijk met een andere partij zijn gestart.’
Praktisch duurzaam
Heel belangrijk voor de gemeente was het binnen klimaat. Henri van de Brug vertelt: ‘We vertrokken van
uit een situatie waarin we nauwelijks luchtbehandeling hadden. Als we luchtbehandeling wilden, zetten we een raam open. Het beter kunnen beheersen van het bin nenklimaat was daarom een harde eis. DWA heeft toen samen met ons een duurzaamheidsprofiel opgesteld. Dat was in 2012. Hoe kunnen we het binnenklimaat beter gaan regelen? Waar willen we naartoe? Wat kost dat? En hoe kunnen we de duurzaamheidsgedachte invullen? Uiteindelijk hebben we gekozen voor ‘praktisch duurzaam’. Vrij vertaald houdt dit in dat je zo duurzaam mogelijk te werk gaat binnen de mogelijkheden die er zijn. Geen gekke dingen doen, maar wat je doet, doe je duurzaam. Heel graag hadden we een WKO-installatie geïnstalleerd, maar daar was op dat moment geen bud get voor. Wel hebben we de installaties zo ontworpen dat in een later stadium verdergaande duurzame maat regelen alsnog doorgevoerd kunnen worden. We kunnen later alsnog een WKO aansluiten. Alles staat nu op een lagetemperatuursysteem, dus als we willen kunnen we nog een slag maken.’ ‘Praktisch duurzaam’ is door DWA uitgewerkt tot een installatieconcept. Hieruit kwam een ontwerp van de werktuigbouwkundige en elektrotechnische installa ties en het gebouwbeheersysteem. Uiteindelijk is voor het binnenklimaat van het gemeentehuis de inspec tienorm van de Rijksgebouwendienst RgdBOEI gehan teerd, getoetst aan de GPR-score, de Gemeentelijke Praktijk Richtlijn. Een vijf werd zo een zeven. Henri van de Brug: ‘We hebben niets aan de buitenschil gedaan. Het gebouw uit de jaren tachtig zit qua constructie goed in elkaar, met dubbel glas, spouwmuren en dergelijke. Maar de eisen van nu liggen gewoon hoger. Dat is de reden dat we niet de hoogste score halen.’
Faillissement
In 2013 is de uitvoering van het project gestart. Net voor de zomer, een maand of twee voor de oplevering van de eerste fase, ging de toenmalige hoofdaannemer voor de installaties, de firma Koldijk, failliet. Klein Poelhuis uit Winterswijk kon het project gelukkig snel overnemen. Edwin Mulder van Klein Poelhuis blikt terug: ‘Wij kregen een halve installatie als erfenis. Er hingen nog wat pijpen los aan het plafond en de verdeler hebben we in overleg
B+U 3 2014 37
‘Als we luchtbehandeling wilden, zetten we een raam open.’
met onze engineering afdeling en DWA opnieuw moeten berekenen, want daar zaten toch nog wel wat dingetjes in. Uiteindelijk hebben we alles opnieuw getekend en ge-engineerd. Als installateur wil je ook garantie geven als de serviceperiode is verstreken. Maar dan moet alles wel inzichtelijk, goed in kaart gebracht zijn.’
Risico
In geval van een faillissement van een van de grotere partijen in de bouwketen komt het aan op de kracht van die keten. In hoeverre zijn de partijen die samen de klus moeten afmaken, in staat om een en ander opnieuw te organiseren? En hoe worden de verantwoordelijkheden dan (her)verdeeld? Henri van de Brug: ‘Klein Poelhuis is nu de hoofdaannemer. Dus als er een probleem is, dan
bellen we Klein Poelhuis. We zijn gestart met een bouw team om discussies over ontwerp, advies en dergelijke te voorkomen. Daarin zaten vertegenwoordigers van de gemeente, Bouwbedrijf Noordersluis als hoofdaanne mer voor de bouw, Koldijk, draaijer + partners, Korfker Architecten en twee adviseurs van DWA. Daarbij ga je er vanuit dat elke partij zijn expertise inbrengt. Maar als er dan één failliet gaat, dan wordt het een ander verhaal.’ Edwin Mulder vult aan: ‘Het was voor ons een risico om de rol van Koldijk verder in te vullen. We hebben grondig naar de uitvoering gekeken, opnieuw geprijsd, wat risico afgekocht enzovoort. En dan nog blijven er altijd dingen waar twijfel over bestaat. Maar we kennen elkaar, we kennen de installaties, we weten wat we aan elkaar hebben. En er moet in zo’n situatie ook ruimte zijn voor
38 B+U 3 2014
‘Een goed ICT netwerk is onderdeel van de bouwplannen. Dus wordt niet tijdens, en zeker niet erna uitgewerkt. Alleen dan profiteer je als gebruiker van de voordelen.’ vertrouwen.’ De verbouwing werd opgeleverd in januari 2014, zonder dat de gemeente extra huisvestingskosten heeft hoeven maken. Henri van de Brug: ‘Dat is echt een verdienste van onze partners.’
Alles in één netwerk
Bijzonder in dit project is de ICT architectuur. Op basis van de ICT infrastructuur van de werkplekken zijn alle installaties aangesloten op één netwerk. Sterker nog, de Bosbadhal, die vorig jaar werd opgeleverd, draait ook op dit netwerk. Er is een tunnel naar de sporthal toe geleid met een Ethernet VPN verbinding die draait op hetzelfde netwerk. De gemeente heeft hier bewust voor gekozen in verband met de beheersvoordelen. Het beheer van externe locaties wordt gedaan vanuit het gemeentehuis. Op de vraag waarom daarvoor is gekozen, antwoordt Marco Smetsers met een simpele tegenvraag: ‘Waarom zou je het niet doen? De technologische mogelijkheden zijn er. Waarom zou je er dan een netwerk parallel naast leggen dat in principe hetzelfde doet? Zo zwaar belasten wij het netwerk niet. Harde eis was wel dat het veilig moest zijn.’
Virtuele server
Marco Smetsers gaat dieper in op de veiligheid van het netwerk. ‘We hebben het hier over de volledige inte gratie van een ICT architectuur. De gemeente beschikt over gevoelige data die verregaande beveiliging vragen. In principe komt er niemand van buitenaf in. Op het moment dat je als gemeente een poortje openzet, voor
HVAC-Techniek of Klein Poelhuis bijvoorbeeld, krijg je mensen op je netwerk die daar niet thuishoren. De regels om dat goed te regelen, zijn heel strikt. Via welke poort kom je binnen? Is het heen en terug? Of alleen heen? HVAC-Techniek en Klein Poelhuis beschik ken over een inlogcode en een password, net als de mensen van de gemeente zelf. Daarmee kunnen we met beperkte rechten vooruit in een specifieke omgeving. Er is een virtuele server ingericht voor het gebouwbeheer systeem. Die staat helemaal afgeschermd van de rest. De enige poort die wordt opengezet als wij inloggen, is de poort die direct leidt naar de regeltechniek.’
Toekomstmuziek?
Het gaat er ongetwijfeld van komen, maar het samen optrekken van ICT’ers en gebouwautomatiseerders is nog vrij ongebruikelijk. Marco Smetsers legt uit: ‘Het kan, er zijn voordelen te behalen, er is winst te boeken, mits je het goed aanpakt. En dat moet je dan samen met ICT doen. Het ontwerp van een goed ICT netwerk moet er liggen voor de bouw van start gaat. Leg dat niet tijdens zo’n project aan, en zeker niet erna. Alleen dan profiteer je als gebruiker van de voordelen.’ Henri van de Brug: ‘Ons gebouwbeheersysteem gaat nu met alles mee. Met de certificering, het onderhoud, met onder houdscontracten, en het draait mee op de switches van ICT in plaats van op een apart netwerk. Bovendien werken wij nu plaatsongebonden en tijdsonafhanke lijk. Met andere woorden, ik kan overal het gebouw beheersysteem in. Via de toegang tot het gemeentelijke
B+U 3 2014 39
Technologie De regelinstallatie van het gemeentehuis Emmeloord is door HVAC-Techniek uitgevoerd met een Webeasy regelsysteem. Het betreft zes regelkasten die zijn voorzien van Webeasy, negen stuks WE-6E regelaars en 55 naregelingen. Het schakelen van de verlichting, en de bediening van de dakluiken en diverse afzuigventilatoren gaan allemaal via Webeasy. In de Bosbadhal zijn twee regelkasten neergezet, veertien naregelingen, en met remote IO schakelingen wordt daar de verlichting gedimd en de vloerverwarming geregeld. Ook zijn hier veertien tapmodules geïnstalleerd. Dit om legionella te voorkomen. Beide systemen zijn beheersbaar via één netwerk. Hier heeft HVAC-Techniek een gebouw beheersysteem in de cloud geïnstalleerd. Voor het beheer en de optimalisering van het onderhoud van de andere sportlocaties zijn Priva HX regelaars gebruikt. Ook hier is het gebouwbeheersysteem in de cloud gerealiseerd, waardoor beheerders de installatie eenvoudig kunnen bedienen met verschillende personen tegelijkertijd.
netwerk kan ik overal naar de regeltechniek kijken en bijsturen als het nodig is.’
Bodes
In de praktijk zijn het de gemeentebodes die de regel techniek het meest bedienen. Aanvankelijk was er bene den bij de receptie een groot paneelbord ingericht met veel te veel knoppen waar aan gedraaid kon worden. Daarvoor in de plaats is een heel eenvoudige interface gemaakt in de vorm van een touch panel. Hier zit alles in wat de bodes nodig hebben. Ze kunnen de binnenen buitenverlichting en de vijverpompen bedienen, de overwerktimer, en ze kunnen eventuele storingen zien en doorgeven. Alleen voor het gemeentehuis. In de Bos badhal was aanvankelijk niet zo´n touch panel voorzien. Daar moet de sporthalbeheerder Webeasy in, wat veel te diep de techniek in gaat. Dat wordt nog aangepast.
Systeemarchitect
Het belang van het invullen van de rollen van business developer, systeemarchitect en deskundige gebruiker, waar vanuit de brancheorganisatie Gebouw Automatise ring voortdurend op gewezen wordt, wordt ook aan deze tafel erkend. Met name de rol van de systeemarchitect wordt uitgebreid besproken. Want dat het een andere rol is dan die van de installateur, is ook in dit project weer gebleken. Marco Smetsers: ‘Eigenlijk hadden we een systeemarchitectuurteam. DWA, HVAC-Techniek en Klein Poelhuis hebben gezamenlijk, samen met Henri en de ICT’ers van de gemeente, deze rol ingevuld. HVAC-
40 B+U 3 2014
Techniek heeft een topografie afgegeven. Daarin was verwerkt welke regelaars er waren, op welke locatie ze zaten en met welk IP-adres. Dit pakket ging vervolgens naar de ICT afdeling van de gemeente. Die wees toe. Tij dens de productie bleek dat er nog een regelaartje extra bij moest, of dat we nog een extra IP-adres moesten hebben. Uiteindelijk creëer je zo een infrastructuur van IP-adressen met apparatuur die niet direct herkend werd door ICT, dus daar kwamen ook de nodige meldingen uit voort.’ Henri van de Brug beaamt dat hier lessen te leren zijn: ‘Het ontwerpen en inrichten van een gebouwbeheer systeem is andere kost dan wat ICT’ers normaal gespro ken doen. Je merkt dat het nieuw is, voor iedereen. Maar feit is dat deze beide disciplines steeds verder naar elkaar toegroeien. Alles is geïntegreerd in één netwerk, en dat vereist heel veel samenwerking op verschillende niveaus.´ Henri van de Brug vulde de rol in van business developer en deskundige eindgebruiker. Het was de gemeente secretaris die deelprojectleiders heeft aangesteld, dus in zekere zin is hij de business developer. Maar aangezien Henri van de Brug als gebouwbeheerder in het bouw team zat, en alle ins en outs tot in de kleinste details kende, gaat het in zijn geval om een dubbelfunctie.
Vertrekpunt
Het gebouwbeheersysteem van het gemeentehuis draait nu een paar weken. Henri van de Brug over zijn bevindingen tot nu toe: ‘Het biedt voldoende inzicht. We kunnen echt aan de knoppen draaien. En dat gaan we nu ook doen. We hebben nog geen specifiek moni toring systeem. Wel ligt er een aanvraag bij DWA voor Monavisa, het monitoring softwarepakket dat zij heb ben ontwikkeld. Sinds vorig jaar heeft de gemeente iemand in dienst die zich specifiek met regeltechniek gaat bezighouden, die het gebouwbeheersysteem gaat monitoren. Waar kunnen we slimme dingen doen? Ketel aan of uit in het weekend? Wel of geen nachtverlichting? Je kunt wel een heel duur systeem aanschaffen, maar als daar vervolgens niemand naar omkijkt, is het alsnog weggegooid geld. En echt, er is serieus geld te verdie nen. Omdat wij werken met overheidsgeld, is er ons veel
aan gelegen om onze systemen optimaal te benutten. Voor onze gebouwen zien we de voordelen direct terug. Behalve een maatschappelijk belang is er ook een direct financieel voordeel te behalen. Op dit moment hebben we het gebouwbeheersysteem zo uitgerold dat we op basis van KPI’s kunnen gaan onderhouden. We zitten nu nog in de onderhoudstermijn, dus dat doen we nu nog niet. Maar we denken er wel over na. Het kan zijn dat we Klein Poelhuis vragen om er voor te zorgen dat het warmtewiel minstens negentig procent rendement oplevert. Of dat de up termijn van de cv-ketels minstens 95 procent is. Als het meer is, krijg je een paar euro meer, als het minder is een paar euro minder.’ Edwin Mulder valt bij: ´Besteksmatig is bepaald dat na de oplevering een garantieperiode van een jaar ingaat voor het onderhoud. Daarna is het afhankelijk van wat de gemeente doet met het onderhoud. Kies je voor KPI´s? Dan kun je het onderhoud en de regeltechniek van installaties niet meer los van elkaar zien.´
Winst
In totaal was er 4,5 miljoen euro gereserveerd voor het gemeentehuis. Ook de digitalisering, de ICT middelen en de implementatie van Het Nieuwe Werken zijn hiervan betaald. Zo’n drie miljoen bleef over voor de bouw. Op de vraag of de gemeente kan aantonen wat deze inves tering heeft opgeleverd, antwoordt Henri van de Brug: ´Wij hebben energiemonitoring draaien op onze meters. Maar het lastige met dit soort projecten is dat we komen uit een situatie zonder luchtbehandeling, met een staan de cv-ketel en een oude vr-ketel (verbeterd rendement). In principe is de installatie wel zuiniger geworden, maar veel groter. Dus ten opzichte waarvan bespaar je? Ik denk dat als we evenveel energie blijven gebruiken, dat we het goed gedaan hebben. Energiebesparing is ook niet ons hoofddoel geweest. We zijn echt gegaan voor een hogere RGD-norm; het ziekteverzuim omlaag, het comfort en de productiviteit omhoog. Als je praat over energiebesparing, win je op het totale kostenplaat je nog maar een heel klein bedrag. De grote winst zit ´m in de productiviteit.´ BOUW+ UIT VOERING
info www.gebouwautomatisering.org
Betrokken partijen
Opdrachtgever: gemeente Noordoostpolder I www.noordoostpolder.nl Hoofdaannemer bouw (kavel 1): Noordersluis I www.noordersluis.nl Hoofdaannemer installaties (kavel 2): Koldijk (1e fase) en Klein Poelhuis (2e fase) I www.kleinpoelhuis.nl Regelinstallatie: HVAC-Techniek I www.hvac-techniek.nl Installatieadvies: DWA I www.dwa.nl Architect: Korfker Architecten I www.korfker.nl
