Voeding: een onderdeel van de totale behandeling Christel Wellens Dieetafdeling UZA
Voeding: een onderdeel van de totale behandeling • Voedingsbehoeften van HIVgeïnfecteerden en Aidspatiënten • Gezondheidsrisico’s bij langdurig HAART gebruik • Voedingsadvies bij specifieke voedingsproblemen
Christel Wellens
Voedingsbehoeften • • • •
Energiebehoefte Eiwitbehoefte Vitaminen en mineralen Anti-oxidanten en omega-3 vetzuren
Christel Wellens
Gewijzigd metabolisme bij HIV/aids HIV ↑ cytokines
↑ oxidatieve stress
↑energiebehoefte
↓testosteron
↑eiwitturnover
Energiebehoefte • Basaal metabolisme (BM) – Meting of – Formule van Harris-Benedict
BM (man) = 66+(13,7xG)+(5xL)-(6,8xleeftijd) BM (vrouw) = 665+(9,6xG)+(1,7xL)-(4,7xleeftijd) G = gewicht in kg normaal gewicht, te bepalen met de BMI=22 (=kg/meter²)
• Totale behoefte = BM x AF x SF x TF AF=activiteitsfaktor (bedlegerig = x1,2) SF=stressfaktor (HIV = x 1,1) afhankelijk van virale lading (AIDS = x 1,25) TF=temperatuurfaktor (x 1,1/°koorts boven 38°)
Christel Wellens
Voedingsbehoefte bij de HIV patiënt • Caloriebehoefte Seropositief: 30-35 Kcal/kg/dag AIDS: 35-40 Kcal/kg/dag Niet HIV of ondedecteerbaar: 25-30 Kcal/kg/dag
• Eiwitbehoefte Seropositief: 1,2 à 1,5 g/kg/dag AIDS: 1,5 à 2 g/kg/dag Niet HIV: Christel Wellens
0,8 à 1 g/kg/dag
VITAMINEN- EN MINERALENSTATUS
• Te lage plasmawaarden voor: vit A, E, B2, B6, B12, C ondanks inname hoger dan RDA – verbruik in immuunsysteem (cytokine-aktiviteit)
– oxidatieve stress = verbruik anti-oxidanten • Vetmalabsorptie, steatorroe, chronische diarree – daling vitamine A, D, E, K – kaliumtekort, zinkdeficiëntie
• Onevenwichtige (alternatieve) voeding – ijzertekort, vit B12 tekort Christel Wellens
Vrije radicalen • Gevormd in lichaam o.i.v. vb. UV, voeding, luchtvervuiling, roken, stress, alcohol, verhoogde cytokine-aktiviteit… • Schade aan DNA, lipiden, enzymen… • Hoge oxidatieve stress = verhoogde kans op hart- en vaatziekten, kanker, type 2 diabetes, verouderingsverschijnselen Christel Wellens
Anti-oxidanten • “vangen” vrije radicalen • vit C, vit E, b-caroteen, vit B12, Selenium, Zink, flavonoïden (groene thee), licopenen (tomaten)...uit natuurlijke bronnen! – groenten en fruit – volkorenproducten – noten, tarwekiemen
• WERKEN SAMEN, NIET ALLEEN – Kunnen zelf pro-oxidatief worden indien afzonderlijk ingenomen – Géén megadosissen
Christel Wellens
Visvetzuren of ω-3 vetzuren • Daling cytokine-activiteit = daling oxidatieve stress (?) • Bronnen: – makreel, zalm, sardines – walnoten, lijnzaad
• Advies: – Max. 2 à 3 x/week vette vis (aanwezigheid dioxine, methylkwik) liefst géén verse tonijn, zwaardvis, haai, merlijn Christel Wellens
Wat met voedingssupplementen?
• Lookcapsules – invloed op plasmaspiegels proteaseremmers (geldt niet voor verse look)
• St-Janskruid – contra-indicatie bij proteaseremmers; NNRTIs, integraseremmers
• Bernagie-olie, Mariadistel-, zoethout-, valeriaanextracten – Theoretisch interactie c-ART
• Gingko biloba en echinacea – verhogen bloedlevels c-ART, wat af te raden is
ADVIEZEN GEZONDE VOEDING
Wat nodig per dag? Vocht
1,5 - 2 liter
Melkproducten, sojamelk
3 bekers
Kaas
2 - 3 plakken
Vleeswaren
2 - 3 plakken
Vlees, vis, kip, ei, tofu, quorn
150 gram 2 à 3x/week vette vis
Groenten - Breng veel variatie!
300 gram = 1/2 bord + een portie rauwkost
Fruit - Breng veel variatie!
2 - 3 stukken
Brood, bij voorkeur bruin of volkoren
6 - 10 sneden
Aardappelen of rijst, deegwaren, granen, peulvruchten
3 - 6 stuks of 150 - 250 gram
Boter, olie, margarine
3 - 4 eetlepels
Christel Wellens
Langdurig gebruik van HAART • Verhoogd risico op hart- en vaat ziekten: Méér en op jongere leeftijd voorkomende metabole veranderingen: – Hypertriglyceridemie – Hypercholesterolemie – Hyperglycemie, insulineresistentie (gelijkenis metabool syndroom)
• Verhoogde kans op osteoporose
Christel Wellens
Dislipidemie • Te laag HDL, te hoog LDL • Risico verhoogde triglyceriden – Zéér hoge waarden = verhoogde kans op pancreatitis – + laag HDL = verhoogd risico coronaire hartziekten
• Advies – Gezonde voeding, met voldoende vezel- en zetmeelrijk voedsel – Voldoende ω-3 vetzuren (vette vis, zaden) – Voldoende lichaamsbeweging Te hoog cholesterol
Te hoge trigyceriden
Beperking verzadigd vet
Beperking alcohol
Voldoende onverzadigde vetten
Beperking “snelle” suikers: tafelsuiker,
Gebruik van sojaproteïnen
Christel Wellens
frisdrank, zoet beleg, snoep, fruitsap
Matige vetbeperking
Tips bij dislipidemie met ongewenst gewichtsverlies • Algemeen – – – –
voldoende eiwitrijk voedsel met laag vetgehalte, vette vis voldoende zetmeel, “gezonde” koeken toevoeging magere melkpoeder aan melkbereidingen toevoeging dextrine-maltose aan zoete gerechten
• Bij gestegen triglyceriden – vervanging suiker in bereidingen door: dextrine-maltose (= calorieën) + zoetmiddel (= zoete smaak)
• Bij gestegen cholesterol – voldoende onverzadigde vetten in smeer-en bereidingsvet, mayonaise en “snoep” (noten en zaden, studentenhaver, pindaboter, olijven, avocado…) Christel Wellens
Insulineresistentie • Oorzaak ? – Medicatie ? – Voeding ? – Abdominale vetopstapeling en vice versa!
• Voedingsadvies – Gezond gewicht max. gewichtsverlies = ½ kg/week om spierverlies te vermijden
– Maaltijdspreiding – Algemene raadgevingen gezonde voeding – Persoonlijk maaltijdplan
• Lichaamsbeweging – Verbetert de insulinegevoeligheid – Houdt energieverbruik op peil
Christel Wellens
BESLUIT •Geen onnodige beperkingen •Gebaseerd op bloedanalyse (TG, totaal-, HDLen LDL- cholesterol, nuchtere glycemie) en gewichtsevolutie •Aangepast aan dagindeling en voedingsgewoonte patiënt •Lichaamsbeweging !
Christel Wellens
Voedingsadviezen bij specifieke voedingsproblemen • Ongewenst gewichtsverlies en Wasting • Diarree • Anorexie, misselijkheid
Christel Wellens
OORZAKEN ONDERVOEDING Slik-en kauwproblemen diarree opportunistische infecties
Anorexie, smaakveranderingen
medicatie, stress, angst
GEDAALDE VOEDSELINNAME
EIWIT-ENERGIE ONDERVOEDING GESTEGEN VERBRUIK Gestegen metabolisme
Christel Wellens
Malabsorptie
Eiwit hyperkatabolisme
HIV wasting Starvation
Hiv/Aids
Ruststofwisseling
Cytokines
=
(TNF-α, IL-1)
Lichaamssamenstelling
Christel Wellens
vetweefsel vetweefsel + vetvrije massa (= BCM) vooral
Effect van gestegen cytokines op voedselinname • TNF = cachectine • IL-1 verlaagt de voedselinname wegens
inhibitie hongercentrum in hypothalamus inhibitie neurotransmitters die glycemie doen dalen stimulatie neurotransmitters die glycemie doen stijgen Christel Wellens
Voedingsinterventie Waarom ? • ! TIJDIG STARTEN ! Beter voorkomen dan genezen • Ondersteuning immuunstelsel • Ondersteuning therapieën en beter weerstand tegen de bijwerkingen ervan • Preventie complicaties (decubitus, diarree…) • Verbeteren zelfbeeld en “Quality of life” Christel Wellens
Voedingsinterventie Wanneer ? Espen Guidelines 2006 • Gewichtsdaling van: – > 5 % op 3 maand of – > 10 % op 6 maand
van oorspronkelijk gewicht. • BMI < 18,5 • Verlies BCM > 5% op 3 maand
Andere • Anorexie langer durend dan 5 dagen. • Veranderd eetpatroon, weglaten van bepaalde voedingsgroepen
Christel Wellens
BMI = Body Mass Index Kg BMI = L2 Trop bas – too low:
< 18,5
Normale - normal:
18,5 - 25
Surpoids- overweight:
25 - 30
Obésité - obesity:
> 30
Christel Wellens
In C2m "minimaal verpleegkundig dossier"
Diëtiste: NRS 2002 screening deel 2
Voedingsinterventie Hoe ? • Vaststellen voedingsbehoefte • Councelling – Aanpassen voeding aan symptomen veroorzaakt door ziekte en/of behandeling. – Zoeken naar voeding op maat van de patiënt.
• Verrijken van de voeding • Aanvulling met kant-en-klare preparaten • Enterale voeding
Christel Wellens
2. Councelling
• • • •
Aan de hand van korte anamnese Aanpassingen bij malaiseklachten Tips bij mechanische problemen Tips bij absorptieklachten (+ vbn)
• Gezonde voeding? • …
3. Verrijken van de voeding Géén grotere porties • Calorieën: streefdoel 500 kcal extra/dag – Vetten – Suiker en dextrinemaltose • Eiwit: melkpoeder of eiwitpoeder
• Gebruik van calorierijke dranken en tussendoortjes • Geen “light” producten, minarines…. Dieetafdeling
4. Aanvullen met kant- en klare preparaten
Fresenius
Melkdrank
1 Kcal/ml
1.5 Kcal/ml
Nestlé
Fresubin Original Drink
Nutricia
Fortimel Regular
Fresubin Energy Drink
Resource Energy
Nutridrink
1.5 Kcal/ml, E+
Fresubin Protein Energy
Resource Hp Hc
Fortimel Extra
2 Kcal/ml
Fresubin 2 Kcal
vezelrijk
Fresubin Energy Fibre Drink
Fresubin 2 Kcal Fibre Drink
Christel Wellens
Fortimel Compact
Resource Energy Fibre
Nutridrink Multi Fibre
Fresenius
Nestlé
Yoghurt
Fruitsap
Nutridrink Yoghurt style
Provide Xtra Drink
Soep Pudding
Fruitmoes
Fresubin Crème
Resource Fruit
Fortimel Jucy
Resource Soup
Fortimel Soup
Resource Dessert
Fortimel Creme
Resource Energy Fruit
Fortimel Fruit
Kostprijs: 1.46 – 2.60 €/stuk Christel Wellens
Nutricia
Aanvullen met kant- en klare preparaten
•
Welk product kiezen? – Smaak – Ambulante patiënten: kostprijs!!! 1.46 – 2.60 €/stuk
• Hoe gebruiken? – Vlak na maaltijd tot ten laatste 2 uur voor volgende maaltijd – Bij voorkeur in loop van avond – Max. 2 per dag (= bijvoeding), anders verdringen/vervangen van gewone voeding – Langzaam opdrinken Dieetafdeling
OORZAKEN DIARREE HIV-enteropatie
Bacteriën, parasieten, medicatie
Darmwand Villi
Normale villi
Crypte
Aftopping villi met opvulling crypten Christel Wellens
Kleiner darmoppervlak met lactasedeficiëntie en vetmalabsorptie
Diarree en ondervoeding bij HIV HIV BESCHADIGING DARMMUCOSA
IMMUNOLOGISCHE VERANDERINGEN
Hypo-albuminemie
ONDERVOEDING
GEDAALDE VOEDSELINNAME Christel Wellens
MALABSORPTIE
DIARREE
Wat doen bij diarree • Vocht- en mineralenverlies aanvullen: Natrium, Kalium – veel drinken: • zoutrijke dranken bouillon, Appolinaris, Vichy, Schweppes soda
• speciale “rehydratatie”dranken O.R.S., Alhydrate, Serolyt, Extran dorstlesser, Isostar
– voldoende kaliumrijke voedingsmiddelen: (geplette) banaan, appelsap, cacao, pure chocolade, tomatensap, tomatenpuree
Christel Wellens
Wat doen bij diarree • Lactose beperken – Weglaten alle melk die lactose bevat (koe-, geiten-, schapen-, paardenmelk) gedurende 1 à 2 week moet verbetering geven bij lactasedeficiëntie.
• Matige vetbeperking – verbrand en bruin gebakken vet, gefrituurde gerechten – vetrijke, zware maaltijden Christel Wellens
Wat doen bij diarree • Beperken voedingsmiddelen die de darm kunnen irriteren – sterke koffie, donkere bieren – citrusfruit en het sap ervan – pikante gerechten
• Geleidelijk invoeren van wateroplosbare vezels – bruin brood – volkoren deegwaren, bruine rijst – havermoutvlokken Christel Wellens
Anorexie, misselijkheid • Kleine, frequente maaltijden. • Eetlustopwekkers: – aperitief, sorbet, kauwgom, bouillon, schijfjes appel
• • • •
Vermijden sterke etensgeuren. Eventueel gebruik van Cola. Verrijken van de voeding Voldoende drinken (sappen, limonades…) Christel Wellens
