Voeding: een onderdeel van de totale behandeling Christel Wellens Dieetafdeling UZA
Voeding: een onderdeel van de totale behandeling • Voedingsbehoeften van HIVgeïnfecteerden en Aidspatiënten • Het lipodystrofie syndroom • Voedingsadvies bij specifieke voedingsproblemen
Christel Wellens
Voedingsbehoeften • • • •
Energiebehoefte Eiwitbehoefte Vitaminen en mineralen Anti-oxidanten en omega-3 vetzuren
Christel Wellens
Gewijzigd metabolisme bij HIV/aids
Energiebehoefte •
Basaal metabolisme (BM) – Meting of – Formule van Harris-Benedict
BM (man) = 66+(13,7xG)+(5xL)-(6,8xleeftijd) BM (vrouw) = 665+(9,6xG)+(1,7xL)-(4,7xleeftijd) G = gewicht in kg normaal gewicht, te bepalen met de BMI=22 (=kg/meter²)
• Totale behoefte = BM x AF x SF x TF AF=activiteitsfaktor (bedlegerig = x1,2) SF=stressfaktor (HIV = x 1,1) afhankelijk van virale lading (AIDS = x 1,25) TF=temperatuurfaktor (x 1,1/°koorts boven 38°)
Christel Wellens
Voedingsbehoefte bij de HIV patiënt • Caloriebehoefte Seropositief: 30-35 Kcal/kg/dag AIDS: 35-40 Kcal/kg/dag Niet HIV of ondetecteerbaar: 25-30 Kcal/kg/dag
• Eiwitbehoefte Seropositief: 1,2 à 1,5 g/kg/dag AIDS: 1,5 à 2 g/kg/dag Niet HIV: Christel Wellens
0,8 à 1 g/kg/dag
VITAMINEN- EN MINERALENSTATUS
• Te lage plasmawaarden voor: vit A, E, B2, B6, B12, C ondanks inname hoger dan RDA – verbruik in immuunsysteem (cytokine-aktiviteit)
– oxidatieve stress = verbruik anti-oxidanten • Vetmalabsorptie, steatorroe, chronische diarree – daling vitamine A, D, E, K – kaliumtekort, zinkdeficiëntie
• Onevenwichtige (alternatieve) voeding – ijzertekort, vit B12 tekort Christel Wellens
Vrije radicalen • Gevormd in lichaam o.i.v. vb. UV, voeding, luchtvervuiling, roken, stress, alcohol, verhoogde cytokine-aktiviteit… • Schade aan DNA, lipiden, enzymen… • Hoge oxidatieve stress = verhoogde kans op hart- en vaatziekten, kanker, type 2 diabetes, verouderingsverschijnselen Christel Wellens
Anti-oxidanten • “vangen” vrije radicalen • vit C, vit E, b-caroteen, vit B12, Selenium, Zink, flavonoïden (groene thee), licopenen (tomaten)...uit natuurlijke bronnen! – groenten en fruit – volkorenproducten – noten, tarwekiemen
• WERKEN SAMEN, NIET ALLEEN – Kunnen zelf pro-oxidatief worden indien afzonderlijk ingenomen – Géén megadosissen
Christel Wellens
Visvetzuren of -3 vetzuren • Daling cytokine-aktiviteit = daling oxidatieve stress (?) • Bronnen: – makreel, zalm, sardines – walnoten, lijnzaad
• Advies: – Max. 2 à 3 x/week vette vis (aanwezigheid dioxine, methylkwik) liefst géén verse tonijn, zwaardvis, haai, merlijn Christel Wellens
Wat met voedingssupplementen? • Lookcapsules: verminderde werking Saquinavir (geldt niet voor verse look) • St-Janskruid: lagere bloedlevels indinavir, mogelijk voor alle proteaseinhibitoren, NNRTIs, maraviroc • Theoretisch interactie HAART en bernagie-olie, Mariadistel-, zoethout-, valeriaanextracten
ADVIEZEN GEZONDE VOEDING
Wat nodig per dag? Vocht
1,5 - 2 liter
Melkproducten, sojamelk
3 bekers
Kaas
2 - 3 plakken
Vleeswaren
2 - 3 plakken
Vlees, vis, kip, ei, tofu, quorn
150 gram 2 à 3x/week vette vis
Groenten - Breng veel variatie!
300 gram = 1/2 bord + een portie rauwkost
Fruit - Breng veel variatie!
2 - 3 stukken
Brood, bij voorkeur bruin of volkoren
6 - 10 sneden
Aardappelen of rijst, deegwaren, granen, peulvruchten
3 - 6 stuks of 150 - 250 gram
Boter, olie, margarine
3 - 4 eetlepels
Christel Wellens
Lipodystrophy what’s in a name ? Syndroom omvattend: – Centrale vetophoping (abdominaal “crix belly”, borsten, nek “buffalo hump”)
– Perifeer vetverlies (ledematen, aangezicht, zitvlak)
Eventueel gepaard gaand met metabole veranderingen – Hypertriglyceridemie – Hypercholesterolemie – Hyperglycemie, insulineresistentie (gelijkenis syndroom X) Christel Wellens
Dislipidemie • Te laag HDL, te hoog LDL • Risico verhoogde triglyceriden – Zéér hoge waarden = verhoogde kans op pancreatitis – + laag HDL = verhoogd risico coronaire hartziekten
• Advies – Gezonde voeding, met voldoende vezel- en zetmeelrijk voedsel – Voldoende ω-3 vetzuren (vette vis, zaden) – Voldoende lichaamsbeweging Te hoog cholesterol
Te hoge trigyceriden
Beperking verzadigd vet
Beperking alcohol
Voldoende onverzadigde vetten
Beperking “snelle” suikers: tafelsuiker,
Gebruik van sojaproteïnen
Christel Wellens
frisdrank, zoet beleg, snoep, fruitsap
Matige vetbeperking
Tips bij dislipidemie met ongewenst gewichtsverlies • Algemeen – – – –
voldoende eiwitrijk voedsel met laag vetgehalte, vette vis voldoende zetmeel, “gezonde” koeken toevoeging magere melkpoeder aan melkbereidingen toevoeging dextrine-maltose aan zoete gerechten
• Bij gestegen triglyceriden – vervanging suiker in bereidingen door: dextrine-maltose (= calorieën) + zoetmiddel (= zoete smaak)
• Bij gestegen cholesterol – voldoende onverzadigde vetten in smeer-en bereidingsvet, mayonaise en “snoep” (noten en zaden, studentenhaver, pindaboter, olijven, avocado…) Christel Wellens
Insulineresistentie • Oorzaak ? – Medicatie ? – Voeding ? – Abdominale vetopstapeling en vice versa!
• Voedingsadvies – Gezond gewicht max. gewichtsverlies = ½ kg/week om spierverlies te vermijden
– Maaltijdspreiding – Algemene raadgevingen gezonde voeding – Persoonlijk maaltijdplan
• Lichaamsbeweging – Verbetert de insulinegevoeligheid – Houdt energieverbruik op peil
Christel Wellens
Voedingsadviezen bij inname HAART • Sommige medicatie vraagt nuchtere inname (1 uur voor of 2 uur na maaltijd) • Inname met voeding = maaltijd of snack van minimum 300 kcal
Christel Wellens
Snacks 300 kcal • • • •
2 sneetjes brood + margarine of boter + een sneetje kaas 1 koffiekoek 2 croissants, 2 suikerwafels 1 potje halfvolle fruitplattekaas + 4 craquotten
Snacks laag in verzadigd vet • 50 g muesli + 1 potje magere yoghurt + 1 banaan + 1 eetlepel rozijnen • 2 sneetjes brood met minarine en confituur + een stuk vers fruit + een kop gesuikerde koffie of thee • 2 Granny fourré • 50 g notenmengeling Christel Wellens
BESLUIT •Geen onnodige beperkingen •Gebaseerd op bloedanalyse (TG, totaal-, HDL- en LDL- cholesterol, nuchtere glycemie) en gewichtsevolutie •Aangepast aan maaltijdplanning en inname medicatie •Lichaamsbeweging !
Christel Wellens
Voedingsadviezen bij specifieke voedingsproblemen • Ongewenst gewichtsverlies en Wasting • Diarree • Anorexie, misselijkheid
Christel Wellens
OORZAKEN ONDERVOEDING Slik-en kauwproblemen diarree opportunistische infecties
Anorexie, smaakveranderingen
medicatie, stress, angst
GEDAALDE VOEDSELINNAME
EIWIT-ENERGIE ONDERVOEDING GESTEGEN VERBRUIK Gestegen metabolisme
Christel Wellens
Malabsorptie
Eiwit hyperkatabolisme
HIV wasting Starvation
Hiv/Aids
Ruststofwisseling
Cytokines
=
(TNF-, IL-1)
Lichaamssamenstelling
Christel Wellens
vetweefsel vetweefsel + vetvrije massa (= BCM) vooral
Effect van gestegen cytokines op voedselinname • TNF = cachectine • IL-1 verlaagt de voedselinname wegens
inhibitie hongercentrum in hypothalamus inhibitie neurotransmitters die glycemie doen dalen stimulatie neurotransmitters die glycemie doen stijgen Christel Wellens
Voedingsinterventie Waarom ? • ! TIJDIG STARTEN ! Beter voorkomen dan genezen • Ondersteuning immuunstelsel • Ondersteuning therapieën en beter weerstand tegen de bijwerkingen ervan • Preventie complicaties (decubitus, diarree…) • Verbeteren zelfbeeld en “Quality of life” Christel Wellens
Voedingsinterventie Wanneer ? Espen Guidelines 2006 • Gewichtsdaling van: – > 5 % op 3 maand of – > 10 % op 6 maand
van oorspronkelijk gewicht. • BMI < 18,5 • Verlies BCM > 5% op 3 maand
Andere • Anorexie langer durend dan 5 dagen. • Veranderd eetpatroon, weglaten van bepaalde voedingsgroepen
Christel Wellens
Voedingsinterventie Hoe ? • Vaststellen voedingsbehoefte • Councelling – Aanpassen voeding aan symptomen veroorzaakt door ziekte en/of behandeling. – Zoeken naar voeding op maat van de patiënt.
• Verrijken van de voeding • Aanvulling met kant-en-klare preparaten • Enterale voeding
Christel Wellens
2. Councelling
• • • •
Aan de hand van korte anamnese Aanpassingen bij malaiseklachten Tips bij mechanische problemen Tips bij absorptieklachten (+ vbn)
• Gezonde voeding? • …
3. Verrijken van de voeding Géén grotere porties • Calorieën: streefdoel 500 kcal extra/dag – Vetten – Suiker en dextrinemaltose • Eiwit: melkpoeder of eiwitpoeder
• Gebruik van calorierijke dranken en tussendoortjes • Geen “light” producten, minarines…. Dieetafdeling
4. Aanvullen met kant- en klare preparaten Abbott
Melkdrank
Nestlé
Fresubin Original Drink
1 Kcal/ml 1.5 Kcal/ml
Fresenius
Nutricia
Fortimel Regular
Ensure Plus
Fresubin Energy Drink
Resource Energy
Nutridrink
1.5 Kcal/ml, E+
Ensure Plus Hp
Fresubin Protein Energy
Resource Hp Hc
Fortimel Extra
2 Kcal/ml
Ensure Two Cal
Fresubin 2 Kcal
Ensure Plus Fibre
Fresubin Energy Fibre Drink
vezelrijk
Fresubin 2 Kcal Fibre Drink
Christel Wellens
Fortimel Compact
Resource Energy Fibre
Nutridrink Multi Fibre
Abbott Yoghurt
Ensure Plus Fresh
Fruitsap
Enlive Plus
Fresenius
Ensure Plus Crème
Provide Xtra Drink
Fresubin Crème
Fruitmoes
Kostprijs: 1.46 – 2.60 €/stuk Christel Wellens
Nutricia Nutridrink Yoghurt style
Soep Pudding
Nestlé
Resource Fruit
Fortimel Jucy
Resource Soup
Fortimel Soup
Resource Dessert
Fortimel Creme
Resource Energy Fruit
Fortimel Fruit
Aanvullen met kant- en klare preparaten
•
Welk product kiezen? – Smaak – Ambulante patiënten: kostprijs!!! 1.46 – 2.60 €/stuk
• Hoe gebruiken? – Vlak na maaltijd tot ten laatste 2 uur voor volgende maaltijd – Bij voorkeur in loop van avond – Max. 2 per dag (= bijvoeding), anders verdringen/vervangen van gewone voeding – Langzaam opdrinken Dieetafdeling
500 à 600 kcal extra per dag 10 uurtje
15 uurtje
Avondsnack
OORZAKEN DIARREE HIV-enteropatie
Bacteriën, parasieten medicatie
Darmwand Villi
Normale villi Crypte Christel Wellens
Diarree en ondervoeding bij HIV HIV BESCHADIGING DARMMUCOSA
IMMUNOLOGISCHE VERANDERINGEN
Hypo-albuminemie
ONDERVOEDING
GEDAALDE VOEDSELINNAME Christel Wellens
MALABSORPTIE
DIARREE
Wat doen bij diarree • Vocht- en mineralenverlies aanvullen: Natrium, Kalium – veel drinken: • zoutrijke dranken bouillon, Appolinaris, Vichy, Schweppes soda
• speciale “rehydratatie”dranken O.R.S., Alhydrate, Serolyt, Extran dorstlesser, Isostar
– voldoende kaliumrijke voedingsmiddelen: (geplette) banaan, appelsap, cacao, pure chocolade, tomatensap, tomatenpuree
Christel Wellens
Wat doen bij diarree • Lactose beperken – Weglaten alle melk die lactose bevat (koe-, geiten-, schapen-, paardenmelk) gedurende 1 à 2 week moet verbetering geven bij lactasedeficiëntie.
• Matige vetbeperking – verbrand en bruin gebakken vet, gefrituurde gerechten – vetrijke, zware maaltijden Christel Wellens
Wat doen bij diarree • Beperken voedingsmiddelen die de darm kunnen irriteren – sterke koffie, donkere bieren – citrusfruit en het sap ervan – pikante gerechten
• Geleidelijk invoeren van wateroplosbare vezels – bruin brood – volkoren deegwaren, bruine rijst – havermoutvlokken Christel Wellens
Anorexie, misselijkheid • Kleine, frequente maaltijden. • Eetlustopwekkers: – aperitief, sorbet, kauwgom, bouillon, schijfjes appel
• • • •
Vermijden sterke etensgeuren. Eventueel gebruik van Cola. Verrijken van de voeding Voldoende drinken (sappen, limonades…) Christel Wellens
