2014
ZWIJSEN
COLLEGE
VWO 3
VOL KS VE R H A LEN
SPROOKJES, FABELS EN ANDERE VOLKSVERHALEN THEORIE, VERHALEN EN OPDRACHTEN
Via dit boekje maak je kennis met bekende sprookjes en fabels uit de Westerse en Oosterse cultuur: allemaal volksverhalen. Ieder deel van dit boekje bestaat uit theorie, verhalen en vragen. De theorie moet je kennen en komt terug in een toets aan het einde van de rit. De verhalen lees (of kijk) je en moeten ervoor zorgen dat je de theorie beter begrijpt. De vragen testen je
ROODKAPJE EN DE BOZE WOLF
kennis en laten je nog verder nadenken toets. De toets telt 2x in je eindpunt, de over de verhalen. De uitwerking van de uitwerking van de opdrachten 1x. vragen stop je in een snelhechter. Wees uitgebreid in het uitwerken van de Veel Plezier!! opdrachten: ze helpen je bij het leren voor de toets. Uiteindelijk zal je een punt krijgen voor dit onderdeel van "Fictie". Dit punt bestaat uit een cijfer voor de uitwerking van de opdrachten en een cijfer voor de
REINAERT DE VOS
DE GEBROEDERS GRIMM
GEN R ES Volksverhalen zijn er in verschillende genres. In dit boekje zul je kennis maken met een aantal:
• mythen • sagen • legendes • sprookjes • fabels
Elk genre heeft zijn eigen kenmerken. Soms is een genres enigszins tijdgebonden. Hiermee wordt bedoeld dat het genre vooral in een bepaalde tijd "populair" was. Dit heeft te maken met de betekenis die dat soort verhalen voor een maatschappij hadden. Als eerste maak je kennis met mythen en sagen. Zij vormen in deze cursus het startpunt van de volksverhalen. Als voorbeeld van een cultuur waarin mythen een belangrijke rol spelen, is de Klassieke Griekse cultuur gekozen. Natuurlijk
THE STORYTELLER
komen mythen ook in andere oude culturen voor. De Griekse cultuur is voor onze Westerse wereld echter de bekendste en veel van de verhalen uit de Griekse Oudheid zijn nu nog steeds bekend en worden nog steeds gelezen. Sagen worden hier ook bij de Griekse cultuur genoemd. Natuurlijk overstijgt dit genre ook de grenzen van het oude Griekse Rijk. Een aantal opdrachten zal dit ook laten zien. Legendes komen veel voor in de Christelijke cultuur. Je zult misschien wel een aantal legendes kennen! In dit boekje worden er een aantal behandeld. Sprookjes zijn van alle tijden. Iedereen kent ze! Wat erg leuk is, is dat ieder land, naast sprookjes die "internationaal" zijn, ook zijn eigen sprookjes kent. Zowel nationale als internationale (of universele) sprookjes zullen de aandacht krijgen.
specifieke functie. Dit genre zal als laatste besproken worden. Kenmerkend voor alle genres binnen de volksverhalen is dat de verhalen die je te lezen krijgt, naast een mooi verhaal ook nog een boodschap willen overdragen. Om deze boodschap te ontrafelen, moet je leren "tussen de regels door te lezen", want het is niet altijd zo dat het verhaal jou letterlijk vertelt wat de boodschap precies is. Een volksverhaal heeft vaak een symbolische betekenis: het wil ons iets leren over hoe wij ons in ons leven moeten gedragen of wellicht wil het ons verklaringen geven voor dingen die wij niet begrijpen. De manier waarop je een volksverhaal moet lezen, kan dus afwijken van de manier van lezen die je gewend bent!
Fabels bestaan al sinds de Oudheid. Deze verhalen hebben een hele
LEGENDE VAN DE HEILIGE GRAAL
ORWELLS ANIMAL FARM... EEN FABEL?
Deel 1: Mythen en Sagen... we beginnen bij de Oude Grieken... Verhalen blijven. Dat mogen we wel stellen. Nog altijd lezen of kijken we verhalen. Volksverhalen zijn vaak een afspiegeling van een cultuur en een tijd waarin ze ontstaan. Ze zijn er in verschillende genres en vormen.
• Symbolische mythen: speelt zich af in de Godenwereld, maar geeft een les over hoe mensen zich moeten gedragen (Denk aan Sisyphus) • Verklarende mythen: deze mythen verklaren via het handelen van Goden, bepaalde verschijnselen in de wereld. MYTHEN De kern van mythen is dus dat ze zich Een dikke 2000 jaar geleden was het richten op een hogere soort werkelijkheid machtigste volk op aarde de Grieken. d a n d e h i s t o r i s c h e : n a m e l i j k d e Volgens velen zijn zij het voorbeeld geweest werkelijkheid van de Goden. voor de moderne mens. Toch konden de oude Grieken een hoop dingen die ze om SAGEN zich heen zagen gebeuren niet verklaren. Een sage is van oorsprong een mondeling Waar wij nu bijvoorbeeld via allerlei verhaal (net zoals mythen eigenlijk) en apparatuur kunnen verklaren waarom het heeft vaak een historische kern. In plaats gaat regenen en zelfs redelijk goed kunnen van Goden spelen mensen de hoofdrol. verspellen wanneer het water uit de hemel Een sage wordt gepresenteerd als een zal gaan komen, konden de oude Grieken waargebeurd verhaal. dat nog niet. Zo werden de mythen Je kunt sagen in een aantal groepen geboren. Alles wat met de hemel en aarde verdelen: te maken had en voor de Grieken wonders waren, werd toeschreven aan een tiental • Geestenwereldsagen: in deze sagen Goden. Wanneer het donderde en krijgen mensen met geesten te maken. bliksemde, dan wisten de Grieken dat • Toverwereldsagen: over heksen, tovenaars en toverboeken • Duivelssagen: over duistere zaken... VOLKSVERHALEN ZIJN EEN waar de duivel zijn aandeel in heeft en AFSPIEGELING VAN DE vaak een pact sluit met een mens. CULTUUR EN DE TIJD • Historische sagen: waarin vaak gebeurtenissen centraal staan die bij de WAARIN ZE ZIJN geschiedenis van een bepaalde plaats ONTSTAAN horen. oppergod Zeus boos was en dat aan de mensen liet weten. Wanneer mensen stierven, verdwenen zij naar de onderwereld, waar de god Hades regeerde. Dat verklaarde waarom de doden niet meer op aarde te vinden waren. De verhalen over de verschillende Goden, halfgoden en helden en hun avonturen noemen we mythen. De Griekse mythen zijn misschien wel de bekendste verhalen die nu nog steeds gelezen en verteld worden. Voor de Grieken verklaarden ze een heleboel. Voor ons zijn de mythen inspiratiebron, maar boven alles prachtige verhalen om te lezen. Natuurlijk hebben nog veel meer oude culturen hun eigen mythologie. De Griekse mythologie is echt voor ons het bekendst. Mythen zijn in een aantal groepen te verdelen:
Kenmerkend voor een sage is de constante spanning tussen de mensenwereld en een bovenantuurlijke wereld. De mensen delven in de sagen vaak het onderspit. Dit is een groot verschil met bijvoorbeeld sprookjes, waarin het met de hoofdpersonen eigenlijk altijd goed afloopt.
MYTHEN EN S AG E N
OPPERGOD ZEUS
HAL FGOD HERCULES EN CERBERUS
DE VAL VAN DE TITAN EN
OPDRACHT 1 Welke Griekse volksverhalen ken je? • Noem er minimaal drie. (Als je er geen kent, zoek dan op internet!) • Kies een van de door jou genoemde verhalen uit. Geef een korte samenvatting van de verhaallijn. • Zou jij het een mythe of een sage noemen? Leg uit!!
DE G EBOORTE VAN VEN US
OPDRACHT 2
Kijk naar het verhaal over Perseus en de Gorgon. • Maak een woordweb waarin je de personages die meespelen weergeeft. • Zorg dat je de relatie tussen de verschillende personages duidelijk weergeeft. • Welke onverklaarbare zaken worden in dit verhaal uitgelegd en hoe?
PYGMALION EN ZIJN IVOR EN VROUW
OPDRACHT 3
Lees het verhaal van Pygmalion. • Maak een woordweb waarin je de personages die meespelen weergeeft. • Zorg dat je de relatie tussen de verschillende personages duidelijk weergeeft. • Zou je dit verhaal een mythe of een sage noemen? Waarom? • Dit verhaal komt uit de Romeinse tijd en niet uit de Griekse Oudheid. Waaraan zie je dat?
Pygmalion en zijn ivoren vrouw Een verhaal van Ovidius over een liefde voor een ivoren beeld Omdat Pygmalion die vrouwen jarenlang in zonde had zien verkeren en een afkeer voelde van het kwaad dat de natuur zo ruimschoots in de vrouwenziel gelegd heeft, bleef hij steeds vrijgezel en vrouwloos en zijn bed was eenzaam. Maar ondertussen maakt hij wel met schitterend vakmanschap een wit-ivoren beeld, geeft het een schoonheid die geen vrouw van huis uit ooit bezit en wordt verliefd op eigen werkstuk. Het lijkt een echte jonge vrouw, je zou geloven dat zij leeft en, als fatsoen dat toestond, graag bemind wil worden - zozeer gaat kunst in eigen kunde schuil. Pygmalion bewondert haar, hij brandt van hartstocht voor dit namaaklichaam. Steeds voelt hij met zijn vingers aan het beeld, of het ivoor of lichaam is en maakt zich wijs, dat dit toch geen ivoor is… Hij kust haar, proeft haar kussen - denkt hij -, spreekt tot haar en houdt haar in zijn armen, voelt zijn vingers in haar lichaam drukken en is zelfs bang voor blauwe plekken waar hij haar omar mt. Hij vleit haar met verliefde woorden, geeft cadeautjes waar meisjes verzot op zijn: schelpen of stenen, gladgevormd, tamme parkietjes, bloemenkransen met wel duizend kleuren, lelies, geverfde knikkers, barnsteenkralen - tranen van de Heliadenbomen. Daarna tooit hij haar met kleren, doet ringen aan haar vingers, lange snoeren om haar hals, haar oren krijgen lichte parelhangers, ook haar borsten zijn rijk behangen. Alles siert haar, ook al is zij mooi zonder dat al. Hij legt haar op een roodgespreide divan, noemt haar zijn bedvriendin en doet haar zachtjes met haar hals in veren kussens leunen, denkend dat zij dat kan voelen! Het feest van Venus, overal op Cyprus hoogtijdag, was aangebroken. Jonge koeien met vergulde hoorns vielen ten offer
aan de slagen in hun blanke nek en wierook geurde op. Pygmalion bleef na het offer bij 't altaar staan en sprak een stille wens: "O goden, als u alles geven kunt, geef mij een vrouw…" - hij had de moed niet "die van ivoor" te zeggen, wel "die lijkt op mijn ivoren…" De gouden Venus, zelf aanwezig bij haar feest, begreep wat deze wens beduidde: driemaal schoot de vlam hoog op en blies een vuurtong in de lucht, ten teken van genade. Zodra hij thuiskomt, haast hij zich naar zijn geliefde beeld, nestelt zich naast haar, kust haar mond. Zij lijkt erdoor te smelten, hij kust h a a r w e e r, r a a k t m e t e e n vingertop haar borsten aan: het aangeraakte ivoor wordt week, de kilte lijkt verdwenen, het voegt zich naar zijn druk, is soepel, zoals bijenwas van de Hymettus zacht wordt door de zon en zich laat drukken tot vele vormen en juist door het kneden kneedbaar wordt. Terwijl hij eerst verbijsterd nog geen vreugde toelaat, bang voor bedrog, streelt hij verliefd steeds weer, steeds meer dat lieve beeld en streelt een vrouw: zijn tasten doet haar bloed veel sneller stromen! Dan spreekt Pygmalion, de held van Paphos, woorden uit waarmee hij Venus dankt, diep uit zijn hart, en drukt zijn lippen op lippen die niet meer onecht zijn en het meisje heeft zijn kus gevoeld, begint te gloeien, slaat haar ogen schuchter naar 't daglicht op en kijkt op dat moment haar minnaar aan. Het huwelijk, eerst door Venus voorbereid, ontving haar zegen: negenmaal had de maan haar sikkel tot een schijf gevuld, toen Paphos werd geboren, en het eiland draagt die naam nog.* * Paphia is een andere naam voor Cyprus, waarop ook de stad Paphos lag
Het verhaal van Osiris Een Egyptisch verhaal over Osiris. Nut, de godin van den hemel, was de vrouw van Ra. Zij werd echter door Geb geliefd en beantwoordde zijn genegenheid. Toen Ra de ontrouw van zijn vrouw ontdekte, was hij vreselijk vertoornd en sprak een vervloeking tegen haar uit, terwijl hij zei, dat haar kind in geen enkele maand, of jaar, zou geboren worden. Nu kon de vloek van Ra, de almachtige, niet afgewend worden, want Ra was de opperste van alle goden. In haar nood riep Nut de hulp in van den god Thoth, die haar eveneens beminde. Thoth wist, dat de vervloeking van Ra vervuld moest worden, maar hij vond door een zeer slim plan een uitweg voor de moeilijkheid. Hij ging naar Silene, de godin van de maan, wier licht met dat van de zon wedijverde en daagde haar tot een spel uit. De inzet was aan beide zijden hoog, maar Silene zette een deel van haar licht in, het 17e deel van elk van haar verlichtingen en verloor. Zo komt het, dat haar licht soms vermindert en afneemt, zodat zij niet langer de mededingster van de zon is. Uit het licht, dat hij van de maangodin Silene had gewonnen, maakte Thoth vijf dagen en voegde dezen bij het jaar, dat in die tijd uit 360 dagen bestond en wel op zodanige wijze, dat zij noch tot het voorafgaande, noch tot het volgende jaar, noch tot enige maand behoorden. Op deze vijf dagen werd Nut van haar vijf kinderen verlost. Osiris werd op de eerste dag geboren, Horus op de tweede, Seth op de derde, Isis op de vierde en Nephtys op den vijfde. Bij de geboorte van Osiris hoorde men een stem, welke door de gehele wereld klonk en zei: “De beheerser van de hele aarde is geboren!” Een overlevering, welke van de vorige in gering opzicht verschilt, vertelt, dat een zeker man, Pamyles genaamd, bezig was met waterdragen voor de tempel van Ra in Thebe en een stem hoorde, welke hem beval de geboorte van de “goede en grote koning Osiris” alom bekend te maken en dat hij dit onmiddellijk deed. Hierom werd de opvoeding van den jeugdige Osiris aan
Pamyles toevertrouwd. Aldus zou het feest der Pamilia zijn ontstaan. Na verloop van tijd werden de profetieën aangaande Osiris vervuld en hij werd een groot, wijs koning. Het Egyptische land bloeide onder zijn bestuur, zoals het nooit tevoren had gedaan. Evenals verscheidene andere halfgoden stelde hij zich tot taak, zijn volk te beschaven, daar dit bij zijn komst zich in zeer barbaarse toestand bevond en zich overgaf aan kannibalisme en andere wilde praktijken. Hij gaf het volk een wetboek, onderwees het in de landbouw en leerde het de ritus de goden te vereren. En toen hij erin geslaagd was orde en wetten in Egypte te grondvesten, ging hij naar ver verwijderde landen, om zijn beschavingswerk voort te zetten. Zo vriendelijk en goed was zijn methode om kennis aan de gemoederen van de barbaren bij te brengen, dat zij de grond, waarop hij liep, aanbaden. Hij had echter één verbitterden vijand, n.l. zijn broer Seth. Gedurende de afwezigheid van Osiris, bestuurde zijn vrouw Isis het land zo goed, dat de plannen van de goddeloze Seth om aan dat bestuur aandeel te krijgen, niet konden slagen. Tegen de terugkeer echter van de koning vormde Seth het plan zich geheel en al van zijn broer te bevrijden. Om zijn doel te bereiken verbond hij zich met Aso, koningin van Aethiopië en 72 andere samenzweerders. Nadat hij in het geheim het lichaam van de koning had gemeten, liet hij een prachtige kist maken, rijkelijk versierd, welke juist het lichaam van Osiris kon bevatten. Toen deze voltooid was, nodigde hij zijn gezellen en zijn broer uit op een groot feest. Osiris was weliswaar herhaalde malen door de koningin voor zijn broer gewaarschuwd, maar daar hij zelf geen kwaad uitoefende, vreesde de koning dit ook niet in anderen en aldus nam hij de uitnoodiging voor het feestmaal aan. (Lees verder op de volgende bladzijde!)
OSIRIS Egypte
KO NING O SIRIS
KO NING IN ISIS
SETH
Osiris deed zelf nooit kwaad, dus vreesde hij dit ook niet bij anderen. Dus ging hij naar het feestmaal van Seth. Toen dit afgeloopen was, liet Seth de prachtige kist in de feestzaal brengen en zei, als in scherts, dat deze aan hem zou behoren, die daarin zou passen. De ene gast na de ander legde zich in de kist neer, doch geen enkele paste er in, totdat de beurt aan Osiris kwam. Geheel en al van verraad onbewust, legde de koning zich in de grote kist. In een ogenblik hadden de samenzweerders het deksel dichtgenageld en goten er kokend lood overheen, uit vrees, dat er enige opening in zou zijn. Daarop lieten zij de kist in de Nijl drijven, bij de monding van Tanis. Toen dit nieuws de oren van Isis bereikte, werd zij door droefheid getroffen, sneed een lok van haar haar af en trok een rouwgewaad aan. Daar zij zeer goed wist, dat de doden niet kunnen rusten, voordat hun lichamen onder de gebruikelijke plechtigheden zijn begraven, ging zij op reis, om het lijk van haar echtgenoot te zoeken. Gedurende lange tijd leverde haar reis geen enkel resultaat op, hoewel zij iedere man en iedere vrouw, die zij ontmoette, vroeg, of zij niet de rijkelijke versierde kist hadden gezien. Ten slotte kwam het bij haar op enige kinderen, die bij de Nijl speelden, te ondervragen en toevallig waren zij in staat te vertellen, dat de kist door Seth en zijn gezellen naar de monding van de Nijl bij Tanis was gebracht. Vanaf die tijd hield men het in Egypte voor, dat kinderen een bijzondere gave van voorspellen hebben... Langzamerhand werd de koningin door de werkzaamheid van demonen nauwkeurig ingelicht en kwam zij te weten, dat de kist op de kust van Byblos was aangespoeld en door de golven tegen een tamarindetak was aangedreven; deze was op verwonderlijke wijze tot een prachtige boom opgeschoten en
sloot de kist van Osiris in zijn stam in. De koning van dat land, Melcarthus genaamd, had zich over de hoogte en schoonheid van de boom verwonderd, had deze omgehakt en daarvan een zuil laten maken, om daarmede de zoldering van zijn paleis te stutten. In deze zuil nu was de kist, welke het lijk van Osiris bevatte, verborgen. Isis haastte zich daarop in allerijl naar Byblos en zette zich daar bij een bron. Tot niemand, die haar naderde, wilde zij een woord spreken, behalve tot de meisjes van de koning; deze sprak zij liefderijk toe, en maakte hun haar door haar adem welriekender dan het door enige bloemengeur zou geworden zijn. Toen de meisjes naar het paleis waren teruggekeerd, ondervroeg de koningin haar, hoe het kwam, dat hun haar zo’n heerlijke geur had en hierop vertelden zij haar over de ontmoeting met de schone vreemdelinge. Koningin Astarte, of Athenais, verzocht Isis daarop naar het paleis te komen, verwelkomde haar hartelijk en stelde haar tot voedster aan van een van de prinsen...
V E RVO L G OSIRIS
OSIRIS IN KIST GELOKT
OSIRIS EN ISIS OPDRACHT 3
Lees het verhaal over Osiris. Dit verhaal komt uit de Egyptische cultuur. • Maak een woordweb waarin je de personages die meespelen weergeeft. • Zorg dat je de relatie tussen de verschillende personages duidelijk weergeeft. • Zou je dit verhaal een mythe of een sage noemen? Waarom? • Ken je andere verhalen/ mythen/sagen uit de Egyptische cultuur? Welke? Geef een korte beschrijving. Zo niet: zoek op internet!
N E DER L AND S E S AG E
HET MYSTERIE VAN DE DUVELSKOELE
DE DUVEL EN DE SMID OPDRACHT 4
Lees de Nederlandse sage. • Maak een woordweb waarin je de personages die meespelen weergeeft. • Zorg dat je de relatie tussen de verschillende personages duidelijk weergeeft. • Tot welke categorie sagen behoort dit verhaal? Geef informatie uit de tekst waaruit die jouw antwoord ondersteunt. • Ken je andere Nederlandse sagen? Geef kort de inhoud. Zo niet: zoek op internet en kies degene die je het leukst vindt!
Een oude Nederlandse sage... In Koekange leefde een man. die een keuterijtje had. een klein boerenbedrijfje. Hij kon zichzelf en zijn gezin er mee in leven houden naaar meer ook niet. Het was armoe troef. De tijden werden nog slechter, de oude koe werd mager en gaf geen melk meer en de geiten maar heel weinig. En toen zijn vrouw de man verweet dat ze wel gek moest zijn geweest dat ze ooit met zo'n mislukkeling getrouwd was, liep deze met een dolle kop de deur uit, greep een stuk touw uit de hooischuur om vervolgens naar een dennenboom te lopen met de bedoeling zich op te knopen. Juist toen hij het touw over een tak gegooid had, stond er een man voor hem, die hij nooit eerder gezien had, een zwerver zo het leek. 'Wat nu?' vroeg de man, die wat mank liep. `Ik kan niet meer', zei de boer. Alles loopt mij tegen, er was haast geen gras dit jaar, dus ook geen hooi, 't koren is verrot door de regen en nu mijn vrouw de kop ook nog verkeerd staat wordt mij alles te veel ..
`Dit moet je niet doen', zei de zwerver. 'Wat je vrouw betreft, daar kan ik niets aan veranderen maar verder wil ik je wel helpen bij het werk. Ik heb verder toch niets te doen. Ik kan je er immers niet voor betalen', zei de boer, en wat het eten betreft, dat is alleen maar aardappelen met geitenmelk.'
Dat maakt mij niets uit', zei de zwerver, `alleen stel ik deze voorwaarde: als je helemaal geen werk meer voor mij hebt, moet je doen wat ik je zeg.'
`Wat nu?' vroeg de zwerver. 'Stobben (boomstronken) rooien uit dat stukje grond zodat ik daar volgend jaar iets op kan verbouwen.' Ook dat werk was in twee dagen klaar. Toen begreep de boer dat hier iets niet in de haak was. Hij keek eens naar de voeten van de zwerver en begon te zweten door dat wat hij zag: bokkepoten! Wat heb je nog meer voor mij te doen?', vroeg de zwerver na het middagmaal. `Leg om het huis en naar de weg een straat van flinten (keistenen), die allemaal even groot zijn.' De man ging keien zoeken en het duurde niet lang voor het hele pad klaar was. De boer zei niets maar ging met lood in zijn klompen naar huis. Zijn gezicht was zo wit als een gekalkte muur. Dat zag zijn vrouw en ze vroeg hem wat er met hem aan de hand was. Tenslotte biechtte hij alles op ook al schaamde hij zich diep. Maar zijn vrouw lachte en kwaad zei de man: `Wil je zo graag van me af?'`Nee', zei ze en fluisterde hem wat in het oor.
De volgende morgen kwam de Duvel (want dat was de zwerver) weer bij de boer. `Is er nog werk voor mij?' `Welzeker' was het antwoord. `Het touw van de putemmer is kapot. Draai nu uit zand een touw in elkaar dat zo lang meegaat dat mijn kleinkinderen het nog kunnen gebruiken.' `Jij grote ezel', schold de Duvel. `Dat heeft iemand anders, die snuggerder is dan jij, verzonnen.' En hij stampte met zijn linkervoet op de grond, zo hard, dat er een diepe kuil ontstond, vlak naast de put bij de Akkoord', lachte de boer en hij gaf boerderij.
de man opdracht het oude En hoe ze later ook probeerden de boerderijtje wat op te knappen. kuil dicht te gooien, het lukte niet.
'Anders waait ons de komende En hij is er nog altijd: de herfst het dak boven 't hoofd weg.' Duvelskoele. Er ligt alleen geen Heel verwonderd zag hij hoe de ijzeren rooster bij, zoals dat het kerel aan het werk ging drie dagen geval is bij sommige kerken, zoals later was het karwei klaar. Nu moet die van Havelte en Borger. Deze je de achterste akker maar gaan roosters dienden vroeger om de ploegen en daarna de grond gaan varkens te beletten op het kerkhof eggen. Alleen heb ik geen paard en rond de kerk te komen maar het de koe kan dit werk ook niet meer volksgeloof wou dat ze dienden om doen want ze moet al gauw kalven!'
de Duvel met zijn bokkepoten te Twee dagen later was alles gedaan beletten daar te verschijnen. zoals de boer gevraagd had.
