visionair Zwolle Prijsvraag grondwater Zwolle

Hvisionair

Prijsvraag grondwater Zwolle 11 oktober 2005

Zwolle

zvisionair

Voorwoord Wie een prijsvraag uitschrijft kan wat hulp gebruiken. Je bent op zoek naar een leuke en unieke slogan of een pakkende naam. Met een leuke prijs in het vooruitzicht boor je de goede ideeën en suggesties van anderen aan.

De ondergrond is in die gevallen ons ´pakkie an´. Dat brengt inderdaad een risico met zich mee, maar in onze ogen is het een maatschappelijk verantwoord risico, het komt immers de stad ten goede.

Bij de Prijsvraag grondwater Zwolle is het niet anders. Wij konden hulp gebruiken en hoopten op innovatieve voorstellen. Dat is gelukt! Het aantal inzendingen was boven verwachting en de aangedragen oplossingen zijn vernieuwend en divers.

Met de uitslag van de prijsvraag die we voor de aanpak van de ondergrond hebben uitgeschreven, schieten we een heel eind op. Dankzij de tientallen inzendingen hebben we een keur aan ideeën om de grondwaterkwaliteit van Zwolle op een maatschappelijk aanvaardbaar niveau te krijgen. Van technische tot maatschappelijke oplossingen, op hoofdlijnen of tot in details uitgewerkt. Het zit er allemaal tussen, en we hebben het allemaal nodig.

Ik ben zeer content met de uitkomsten van de prijsvraag. Het draait dan ook niet om zomaar een slogan of een naam. Met de inzendingen gaan we aan de slag met de toekomst van het Zwolse grondwater. Zwolle kampt met stedelijke grondwaterproblematiek. Verontreinigingen verspreiden zich schijnbaar onvoorspelbaar. De bodem van onze stad bestaat uit zanderige pakketten van meer dan honderd meter diep. Daarin bevinden zich op verschillende dieptes scheefgestelde kleilagen. Allerlei ingrepen in de grond, zoals de drinkwateronttrekking, saneringen en koude-warmteopslag, hebben invloed op de verspreiding van grondwaterverontreinigingen. Bij het vinden van oplossingen kunnen wij wel wat hulp gebruiken. De problematiek is technisch en beleidsmatig ingewikkeld. Kun je de vervuiling wel goed aanpakken per gebied? Is het wel effectief om de verontreiniging per locatie aan te pakken? Bovendien, de oplossingen zijn vaak duur en dan nog is het de vraag of het milieurendement wel groot genoeg is. Zwolle staat niet stil terwijl we de antwoorden op de vragen zoeken. Om te voorkomen dat de stedelijke ontwikkeling stagneert hebben we in enkele gevallen een even pragmatische als vernieuwende werkwijze gekozen. Voor de aanpak van verontreiniging is een onderscheid gemaakt in bovengrond en ondergrond. Bij het aanpakken van deze verontreinigde locaties is de eigenaar of de ontwikkelende partij verantwoordelijk voor de bovengrond. Zij betaalt de sanering hiervan: overzichtelijk en relatief betaalbaar. Met als voordeel dat er niet gewacht hoeft te worden op een eindoplossing voor de ondergrond. Ook zijn er geen lange juridische trajecten nodig om de verantwoordelijke aansprakelijk te stellen.

Bij een prijsvraag hoort een prijs. De vier prijswinnaars worden tijdens het symposium “Grondwaterproblematiek in stedelijk gebied” en in dit boek in het zonnetje gezet. Maar eigenlijk zijn er alleen maar winnaars. Alle inzendingen zijn gebundeld in dit boek. We bieden het u graag aan. Het bundelen, verspreiden en combineren van kennis en inzichten is waarschijnlijk de mooiste prijs die we kunnen uitdelen. Want deze prijsvraag toont aan dat iedereen ideeën heeft, dat iedereen kan meedenken en dat we samen stappen verder komen. Ik ben blij met het enthousiasme over onze aanpak. We kregen subsidie van diverse partijen, we ontvingen uitnodigingen om aan soortgelijke projecten elders in het land deel te nemen, er was interesse van nationale en internationale pers en we hebben talloze vragen beantwoord. De resultaten die we boeken zijn uniek, ook op landelijke schaal. We zijn er nog lang niet. Met de komst van dit boek is de Zwolse grond niet schoner geworden. Maar toch hebben we grote stappen gezet. Het begin is er. Het denken en werken gaat door. We zijn grondig bezig. Zoals dat hoort bij een grondig onderwerp. We blijven uw hulp graag gebruiken.

Gerard van Dooremolen wethouder Zwolle

Prijsvraag grondwater Zwolle

1

zvisionair

Van inspiratie naar visie “Inspiratie” en “Oplossing voor Zwolle” waren de belangrijkste criteria bij de beoordeling van de inzendingen. Criteria waar je het jezelf als jury behoorlijk lastig mee maakt. Je kijkt immers niet alleen naar het hier en nu, maar probeert je ook te verplaatsen naar de toekomst. Dat deden de inzenders ook. Sommigen een beetje (het moet immers wel praktisch blijven), anderen reisden een flink stuk door de tijd. En dan moet je uit al die verschillende type inzendingen drie (of later gelukkig vier) winnaars kiezen. Maar de jury kwam tot een unaniem oordeel (na een flinke en inspirerende discussie, dat dan weer wel). De uitslag treft u in dit boek aan, net als de inzendingen zelf. Uit al deze inspiratie moet de komende tijd een toekomstvisie voor het grondwater geboren worden. We vinden het leuk om u alvast even mee te nemen van de oorsprong van de prijsvraag en het symposium naar de toekomst. Vanaf het eerste idee, via inspiratie naar een toekomstvisie.

Zwolle, 11 oktober 2005 Een jaar geleden ontstond het idee voor een prijsvraag “Grondwater Zwolle”. Velen keken ons meewarig aan: “Wat zien jullie daar nu in, daar doet niemand aan mee!”. Een jaar na dato. Grondwater leeft! En niet alleen in Zwolle, ook in Den Haag, in Europa….. We zijn geïnspireerd geraakt door alle puzzelstukjes die ons zijn aangereikt via de prijsvraag en het symposium. We hebben nog één belangrijk laatste puzzelstukje nodig: we hopen de komende tijd een ontzettend boeiende maatschappelijke discussie te voeren over ons belang bij grondwater. Last but not least. En dan gaan we de puzzel leggen. Eerst de hoekjes, dan de randjes. Hé, kijk! De kaders krijgen vorm! Nu de andere stukjes rangschikken op kleur en vermoe-

2

delijke ligplaats. Lastig zonder voorbeeld, dat wel. Met enige regelmaat hebben we hulp van buitenaf nodig. Maar toch, de stukjes vormen steeds meer één geheel: een visie op het grondwater voorzien van een betaalbare aanpak van de problemen die we met z’n allen echt belangrijk vinden voor nu en voor later. Binnenkort is de puzzel af en komt iedereen kijken: de inwoners van Zwolle, de hoge heren uit Den Haag en Brussel, andere puzzelaars die een voorbeeldplaatje zoeken, enzovoorts. Zo gaan we het voortaan doen. En dan allemaal aan de slag! Het is even schakelen en oefenen, maar over 20 jaar weten we niet beter en kan niemand zich nog voorstellen dat we hier anno 2005 zo enorm mee hebben geworsteld….. Renate Postma, Gemeente Zwolle


zvisionair

Inzendingen categorie ervaring

Zwolle, 11 oktober 2025 Buiten is het snoeiheet, binnen is het koel. Evelien, hoofd van de dienst grondwater beheer, gooit de telefoon op de haak. Net nu het zo goed gaat, alles onder controle is, beginnen die studenten weer. Naar wie zou ze dit probleem nu weer delegeren. Uitvoering is de laatste dagen druk bezig met de laatste reparaties aan de funnel and gate, geniaal apparaat trouwens. Ze was niet persoonlijk betrokken geweest bij de roots van het ding maar was plaatsvervangend trots op de creativiteit van haar afdeling. Ze keek nog eens naar de kaart van het gebergte in de ondergrond van Zwolle. ‘Slim om het decor waarin haar afdeling werkzaam was weer te geven als een gebergte. Dat maakte haar werk wel zo gemakkelijk uit te leggen op feestjes’. Precies op de pas tussen de Grijze Dalen en het Witte Dal was de funnel and gate geplant. Het water dat van nature over de pas het Witte Dal instroomde werd ingenieus zonder enig energieverbruik van zijn verontreinigingen ontdaan. Geen geruzie meer over foute Europese trends met het waterleidingbedrijf dat water oppompt uit het Witte Dal. De Europese unie had de aanpak van Zwolle zelfs als voorbeeld aangedragen en sinds die tijd was Zwolle uitgegroeid tot het Europese expertisecentrum voor stedelijk grondwater beheer, met bijbehorende opleidingsinstituten en ja, studenten. ‘Ad dan, die zit vast weer naar z’n computerschermen te staren. Niet zo denigrerend, Evelien. Dankzij automatisering heb je de afdeling kunnen reduceren tot het kleine clubje dat je nu hebt’. Het had aardig wat werk gekost om ook de problemen in de Grijze Dalen op te lossen, maar ook daar waren meerdere innovatieve concepten een succes. Dankzij de vertaling van de geologie en geohydrogie in de gebergtekaart konden de Grijze Dalen worden opgedeeld in verschillende grondwaterlichamen. Mooie namen waren er aan die lichamen gegeven. Het verlagen van het waterpeil in de Achtergracht en de integratie met de bolwerken na beplanting met helofieten hield het water van de voormalige gasfabriek in het ‘Gasdal’ mooi op z’n plek en de burgers recreëerden er lustig op los in hun ‘Gasplantsoen’. Er waren zelfs plannen voor een heuse algenfarm. Het water in het ‘Dal van Tri en Per’ wordt langzaam naar enkele strategisch geplaatste wind-onttrekkingen getrokken. Daar wordt het onttrokken water aan het rioolstelsel toegevoegd en in de RWZI gezuiverd. Ja, op die deal met civiel was Evelien erg trots. Civiel was bezig met de afkoppeling van hemelwater en de moderni-

sering van de RWZI. Zij had het persoonlijk voor elkaar gekregen dat voor iedere kuub afgekoppeld hemelwater een kuub verontreinigd grondwater op rioolstelsel mocht worden gedumpt. Niks afzonderlijke zuiveringen voor iedere in situ sanering. Het water uit de RWZI kon zo worden verkocht aan de industrie. Er was geen enkele industriële onttrekking meer noodzakelijk in Zwolle, en de afdeling grondwaterbeheer betaalde een deel van de kosten uit de grondwaterbelasting. Tussen het ‘Dal van Tri en Per’ en het ‘Gasdal’ lag het ‘Warme Dal’. Omdat het water er niet erg vies is, is het bestemd voor warmte/koude opslag. Al die verschillende aanpakken, ondergrondse kunstwerken en belastingtarieven zijn vastgelegd in het ondergrondse bestemmingsplan. Alles bestuurt door het neurale netwerk, nog steeds een bedevaartoord voor kwijlende Japanners en Chinezen. Hoeveel slimme onttrekkingen ten behoeve van warmte/koude gecombineerd met saneringen had haar afdeling wel niet weten te instaleren. Er had zelfs een beroemde architect op de prijsvraag gereageerd. Hij had prachtige tijdelijke onderkomens ontworpen waarvan de verwarming en koeling geheel door ondergrondse warmte/koude opslag wordt gereguleerd. Tja, blijkt de sanering toch wat langer te duren dan voorzien. En dus moeten die onderkomens langer blijven dan voorzien. De verwarmingen doen het nog perfect, maar de koeling gaat steeds kapot. En dat bracht haar weer bij die vermaledijde studenten. Laat er nou net een groep grondwaterstudenten in zitten. Ze zijn vast aan het experimenteren geweest. Ach wat, toen zij naar school ging deed je gewoon de ramen open als het een beetje warm was. Mooie tijd, en het was daar dat ze door de bodem gegrepen werd en besloot bodemingenieur te worden. Oké, Ad dus, ze rolde haar computerscherm open en keek of hij in huis was. Yep, die zit weer aan de bandbreedte van de grondwaterstanden te pielen, nergens voor nodig, allang gefinetuned. Evelien keek nog eens naar buiten. November en nog steeds snikheet, niemand kan meer zeggen dat er geen klimaatverandering gaande is. Met een resoluut gebaar rolde ze haar computer weer op en stopte hem in haar tas. Ach wat, die studentjes kunnen wel even wachten. Ik ga met de kinders naar het strand, nog even lekker zwemmen in het zoute water voor we gaan eten. Koen Weytingh, TTE


3

zvisionair

Inhoudsopgave

4

Voorwoord Van inspiratie naar visie Juryrapport

1 3 5

Overall winnaar

6

• Eenvoudig de macht over het stuur houden Stefan Ouboter en Cors van den Brink

8

Categorie Visie

12

Winnaar • Het SOGAS-concept voor Zwolle. Stedelijke Optimalisatie van Grond-en Afvalwater Systeem At Osborne Eervolle vermeldingen • De ondergrond de ba(a)s(is)! Syncera GeoData bv • De pioniers van de sanering VHV architekten Overige inzendingen • In SITU microbiële waterzuiveringsinstallatie Lybrae Consultants, MDRE • Vloeiende composities SOM onderwijs- en milieuprojecten, Tauw bv en Jep ontwerpbureau • De bodem van Zwolle als natuurlijk reactievat Bioclear • Structurele FEBuleuze aanpak grondwaterproblematiek Zwolle SITA Remediation bv en Wareco Amsterdam bv • Als het niet kan zoals het het moet, dan moet het maar zoals het kan Erik van den Berg • Weet wat je meet Fugro Ingenieursbureau, Afd. Geohydrologie • Een gordel van tjaskers NTP Milieu Enschede • Stedelijke problemen, stedelijke vrijheden? Royal Haskoning • Zwolle verrassend anders, óók in de ondergrond GeoDelft • Leidend motief bij de aanpak van de grondwaterverontreiniging in Zwolle BMS BodemMilieuSystemen • Akoestisch saneren van bodemverontreining Technische Universiteit Delft Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen

14

18 21

23 26

29 33

36

38 39 41 44 46

48

• Drinkwaterbereiding en rioolwaterzuivering samen in samen één hand, toekomst of utopie Saxion Hogeschool Deventer • Het vliegwiel DHV Ruimte en Mobiliteit bv • Grondwaterkwantiteit Stichting Platform Fundering Nederland • Waterladder Witteveen+Bos • Denkend water Witteveen+Bos

51

Categorie Maatwerk

63

Winnaar • Natuurlijke funnel & gate Zwolle VISO Eervolle vermeldingen • Kwellend Stadswater VISO • Waarin kleintjes groot zijn. Een kunnen regionaleoplossing voor een mondiaal probleem Geofox-Lexmond bv Overige inzendingen • Grensverleggend uitbesteden. Ondiep grondwater beschermen, diep grondwater uitbesteden Tauw • De grondwaterregisseur Arcadis • Hoge gebouwen vangen veel water!!! Grontmij Nederland bv

64

Categorie Ervaring

82

Winnaar • De “Pluimbelasting”. De vervuiler blijft betalen Gemeente Hilversum Overige inzendingen • Grondwater decentraal Tauw bv • Duurzame slagader ander water Zwolle Grontmij Nederland bv en VolkerWessels Water • Bodemsanergie: de synergie van energie en sanering P&J Milieuservices bv en Geotherm Energy Systems bv

83

Sponsorpagina

96


54 56

58 60

68 70

73

76 80

86 90 93

zvisionair

Juryrapport Juryleden

Secretaris

Gerard van Dooremolen (voorzitter), Gemeente Zwolle Ruud Cino, Ministerie van VROM Henk van Zoelen, Bodem+ Renate Postma, Gemeente Zwolle Koen Weytingh (plaatsvervangend voorzitter), TTE Reinder Slager, Gemeente Zwolle

Verder zijn door de jury de volgende inzendingen gewaardeerd met een prijs: Categorie visie • “Het SOGAS concept voor Zwolle Stedelijke Optimalisatie van Grond- en Afvalwater Systeem” AT Osborne De jury is gecharmeerd van de eenvoud van het concept dat door te voeren is met een grotendeels bestaande infrastructuur.

Algemeen De jury is allereerst blij verrast dat zoveel inzendingen zijn binnengekomen. De hoeveelheid inzendingen toont aan dat de problematiek leeft en dat er veel ideeën aanwezig zijn in de markt en de maatschappij. Dat men deze ideeën ook wil delen getuigt van een grote mate van betrokkenheid.

Categorie maatwerk • “Natuurlijke funnel gate Zwolle” VISO Het eenvoudig gebruik maken van de complexiteit van de natuurlijke opbouw van de ondergrond spreekt de jury aan. Hiermee wordt decor daadwerkelijk een instrument.

Daarnaast is het de jury positief opgevallen dat de inzendingen van een grote diversiteit zijn, creatief en niet altijd uitgaan van bestaande kaders. Hierdoor ontstaat een brede inspiratiebron waarvan in brede kring dankbaar gebruik kan worden gemaakt.

Categorie ervaring • De “pluimbelasting”. De vervuiler blijft betalen Gemeente Hilversum Door de ondergrondproblematiek op te lossen vanuit zo min mogelijk probleemhebbers wordt het concept voor de oplossing minder complex. De jury waardeert dit.

Oordeel jury Alle partijen hebben ingezonden in een door hen zelf bepaalde categorie. In totaal zijn 30 inzendingen ontvangen. Bij enkele inzendingen heeft de jury zich het recht voorbehouden deze inzending in een andere categorie te plaatsen. Alle inzendingen zijn beoordeeld op: • Mate waarin de inzending inspireert; • Toepasbaarheid voor Zwolle.

Overall winnaar Bij één inzending is sprake van een zodanig totaalconcept dat een vergelijking met andere inzendingen zou leiden tot een onevenwichtig juryoordeel. Daarom heeft de jury besloten een extra (vierde) prijs uit te reiken.

Overige waarderingen De jury wil tevens de volgende inzendingen waarderen met een eervolle vermelding: • De ondergrond de Ba(a)s(is)!; Syncera GeoData bv; • De pioniers van de sanering; VHV architekten; • Waarin kleintjes groot kunnen zijn. Een regionale oplossing voor een mondiaal probleem Geofox-Lexmond bv; • Kwellend Stadswater VISO. Zwolle, juli 2005

Het betreft de inzending: • “Eenvoudig de macht over het stuur houden”, met als auteurs Cors van den Brink en Stefan Ouboter. Bij deze inzending is sprake van de benadering van de ondergrond als één systeem. Daarnaast is de inzending positief kritisch, en gericht op eenvoud en helderheid.


5

zvisionair

6


7

“Eenvoudig de macht over het stuur houden”

Inzenders: Stefan Ouboter Werkzaam als adviseur communicatie & omgeving NOK, Netwerkorganisatie voor Omgevingskwaliteit te Gouda

Cors van den Brink Werkzaam als adviseur grondwater Royal Haskoning te Groningen

Contactadres: Stefan Ouboter Postbus 213, 2800 AE Gouda T (0182) 599 664 E [email protected]

De auteurs leveren de bijdrage aan deze prijsvraag op persoonlijke titel

Thema’s: Integraal

Samenvatting Wij stellen voor dat de gemeente Zwolle teruggaat naar de eenvoud via drie stappen: 1 Verantwoordelijkheid nemen voor het beheer. Het beheer van het grondwater is niet bij wet geregeld. Niemand houdt de gemeente Zwolle tegen om via een gemeentelijke verordening het beheer van het grondwater te claimen. Het vraagt politieke moed, maar zo ontstaat er een partij die problemen op een oplosbare wijze kan benoemen. 2 Stel de vaktechnici de goede vraag: het beheer van het gehele systeem. De tijd, geld en aandacht die we aan grondwatersaneringen besteden levert ons te weinig op. Een grondwaterbeheerder kan tegen betaling de verantwoordelijkheid voor verontreinigingen overnemen van vervuilers en hiermee het gehele systeem gaan beheren.

overall winnaar 8

3 Beheer en beleid moeten altijd simpel zijn. Over bodem en grondwater kan de gemeente eenvoudiger communiceren door te verwijzen naar de beheerder en niet naar de complexe details over de bodem: ‘voor vragen over grondverontreiniging, bel de dienst grondwaterbeheer’. Hiermee creëert zij een beeld van de bodem als ‘geheel’.

De vraagstelling De gemeente Zwolle zoekt vernieuwende ideeën omdat ‘Het per geval saneren van de veelal omvangrijke grondwaterverontreinigingen complex is, vele beleidsmatige en technische knelpunten kent en bovendien erg kostbaar is’. Wanneer wij de vraagstelling van de gemeente Zwolle bestuderen komen we tot de volgende conclusie: • Dat de oplossing als ‘complex’ ervaren wordt, is een teken dat in de verkeerde richting gezocht wordt. Wij

zvisionair

stellen voor het pad terug te gaan tot op het moment dat we de situatie als ‘eenvoudig’ beoordeelden en van daaruit een nieuwe oplossing te vinden. • Dat de oplossing als ‘kostbaar’ ervaren wordt, betekent dat het probleem niet als belangrijk (genoeg) ervaren wordt door de mensen die het moeten betalen. Wij zien ‘kostbaar’ als een relatief begrip dat iets zegt over wat we belangrijk vinden en waar we aandacht aan willen besteden. • ‘Beleidsmatige en technische knelpunten’ is het jargon van mensen die vastlopen in hun handelen. Gemeentelijk beleid is immers de term voor wat de gemeente wil bereiken en hoe ze dat denken te doen. Een beleidsmatig knelpunt betekent dat dat niet goed lukt. Wij gaan er vanuit dat deze begrippen verdampen als je een goed plan hebt. De ultieme toets voor goed gemeentelijk beleid is dat het simpel en betaalbaar is. Dat wil niet zeggen dat het vak van grondwaterbeheerder simpel is: dat vraagt kennis, creativiteit en veel ervaring. Bij de grondwaterproblematiek heeft het vakgebied zich echter te veel vermengd met het beleid. “Als we iets complex vinden, denken we in de verkeerde richting”

Waar het fout ging in ons denken over grondwaterproblemen

“Ons brein heeft het unieke vermogen het bos eerder te zien dan de afzonderlijke bomen”

Als mensen zijn we van nature systeemdenkers. Dat wil zeggen dat we onze omgeving gemakkelijk in zijn samenhang kunnen zien en onthouden. Zo zien we een leuke winkelstraat eerder dan de artikelen in de etalage of de verkopers achter de toonbank. Een bos zien we eerder dan de afzonderlijke bomen. In de bodem kunnen we niet kijken, dus maken we plaatjes in ons hoofd om ons iets voor te stellen bij wat er onder het aardoppervlak zit. Boeren en burgers, maar ook waterbeheerders, doen dit al eeuwenlang op een natuurlijke manier: namelijk door er vooral een samenhang in te zien. Vroeger was dit ‘moeder aarde’ of ‘heilige grond’, sinds de ontgoddelijking van ons wereldbeeld zien we vooral bouwgrond, bodemvruchtbaarheid en watersystemen. Steeds is de som der delen gemakkelijker voor te stellen en te onthouden dan de afzonderlijke delen. We hebben de aarde en de ondergrond dan ook nooit complex gevonden, maar wel bijzonder belangrijk en indrukwekkend.

begrijpen. Zeker niet als we vervolgens beseffen dat er honderden soort stoffen en miljoenen micro-organismen zich in de aarde bewegen in een richting en een tempo die we niet kennen. Aan zo’n beeld hebben we niets, want we kunnen er niets mee. We vinden het eenvoudigweg te complex. Versimpeling door informatie weg te laten en ons te beperken tot enkele giftige soorten maakt het niet gemakkelijker, netzomin als abstracte begrippen zoals ‘een stabiele eindsituatie’. Voor de echte versimpeling moeten we terug naar een mindmap waarmee we kunnen handelen: een eenvoudig beeld dat ons helpt te weten wat we moeten doen.

Het grondwater is van niemand De lucht is van niemand. Die waait waarheen hij wil en iedereen kan er vrij in ademhalen. Niemand wil de lucht ook schoonmaken. Als de lucht verontreinigd is, kunnen we ervoor zorgen dat hij niet viezer wordt via emissiebeperking, maar eenmaal vervuild is er door ons niets meer aan te doen. Gelukkig reinigt de lucht zich voor een groot deel zelf. Een huis is altijd van iemand. Huizen die geen bezit van iemand zijn, worden direct in bezit genomen door iemand anders of gesloopt. We kennen wel leegstaande huizen, maar ook die zijn altijd als iemands eigendom geregistreerd. Je eigen huis mag je vervuilen, maar andermans huis niet. De eigenaar of gebruiker zorgt er wel voor dat dat niet gebeurt. In ons begrip van eigendom zit dan ook altijd het besef dat daar het beheer bij hoort. Lijkt de ondergrond en het grondwater nu meer op de lucht of op een huis? Daar zijn we als samenleving dubbel in. Water is voor ons leven net zo belangrijk als lucht. Het is daarom een collectief goed, dat we beschermen door te “Het diepe grondwater saneren is absurd. Alsof je een grote stofzuiver in de lucht hangt om de vervuilde lucht te reinigen”.

Ergens is het dus fout gegaan in onze mindmap als we beelden krijgen van microgrammen trichloorethyleen op 20 meter diepte. Dit is niet de plaats om te speculeren over de vraag hoe het komt dat het fout is gegaan, maar het effect is dat we de ondergrond niet meer kunnen Cartoon ‘Rotterdams Dagblad’


9

zvisionair

zorgen dat we het niet al te veel vervuilen. En als het mis gaat, kunnen we daar achteraf weinig aan doen. Maar gelukkig reinigt het grondwater zichzelf voor een groot deel. Aan het einde van de vorige eeuw, switchten we (onbewust?) van beeld. Wie de bodem vervuilt moet het zelf opruimen. Alsof het je eigen grondwater is, als je erbovenop je bedrijf uitvoert. Met veel technologie hebben we de illusie gekweekt dat de vervuiler dat kan: gewoon hard en lang pompen tot alle viezigheid eruit is. In de lucht zou dat absurd zijn: een grote stofzuiger die vervuilde lucht terugzuigt, reinigt en weer de lucht inblaast. Omdat we het grondwater niet kunnen zien, hebben we een tijdlang de illusie gehad dat het daar met een stofzuiger (die we dan ‘smart-pump-and-treat’ noemen) wel zou werken. Niet dus, zoals blijkt in Zwolle, in de Botlek, in het Gooi en in nog veel meer plaatsen. Als we uitgaan van het beginsel dat het grondwater van niemand is, dan hebben we wel de plicht om er met elkaar voor te zorgen dat het niet te vies wordt. Voor dat soort collectieve zaken hebben we een overheid. De algemene regels voor het beschermen van het grondwater zijn dan ook prima en hebben veel draagvlak. Wat ongeloofwaardig is, is dat textielreinigings- en metaalbedrijven verantwoordelijk gesteld worden voor een langdurige grondwatersanering. Dat willen en kunnen ze niet. Kan het anders? Jazeker, heel eenvoudig.

1) De gemeente de baas over het grondwater Stel dat de gemeente het beheer gaat voeren over het grondwater onder de stad. Wat kunnen die beheerders dan doen aan historische verontreinigingen? Net zoveel als bij luchtverontreiniging. Ze kunnen er voor zorgen dat de vervuilingsbron stopt en waarschuwen voor de gevolgen. Dan moeten ze wel systematisch kennis verzamelen over het grondwatersysteem. Dit systeembeheer kost inspanning en geld. Door hoge boetes te geven aan vervuilers en de bestaande vervuilingen ‘over te nemen’ creëert de gemeente een fonds waarmee de beheerders hun werk doen. De ‘gemeente als beheerder’ maakt het voor gewone Nederlanders veel simpeler. Maak je het grondwater vies, dan krijg je met hen te maken. Wil jij wat doen in het grondwater (warmte opslaan, tunnels aanleggen, water oppompen) dan moet je bij hen wezen. Grondwater is dan net zo simpel als de bestrating van de openbare weg. Als burger weet je weliswaar niet hoe ze dat precies doen, maar je weet wel wie je “Niemand houdt de ervoor moet hebben. gemeente Zwolle tegen Burgers accepteren dat om de verantwoordelijkook zonder morren als heid voor haar eigen maar blijkt dat de grondwater op te eisen.” gemeente haar taak

overall winnaar 10

serieus neemt. Net zoals een gat in de weg door een aantal ontbrekende stoeptegels direct door iedere fatsoenlijke gemeente aangevuld zal worden, gaan burgers er dan vanuit dat de gemeente ingrijpt als het ergens mis dreigt te gaan. De belangrijkste communicatie naar de burger is dan ook de inrichting van de Dienst Grondwaterbeheer gemeente Zwolle. Wat die dienst doet is hun vak, en dat mag iedereen best een ingewikkeld vak vinden, net zoals computerprogrammeurs, agrarische ondernemers, politici en medisch specialisten ieder hun eigen complexe vak hebben. Onze oplossing: Een ingrijpende wijziging van het gemeentelijke bodembeleidsplan. Nu ontkent de gemeente Zwolle daarin haar eigen verantwoordelijkheid voor het grondwater. Zij voert wettelijke taken uit (pag 48), claimt een rol als facilitator (pag 24) en stelt zich afhankelijk op van de vraag of burgers en bedrijven hun eigen verantwoordelijkheid nemen (pag 28). In een nieuw bodembeleid zou kunnen staan dat Zwolle de verantwoordelijkheid over haar eigen grondwater claimt en het beheer onder eigen auspiciën gaat of laat uitvoeren.

2) Stel de vaktechnici de goede vraag: het beheer van het gehele grondwatersysteem Momenteel wordt nog altijd veel tijd, geld en denkkracht besteed aan de ‘gevalsafbakening’, het bepalen van de aard en omvang van de grondwaterverontreiniging. Dit levert in de regel zeer veel, vaak (schijnbaar?) tegenstrijdige informatie over een zeer klein gedeelte van het grondwatersysteem. Doordat deze informatie niet altijd of zelfs vaak niet in de regionale context geplaatst wordt, is het haast onmogelijk om uit de veelheid van detail iets zinnigs te zeggen over het daadwerkelijke risico daarvan voor de omgeving. Immers, er bestaat vaak geen inzicht in de wijze waarop die omgeving – het grondwatersysteem functioneert en samenhangt. Vanuit “Geen chirurg gaat opereren dit perspectief is de zonder de gezondheid van saneringsactiviteit zijn patiënt te kennen. van b.v. Dellen-Wuijts Waarom saneren we het voor het grootste deel grondwater wel zonder het systeem te kennen?” weggegooid geld: er vindt vrachtverwijdering plaats, maar het effect hiervan op het hele systeem speelt geen rol. De (kostbare) detailgegevens zullen nauwelijks bruikbaar zijn om beter inzicht te krijgen in het functioneren van het hele systeem. Tot slot legt het prestatiecontract het accent op de verkeerde plaats: bij het verwijderen van de vracht en niet bij de gezondheid van het systeem. Een vaktechnicus (dus ook een grondwaterbeheerder)

zvisionair

denkt van groot naar klein. Een goede chirurg kijkt eerst

naar de gezondheidstoestand van de patiënt voor hij gaat Inzendingen categorie opereren. Ook een goede grondwaterbeheerder zal eerst zijn systeem willen kennen voordat hij op 20 meter diepte gaat opereren. De grondwaterproblemen die de gemeente Zwolle wil oplossen zijn ontstaan doordat er precies andersom gewerkt is: eerst verontreiniging meten, dan afbakenen, dan ingrijpen in het systeem, dan constateren dat er onvoorziene neveneffecten zijn, etc. We hebben in Nederland hele goede grondwaterbeheerders die vanuit een systeembenadering hun vak uit kunnen oefenen. De fout is dat we ze als samenleving de verkeerde vraag stellen: we vragen ze microgrammen te verwijderen, maar niet om de gezondheid van het systeem veilig te stellen. De instelling van een Dienst Grondwaterbeheer, waarin een gilde van grondwaterbeheerders hun vakintuïtie mogen volgen heeft een bijkomend voordeel. Zij zullen zich richten op het functioneren van het grondwatersysteem als geheel. Deze kennis van bodem en grondwater vormt niet alleen de basis voor kwaliteitsbeheer, maar tevens voor alle ruimtelijk ambities van Zwolle, zoals het herkenbaar worden als waterstad, groen- blauwe vingers in de stad terug te krijgen en de relatie tussen bebouwde kom en ommelanden te herstellen. Onze oplossing: Stop met alle grondwatersaneringen en vraag de grondwaterdeskundigen om het grondwatersysteem te beheren. Haal de verantwoordelijkheid voor het beheer weg bij vervuilende bedrijven, particulieren en andere ondeskundigen. Laat de beheerders met het budget het systeem monitoren en laat ze waarschuwen wanneer er gevaar dreigt. Grijp vervolgens alleen in als het niet anders kan. Op dat moment is geld geen probleem, omdat er een goed verhaal en overtuigende bewijsvoering is. De hiermee opgebouwde watersysteemkennis ondersteunt de ambities van Zwolle als waterstad, het terugbrengen van groen- blauwe vingers in de stad en het herstel van de relatie tussen bebouwde kom en ommelanden.

3) Beheer en beleid moeten altijd eenvoudig zijn De ondergrond is altijd een black box geweest waar mensen zich maar gedeeltelijk een voorstelling van konden maken. Tot aan de helft van de 20e eeuw werd die voorstelling gevoed door de taal van het landschap. Zwolle lag als Hanzestad aan de monding van de Vecht en wilde toegang tot de IJssel. ‘Vaste grond’ was belangrijk in het drassige land en de kerken als centrum van de samenleving werden daar dan ook steevast op gebouwd. De bodem leverde daarnaast schoonwater en voedsel. Tot slot was de bodem het rijk van de dood: daar werd je begraven in gewijde grond om ‘tot stof weder te keren’. Vastigheid, vruchtgebruik en heilig ontzag vormden zo de

ingrediënten voor het ondergrondse wereldbeeld. Na de tweede wereldoorlog werd dit beeld langzaam uitgepoetst. Met onze technologie hadden we de bodem niet meer nodig. De prijs die we hiervoor betalen is dat alle steden op elkaar gaan lijken met hun HEMA’s en Vinex-wijken. Als de gemeente haar burgers opnieuw uit willen leggen dat we de bodem moeten beheren, moeten we terug naar waar de communicatie nog eenvoudig was: de periode voordat de grootwinkelbedrijven met hun identieke marktformule de identiteit van de steden ging bepalen en we met elkaar een technocratische utopie van een wereld creëerden waarin de bodem niet meer nodig was. Als we de identiteit van de stad terugwillen, moeten we onze ontaarde samenleving opnieuw grondvesten. Zwolle is daar al mee bezig. Met het overheidsbeleid is iets dergelijks misgegaan: door veel details gaat het grote beeld verloren. Op de websitepagina van de grondwaterprijsvraag presenteert de gemeente haar beleid in 68 nota’s die vanaf 1998 over de detailonderwerpen gemaakt zijn. Vooruitstrevend qua ICT, maar geen gewoon mens die ze allemaal leest. Het is alsof je een televisie wilt verkopen door de elektronische onderdelen nauwgezet te beschrijven en de gebruiksaanwijzing op te leuken. “Goed beheer is eenvoudig uit te leggen met de mededeling: ‘Hier beheert de gemeente ons grondwater”.

Natuurlijk bestaat er “Het vak mag ingewikkeld een integraal beleidszijn, maar dat wat je wilt plan voor Zwolle, waar– het beleid – is altijd in ruimtelijke ambities, eenvoudig uit te leggen”. het beheer van de stad met haar ondergrond en de mensenwensen verbonden wordt. Maar dat plan bestaat vooral in de hoofden van enkele insiders. Waar is het beleid van Zwolle in 10 pagina’s? Is onze wereld te complex? Hebben we de samenleving zo opgedeeld in vaktechnische domeinen dat niemand het geheel meer kan overzien? Of is het gewoon een kwestie van lef? De gemeente Zwolle kan haar identiteit versterken met een simpel beleidsplan. Het grondwaterbeleid kan hierin 1 alinea uitgelegd worden: ‘In Zwolle beheert de gemeente uw grondwater, voor nadere informatie, neem kontakt op met (038) 498 2931’. Onze oplossing: Maak één beleidsdocument dat jaarlijks bijgesteld wordt en schaf de afzonderlijke nota’s af. Stop ieder nieuw beleid in dit document en vervang daarmee het oude beleid. Over het grondwater staat erin dat deze door de gemeente beheerd wordt vanwege de vastigheid en de droge voeten, schoon drinkwater en gezond voedsel uit de buurt, vaarwater en natuur, en vanwege de unieke identiteit van Zwolle als Hanzestad.


11

zvisie

12


13

“Het SOGAS-concept voor Zwolle” Stedelijke Optimalisatie van Grond- en Afvalwater Systeem Inzender: At Osborne Postbus 8017, 3503 RA Utrecht

Contactpersonen: Ir. W.F.J.M. Nooijen Ir. N.A.M. van den Wollenberg E [email protected] T (030) 294 27 41

Thema’s: grondwater, techniek, financiering, maatschappij, beleid

Samenvatting Met het SOGAS-concept kan drastisch worden bespaard op de zuiveringskosten voor vervuild grondwater. Dit is het resultaat van de mogelijkheid die het concept biedt om bestaande infrastructuur (riolering en afvalwaterzuivering) hiervoor maximaal te benutten. Deze mogelijkheid wordt reëel als de hoeveelheid te zuiveren grondwater wordt uitgeruild tegen eenzelfde hoeveelheid af te koppelen regenwater, de essentie van het concept.

Aangezien ook het afkoppelen van regenwater actueel beleid is, biedt de koppeling met sanering volgens het hier gepresenteerde SOGAS-concept een “mes wat aan meerdere kanten snijdt”. Tevens biedt dit concept voordelen voor alle partijen betrokken bij afvalwaterbehandeling en grondwatersanering.

Inleiding In Zwolle is, net zoals in veel andere gemeenten in Nederland, het grondwater verontreinigd. Het per geval saneren van die veelal omvangrijke grondwaterverontreinigingen is complex, kent vele beleidsmatige en technische knelpunten en is bovendien erg kostbaar. Zwolle is daarom op zoek naar een stedelijke aanpak van de grondwaterproblematiek. Om hiervoor vernieuwende ideeën op te doen én omdat er landelijk nog maar weinig ervaring is met deze benadering, heeft Zwolle hiervoor een prijsvraag uitgeschreven en organiseert het een symposium over deze problematiek. In deze notitie presenteren wij de visie van AT Osborne: het SOGAS concept. SOGAS staat voor Stedelijke Optimalisatie van Grond- en Afvalwater Systeem. Dit concept biedt interessante invalshoeken voor verschillende benoemde categorieën en thema’s van de prijsvraag. De belangrijkste

winnaar categorie visie 14

zvisionair

Figuur 1: Gescheiden processen grondwatersanering en afkoppelen van regenwater (GWZI = grondwaterzuiveringsinstallatie; RWZI = rioolwaterzuiveringsinstallatie)

Figuur 2: Grondwatersanering en afkoppelen van regenwater geïntegreerd: verontreinigd grondwater via rioolstelsel afvoeren en zuiveren in RWZI

daarvan zijn: Visie, Maatwerk, Beleid & Organisatie en Financiering. Waarom? Dat leest u hieronder.

ander wordt met de figuren 1 en 2 verduidelijkt. De besparingen worden bereikt doordat de grondwaterzuiveringsinstallaties en de kosten voor beheer en onderhoud hiervan komen te vervallen. Tevens vervallen de infiltratievoorzieningen voor het retour pompen van gezuiverd grondwater, indien deze waren voorzien.

Het SOGAS-concept en de visie SOGAS is gebaseerd op het combineren van twee tot nu toe autonome ontwikkelingen: a. Grondwatersanering: Het beleid is opgenomen in het bodembeleidsplan van de gemeente. Zwolle heeft zichzelf als doel voor de korte termijn gesteld om vijf miljoen m3 vervuild grondwater te gaan saneren (Prestatieconvenant Zwolle 2005-2009); b. Afkoppelbeleid: Het landelijk beleid afkoppelen wordt ook in Zwolle reeds vormgegeven (voorbeeld Stadshagen). De uitgangspunten landelijk geven aan dat in 2010 bij autonome ontwikkeling enkele % van het verharde oppervlak zullen zijn afgekoppeld. Voor Zwolle (verhard oppervlak = ca. 3500 ha) komt dit neer op ca. 100 ha af te koppelen regenwater. Onze visie is de volgende: Er is maatschappelijk veel winst te boeken als voor elke m3 afgekoppeld regenwater 1 m3 te saneren grondwater op de riolering wordt geloosd. De zuivering van dit grondwater vindt dan niet meer plaats in een maatwerk grondwaterzuivering op de saneringslocatie, maar in de rioolwaterzuivering.

Maatwerk Zwolle heeft een groot aantal verontreinigde locaties verspreid over de stad. De bodemopbouw onder de stad bestaat vooral uit een goed doorlatend zandpakket. Het nadeel hiervan is dat verontreinigingen zich snel en gemakkelijk kunnen verspreiden. Het voordeel hiervan is dat infiltratie van regenwater een reële optie is. In het SOGAS-concept kan een bijzonder voordeel worden benut als de af te koppelen m3’s regenwater wat betreft locatie overeen komen met de te saneren m3’s grondwater. Dit is bijvoorbeeld het geval als een inbreidingslocatie gepland is óp of nabij een te saneren locatie. Met de af te koppelen m3’s regenwater kan dan de verontreinigde pluim grondwater worden geïsoleerd. Schematisch is dit weergegeven in de figuren 3a en 3b.

Eigenlijk is de gedachte logisch. Er wordt namelijk optimaal gebruik gemaakt van bestaande infrastructuur (riolering en afvalwaterzuivering). Hiervoor worden de kosten reeds door de gemeenschap gedragen. De visie kan worden ondersteund met de stelling: Bij voldoende aanbod van leegstaande kantoren ga je toch ook geen nieuw kantoorpand bouwen? Zo is het ook met de riolering en afvalwaterzuivering. In onze optiek heeft deze infrastructuur de capaciteit om het te zuiveren grondwater op te vangen, af te voeren en te zuiveren. Zeker als we deze infrastructuur ook nog gaan ontlasten door het afkoppelen van regenwater. Voor wat hoort wat! is het motto van het SOGAS-concept. Een en

Figuur 3a: Zijaanzicht isoleren grondwaterverontreinigingen door infiltreren afgekoppeld regenwater

Een rekenvoorbeeld: Een inbreidingslocatie heeft een oppervlakte van 4 ha. Indien deze wordt afgekoppeld levert zij ca. 30.000 m3/jaar infiltratie van regenwater. Stel dat de grond onder deze locatie verontreinigd is. In 5 jaar tijd kan dan 150.000 m3 vervuild grondwater onder de inbreidingslocatie worden aangepakt middels het SOGAS-concept (4 meter waterschijf).


15

zvisionair

ontstaat zullen beide anders zelfstandige programma’s mogelijk sneller worden vormgegeven.

Figuur 3b: Bovenaanzicht isoleren grondwaterverontreinigingen door infiltreren afgekoppeld regenwater

Veel vervuilde locaties in Zwolle blijken samen te vallen met geplande inbreidingslocaties of liggen onder industrieterreinen waar afkoppelen relatief eenvoudig te realiseren is. In figuur 4 is de locatie van vervuild grondwater en die van inbreidingslocaties en industrieterreinen aangegeven. De isolatievariant op het SOGAS-concept biedt hier potentiële extra voordelen. Maar ook als de saneringslocatie niet samenvalt met een inbreidingslocatie is het SOGAS-concept een efficiënte oplossing. Het verontreinigde grondwater wordt namelijk via het rioolstelsel afgevoerd, waarbij uiteindelijk alleen het volume water telt dat bij de RWZI binnenkomt.

Beleid & organisatie Om het SOGAS-concept vorm te kunnen geven is samenwerking vereist tussen de spelers op het terrein van de

Figuur 4: Overzicht verontreinigde locaties (rood), inbreidingslocaties (geel) en industrieterreinen (paars)

bodemsanering, grondwaterbeheer en afvalwaterzuivering. Het betreft hier Provincie, Gemeente en Waterschap. Alle spelers zijn gebaat bij de ontwikkeling van SOGAS. Immers door de koppeling van afkoppelbeleid aan de aanpak van vervuild grondwater en de winst die hieruit

winnaar categorie visie 16

De gedachte om vervuild grondwater op de riolering te lozen is niet nieuw. Het CIW heeft zeer recent nog een rapport uitgebracht waarin meer aandacht voor deze variant wordt gevraagd (Integrale afweging lozingsvarianten bij bodemsaneringen, mei 2004). Door dit te doen in samenhang met afkoppeling van een even grote hoeveelheid regenwater, en dit ook nog eens op een technisch slimme wijze uit te voeren, kunnen echter alle door tegenstanders te benoemen nadelen worden weggenomen. Dit zijn achtereenvolgens: a. Dunwater problematiek Vervuild grondwater valt in de categorie “dunwater”. De zuiveringsbeheerder is hier in principe niet blij mee. Doordat echter in het SOGAS-concept voor elke m3 te lozen grondwater één m3 wordt afgekoppeld, wordt op de zuivering een “hydraulisch onvoorspelbare m3 regenwater” vervangen door een gelijkmatig aangevoerde m3 vervuild grondwater. Dit is winst voor de zuiveringsbeheerder! b. Overstortproblematiek Indien vervuild grondwater op de riolering wordt gezet zal de waterkwaliteitsbeheerder bezwaar aantekenen. De riolering wordt immers zwaarder belast en in het geval van een overstortsituatie komt de vervuiling op het oppervlaktewater terecht. Dit bezwaar is te ondervangen door de grondwateronttrekking alleen bij droogweer te laten plaatsvinden. Het SOGAS-concept moet hiervoor worden uitgerust met een regendetectie- en schakeling. Gaat het regenen dan wordt de onttrekking tijdelijk gestaakt1 en is het bezwaar ondervangen. c. Verborgen kosten riolering en zuivering “Het SOGAS-concept moet rekening houden met kosten voor rioolrecht en waterzuivering”, kan de stelling zijn. Ons inziens is dit niet terecht. Er moet namelijk gerekend worden met de werkelijke kosten die we gaan maken als we op deze wijze bestaande infrastructuur (waarvoor we al betalen) beter gaan benutten. De “out of pocket” kosten dus. Deze zijn dan zeer beperkt. Immers, de afvoer via de riolering (vrij verval) kost “out of pocket” niets en de kosten voor het zuiveren betreffen de extra energiekosten en slibruimings- en afvoerkosten als gevolg van de aangevoerde vuillast. Volgens het CIW zijn deze kosten beperkt tot ca. 0,05 Euro/m3 vervuild grondwater.

1) Gefaseerde grondwateronttrekking is niet ongunstig en geeft volgens TNO (“Smart pump-and-treat”, 2000) zelfs een verhoogde effectiviteit van de grondwatersanering.

zvisionair

e. Toekomstige eisen De Kaderrichtlijn Water stelt ook eisen aan grondwater. Voor een goed ecologisch potentieel in 2015 zal sanering van grondwater niet langer uitgesteld kunnen worden. De eisen die aan de zuivering worden gesteld kunnen mogelijk strenger worden. Het zuiveren op een centrale locatie, de rioolwaterzuivering, biedt dan ook voor de langere termijn meer perspectief in dit kader.

Financiering De kosten en baten van het SOGAS concept komen tot uiting in een rekenvoorbeeld: • De hoeveelheid vervuild grondwater vóór 2010 te saneren, bedraagt 5 miljoen m3. • De sanering vindt dan plaats met een gemiddelde onttrekking van 1 miljoen m3/jaar. • Het SOGAS-concept stelt hier een infiltratie van 1 miljoen m3/jaar tegenover. • Hiervoor moet een oppervlakte van ca. 115 ha. worden afgekoppeld. • Dit is slechts 3% van de totale verharde oppervlakte van de gemeente Zwolle.

reeds bestaande (en betaalde) infrastructuur zoals eerder betoogd. De netto contante waarde over een periode van 15 jaar met een reële rente van 3% voor de autonome variant en de SOGAS-variant zijn in figuur 5 weergegeven. Hierbij is er tevens van uitgegaan dat 15 jaar lang 1 miljoen m3 per jaar vervuild grondwater wordt gesaneerd en dat 115 hectare wordt afgekoppeld. Het afkoppelen gebeurt in de autonome variant in 5 jaar tijd (gelijkmatig). In de SOGASvariant wordt de 115 hectare in het eerste jaar afgekoppeld. Kosten [Netto Contante Waarde over 15 jaar ] 30.000

Euro (* 1000)

d. Voorzuiveren De verontreinigingen in Zwolle betreffen grotendeels biologisch goed afbreekbare verontreinigingen zoals BTEX, VOCl, minerale olie en PAK. De rioolwaterzuivering kan deze stoffen afbreken. Veelal zijn deze door diffuse lozingen op het riool ook al aanwezig in het influent van de rioolwaterzuivering. Andere componenten zoals bijvoorbeeld ijzer kunnen ook direct op het riool geloosd worden en bieden daar mogelijk zelfs voordeel door de binding van H2S. Voorzuiveren is dus in veel gevallen niet nodig en het vervuilde grondwater kan direct op de riolering worden geloosd. Alleen in gevallen dat door vervluchtigen stoffen vrij kunnen komen moeten mogelijk nog maatregelen worden genomen.

25.000 20.000

11.900 600

15.000 10.000

Zuiveren Afkoppelen

15.600

16.500

Autonoom

SOGAS

5.000 0

Figuur 5: Kosten Autonome ontwikkeling en SOGAS-concept

De conclusie is duidelijk. Het SOGAS-concept levert een aanzienlijke besparing op de kosten voor grondwater- en afvalwaterzuivering.

Afkoppelen is relatief duur. De kosten bedragen voor nieuwe locaties 10 tot 20 euro/m2 (volgens opgaven van derden). Het afkoppelen van de genoemde 115 hectare kost dan ruim 17 miljoen euro aan investering. Deze investeringen kunnen worden bekostigd uit het (verbrede) rioolrecht of de grondexploitatie bij inbreidingslocaties. Het op locatie zuiveren van vervuild grondwater is niet eenvoudig in kosten uit te drukken. Een en ander is sterk afhankelijk van de vervuiling en de duur van de sanering. Wij gaan hier uit van gemiddelde kosten van 1,00 euro/m3. Indien de locale zuivering komt te vervallen en het grondwater wordt gezuiverd op de rioolwaterzuiveringsinstallatie dalen deze kosten zeer sterk naar een niveau van 0,05 euro/m3. Dit is vooral het gevolg van het benutten van


17

zvisionair

“De ondergrond de ba(a)s(is)!”

Inzender: Syncera GeoData B.V. Dr. Stolteweg 54a 8025 AX ZWOLLE

Contactpersoon: Drs. Tjeerd P.F. Koopmans T (038) 750 707 0 E [email protected]

Thema’s: Grondwater

1 Samenvatting Inzicht in (de complexiteit van) de opbouw van de ondergrond is de basis voor de oplossing van de Zwolse grondwaterproblematiek. De ondergrond kan vanuit de opbouw en complexiteit ervan worden ingedeeld in gelijkwaardige compartimenten. Hierbinnen is de beheersbaarheid en slaagkans van een sanering afhankelijk van de voorspelbaarheid van het gedrag van de grondwaterverontreiniging en dus van het inzicht in de opbouw van de ondergrond. De wijze van onderzoek en sanering, de met een sanering te bereiken doelstelling en het gewenste gebruik van de ondergrond voor verschillende doeleinden (zoals warmte/koude-opslag, waterwinning, etc.) kunnen op

deze manier juist worden afgestemd op de kansen en beperkingen die de ondergrond biedt. Inzicht in de ondergrond en in de ligging van bodemen grondwaterverontreinigingen is echter wel een van de belangrijkste vereisten is om de grondwaterproblematiek op deze manier aan te kunnen pakken. Men zal dit dus eerst ‘de baas’ moeten zijn, voordat het als basis kan dienen bij de aanpak van de grondwaterverontreinigingen.

2 “De ondergrond de ba(a)s(is)!”

2.1 De Zwolse ondergrond en haar verontreinigingen De opbouw van de ondergrond van Zwolle is zeer complex. Zwolle ligt op de noordoostelijke punt van een stuwwal waarin op verschillende plekken zogenaamde stuwschubben voorkomen. De stuwwal met stuwschubben is ontstaan doordat het ijs er in de voorlaatste ijstijd tegelijkertijd vanuit het noorden zuidoosten tegenaan drukte. In de ondergrond bevinden zich daardoor glijlagen: leem- of kleilaagjes die vanuit diepere pakketten omhoog zijn meegekomen en tijdens de opstuwing Figuur 1: Schematische weergave van de stuwschubben in de Zwolse ondergrond (links), de stuwrichting van het ijs (lichtblauwe pijals een soort glijmiddel len) en de langs- en afstromingsrichting van het grondwater (zwarte pijlen). In de zuidwestelijke hoek bevindt zich het meer homogehebben gewerkt. De ne deel van de stuwwal, terwijl ten oosten en noorden van de getekende stuwschubben waarschijnlijk nog veel meer schubben in de ligging van de stuwondergrond voorkomen. In beide figuren is de grondwaterwinning in het Engelse Werk weergegeven met een blauwe stip en de verontreiniging onder het NS-emplacement met een rode stip. schubben en de glij-

eervolle vermelding categorie visie 18

zvisionair

laagjes is veelal onbekend. Soms zijn de laagjes namelijk maar enkele centimeters dik. Wel is bekend dat de stuwschubben vooral in het noorden en oosten in de ondergrond van Zwolle voorkomen. In het zuidwesten is de stuwwal homogener van samenstelling (zie figuur 1). Deze tweedeling in de Zwolse ondergrond is erg belangrijk voor de grondwaterstromen en de mogelijke verplaatsing van de (grondwater)verontreinigingen. De aanwezigheid van slecht doorlatende kleilaagjes kan namelijk tot zeer onverwachte stromingspatronen leiden en het grondwater zelfs ‘kanaliseren’. Verontreinigingen kunnen zich hierdoor in zeer onverwachte richtingen en met zeer wisselende snelheden verplaatsen. Dit lijkt momenteel bijvoorbeeld onder het NS-emplacement te gebeuren. Binnen het complexe, geschubde, deel van de Zwolse ondergrond komen meer en minder verstoorde gedeelten voor. Van sommige gebieden is, dankzij bijvoorbeeld diepe boringen, bekend dat de bodem relatief homogeen is en dat er nauwelijks kleilaagjes voorkomen. De bodem vertoont hier een relatief ongestoord grondwatergedrag. Van andere gebieden is juist bekend dat er in de ondergrond veel stuwschubben en klei- en leemlagen voorkomen. Gecombineerd met de ligging van bodemen grondwaterverontreinigingen kunnen we de ondergrond van Zwolle nu in drie compartimenten indelen: 1. Verontreinigingen in het niet-complexe gebied. Hier is het gedrag van een verontreiniging goed te voorspellen en zijn de (financiële) risico’s van een mogelijke aanpak beheersbaar. Afhankelijk van de ernst en de urgentie enerzijds, en het gebruik van de ondergrond ter plaatse anderzijds kan worden gekozen voor monitoring, isolatie of sanering; 2. Verontreinigingen gelegen in een complex gebied waarbij de ondergrond in combinatie met het gebruik ervan juist kansen biedt om de verontreiniging aan te pakken (zie 2.2). 3. Verontreinigingen gelegen in een zo complex gebied, dat het gedrag van de verontreiniging onmogelijk te voorspellen is. De aanpak van deze verontreinigingen is vanwege de onbeheersbare risico’s niet mogelijk en veelal financieel onhaalbaar. Inzicht in de ondergrond en in de ligging van bodemen grondwaterverontreinigingen is een van de belangrijkste vereisten is om de grondwaterproblematiek aan te kunnen pakken. 2.2 Gebruik van onder- en bovengrond De ondergrond is bruikbaar voor zeer verschillende doeleinden. Het voor Zwolle belangrijkste gebruik is drinkwaterwinning (bijvoorbeeld in het zuidwesten in het Engelse Werk). In de toekomst valt echter ook te denken aan de winning van grijs water, warmte/koude-opslag, ondergronds bouwen, etc. Belangrijk bij het gebruik van de ondergrond is dat dit op een manier gebeurt die past bij

de (complexe) opbouw van de ondergrond en rekening houdt met de aanwezigheid van verontreinigingen. Drinkwaterwinning Winning van drinkwater vindt nu onder andere plaats bij het Engelse Werk, uit het minder complexe deel van de Zwolse ondergrond (zie figuur 1). Deze winning wordt bedreigd door de grote grondwaterverontreiniging onder het NS-emplacement die zich, zoals verwacht kan worden op basis van het ondergrondmodel, verplaatst in zuidwestelijke en oostelijke richting (zie eveneens figuur 1). Verplaatsing van de winning naar de westoever van de IJssel zal op de lange duur weinig uithalen omdat de verontreiniging zelf waarschijnlijk ook in die richting beweegt. Een mogelijke oplossing om waterwinning op het Engelse Werk door te kunnen laten gaan is de winning van zogenaamd ‘Ecowater’. Daarbij wordt verontreinigd water gewonnen dat extra gezuiverd wordt en hierna als drinkwater of als grijs water kan worden gebruikt. Vanwege de bijdrage aan de grondwatersanering en doordat hierdoor minder schoon drinkwater nodig is, kan dit water, net als groene stroom het predikaat ‘Eco’ krijgen. Deze combinatie van waterwinning met grondwatersanering is niet alleen toepasbaar bij de bestaande waterwinning in het Engelse Werk, maar kan ook op andere plekken in Zwolle worden toegepast door op een slimme plaats verontreinigd grondwater aan de ondergrond te onttrekken. In het meer complexe deel van de Zwolse ondergrond vraagt dit echter wel om een nauwkeurig inzicht in de ondergrond. Het water moet namelijk juist daar worden onttrokken waar het door de aanwezigheid van stuwschubben naartoe geleid wordt. Overige waterwinning en warmte/koude-opslag De combinatie van waterwinning met de aanpak van sanering is voor veel meer doeleinden bruikbaar dan alleen de hierboven beschreven drinkwaterwinning. Ook bij de opslag van warmte en koude kan verontreinigd grondwater aan de ondergrond onttrokken. Vervolgens kan dit gereinigd worden en na warmteonttrekking (in de winter) of warmtetoevoeging (in de zomer) weer teruggepompt worden. In sommige gevallen kan de toegevoegde warmte zelfs gebruikt worden om bodemsanering via biologische afbraak te versnellen. Hiervoor heeft het bedrijf P&J Milieuservices uit Nijkerk recentelijk een systeem heeft ontwikkeld (Cobouw, 14 april 2005). Ook de onttrekking van koelwater of grondwater voor andere industriële doeleinden is met grondwatersanering te combineren. In en nabij Zwolle zijn diverse bedrijven gevestigd die zelf water onttrekken, al dan niet aan de ondergrond (zoals de IJsselcentrale in Harculo en diverse andere industriële bedrijven). Door het grondwater op een slimme plek te onttrekken kan gelijktijdig een grondwaterverontreiniging worden gesaneerd.


19

zvisionair

Ondergronds bouwen Ondergronds bouwen biedt de ideale mogelijkheid om bodemen grondwaterverontreinigingen aan te pakken. Door een ondergronds werk (bijvoorbeeld een parkeergarage) te plaatsen op een verontreiniging kan de sanering hiervan kosteneffectief worden uitgevoerd. Indien deze ideale situatie zich niet voordoet kan een tijdelijke grondwaterverlaging wellicht worden gecombineerd met een grondwatersanering. 2.3 Overige thema’s (techniek, financiering, maatschappij en beleid/organisatie) Door het slim toepassen van techniek om het inzicht in de complexiteit van de ondergrond te vergroten kan men de ondergrond snel de baas worden. Daarbij kan gedacht worden aan het slim zetten van diepe boringen (namelijk daar waar deze het meeste extra inzicht in de ondergrond opleveren) en het doen van seismisch onderzoek, bijvoorbeeld via een seismische survey op de Zwolse singel, het Zwarte Water of het Almelose kanaal. Dit is een relatief goedkope manier om veel extra informatie over de ondergrond te verkrijgen. Dankzij steeds beter wordende technieken zijn op deze manier ook dunne lagen in de ondergrond zichtbaar te maken. Als de ondergrond eenmaal naar complexiteit is ingedeeld kunnen meer of minder extensieve bodemen grondwatersaneringstechnieken worden ingezet om ook de verontreinigingen de baas te worden. De ontwikkeling van nieuwe technieken gericht op de Zwolse problematiek is echter niet nodig; het slim en efficiënt toepassen van bestaande technieken op basis van het inzicht in de ondergrond biedt voldoende mogelijkheden zoals het met extensieve biologische of biochemische technieken ‘opvangen’ van verontreinigingen om verdere verspreiding tegen te gaan, bijvoorbeeld langs de randen van het complexe gebied. In ondiepe en minder complexe gebieden is het goed mogelijk om traditionele bodemsaneringstechnieken toe te passen. Alleen als men de ondergrond de baas is kan op financieel gebied zo effectief mogelijk gebruiken van de beschikbare saneringsgelden gebruik worden gemaakt door ze juist voor die saneringslocatie toe te passen waar de sanering goed te doen is, of waar de sanering echt een bijdrage levert aan een verbetering van de leefomgeving. De compartimentering van de ondergrond, het gebruik van deze ondergrond en de aanwezige verontreinigingen hierin moeten samen duidelijk maken waar dit het geval is. Kortweg gaat het dus om het financieel slim en duurzaam gebruiken van de ondergrond. Specifieke financiële ideeën die voortborduren op deze aanpak kunnen zijn het afkopen van een ‘onmogelijke’ of ongewenste sanering door het verantwoordelijke bedrijf door op een andere plek een wel gewenste en technisch mogelijke sanering te financieren (vergelijk de CO2-

afkoop door het aanplanten van bos elders). Ook het iets duurder verkopen van het eerder genoemde groene ‘Ecowater’, waarbij op het milieubewustzijn van burgers en bedrijven wordt ingespeeld, past binnen de hier gepresenteerde visie. Voor een zo tot de verbeelding sprekend onderwerp als de ondergrond is het belangrijk om dit bij de Zwollenaren onder de aandacht te brengen. De meeste inwoners hebben geen idee van wat zich bevindt in de ondergrond waar ze dagelijks op wonen, werken en recreëren, en waarvan ze veel vaker gebruik maken dan ze denken (bijvoorbeeld door het gebruik van leidingwater). Om de maatschappij bij deze aanpak te betrekken zou het gebruik van het Ecodrome goede mogelijkheden bieden, bijvoorbeeld door de inrichting van een tentoonstelling over de ondergrond van Zwolle. Andere mogelijkheden bieden het eerder genoemde ‘Ecowater’ waardoor bewoners zich meer bewust kunnen worden van de grondwaterproblematiek en de complexe rol van de ondergrond bij de aanpak hiervan. Tenslotte verdient de bijzondere aanpak die in deze visie wordt voorgesteld extra maatschappelijke aandacht. Waar de overheid regelmatig het verwijt krijgt het belastinggeld van de burgers aan de verkeerde dingen uit te geven, wordt nu juist heel efficiënt, slim en duurzaam met de financiën omgegaan. De hier beschreven visie op het gebruik van de ondergrond bij de aanpak van grondwaterverontreinigingen breekt enigszins met het huidige beleid dat gericht is op het aanpakken van de bron van de verontreiniging. Aan de saneringsnoodzaak van een verontreiniging worden namelijk, naast de reeds bestaande criteria een aantal nieuwe, op de complexiteit van de ondergrond gebaseerde, afwegingen toegevoegd: • hoe groot is kans op succes, gezien het inzicht in de complexe opbouw van de ondergrond? • wegen de kosten op tegen het te behalen rendement? • zijn er andere, slimme en goedkopere manieren te bedenken, bijvoorbeeld door de sanering te koppelen aan een van de vormen van ondergrondgebruik? • is er, gezien de lokale opbouw van de ondergrond, eigenlijk wel een saneringsnoodzaak of is de verontreiniging immobiel of gemakkelijk te immobiliseren (isolatie)? 2.4 De ondergrond de baas! De aanpak van de Zwolse grondwaterproblematiek, met inzicht in en compartimentering van de ondergrond als basis, biedt op deze manier veel voordelen. Zo wordt effectief en kostenefficiënt omgegaan met saneringsgelden, wordt het gebruik van de ondergrond nuttig gecombineerd met de saneringsdoelen en wordt de maatschappij nadrukkelijk bewust gemaakt van enerzijds de complexiteit en anderzijds de bruikbaarheid en het belang van de ondergrond voor zowel het dagelijks leven als de aanpak van grondwaterverontreinigingen in Zwolle.


“De pioniers van de sanering”

Inzender: VHV architekten Veemarktweg 2K, 5223 AA ’s-Hertogenbosch

Contactpersoon: Ir Cor van Hillo T (073) 613 55 30 E [email protected]

Thema’s: grondwater, techniek, maatschappij

Inleiding Alle goede bedoelingen en resultaten ten spijt, in de publieke opinie blijft het saneren van grond en grondwater een bezigheid die bij uitstek een ingenieursactiviteit genoemd kan worden. Misschien wel inventief, en zeker niet goedkoop, maar vooral ook vrijwel onzichtbaar. Mede als gevolg hiervan is de activiteit als zodanig volstrekt onbegrijpelijk voor de gemiddelde Nederlander. Niet verwonderlijk daarom dat deze liever niet in contact komt met vuile grond en vuil grondwater, en dat de constatering van vervuiling in zijn omgeving leidt tot paniek. Maar omdat ruimte in Nederland beperkt is, ontkomen wij er niet aan om de gesaneerde grond te gebruiken, voor wonen, recreatie of industrie. Het is duidelijk dat als een vuile bodem in de beeldvorming als zeer negatief beoordeeld wordt, dat er dan vooral gezocht moet worden naar de positieve effecten, omdat die dit beeld kunnen nuanceren, of corrigeren. Daarbij hoef je je dan weer niet noodzakelijk op het saneren zelf te richten, maar juist ook op de zaken die daar omheen plaatsvinden. Mijn voorstel is daarom om, voor een vrij arbitrair gekozen maar in Zwolle bruikbaar saneringssysteem, te zoeken naar alle bijkomende mogelijke voordelen die de sanering zou kunnen bieden. Dit zou moeten gebeuren in breed opgezette projectteams, maar in het kader van de prijsvraag heb ik me slechts gericht op mijn eigen discipline. Deze aanpak zou er uiteindelijk toe moeten leiden dat • tegenover de negatieve beeldvorming iets positiefs geplaatst kan worden

• Zwolle aan haar bewoners zichtbaar duidelijk maakt dat er hard gewerkt wordt aan het verbeteren van de bodem • mensen willen wonen op de plaatsen die gesaneerd worden.

Voorstel Als startpunt neem ik een plan voor de grondwatersanering in Zwolle, dat bijvoorbeeld gebruik maakt van ijzerschermen, en dat grondwater onttrekt voor reiniging. Onderstaand plan is gebaseerd op een onttrekking van 100.000m3 grondwater per jaar. De ijzerschermen die naast hun functie voor de sanering ook een zeer grote draagkracht hebben, zouden ook gebruikt kunnen worden als funderingen van zeer lichte woningen.

Het grondwater dat voor de sanering onttrokken wordt, wordt in onze optiek niet alleen als vervuild beschouwd, maar vooral ook als drager van warmte. De warmte willen wij met behulp van een warmtepomp winnen voor verwarming van de woningen, volgens onderstaand schema. Door de lage temperatuur van het grondwater van ca. 10°C kan het in de zomer gebruikt worden voor koeling.


21

zvisionair

Door goede keuzes te maken in stedenbouwkundig en architectonisch opzicht, kunnen de woningen uitgroeien tot het symbool voor de integrale aanpak die de gemeente voorstaat. De nieuwe bewoners tenslotte worden, als pioniers van de sanering, beloond met gratis verwarming en koeling.

Op basis van onderstaande globale berekening valt te concluderen dat er minimaal 8 kleine woningen daarmee te verwarmen of te koelen zijn, maar bij gelijktijdige gebruikmaking van geavanceerde luchtverwarming met warmteterugwinning kan dit aantal bijna verdubbelen. Grondwateronttrekking V = 100.000 m3/jaar = 275 m3/dag Te onttrekken warmte per dag ∆Q = m.c.∆T = 6,93 x 106 kJ Vermogen P = ca. 80 kW Wij stellen voor om kleine woningen, gebaseerd op een standaard 40-voets zeecontainer te maken, volgens onderstaande plattegrond. Daarmee kan de gemeente tegemoet gekomen aan de heersende woningnood onder jongeren en studenten. Omdat de sanering als een tijdelijke en eindige ingreep wordt beschouwd, zijn deze woningen eveneens van tijdelijke aard, en zullen daarom gebouwd worden onder een tijdelijke bouwvergunning. Dit is vijf jaar, eenmalig te verlengen met nog eens vijf jaar. Als de sanering afgerond is, verhuizen de woningen mee naar een volgende te saneren plek. De woningen kunnen overal geplaatst worden, zelfs op vuile bodem omdat er geen contact met de grond is.


zvisionair

“In SITU microbiële waterzuiveringsinstallatie”

Inzender: Dave Rensman Werkzaam bij Lybrae Consultants, MDRE

Guido Gezellestraat 10 6136 HX Sittard

T (046) 458 87 45 E [email protected] Deelneming aan deze prijsvraag is op persoonlijk initiatief.

Thema: Techniek

Samenvatting Door het inventariseren van geschikte afvalstromen binnen een bepaald gebied en deze vervolgens te injecteren, tezamen met een compleet microbieel ecosysteem inclusief geschikt erfelijk materiaal, wordt het door gestimuleerde natuurlijke recombinantie mogelijk gemaakt de omvang van de verontreinigingspluim(en) in de tijd te verminderen met als uiteindelijk doel totale afbraak van de in het grondwater aanwezige verontreinigingen. Door het in situ verwerken van geschikte afvalstromen kan met het bedrijfsleven een win win situatie gecreëerd worden, waardoor het saneren van het grondwater een extra stimulans krijgt. De wijze van werken is gebiedsgericht, gefaseerd in de tijd en de focus is gericht op het daadwerkelijk opruimen tegen minimale kosten. In veel grote steden en in industriegebieden in Nederland is sprake van een complexe verontreinigingssituatie van het grondwater. Zowel het ondiepe, middeldiepe als diepe grondwater zijn veelal over grote oppervlakten verontreinigd. Het grondwater is vaak met verschillende stoffen afkomstig van verschillende bronnen verontreinigd. Van veel bronnen zijn de veroorzakers bekend. Aangezien de vlekken elkaar veelal overlappen is het aandeel van de veroorzakers vaak niet in detail te bepalen. Een complicerende factor is dat de verontreinigingsvlekken elkaar veelal beïnvloeden. De grootte van de totale verontreinigingssituatie is van dien aard dat de algemeen heersende mening is dat grootschalige grondwaterverontreinigingen niet kosteneffectief in een kort tijdsbestek afgebroken dan wel verwijderd kunnen worden. Tot op heden is de aanpak gevalsgericht geweest. Met de aanpak tot op heden zijn de aangetoonde grondwaterverontreinigingen slechts voor een gering deel gesaneerd en

met de huidige wijze van benaderen en financieren niet op afzienbare termijn op te saneren. De huidige Wbb is geheel gevalsgericht georiënteerd. Dit geldt ook voor de wijzigingen van de Wbb die thans in procedure zijn. Gebiedsgericht beheer van ernstig verontreinigd grondwater komt de laatste tijd, binnen de bodemsector, steeds meer naar voren als een serieus alternatief in plaats van of in aanvulling op het beheer van individuele gevallen van grondwaterverontreiniging. In het consortium HGb wordt gewekt aan de vragen die betrekking hebben op de relaties tussen het gevals- of locatiegerichte beheer van de bovengrond (bronlocaties) en het gebiedsgerichte beheer van de ondergrond (pluimen). Deze vragen zijn in het bijzonder gericht om op organisatorisch, financieel en juridisch vlak tot werkbare oplossingen te komen. Mijn focus is om tot een daadwerkelijke aanpak van de grondwaterverontreinigingen te komen. Niet alleen beheren maar opruimen zal dan ook het motto van dit stuk zijn. Natuurlijke afbraak, gestimuleerde natuurlijke afbraak en de bodem als reactorvat zijn termen die eenieder die actief is in bodemland onderhand kent. Mijns inziens is daar veel meer uit te halen dan wat nu gebruikelijk is. Het stimuleren betreft vrijwel altijd slechts een gedeelte van het microbieel ecosysteem, waardoor limitaties blijven bestaan en afbraak van de verontreinigende stoffen niet of in onvoldoende mate plaatsvindt. Mijns inziens is een veel uitgebreidere stimulatie noodzakelijk waarbij gebruik gemaakt wordt van het intelligent, met geschikte stoffen verder verontreinigen van het grondwater. Hierdoor wor-

overige inzendingen categorie visie Prijsvraag grondwater Zwolle

23

zvisionair

den bestaande verontreinigingen (de focus is hier gericht op organische verontreinigingen. Voor een combinatie met anorganische verontreinigingen dienen extra maatregelen te worden genomen zoals bijvoorbeeld op een daarvoor geschikte plaats het microbieel neerslaan van metalen als metaalsulfiden) afgebroken en er vindt slechts een geringe verhoging van de hoeveelheid organisch materiaal in de bodem plaats. De door mij voor te stellen aanpak bestaat uit drie hoofdonderdelen: 1 superponeren van een microbieel ecosysteem; 2 in situ recombinantie; 3 in situ waterzuiveringsinstallatie.

1 Superponeren van een microbieel ecosysteem In situ saneren met micro-organismen is soms succesvol en soms minder succesvol. De exacte redenen daarvoor blijven vaak onduidelijk. Een veel gemaakte fout is het denken in enkelvoudige systemen, zo van micro-organisme X met reactie Y ruimt probleem Z op. Als je je pantoffels aantrekt dan ben je nog niet ontspannen daar is meer voor nodig. Waar je ook in de natuur gaat kijken dan zie je dat complexe microbiële ecosystemen aan het werk zijn. Kijk naar een composthoop waar ook in de tijd die nodig is voor het proces van compostering diverse op elkaar volgende populaties actief zijn of kijk naar het menselijk spijsverteringsstelsel waar een populatie van 400 tot 500 verschillende stammen zijn rol in de afbraak speelt. Bacteriën hebben een enorm groeipotentieel. Als je een reageerbuis met bacteriën neemt en je geeft ze alles wat ze nodig hebben voor optimale groei dan wordt door de korte verdubbelingstijd theoretisch in acht dagen tijd de totale massa van de aarde bereikt. Gelukkig zijn er beperkende factoren die de groei binnen proporties houden. Deze limitaties zijn er ook de oorzaak van dat er in veel situaties minder afbraak plaats vindt dan gewenst en het proces van afbraak zelfs stopt. Als we de aard van die limitaties nader gaan bekijken dan zien we dat bacteriën in hoofdzaak zijn opgebouwd uit de elementen CHNOP (koolstof, waterstof, stikstof, zuurstof en fosfor) en een groot aantal sporenelementen. Bij het stimuleren van natuurlijke afbraak dient naast het toevoegen van macronutriënten zoals een geschikte koolstof-, stikstof- en fosforbron eveneens aandacht te zijn voor het toevoegen van micronutriënten. Veel afbraakreacties geschieden door middel van de werking van enzymen. De enzymen zijn gecodeerd op het erfelijk materiaal (DNA of RNA). Enzymen zijn zeer efficiënte katalysators en zeer substraat- en reactiespecifiek. Een groot aantal enzymen hebben in een niet eiwitachtig gedeelte een anorganisch ion (metaalion) de zogenoemde cofactor. Zijn er voor bepaalde afbraakreacties onvoldoende noodzakelijke

metaalionen (bijvoorbeeld calcium, ijzer, magnesium, koper enz.) of zijn deze niet in de juiste vorm aanwezig, dan vinden noodzakelijke afbraakreacties niet plaats en is er sprake van een nutriëntlimitatie. Micronutriëntlimitaties worden vaak over het hoofd gezien maar ze zijn wel essentieel voor een succesvolle microbiële in situ sanering. Door het superponeren van een microbieel ecosysteem (macro- en micronutriënten en een complexe microbiële populatie zie onder ad.2) wordt het succesvol saneren met micro-organismen sterk vergroot. Andere belangrijke fysische en chemische factoren zoals temperatuur, redoxpotentiaal, pH, (an)aerobiosis, grondsamenstellingen, grondsoorten, doorlatendheid, geohydrologische situatie, grondwaterstromingsrichting(en) etc. blijven hier onbesproken maar vormen vanzelfsprekend wel een essentieel onderdeel van de voorgestelde aanpak.

2 In situ recombinantie Micro-organismen worden meestal vanuit ons gezichtspunt als mens, wij blijven ons hele leven (als het goed gaat) dezelfde persoon, als zijnde statisch bekeken. Leven en dood zijn echter voor bacteriën geheel anders geregeld. Als de omstandigheden gunstig zijn delen ze zich (klonen) en zijn zij twee, of één? De genetische variabiliteit is ook enorm deze is alleen al bijvoorbeeld binnen het geslacht Bacillus groter dan voor alle soorten gewervelde dieren (mensen, zoogdieren, reptielen, amfibieën, vogels en vissen) bij elkaar. De mogelijkheden voor genetische verandering zijn voor bodembacteriën dan ook zeer groot. Bacteriën hebben weinig genen, 1.000 - 1.500 waarvan er weinig onderdrukt zijn. Dit betekent dat nagenoeg al het erfelijk materiaal gebruikt wordt. Eukaryoten (mensen, planten en dieren) daarentegen bezitten veel genen 200.000 - 3.000.000, waarvan maar 4 - 6% actief zijn. Een bacterie heeft voor de noodzakelijke functies die hij moet verrichten om te overleven een kleine hoeveelheid erfelijk materiaal en is van uitwisseling afhankelijk om specifieke functies (reacties) te vervullen. Het bacteriële DNA bestaat voor 1- 6% uit plasmiden en of profagen. Dit kan uitgewisseld worden met andere bacteriën. Verschillende "soorten" gaan bijvoorbeeld tegen elkaar aanliggen en wisselen genetisch materiaal uit, hetgeen wij alleen door geslachtsverkeer doen. Ook kan los DNA naar binnen worden gehaald en in het eigen erfelijk materiaal worden ingebouwd. Er zijn een groot aantal processen zoals conjugatie, transfectie, transformatie, transductie en lysogenisatie waarmee erfelijk materiaal door natuurlijke recombinantie van eigenaar verwisselt. Vandaar ook dat resistentie, bijvoorbeeld tegen antibiotica en pesticiden, zich zo snel kan verspreiden.

overige inzendingen categorie visie 24

zvisionair

Je kan de volgende vergelijking maken waarbij je bacteriepopulatie X beschouwd als zijnde een chemisch complex, bijvoorbeeld het DSM-complex te Sittard-Geleen maar dan gecompliceerder en immer foutloos werkend. Deze bacteriepopulatie X is als een perfect werkende chemische fabriek, die ook nog eens zichzelf vermeerderd, die duizenden reacties met zeer hoge snelheid met een rendement van bijna 100% precies de juiste hoeveelheden en soorten moleculen produceert die nodig zijn voor zijn onderhoud, groei en reproductie. Door sterk veranderde economische omstandigheden ben je noodgedwongen om het DSM-complex om te bouwen tot het Shell-Pernis complex. Dit betekent afbraak van bestaande fabrieken en opbouw van nieuwe installaties. Een bacteriepopulatie kan zich razendsnel ombouwen. Indien alle macro- en micronutriënten aanwezig zijn en de juiste erfelijke informatie beschikbaar is dan vindt door natuurlijke recombinantie een ombouw van de populatie plaats waarmee met andere grondstoffen met wederom een rendement van bijna 100% precies de juiste hoeveelheden en soorten moleculen produceert die nodig zijn voor het onderhoud, groei en reproductie van de nieuwe populatie. De aanpak van het aanbieden van alle noodzakelijke componenten, inclusief erfelijk materiaal, van een microbieel ecosysteem en middels natuurlijke recombinantie te werken heeft verreweg de voorkeur boven het door de mens construeren van genetisch gemanipuleerde organismen (ggo). De belangrijkste reden is dat de complexiteit van een dusdanige orde is dat een aanpak binnen een complex ecosysteem (combineren van ontelbare mogelijkheden) een veel grotere kans van slagen heeft.

3 In situ waterzuiveringsinstallatie Een verontreinigingsvlek ontstaat bij een bron en loopt uit in een pluim. De pluim wordt groter totdat de aanvoer van verontreinigende stoffen nagenoeg gelijk is aan de afbraak van verontreinigende stoffen. Door op daarvoor geschikte plaatsen intelligent verder te verontreinigen met daarvoor geschikte afvalstromen is het mogelijk in de verontreinigingsvlek een in situ waterzuiveringsinstallatie te creëren die het grondwater reinigt met wat organisch materiaal als restproduct. Door deze wijze van aanpak ontstaan schone “gaten” in de verontreinigingsvlek die in stroomafwaartse richting verder groeien. Door de injecteringsplaatsen in de tijd al naar gelang de resultaten te variëren kan zo optimaal als mogelijk verder gesaneerd worden. Ook voor het bedrijfsleven ontstaat een zogenoemde win win situatie. Afvalstromen waar men vaak veel geld aan kwijt is om deze te reinigen kunnen ingezet worden in deze in situ bioreactor. Als voorbeeld kan men denken aan een friswarenindustrie waar frisdrank gebotteld wordt. Regelmatig komt het voor dat er een foute batch is (bij-

voorbeeld een te lage concentratie frisdrank) die in een reguliere rioolwaterzuiveringsinrichting tegen hoge kosten (veel vervuilingseenheden) verwerkt dient te worden. Ook geschikte stromen van bijvoorbeeld een rioolwaterzuiveringsinstallatie kunnen voor injectering in aanmerking komen. Men dient met deze wijze van aanpak zorgvuldig te inventariseren, waarbij het bedrijfsleven passende afvalstromen kan aanbieden die met een grote mate van zorgvuldigheid op geschiktheid beoordeeld dienen te worden. Men kan op de wijze van het inventariseren en opstellen van een milieuzorgsysteem de geschikte stromen binnen een bepaald gebied in kaart brengen. Door middel van een plan van aanpak en een protocol waarin de wijze van aanpak wordt beschreven kunnen het discontinu in de tijd vrijkomen van de afvalstoffen worden ingepast. Het saneren wordt in de tijd aangepast op het beschikbaar komen van geschikte afvalstromen. Microbiële in situ waterzuivering met natuurlijke recombinantie en het superponeren van een microbieel ecosysteem komt er op neer de meest optimale omstandigheden te creëren voor micro-organismen. Door het gebruik van voor deze taak nuttige afvalstromen ontstaat een win win situatie met het bedrijfsleven en kan op de meest kosteneffectieve wijze daadwerkelijk gesaneerd worden. Voor het implementeren van het bovengenoemde systeem zijn een aantal bedreigingen aanwezig voornamelijk in de vorm van Europese weten regelgeving zoals de Nitraatrichtlijn, de Kaderrichtlijn water en de Grondwaterrichtlijn. Een voorbeeld is het infiltreren van grondwater door de waterleidingbedrijven, hetgeen in het eerste ontwerp is verboden en wat nu na intensief lobbyen wellicht wel mogelijk gaat worden.


25

zvisionair

“Vloeiende composities ”

Inzenders: SOM onderwijs- en milieuprojecten Postbus 1575 6501 BN Nijmegen

Tauw bv Postbus 133 7400 AC Deventer

Jep ontwerpbureau Quellijnstraat 70-2 1072 XW Amsterdam

Contactpersoon: Dr. ir M. Hinsenveld T (024) 378 92 06 E [email protected]

Thema’s: Beleid en organisatie/maatschappij

Samenvatting Zwolle wil beleid ontwikkelen voor het Stedelijk Grondwater. Grondwater in al zijn aspecten is een veel-

koppig onderwerp. Aandacht voor verontreiniging gaat hand in hand me aandacht voor de waarde van het grondwater voor drinkwater, oppervlaktewater en voor het groen in de stad. Het gaat dan ook al snel over duurzaamheid, een actueel onderwerp met morele en historische connotaties. Grondwater heeft naast technische dus vooral veel maatschappelijk aspecten. Het is niet voor niets dat er nog geen uitgewerkt beleid voor stedelijk grondwater bestaat. Technische oplossingen voor het omgaan met grondwater en grondwaterverontreinigingen zijn er wel. Daar zit niet de grootste puzzel. Het is in dit stadium van de beleidsontwikkeling vooral van belang de situatie m.b.t. het grondwater op een juiste manier te problematiseren of, anders gezegd, op een juiste manier de kansen te zien.


zvisionair

In dit voorstel wordt het maken van beleid gezien als een leerproces waarvoor samen met de kinderen en volwassenen van Zwolle een aanzet wordt gegeven. Het aanstellen van een groep die het beleid gaat maken, naast les- en voorlichtingsmateriaal, dwingt tot helderheid. Met de spelende mens in ons achterhoofd wil dit voorstel inspireren om daar mee aan de slag te gaan.

Beleid stedelijk grondwater; is dat er nog niet dan? Beleid maken voor het stedelijk grondwater in Zwolle is niet zo eenvoudig. Kijk alleen maar eens naar de verontreiniging. In eerste instantie zou je niet wakker moeten liggen van een grondwaterverontreiniging op 50 meter onder de grond. Bovendien zijn de stoffen organisch en spoelen uit of worden uiteindelijk wel afgebroken. Soms is het duidelijk dat er op korte termijn gesaneerd moet worden, maar dan nog kan gewacht worden of overwegen we slechts een deel te saneren. Maar dan is de vraag waar en wanneer een sanering voldoende is. Het bestaande beleidskader geeft voor een beslissing weinig handvatten en voor een stedelijke aanpak van grondwaterverontreiniging is in het geheel nog geen beleid. De gemeente Zwolle gaat dat beleid organiseren. Een vooruitstrevend en dapper besluit.

Beleidsvorming; wat wilt u precies? Grondwater heeft veel waarde. Het wordt gewonnen voor drinkwater, opgepompt voor fonteinen en het is essentieel voor het groen in de stad. Grondwater moet gebruikt en beschermd worden, dat is wel duidelijk. Maar wat is nu het beleidsprobleem? Eigenlijk weten we dat niet goed. En daar zit de uitdaging. De oplossingen komen er wel als we weten wat we willen. Maar dan moeten we wel aan veel aspecten aandacht geven. Niet alleen grondwater als fysisch chemisch systeem bekijken, maar ook rekening houden met sociale, economische, psychische en zelfs historische aspecten. Daarbij trekt het onderwerp ook nog eens morele gedachten vanuit duurzaamheid en rentmeesterschap naar zich toe. Kortom, stedelijk grondwater vraagt om afwegingen die niet alleen achter een bureau, maar met burgers, groeperingen, bedrijven, e.a. moeten worden afgetast.

Met de benen op de grond; beam me up Scotty! Wie eens een

beleidsvergadering heeft meegemaakt, weet dat hij eerst een soort inburgeringcursus moet volgen. Beleidsmakers en experts praten in een voor een leek volslagen onbegrijpelijke taal. Het is geweldig om te zien hoe in de loop van de tijd het probleem zich langzaam losgeweekt van de realiteit en opnieuw materialiseert binnen de muren van de Gemeente. Hierbij komen gebruiker steeds meer op afstand of worden zelfs geheel losgelaten. In Japan doet men dat anders. Daar is de eerste vraag: “waar is het probleem?” Dan gaan we daar eerst naar toe en dan praten we daar verder. Gemba noemen ze dat. Dat gaan we in Zwolle ook doen.

Een beleidsgroep; maar dan wel iets te zeggen hebben! Er wordt een groep geformeerd die het beleid gaat vormgeven. Hierbij wordt zorgvuldig gekeken naar de samenstelling. In de groep hebben die mensen zitting die het beleid kunnen maken: een aantal beleidsmakers, een specialist, een bedrijvenman, een geïnteresseerde burger van Zwolle, etc. Geen mensen met petten, maar mensen met maar één doel: gedragen beleid maken. Het is belangrijk dat de groep het beleid krijgt gedelegeerd met doelen en randvoorwaarden. Aan het eind van het jaar van het grondwater (2006), presenteert de groep het nieuwe Grondwaterbeleid van de gemeente met de woorden van Frank Visser: “dit is het beleid en daar zult u het mee moeten doen”. Tip aan de Gemeente: bereidt dit goed voor en vaardig uw beste mensen af.

Communicatie en beleid; leg dat maar eens uit! Om te beginnen gaat de groep onder begeleiding aan de slag met les- en voorlichtingsmateriaal om de situatie duidelijk te maken. Dit geeft een status quo aan het onderwerp voor een ieder die er over wil nadenken. Compleetheid is gewenst, maar wel teruggebracht tot hapklare brokken. Wie kinderen heeft, weet hoe kindervragen je dwingen tot helderheid en eenvoud. We zetten dus vooral in op uitleg aan kinderen. Op dat niveau komt de communicatie pas echt tot stand. Parallel daaraan wordt het beleid ontwikkeld. Er zijn vele manieren om deze eerste fase te doorlopen. We kunnen denken aan: • Themapark het Engelse Werk. Het park het Engelse Werk laat mensen kennis maken met de waarde van (schoon) grondwater. Hier wordt drinkwater gewonnen. Hier kun je zien dat grondwater een grote invloed heeft op de natuur. Ook is er een relatie tussen grondwater


27

zvisionair

en water in het park en met de IJssel die vanuit het park te zien is. Vragen te over om kinderen te interesseren. Weet je waar het Engelse Werk eigenlijk voor dient? En bij de fabriek van Vitens: weet je wat hier gemaakt wordt? • Expositie in het Ecodrome. Bezoekers maken kennis met het water onder de grond. Wat is grondwater precies? Hoe ontstaat grondwaterverontreiniging? Wat kun je ertegen doen? Schoolklassen van lagere scholen kunnen proefjes doen. De waterkwaliteit meten. Modellen bouwen met grind, zand en klei, etc. • Lessen voor jong en oud. Lagere scholen en het voortgezet onderwijs krijgen spannend lesmateriaal. Volwassenen kunnen een serie colleges volgen. In de lessen komen de thema’s uit het museum terug, maar ook gebiedsgerichte bodemkwaliteit, duurzaamheid, lokale oplossingen, etc, • De denktank. Een locatie waar mensen die zich via een sollicitatie hebben opgegeven om mee te denken bijeen kunnen komen en waar vergaderingen en bijeenkomsten over water worden gehouden. Hier zal de

Gemeente de thema’s en de voortgang van het beleid voortdurend over het voetlicht brengen. Geregeld worden hier middagen en avonden gehouden waarin we in gesprek komen over keuzes ten aanzien van grondwater. • Grondwaterbubbelbad - Een toegankelijke website over grondwater met uitleg en materiaal om te downloaden. Er is een mogelijkheid om vragen te stellen aan specialisten en aan elkaar. Je kunt er chatten over grondwater.

Fasering?; leg het doel maar vast! Het is duidelijk dat het gehele traject goed in het gemeentelijke apparaat moet worden ingebed. Er is goed voorwerk nodig om een dergelijk project van de grond te krijgen. Over planning kunnen we daarom nog niet zo heel veel zeggen. Wat de Gemeente kan zeggen is dat er eind 2006 een beleid Stedelijk Grondwater wordt opgeleverd. Dat is weliswaar geen mens op de maan, maar door zijn complexiteit uitdagend genoeg. In schema, stellen we ons het volgende voor.


zvisionair

“De bodem van Zwolle als natuurlijk reactievat”

Inzender: Bioclear b.v. Postbus 2262 9704 CG GRONINGEN

Contactpersoon: de heer P. Appeldoorn T (050) 571 84 55 M [email protected]

Thema’s: Beleid en Organisatie / Water en Ondergrond / Financiering / Maatschappij

Samenvating De bodem van Zwolle bevat veel pluimen met verschillende verontreinigingen, soms tot op grote diepte. De situatie is complex, vergt veel onderzoek en prioritering is moeilijk. Als de gehele bodem onder Zwolle wordt gebruikt als natuurlijke reactievat, wordt optimaal gebruik gemaakt van tijd en ruimte om de bodemproblemen op te lossen. In het natuurlijke reactievat worden maatschappelijke ontwikkelingen en maatschappelijke problemen geïntegreerd. Alle participanten in het reactievat, vervuilers, de drinkwaterproducent, de gemeente Zwolle, het waterschap en de inwoners van Zwolle hebben elk hun bijdrage. Het resultaat is een schonere bodem, een duurzame drinkwaterwinning, nieuwe natuurgebieden met recreatiemogelijkheden, eenvoudiger bodemonderzoeken en controle, droge voeten voor de burgers en mogelijkheden voor koude/warmte opslag. Met een integrale benadering wordt een positieve trend ingezet: een algehele verbetering van de conditie van de bodem.

en ruimte kan worden gebruikt. Een extensieve aanpak van bodemverontreinigingen, gekoppeld aan maatschappelijke ontwikkelingen zoals behoefte aan recreatieruimte en natuurgebieden en maatschappelijke problemen zoals overlast van grondwater. Kortom, een grootschalige oplossing van de bodemverontreiniging geïntegreerd met belangrijke maatschappelijke elementen. 1.2 Zwolle als natuurlijk reactievat Een extensieve aanpak van grondwaterverontreiniging, door optimaal gebruik te maken van natuurlijke afbraakprocessen, betekent dat er tijd nodig is. Als er tijd genoeg is, breken uiteindelijk de meeste verontreinigingen af, hoe langzaam die afbraak ook is. Tijd betekent bij bodemsaneringen ook ruimte. Het grondwater met de verontreiniging verplaatst zich immers. De maximale ruimte die Zwolle heeft is de ruimte binnen de stadsgrenzen. Door deze te gebruiken, wordt optimaal

1 De probleemschets en de visie 1.1 Probleemschets De bodem van Zwolle bevat veel pluimen met verschillende grondwaterverontreinigingen. De verontreinigingen komen tot op grote diepte voor, soms tot op 100 m-mv en een aantal pluimen lopen in elkaar over. De situatie is daarmee complex, vergt veel onderzoek en prioritering is moeilijk. Welk geval is het ernstigst en heeft de grootste invloed op de totale grondwaterkwaliteit onder Zwolle en de gebruiksfuncties van het grondwater (zoals drinkwaterwinning). Daarbij komt dat bodemverontreiniging in het algemeen niet hoog op de agenda staat. Het zou voor Zwolle voordelig zijn als voor bodemsaneringen meer tijd

Figuur 1. Kwaliteitsverbetering van de bodem door infiltratie, grondwaterstroming en natuurlijke afbraak


29

zvisionair

gebruik gemaakt van de tijd. Daarom: gebruik alle tijd en alle ruimte die Zwolle heeft, en laat de natuur een groot deel van het werk doen. Gebruik de hele bodem onder de stad Zwolle als natuurlijk reactievat. Accepteer dat bodem en grondwater in een stedelijk gebied voor lange tijd verontreinigd is. Ken de bodem een minimum kwaliteit toe die past bij de functie van de stad: primair wonen en werken. Zorg ervoor dat de bodem buiten het stedelijk gebied schoon is en schoon blijft en geschikt is voor de bijbehorende functies: natuur, landbouw, recreatie en bijvoorbeeld drinkwaterwinning.

2 Het systeem: grondwateronttrekking, infiltratie en drinkwaterwinning 2.1 Het principe Om optimaal gebruik te maken van de tijd en de ruimte voor natuurlijke afbraak wordt de gehele bodem onder de stad Zwolle gebruikt als natuurlijk reactievat. Het principe van het vat is niet alleen figuurlijk. Het natuurlijk reactievat is een gesloten systeem. De bodem buiten het vat wordt niet gebruikt en blijft schoon. Om hiervoor zorg te dragen moet al het grondwater dat aan de rand van het vat naar het schone buitengebied stroomt afgevangen worden. Het onttrokken grondwater wordt geïnfiltreerd en zo ontstaat een gesloten systeem (zie figuur). Met het natuurlijk reactievat worden verschillende zaken gecombineerd, zoals het verbeteren van de grondwaterkwaliteit, de drinkwaterwinning, de aanleg van natte natuur en het beperken van grondwateroverlast. In het natuurlijk reactievat ontstaat na verloop van tijd een betere grondwaterkwaliteit met op de lange termijn zicht op een geheel schone bodem onder Zwolle en een multifunctionele bodem. Een duurzame aanpak dus. Dit sluit aan bij de Europese kaderrichtlijn water, waarin is opgenomen dat de kwaliteit van watersystemen moet verbeteren.

Figuur 2. Ontwikkeling van wetlands, onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur

2.2 Grondwateronttrekking Aan de zuidwestzijde van de stad wordt bij Het Engelse Werk grondwater onttrokken voor de drinkwaterwinning. Deze grondwateronttrekking zorgt ervoor dat het grondwater onder de stad in zuidwestelijke richting stroomt en ze vangt een deel van het (verontreinigde) grondwater af. Voor een duurzame drinkwaterwinning is het noodzakelijk dat andere bronnen worden ingeschakeld of de winning op een andere manier wordt ingericht (zie ook de paragraaf over de drinkwaterwinning). De locatie en de omvang van de grondwateronttrekking zal primair gericht zijn op het afvangen van verontreinigd grondwater (handhaven van het natuurlijk reactievat) en het beperken van grondwateroverlast. Dat kan bijvoorbeeld betekenen dat de onttrekkingen bij Het Engelse Werk gehandhaafd worden of dat nieuwe grondwateronttrekkingen in de stad worden bijgeplaatst. Dit kan volledig worden toegespitst op de wensen en de mogelijkheden binnen de stad. 2.3 Infiltratie en natuurontwikkeling Het grondwater dat uit het natuurlijk reactievat wordt onttrokken moet ook weer worden toegevoegd om de rondstroom van grondwater mogelijk te maken. Het doel van het circuleren van het grondwater is het verbeteren van de grondwaterkwaliteit door gebruik te maken van natuurlijke afbraakprocessen. Kwaliteitsverbetering kan ook al plaatsvinden voordat het water het natuurlijk reactievat instroomt als gebruik wordt gemaakt van oppervlakte infiltratie in wetlands. In de wetlands kan de natuur haar gang gaan. Niet alleen door ze in te richten als natuurgebieden. Ze fungeren ook als een groot helofytenfilter waarbij als gevolg van in het filter optredende afbraakprocessen zuivering van het water plaatsvindt. Voor het creëren van wetlands zal grond rondom Zwolle moeten worden gekocht en ingericht als watergebied. Dit betekend het opofferen van landbouwgrond aan het water en het creëren van ruimte voor (grond)water en natuur. De wetlands worden onderdeel van de ecologische hoofdstructuur van de IJssel en de Vecht. Om de infiltratiecapaciteit te vergroten kunnen aanvullend infiltratieputten worden aangelegd in de diepere goeddoorlatende zandpakketten. 2.4 Kwaliteitsverbetering en eisen aan grondwaterkwaliteit Het doel is het op de lange termijn verbeteren van de grondwaterkwaliteit. Kwaliteitsverbetering van het grondwater zal ontstaan door de zuiverende werking van wetlands en als gevolg van afbraakprocessen in de bodem. Het opgepompte grondwater wordt geïnfiltreerd en uiteindelijk weer opgevangen in de onttrekkingsputten en weer geïnfiltreerd, enzovoorts. De verblijftijd van het grondwater in de bodem is daarmee oneindig lang: er is geen


zvisionair

tijdslimiet meer voor natuurlijke afbraakprocessen. Naarmate de tijd vordert, zal de gemiddelde grondwaterkwaliteit verbeteren. Met alle huidige grondwaterverontreinigingen kan een gemiddelde grondwaterkwaliteit worden vastgesteld. Een achtergrondwaarde voor de gemeente Zwolle, welke als toetsingskader kan dienen voor bodemverontreinigingen. Zeg maar een soort streefwaarde specifiek voor de gemeente Zwolle. Doordat de gemiddelde grondwaterkwaliteit verbetert, zal de achtergrondconcentratie in de loop van de tijd afnemen. 2.5 Duurzame drinkwaterwinning De drinkwaterwinning in Het Engelse Werk wordt bedreigd door grondwaterverontreiniging. In de huidige vorm kan deze niet meer blijven bestaan. De waterwinning kan worden ingepast in het natuurlijk reactievat. Bijvoorbeeld door een gedeelte van het onttrokken grondwater na zuivering te infiltreren. Zo wordt een ondergrondse zoetwaterbel gecreëerd met een watervoorraad voor Zwolle. Deze waterbel wordt geohydrologisch afgesloten van het omliggende grondwater, zodat een goede en constante kwaliteit drinkwater voor Zwolle wordt gegarandeerd. De zoetwaterbel is niet specifiek aan een locatie verbonden en kan op elke gewenste plek in of buiten het natuurlijk reactievat worden geplaatst. Zo heeft Zwolle de vrijheid daar waar ze wil een duurzame drinkwatervoorraad in de bodem aan te leggen. Er zijn ook andere mogelijkheden voor het maken van drinkwater. Bijvoorbeeld door het zuiveren van water uit de IJssel. Een eventueel tekort aan water uit de IJssel kan altijd worden aangevuld met water uit het natuurlijk reactievat. Het natuurlijk reactievat biedt voldoende ruimte om verschillende vormen van drinkwaterwinning in te passen. 2.6 Andere mogelijkheden: warmte winning en koeling In het natuurlijk reactievat worden grote hoeveelheden

Figuur 3. Iedere participant levert een bijdrage aan het natuurlijke reactievat

grondwater rondgepompt. Naast direct aan water gerelateerde voordelen, biedt het circuleren van het grondwater ook andere mogelijkheden. Zoals het winnen van warmte uit het grondwater met warmte wisselaars, voor bijvoorbeeld het verwarmen van gebouwen. Of voor het koelen van gebouwen met grondwater in de zomer.

3 Financiën 3.1 Bijdragen en kostenbesparing De vraag is natuurlijk: hoe betalen we dat. De kosten van een dergelijke systeem zijn hoog. De drinkwaterwinning moet worden verplaatst, er moet land worden aangekocht voor wetlands, er moet een infiltratiesysteem worden aangelegd, een monitoringsnetwerk en ga zo maar door. Bij de waterproblematiek zijn in ieder geval vijf partijen betrokken: de vervuilers van het grondwater, de drinkwaterproducent, de gemeente, het waterschap en de bewoners. Elk zullen een eigen bijdrage moeten leveren: een financiële bijdrage of een bijdrage in kostenbesparing. 3.2 Bijdrage vervuilers: de verdeelsleutel en een convenant De vervuiler betaalt. Een grote vervuiler betaalt meer dan een kleine vervuiler. Een belangrijke financiële bijdrage aan de integrale oplossing van de waterproblematiek zal van de vervuilers komen. Belangrijk is daarbij om tot een verdeelsleutel te komen. Welke vervuiler betaalt hoeveel? De mate waarin een verontreiniging het natuurlijk reactievat belast is afhankelijk van de totale vracht aan verontreiniging en het soort verontreiniging. Hoe groter de vracht, hoe langer het natuurlijk reactievat in stand moet worden gehouden, hoe hoger de kosten. Maar ook: hoe slechter afbreekbaar de verontreiniging, hoe groter de belasting van het natuurlijk reactievat. Het gaat dus niet alleen om de totale massa maar ook om de kritische massa. Dit is het principe waarop de verdeelsleutel kan worden gebaseerd: hoeveel massa aan verontreiniging is per locatie in de bodem terecht gekomen en hoe kritisch is deze massa. Om te zorgen dat alle vervuilende partijen meedoen, kunnen afspraken worden vastgelegd in een convenant. Met de verdeelsleutel wordt bepaald wie hoeveel betaalt. De sanering kan afgekocht worden door een eenmalige bijdrage. Als je niet meedoet, dan moet je zelf de eigen kosten voor de sanering dragen. En dan moet de bodem gesaneerd worden tot de nader vast te stellen achtergrondconcentratie van Zwolle. Aangezien door afbraakprocessen de achtergrondconcentratie steeds lager wordt, wordt naarmate de tijd vordert ook de terugsaneerwaarden voor een sanering strenger. Hoe langer je wacht, hoe meer je moet saneren. De vervuilers zijn er dus bij gebaat om snel tot actie over te gaan. 3.3 Actieve rol drinkwaterproducent De drinkwaterwinning wordt bedreigd. Zolang deze grond-


31

zvisionair

waterwinning blijft bestaan, zal (verontreinigd) grondwater uit de stad worden aangetrokken. De drinkwaterproducent moet derhalve op zoek naar nieuwe mogelijkheden voor de drinkwaterwinning, zoals bijvoorbeeld het verplaatsen van de winning of het aanbrengen van nieuwe zuiveringstechnieken of het in gebruik nemen van andere bronnen.

nieuwbouwwijken worden gebouwd op plaatsen waar de grondwaterspiegel te hoog is, moeten voorzieningen worden getroffen om droge voeten te houden. Bijvoorbeeld een snellere afvoer van regenwater of het onttrekken van grondwater. De kosten hiervoor worden onderdeel van het grote geheel of verrekend bij de aanschaf van bijvoorbeeld nieuwe percelen.

De belangen van de drinkwaterproducent bij een goede duurzame oplossing zijn groot. De vraag is: in hoeverre heeft de producent nu invloed op een wenselijke oplossingsrichting? Om een stap dichter te komen bij een duurzame oplossing, kan optimaal gebruik worden gemaakt van de kennis en creativiteit van de drinkwaterproducent door ze mede eigenaar te maken van het grondwater onder Zwolle. Zo worden ze meer direct betrokken bij het bedenken en aandragen van kosteneffectieve oplossingen.

4 Het resultaat

3.4 Eenvoudigere bodemonderzoeken en controle voor de gemeente De gemeente heeft de rol als bevoegd gezag en moet middelen vrijmaken voor het uitvoeren van onderzoek en controle van saneringen. De natuurlijk reactievat aanname is specifiek gericht op het gebruik van natuurlijke afbraakprocessen. Saneringen hoeven alleen te worden uitgevoerd voor zover deze noodzakelijk zijn voor het bovengrondse functionele gebruik (zoals het aanbrengen van een leeflaag). De controle en het onderzoek van de overheid kan eenvoudiger worden en daarmee worden kosten bespaard. Nader onderzoek moet gericht zijn op het geven van een invulling aan de verdeelsleutel. Daarbij gaat het om: hoeveel massa aan verontreiniging is op een locatie aanwezig en hoe kritisch is deze massa. Hiervoor is een nader onderzoek waarbij de verontreiniging wordt afgeperkt tot de streefwaarde niet meer noodzakelijk. Met een interventiewaarde contour wordt waarschijnlijk meer dan 90% van de vracht in kaart gebracht. Voldoende voor de verdeelsleutel. Saneringsonderzoeken richten zich alleen op de sanering van de bovengrond: welke functie krijgt het terrein en welke leeflaag hoort daarbij. Controle hiervan is eenvoudiger.

Een integrale aanpak van het grondwater, met de betrokkenheid van alle actoren heeft als resultaat een schonere bodem, een duurzame drinkwaterwinning, nieuwe natuurgebieden met recreatiemogelijkheden, eenvoudiger bodemonderzoeken en controle, droge voeten voor de burgers en mogelijkheden voor koude/warmte opslag. In de integrale aanpak wordt geaccepteerd dat bodem onder een stad voor lange tijd verontreinigd mag zijn, maar wordt ervoor zorggedragen dat de bodem buiten de stadsgrenzen schoon blijft. Met een integrale benadering wordt een positieve trend ingezet: een algehele verbetering van de conditie van de bodem.

3.5 De expertise van het Waterschap Het waterschap is verantwoordelijk voor de kwaliteit van het oppervlaktewater. Door het aanleggen van wetlands worden zij medespeler in het natuurlijk reactievat en wordt de expertise van het waterschap ingebracht. 3.6 Bijdrage van de burgers De inwoners van Zwolle willen schoon drinkwater, geen wateroverlast rond hun huis en een gezonde bodem om te leven en te wonen. Daar is een prijs aan verbonden. Als

Inzendingen overige inzendingen categorie categorie visie visie 32

zvisionair

“Structurele FEBuleuze aanpak grondwaterproblematiek Zwolle” Inzenders: SITA Remediation B.V. Postbus 1330 3600 BH Maarssen T (0346) 55 77 00 E [email protected]

Wareco Amsterdam B.V. Postbus 6 1180 AA Amstelveen T (020) 750 46 00 E [email protected]

Thema’s: Beleid en organisatie / Grondwater / Financiering / Techniek / Maatschappij

Samenvatting Visie en expertise van ingenieursbureau Wareco Amsterdam en bodemsaneringsbedrijf SITA Remediation zijn gecombineerd om de grondwaterproblematiek in

eventuele bedreiging van bodemgebruiksfuncties in de regio Zwolle worden beheerst dan wel gesaneerd.

Beschrijving Uit het SKB-onderzoek AltVAR (Allocatie van lange termijn Verantwoordelijkheden, Aansprakelijkheid en Risico) komt de gebiedsgerichte benadering voor sanering / beheersing van (rest)verontreinigd grondwater als interessante mogelijkheid naar voren. Deze optie is nu precies waar het om gaat bij de grondwaterproblematiek in Zwolle.

Zwolle structureel aan te pakken. Beide bedrijven bestaan circa 25 jaar, zijn flexibel ingesteld en gespecialiseerd in het oplossingsgericht aanpakken van grootschalige en complexe projecten. Door specifieke kennis en vaardigheden te bundelen, is een enthousiast team op het gebied van advisering en uitvoering ontstaan om aan alle thema’s inzake de grondwaterproblematiek te voldoen. De samenwerking heeft geresulteerd in een structurele FEBuleuze aanpak van de grondwaterproblematiek in Zwolle. De structurele FEBuleuze aanpak omvat het uitwerken van kosteneffectieve beheersen saneringsstrategieën, toepasbaar voor mobiele verontreinigingen in allerlei gebieden en op verschillende diepten. Als gevolg van de verspreiding uit één of meerdere bronnen kan een

De bovengenoemde benadering is verder uitgewerkt in het model regioFEB. Middels een gebiedsgerichte benadering wordt de grondwaterproblematiek van Zwolle in kaart gebracht. Door middel van modellering van de verspreiding, ondersteund door GIS-applicaties, worden de risico’s ten gevolge van de aanwezige bodemverontreiniging en de gevolgen voor de grondwaterkwaliteit in de regio in beeld gebracht (Flexibele EmissieBeheersing op regioschaal (regioFEB)). Hierbij wordt de regio ingedeeld in risicogebieden en worden voor de grondwaterkwaliteit actiewaarden vastgesteld. Daarbij worden in het drinkwaterwingebied lagere concentraties als actiewaarden gehanteerd dan in het stationsgebied. Deze regioFEB wordt gecombineerd met een structurele fysieke aanpak. Middels het doorlopen van een stroomschema worden verontreinigingsgevallen in risicogebieden ingedeeld en via een gestandaardiseerde aanpak vindt monitoring plaats al dan niet gecombineerd met beheersing of sanering. De resultaten uit het model worden geëvalueerd om


33

zvisionair

na te gaan of de gevolgde aanpak het gewenste rendement heeft behaald. Daarnaast kunnen geëvalueerde en nieuwe verontreinigingsgevallen telkens in het modelleringssysteem worden ingevoerd zodat de risico’s worden geactualiseerd. Hierbij wordt ook rekening gehouden met aspecten zoals wijziging beleid & wetgeving, bodemgesteldheid, natuurlijke afbraak, onttrekkingen, infiltraties en saneringstechnieken in de omgeving en de functie van het gebied.

worden samen met lokale omstandigheden ingevoerd in het model. Aangezien de monitoring een groot gebied betreft en gekoppeld is aan specifieke actiewaarden, kunnen risicogebieden optimaal worden gemonitoord en ontoelaatbare verspreidingen in het grondwater worden beheerst danwel gesaneerd. De daadwerkelijke aanpak leidt veelal tot reductie van verontreinigingsvracht in het grondwater, zodat ook op langere termijn hiervan wordt geprofiteerd.

De uitwerking van de structurele FEBuleuze aanpak kent zes fasen, te weten: 1. Probleemstelling; 2. Regionaal verspreidingsmodel; 3. Indeling risicogebieden met actiewaarden; 4. Opstellen actieplan; 5. Opstellen monitorings-/beheers-/saneringsplan; 6. Uitvoeren daadwerkelijke aanpak.

3 Financiering

1 Beleid en organisatie Het toepassen van de structurele FEBuleuze aanpak past uitstekend binnen de randvoorwaarden zoals deze zijn omschreven in de AltVAR-rapportage. De gebiedsgerichte aanpak is vernieuwend en wijkt af van de afzonderlijke aanpak van saneringsgevallen zoals nu gebruikelijk is. In deze aanpak worden de risico’s op regionale schaal bepaald en wordt de uiteindelijke beheers-/saneringsvariant gebaseerd op overschrijding van actiewaarden in een risicogebied en niet op basis van een urgentiebepaling per geval. Voordelen van deze aanpak liggen in het vereenvoudigen van procedures en besluitvorming door het gebruik van het model. Tevens wordt op deze wijze de grondwaterproblematiek op kosteneffectieve wijze aangepakt. Om als gemeentelijke instantie draagvlak te kunnen creëren, is het aan te bevelen een stichting op te richten met belanghebbenden zoals Provincie, VROM, Vitens, NS en Hoogheemraadschap. De stichting dient gebruik te maken van diverse deskundigen om het project succesvol te maken. Verder dient de stichting te zijn gericht op het inventariseren, taxeren en aankopen van verontreinigingsgevallen, zodat één opdrachtgever wordt gevormd om de grondwaterproblematiek integraal te kunnen aanpakken. Het is daarbij aan te bevelen om in de overeenkomst vast te leggen dat de verkopende partij verplicht wordt om binnen een bepaalde periode de grondkwaliteit te onderzoeken en indien nodig te saneren om (langdurige) uitloging naar het grondwater te voorkomen.

Getracht dient te worden om het huidige budget van de gemeente voor de grondwaterproblematiek via een stichting te vergroten. Middels het uitdragen van de bijzondere aanpak van de grondwaterproblematiek in Zwolle dienen subsidies te worden bemachtigd om het probleem integraal en vernieuwend te kunnen aanpakken. Middels het modelleren van de huidige verontreinigingssituatie en het simuleren van de grondwaterproblematiek in de toekomst, kan visueel worden duidelijk gemaakt dat een integrale aanpak noodzakelijk is en dat hiervoor budget dient te worden vrijgemaakt. Door alleen de knelpunten aan te pakken, is sprake van een kosteneffectieve aanpak. Tegelijkertijd dienen, ondersteund door de resultaten uit het model, de afzonderlijke verontreinigingsgevallen (knelpunten) te worden geïnventariseerd, getaxeerd en aangekocht. Concreet betekent dit dat probleemveroorzakers c.q. probleemeigenaren de mogelijkheid krijgen om in overeenstemming met de stichting de geconstateerde grondwaterverontreiniging af te kopen. Enerzijds wordt de stichting hierdoor aansprakelijk voor de verontreiniging en anderzijds krijgt de stichting een groter budget tot haar beschikking om de verontreiniging op een goedkopere manier integraal aan te pakken.

4 Techniek

principe chemische oxidatie + pump & treat

2 Grondwater De structurele FEBuleuze aanpak garandeert een grondwaterkwaliteit binnen van tevoren vastgestelde normen. Positieve en negatieve effecten van onttrekkingen, infiltraties, saneringen en natuurlijke afbraak binnen één gebied

bron verontreiniging en verspreiding voorbeeld grondwater-zuiveringsinstallatie


zvisionair

duidelijk gemaakt dat integrale aanpak van de grondwaterproblematiek noodzakelijk is. Met het daadwerkelijk uitvoeren van beheersen saneringsvarianten in combinatie met een weergave van de afname van de grondwaterverontreiniging kan worden aangetoond dat de belastinggelden nuttig worden besteed. Voortgang De waarde van de gezamenlijke inzending van Wareco Amsterdam en SITA Remediation voor de gemeente Zwolle ligt in het feit dat inzichtelijk wordt gemaakt hoe alle grondwaterverontreinigingen zich verspreiden en hoe de knelpunten via een ontwikkelde standaard, structureel en technisch op een kosteneffectieve wijze worden aangepakt. Middels het doorlopen van een stroomschema worden gevallen in risicogebieden ingedeeld en via een gestandaardiseerde aanpak beheerst danwel gesaneerd. Het betreft een dynamische aanpak waarbij situatiewijzigingen op een flexibele wijze kunnen worden geïntegreerd in het gestructureerde systeem. De besluitvorming van de gemeente Zwolle wordt ondersteund met de resultaten uit het model, hetgeen een positief effect heeft op het beleid en de organisatie (analytische onderbouwing en visuele weergave), het totstandkomen van een financiering (op te richten stichting, subsidies en aankopen saneringsgevallen) en de beeldvorming voor het maatschappelijk belang (verspreiding verontreiniging versus risicogebieden). Kortom, deze inzending heeft een positief effect op alle thema’s behorende bij de grondwaterproblematiek in de regio Zwolle.

5 Maatschappij De maatschappij heeft uit diverse invalshoeken belang bij een goede aanpak van de grondwaterproblematiek. Uiteraard dienen de humane en ecologische risico’s in acht te worden genomen. Voorkomen dient te worden dat de grondwaterproblematiek een actuele bedreiging vormt voor de kwaliteit van het drinkwater, leidt tot wateroverlast of verdroging en de sterkte en stabiliteit van kelders en funderingen bedreigt of op andere wijze mens en milieu aantast. Middels de presentatie van de grondwaterproblematiek en de structurele aanpak daarvan wordt aan de maatschappij

voorbeeld saneringsvariant


35

zvisionair

“Als het niet kan zoals het het moet, dan moet het maar zoals het kan .” Inzender: Erik van den Berg Marke 5 9331 EW Norg

T (0592) 61 36 72 E [email protected]

werkzaam bij Adviesbureau Demolis inzending op persoonlijke titel

Thema:

Samenvatting Uitgangspunt: Schoon drinkwater is een zeer groot en belangrijk goed, hieraan moet niet worden getornd. Het systeem betreft Bron -> Pad -> Bedreigd object. De afgelopen jaren is getracht om de ontstane verontreinigingen bij de Bron (vrijwel) volledig te verwijderen. Hier hebben we in gefaald. De oorzaak van het falen ligt hem in de methode van saneren en het ontbreken van kennis en kunde. Met name de problematiek van evenwichtsconstantes tussen grond en grondwater spelen hierbij een rol. Grondwaterverontreiniging verwijderen is door binding aan het bodemcomplex zeer lastig. Een ander en goedkoper systeem zou zijn: het aanpakken van de resterende verontreiniging bij het bedreigd object, vaak een drinkwatervoorziening of de (voedingsmiddelen)industrie. Hier kan het water zeer effectief behandeld/ gezuiverd worden. Ondertussen treed het bodempakket op als reactorvat waarbij een groot deel van de verontreiniging biologisch wordt afgebroken. Kortom hot-spots/ drijf-/ zinklagen verwijderen en de resterende verontreiniging bij het oppompen verwijderen.

kostenbesparing, aan de kwaliteit van het drinkwater mag niet worden getornd). Om maar eens op het bierviltje terug te komen. Er was eens een beschrijving van de grondwaterproblematiek die ging als volgt:

BRON -> PAD -> BEDREIGD OBJECT Bij de bron moesten we het probleem aanpakken, zodat het nimmer het bedreigd object kon bereiken. Een nobel streven waar wij met z’n allen al jaren in falen. Het is bedroevend gesteld met de kennis, het inzicht en de ervaring van de mensen die zich met het dimensioneren en ontwerpen van de “saneringen reinigingssystemen op locatie” bezig houden. Het lijkt allemaal heel wat als je een reinigingsinstallatie ziet staan, maar het rendement is in veel gevallen zeer bedroevend.

Het probleem

Hierbij wil ik graag mijn inbreng presenteren voor de oplossing van het grondwaterprobleem in Zwolle (en de rest van Nederland?).

Om een voorbeeld te geven ik ben, in 1992, als werknemer bij een oliemaatschappij eens betrokken geweest bij een project waarbij ¤ 25.000,- aan een grondwater- reiniginginstallatie (jaarkosten voor zuivering) werd uitgegeven om (onderbouwd met berekeningen) één theelepel benzine uit het grondwater te verwijderen. Hier is geen milieuwinst te halen. Dit is milieutechnisch niet effectief, sterker nog uiterst milieubelastend.

Al vanaf het begin van mijn kennismaking met verontreinigd grondwater, heb ik het idee dat wij niet kosteneffectief bezig zijn. Dit moet allemaal ook heel anders kunnen, maar de vraag is of de wil hiervoor aanwezig is. Ik wil vooraf aangeven, dat ik van mening ben dat schoon drinkwater zonder chemicaliën een zeer groot en belangrijk goed is en stel dit ook als hoogste prioriteit (boven

Bij grondwater is het bedreigd object meestal een drinkwatervoorziening of een watervoorziening voor de (voedingsmiddelen)industrie. Gezien de reinigingstechnologie die ons bekend is, is het vaak geen probleem om de verontreiniging uit het water te halen, maar vrijwel altijd een probleem om de verontreiniging (gebonden aan grond) uit de grond te verwijderen. De meest gehanteerde methode


zvisionair

in de jaren is “pump and treat”, met als gevolg dat je vaak 50 maal het bodemvolume aan grondwater moet oppompen om te komen tot een redelijk saneringsresultaat. In een ver verleden (1993) heb ik hier wel eens een artikel over opgesteld en verstuurd naar de bekende milieutijdschriften. Ik ben bang dat de inhoud dusdanig confronterend was dat dit de reden is dat ik hier nooit meer iets van heb gehoord (zelfs niet na het nabellen van de reacties). De inhoud van het artikel was in grote lijnen als volgt: door een natuurlijk evenwicht tussen verontreiniging in de bodem en in het grondwater, is grond met een verontreiniging beneden de streefwaarde in staat om een grondwaterverontreiniging tot boven interventiewaarde te veroorzaken.

In milieuland (waar ik overigens mijn brood als zelfstandige ook in verdien) zal dit wellicht worden beschouwd als vloeken in de kerk, maar dit is wel hoe ik er nu al circa 15 jaar tegenaan kijk. Ik ben momenteel mede-eigenaar van het adviesbureau Demolis en ben in 1992 aan de Internationale Agrarische Hogeschool Larenstein als Hydroloog afgestudeerd. Ik werk al meer dan 10 jaar binnen het vakgebied bodemen grondwater-sanering, met name de grondwaterproblematiek heeft me hierbij vaak beziggehouden.

Dit komt met name doordat de verontreiniging in het grondwater in microgram per liter wordt uitgedrukt en de verontreiniging in de grond in milligram per kilogram (hier zit een factor 1.000 tussen). Zie de lijst van streef- en interventiewaarden en je ziet dat tussen de waarden voor grond ten opzichte van die van grondwater nooit een factor 1.000 zit. Het lijkt zoals het hier staat wellicht een beetje kort door de bocht, maar dit wordt onderbouwd in een artikel van 4 A4-tjes! Uiteraard zijn hier vele factoren van belang, o.a. evenwichtsconstanten van de betreffende verontreiniging. Maar ook mijn betoog past dus niet meer op een bierviltje en gaat over het probleem en niet over de oplossing. De oplossing komt nu.

De oplossing De oplossing is simpel. Door natuurlijke afbraak levert naar schatting 98% van de aanwezige verontreiniging in het grondwater geen enkel probleem op voor het watergebruik (is simpelweg afgebroken / opgelost/ vermengd voordat het de plek bereikt waar het water wordt opgepompt (vaak 50-70 diep). De 2% die wel een probleem oplevert (het probleem is dan al vele male kleiner dan aan de bron) kan worden gereinigd middels toepassing van de bestaande en eventueel te ontwikkelen technologieën. Hier kunnen we dan een fancy, zeer goed werkend en goed te monitoren reinigingsinstallatie voor gebruiken. We kunnen dit laten ontwerpen en dimensioneren door mensen die er écht verstand van hebben. In veel gevallen zijn watervoorzieningen al voorzien van reinigings- of behandelingssystemen, en is er ter plaatse vaak ook nog goede kennis aanwezig. De kosten liggen hierbij vele malen lager dan bij het saneren van alle separate gevallen. De beschikbare bodem en grondwaterpakketten wordt gebruikt als reactorvat. Er is vrijwel geen verontreiniging die, omdat het bij “nabehandeling” te veel problemen oplevert, nog écht ter plaatse (lees bij de Bron) gesaneerd moet worden. Laten we zeggen 0,5%??


37

zvisionair

“Weet wat je meet”

Inzender: Fugro Ingenieursbureau Afd. Geohydrologie Postbus 63 2260 AB Leidschendam

Contactpersonen: P. van Diest T (070) 311 12 18 E [email protected]

R. Stuut T (026) 369 84 15 E [email protected],

Thema: Techniek

Samenvatting Ken uw probleem voor een goede oplossing.

Achtergrond De wijze waarop de basis gegevens omtrent een bodemverontreiniging worden verzameld is de afgelopen 10 jaar nauwelijks verbeterd. De gegevens die worden verzameld zijn beperkt, geven geen inzicht in ruimte en tijd. De analyseresultaten zijn zelden reproduceerbaar, zeker de grondwatergegevens. Er heeft een sterke ontwikkeling plaatsgevonden naar protocollen en certificering. Bewust van de intrinsieke onbetrouwbaarheid van bodemgegevens is er met name geïnvesteerd in het opstellen van beleid hoe om te gaan met deze problematiek. De scheiding tussen wetenschappelijk Nederland, en de onderzoek praktijk van de adviesbureaus is groot, er treedt nauwelijks interactie op. Het niveau van nader onderzoek wordt gedicteerd door een vage protocollen, een beperkt budget en soms een belabberd kennis niveau van de “adviseur”. Gevolg is dat initiatieven vanuit de wetenschap tot duidelijke verbeteringen van de meettechniek en interpretatie stranden, of grote vertraging oplopen. Ontwikkelingen uit het buitenland, die tot een duidelijke verbetering van de betrouwbaarheid van onderzoeksgegevens leiden, worden eerst uitvoering opnieuw onderzocht en getest, in gesubsidieerde projecten, waarna de rapportage wordt gearchiveerd.

langdurig over de aanpak worden gefilosofeerd door alle betrokkenen, en begeleid door adviseurs zonder dat pasklare oplossingen worden gegenereerd. De vraag of verontreinigingen op lokaal of op stedelijk niveau moeten worden opgelost, kan simpel worden beantwoord indien een goed en betrouwbaar beeld van de verontreinigingen aanwezig zou zijn.

Visie Ons idee voor de gemeente Zwolle: Investeer in een verbetering van de kennis van de ondergrond in Zwolle, door het opzetten van een wetenschappelijk gestuurd onderzoeksproject naar het grondwater, de actuele grondwaterstroming, de verontreinigingen en de interactie tussen verontreinigingen en het grondwater. Deze investering betaalt zich later terug in simpele besluitvorming, lagere kosten en efficiënte oplossingen en deskundige adviseurs. Doorbreek de impasse veroorzaakt door protocollen, adviesbureaus en commerciële laboratoria en initieer vooruitstrevend onderzoek door landelijke of internationale (universitaire) instellingen, op wetenschappelijke grondslag. Verbiedt nader, aanvullend, saneringsonderzoek, totdat duidelijk is welke gegevens noodzakelijk zijn om tot een goede uitspraak te komen omtrent de aanpak van een verontreiniging en welke onderzoekstechnieken dienen te worden gebruikt.

Prijsvraag Een van de belangrijke redenen waarom Zwolle een prijsvraag uitschrijft is dat niemand voldoende weet omtrent de daadwerkelijke aard, omvang, verspreiding en het risico van de bodemverontreiniging. Hierdoor kan en moet


zvisionair

“Een gordel van tjaskers”

Inzender: NTP Milieu Enschede Postbus 6280 7503 GG Enschede

Contactpersoon: De heer W.J.M. Havermans T (053) 461 49 05 M 06 51069507 E [email protected]

Thema’s: Techniek / Water en ondergrond

de in situ reactor en het hieruit voortkomend invloedsgebied.

Aanpak “Grondwater Zwolle” door middel van een gordel van tjaskers

Samenvatting Regionaal gerichte benaderingswijze voor de aanpak van de grondwaterproblematiek in de omgeving van Zwolle. Resulterend in een unieke beheersmaatregel, gebruik makend van verschillende reeds langer bestaande en beproefde technieken. Uitgangspunt daarbij is een duurzaam en milieuvriendelijk werkingsprincipe met relatief geringe onderhoudskosten. De combinatie van bestaande technieken betreft in hoofdlijnen het plaatsen van onttrekkingsbronnen, het aanbrengen van een in situ reactor in de bron en het bemalen van het grondwater door middel van windmolens (tjaskers). Het onttrokken en gezuiverde grondwater kan geloosd, geïnfiltreerd of hergebruikt worden. Dimensionering van het concept in een gordel rondom de stuwwal afhankelijk van onttrekkingsdebiet, verblijftijd in

Benadering van de grondwaterproblematiek bezien vanuit een regionaal gerichte aanpak, los van een aanpak naar de individuele gevallen afzonderlijk. Logischerwijze volgt daaruit een meer op beheersing gerichte aanpak waarbij als uitgangspunt is gehanteerd een duurzaam en milieuvriendelijk werkingsprincipe met geringe onderhoudskosten. Het concept is in principe een unieke koppeling van bestaande technieken. De technieken afzonderlijk zijn reeds langer beproefd. Gebruik makend van een combinatie van reeds bestaande technieken is een onderscheid te maken naar: • Onttrekkingsbronnen met een filterstelling aan te brengen op een gewenste einddiepte in het buitengebied van de regio Zwolle. De onttrekkingsbron is aan de bovenzijde verbreed ten behoeve van de bemalingsconstructie; • Bemaling met een gering debiet door middel van tjaskers. Diagonaal geplaatste windmolens waarbij de draaiing van de as wordt omgezet in een grondwaterbemaling. Deze wijze van bemaling is vanuit de historie in de omgeving reeds bekend en ontwikkeld ten behoeve van het bemalen en droog houden van veengebieden; • Het aanbrengen van een in situ reactor in de holle ruimte van de onttrekkingsbron. Deze reactor bevat een reactief


39

zvisionair

medium dat het langsstromend grondwater ontdoet van verontreinigingen; • Infiltratie van het effluent in de directe omgeving, of lozing op riolering of oppervlaktewater dan wel her te gebruiken in een grijs-water-circuit; • Grondwatermonitoring door middel van telemetrie, gebruik makend van zonne-energie. On line monitoring van bijvoorbeeld de grondwaterstanden, pH, Ec, temperatuur en Redox. Positionering van de tjaskers in een gordel langs het gestuwde pakket in de regio Zwolle, zoals weergegeven op het voorblad van dit schrijven. Aantal en onderlinge afstand van de tjaskers is afhankelijk van het onttrekkingsdebiet in verhouding tot de benodigde verblijftijd in

de in situ reactor (mede afhankelijk van de influentconcentraties) en het hieruit voortkomend invloedsgebied.

Waarde voor Zwolle Een aanpak voor Zwolle rekening houdend met de specifieke vorm van de gestuwde pakketten in de ondergrond en de verspreidingsrichting van de grondwaterverontreinigingen. Bemalingsconstructies hebben vanuit een historisch perspectief bezien een vertrouwd karakter, passend in het landschap. Een duurzame en milieuvriendelijke beheersing van de grondwaterproblematiek tegen relatief geringe en beheersbare kosten. Een geschematiseerde weergave van de aanpak is hieronder weergegeven.

Geschematiseerde weergave aanpak grondwater Zwolle


zvisionair

“Stedelijke problemen, stedelijke vrijheden?”

Inzender: Royal Haskoning Postbus 26 7500 AA Enschede

Contactpersonen: Ing. J.J. (Johan) Blom drs. H.W. (Han) Grobbe drs. T. ten Klooster (Martijn) Gemeente Heerenveen (voorheen Royal Haskoning)

T (053) 483 01 23 M [email protected]

Thema’s: Beleid en organisatie, water en ondergrond

Vraag De gemeente Zwolle is op zoek naar een stedelijke aanpak voor het verontreinigde grondwater. De huidige aanpak van het afzonderlijk saneren van verontreinigingen wordt als kostbaar gezien en de vraag wordt gesteld of een stedelijke aanpak voor de Zwolse situatie niet veel kosteneffectiever zou zijn. Deze vraag zou je eigenlijk breder moeten stellen: hoe kun je duurzaam en kosteneffectief omgaan met het verontreinigde grondwater in het stedelijk gebied van Zwolle? Door deze vraag in een breder perspectief te plaatsen kunnen oplossingen met een hoger maatschappelijk rendement worden gevonden. Het doel blijft om grondwaterverontreinigingen waar wenselijk op te ruimen. De randvoorwaarden die nu gesteld worden aan de sanering van het grondwater pakken echter zo uit dat het moeilijk is om nog iets nuttigs met het saneringswater te doen.

is sprake van veel grondwaterverontreinigingen in een klein gebied. Verontreinigingsvlekken lopen in elkaar over en op veel plaatsen is geen sprake meer van “niet verontreinigd” grondwater. Bovendien bevinden veel van de grondwaterverontreinigingen zich op grote diepte in hydrologische systemen met verblijftijden van soms honderden jaren zodat er vaak geen directe relatie ligt met een bedreigd object. Risico’s ontstaan alleen wanneer het grondwater wordt onttrokken. Op dat moment kan het grondwater vaak wel een waardevolle grondstof zijn. Het is een bron voor proceswater en drinkwater. In de winter kan het gebruikt worden als warmtebron en ’s zomers als koudebron. Deze waarde van het water kan opbrengsten genereren voor het saneren en zuiveren van verontreinigd grondwater. Het probleem is echter vaak dat de baten die het grondwater met zich meebrengt niet opwegen tegen de kosten van sanering van (vooral diepe) grondwaterverontreinigingen.

Antwoord In Nederland is het gebruik van grondwater gelimiteerd vanuit provinciale overheden op basis van de behoefte de voorraden grondwater zoveel mogelijk te behouden. Dit betekent dat verontreinigingen moeten worden gesaneerd en dat de onttrekking van grondwater zoveel mogelijk moet worden beperkt. Vanuit het duurzaamheidsperspectief bezien zeer goed: latere generaties mogen niet opgezadeld worden met tekorten (of verontreinigingen) van onze, of voorgaande generaties. Echter het is te beargumenteren dat het grondwater in het stedelijk gebied een geheel andere waarde bezit dan grondwater buiten het stedelijk gebied. Het watersysteem in het stedelijk gebied is meestal verre van natuurlijk. Er

De stedelijke context biedt vrijheden die het inzetten van grondwater rendabel kunnen maken. Het antwoord op de vraag van de gemeente Zwolle ligt daarom niet op technisch, maar op commercieel en beleidsmatig gebied. Verontreinigd grondwater is bij deze benadering een bron van opbrengsten en pas in tweede instantie een kostenpost. Het antwoord op de (verbrede) vraag van de gemeente Zwolle luidt daarom: gebruik de stedelijke vrijheden om het stedelijke grondwaterprobleem op te lossen.

Het grondwatersysteem van Zwolle Onder Zwolle komen dikke watervoerende pakketten voor die gedeeltelijk zijn gestuwd. Verontreinigingen blijken


41

zvisionair

zich relatief makkelijk naar de diepte te kunnen verspreiden. Aanpak van met name de pluimen van deze verontreinigingen is derhalve erg lastig. Elders in Nederland komen vergelijkbare situaties voor ter plaatse van de gemeenten in het Gooi (o.a. Hilversum, Bussum etc.) en Apeldoorn. In het Gooi is speciaal een Masterplan ontwikkeld waarbij het mogelijk is dat probleemeigenaren de aanpak van pluimen vanaf een diepte van meer dan 30 m onder maaiveld af te kopen en uit te laten voeren door een aparte beheersorganisatie. Royal Haskoning begeleid dit Masterplan in opdracht van de Provincie Noord-Holland.

Stedelijke randvoorwaarden De minimale randvoorwaarden voor het omgaan met grondwater in het stedelijk gebied zijn: • Geen bedreiging voor gezondheid van mensen/ milieu; • Geen overlast door hoge grondwaterstanden; • Geen verdroging door te lage grondwaterstanden; • Geen zettingen. Als we deze randvoorwaarden op stedelijke schaal beschouwen dan kan ten opzichte van de bestaande opvatting enkele belangrijke verschillen worden aangegeven: • Als een grondwaterverontreiniging geen bedreiging oplevert voor mens en milieu dan hoeft er geen sanering plaats te vinden. Dit betekent dat met weinig mobiele verontreinigingen (zoals minerale olie, PAK’s en sommige cyanides) anders omgegaan kan worden dan met mobiele verontreinigingen zoals aromaten en VoCl. Dit is ook afhankelijk van de reisafstand ten opzichte van bedreigde objecten. Bevinden deze objecten zich op relatief korte afstand (bijvoorbeeld binnen 30 jaar) dan is sprake van een grotere risico dan wanneer deze zich op reisafstanden van bijvoorbeeld honderd jaar of meer bevinden. • Binnen het stedelijk gebied is verdroging nauwelijks relevant. Er kan meer grondwater worden onttrokken

dan voor het saneren of beheersen van de verontreiniging vereist is. Hierbij moet als grens gesteld worden dat niet-stedelijke belangen geen schade ondervinden van het onttrekken van grondwater. Buiten de stad worden in verband met natuur en landbouw andere eisen aan het grondwater (zowel kwantiteit als kwaliteit) gesteld dan in de stad. Ook stedelijke belangen dienen niet geschaad te worden, maar veelal komen deze belangen in Zuid- en Oost-Nederland alleen in het geding bij een te hoge grondwaterstand en niet bij een te lage. Zettingsproblemen als gevolg van lage grondwaterstanden zoals in de veenweidegebieden van West en Noord-Nederland zijn hier minder relevant. De bovengrens aan de onttrekkingen zal dus vaak worden bepaald door de invloed naar de omgeving van de stad. Dit levert kwantitatief een bepaalde bandbreedte op waarbinnen grondwater in de stad kan worden gewonnen. In opdracht van het Waterpact van Twente (gemeente Enschede, gemeente Hengelo, Provincie Overijssel, Vitens en het Waterschap Regge en Dinkel) heeft Royal Haskoning het concept van de ‘bandbreedte’ geïntroduceerd. Dit concept is goed toepasbaar voor de gemeente Zwolle.

De bandbreedte: onderdeel van de oplossing Deze minimale grondwaterstand waarbij geen grondwateroverlast optreedt en de maximale grondwaterstand waarbij geen overlast buiten het stedelijk gebied optreedt, vormen de grenzen van de bandbreedte van het stedelijk grondwater. In figuur 1 is dit beeldend weergegeven. In de figuur zijn ook de huidige en de natuurlijke situatie, theoretisch gezien, aangegeven. De natuurlijke grondwaterstand is het niveau dat in het gebied aanwezig zou zijn, als er geen beïnvloeding is door menselijke activiteiten. De lijn van de huidige situatie laat zien dat onttrekkingen (de diepe dalen in de lijn) de grondwaterstand beïnvloeden. De lijn van de toekomstige situatie geeft weer wat er gebeurt als een belangrijke onttrekking wordt stopgezet; het grondwaterpeil herstelt zich. Dit houdt een stijging van het peil in hetgeen grondwateroverlast tot gevolg kan hebben (gestippelde lijn). De groene lijn (minimum variant) geeft weer welke grondwaterstand minimaal bereikt moet worden om geen overlast te hebben van grondwater maar toch de natuurlijke situatie zo dicht mogelijk te benaderen. Tot een bepaalde grondwaterstand kan dit onttrokken worden zonder niet-stedelijke belangen te schaden. In figuur 1 is deze maximale variant aangegeven door middel van de rode lijn. Voor het bepalen van de bandbreedte moet eerst een analyse worden gemaakt van het huidige systeem. Daarbij is van belang om te weten hoe de bestaande situatie zich in Figuur 1 Grondwater in stedelijk gebied


zvisionair

de toekomst mogelijk zal ontwikkelen (autonome situatie) en hoe het natuurlijk watersysteem eruit ziet . Voor de bandbreedte kan vervolgens de minimale en maximale variant worden bepaald door de belangen binnen en buiten de stad in rekenschap te nemen. De minimale variant vertegenwoordigt de situatie waarin geen overlast bestaat terwijl de maximale variant aangeeft wat mogelijk is zonder belangen buiten de stad te schaden. De plaats die gekozen wordt in de bandbreedte bepaald hoeveel grondwater beschikbaar komt in de toekomst. Deze plaats wordt medebepaald door de wens om specifieke (duurzame) toepassingen van het water mogelijk te maken. Deze benadering is in eerste instantie dus kwantitatief d.w.z. dat wordt onderzocht hoeveel grondwater kan worden gewonnen. De aanbodzijde is dan bekend. De vraag naar het water echter nog niet. De kwaliteit van het grondwater zal hier heel belangrijk in zijn. Voorgesteld wordt om de grondwaterverontreinigingsgevallen te inventariseren en te labelen naar type, aard en omvang van de verontreiniging. Hierdoor ontstaat bij dynamische ontwikkelingen (zoals nieuwbouw) in een vroeg stadium relatief snel inzicht in hoeverre het grondwater bruikbaar is en welke belemmeringen dit oplevert. Op tijd gebruik maken van dynamiek is zeer belangrijk. Indien niet op tijd wordt ingespeeld op deze dynamiek blijft het grondwater als knelpunt in plaats van als kans gezien worden. Enkele voorbeelden van kansen met daaraan gekoppeld financiële opbrengsten staan weergegeven in de volgende paragraaf.

Financiële opbrengsten In het stedelijk gebied vinden veel activiteiten plaats. Water wordt met name geen verbruikt ten behoeve van consumptieve- en productieve activiteiten. Vanuit deze activiteiten bezit water een economische waarde. In een stedelijke omgeving is het logisch om ook te kijken naar thermische waarde van grondwater binnen woningen en kantoren. Koude kan met een warmtepomp eenvoudig beschikbaar worden gemaakt voor lage temperatuur verwarming van woningen in de winter. In de winter kan de warmte in het grondwater worden ingezet voor het verwarmen van woningen.Voor de gemeente Zwolle kan het een economisch aantrekkelijke optie zijn om de ge-/ en verbruikers van water, over te laten schakelen naar het gebruik van grondwater, onder voorwaarde dat zij dit zelf zuiveren. De investeringen die nodig zijn voor het transport van het grondwater en de wijze waarop de investeringen worden afgeschreven wegen zwaar door in de rentabiliteit van een toepassing. Toepassing van grondwater als koudebron scoort op dit punt goed omdat de investering in een grondwater-airco bij nieuwbouw lager is dan de investering in een conventionele airco.


43

zvisionair

“Zwolle verrassend anders, óók in de ondergrond”

Inzender: GeoDelft Postbus 69 2600 AB Delft

Contactpersoon ir. M.W.A. (Micheline) Hounjet T (015) 269 36 91 E [email protected]

Thema’s: Grondwater en Techniek

Samenvatting Zwolle heeft te maken met historische verontreinigingen. Verontreinigingen van relatief zwaardere stoffen zakken naar de dieper gelegen watervoerende laag of worden tegengehouden door ondiepe klei- of veenlagen. Deze verontreinigingen bedreigen het Zuidwestelijke gedeelte van Zwolle en de kwaliteit van het water wat uit dit gebied gepompt wordt. GeoDelft stelt een combinatie van een monitoringsplan met pompsysteem voor, dat ook als koude/warmte opslag dient voor een nieuwe ontwikkellocatie om het waterwingebied Het Engelse Werk zuiver te houden. Daarnaast is het mogelijk stoffen toe te voegen aan het water in het pompsysteem voor koude/warmte opslag om op die manier de afbraak van verontreinigingen te stimuleren.

De Stad Zwolle De stad Zwolle is ontstaan op een rivierduin. De verhoging van het maaiveld door deze rivierduin is nog steeds zichtbaar in de stad. In 1480 kreeg Zwolle na een stadsuitbreiding een stadsmuur. Vanaf 1790 was Zwolle geen vestingstad meer en werd de stad verder uitgebreid, waarbij ook industrialisatie in en rondom het oude stadscentrum een rol speelde. Na 1900 werd deze uitbreiding versneld door de bouw van arbeiderswijken. Naast historische kenmerken van onder andere de stadsmuur en de stadspoorten, is water een belangrijk element in Zwolle. Van oudsher kon handel zich ontplooien vanwege de ligging aan de IJssel en de Groote Aa. De oude

binnenstad is ook nu nog omgeven door water.

Geologie en bodemgesteldheid Zwolle bevindt zich aan de Westkant in het kleigebied van de IJssel en in het Oosten in het zanden kleigebied van de Vecht. Zwolle zelf is gebouwd op een rivierduin. In de ondiepe ondergrond bevindt zich veel zand maar ook zijn er plaatselijk klei- en veenlagen aanwezig. Aan de Oostkant en in het Zuidwesten bevindt zich meer veen (zie groene punten op de stippenkaart). Het maaiveld ligt in het Noorden op een niveau van 0 tot 0,5 m NAP en stijgt naar het Zuiden naar 1 tot 3 m NAP. Dieper gelegen kleilagen bevinden zich op -100 à -80 m NAP. Klei uit de Formatie van Drenthe kan plaatselijk op een diepte van -35 m NAP voorkomen. Over het algemeen bevinden zich onder Zwolle afwisselend grovere en fijnere zanden.

Grondwater Het grondwater kent een stroming van Noordoost naar Zuidwest. Deze stroming bevindt zich in het dikke watervoerende pakket tussen maaiveld en de kleilaag op -100 à


zvisionair

-80 m NAP. Het Engelse Werk ten Zuidwesten van Zwolle is een waterwingebied waar water vanuit het Noordelijk deel, en daarmee het grootste gedeelte van de stad, naar toe stroomt. De invloed van de waterwinning op de grondwaterstroming reikt tot onder het stadscentrum.

Verontreiniging Vanuit de historie van Zwolle is te verwachten dat verontreinigingen zich vooral rond het oude stadscentrum bevinden. Zo waren er meerdere chemische wasserijen in Zwolle die voor diepe verontreiniging in het grondwater gezorgd hebben. Ook zijn er 3 oude oliedepots waaruit verontreinigingen naar de ondergrond zijn gesijpeld en er dikke oliedrijflagen zijn ontstaan. Daarnaast bevinden zich nog aromatische koolwaterstoffen en creosoot in de ondergrond. De historische verontreinigingen in Zwolle komen diep èn ondiep voor. Ondiepe verontreiningen verplaatsen zich naar diepere bodemlagen door infiltratie van regenwater en als pure vloeistof indien de dichtheid hoger is dan die van water. De aanwezigheid van klei- en/of veenlagen in de ondiepe ondergrond, verhinderen verspreiding naar de diepte. Wanneer verontreinigingen wel op diepte komen, kan versmering met andere verontreiningingen optreden, een cocktail. Dit leidt tot wederzijdse beïnvloeding van het gedrag, waaronder afbraak en omzettingsreacties.

Duurzaam oplossen GeoDelft benadert de problematiek van Zwolle op de volgende manier: Ten eerste wordt niet gezocht naar de behandeling van de aparte verontreinigingsbronnen maar wordt gekeken naar de eigenschappen van de ontstane cocktail. Ten tweede wordt het oplossen van de cocktail gecombineerd met stadsuitbreiding: koude/warmte opslag (zie figuur 2). Wanneer duidelijk is welke cocktail aan verontreinigingen is ontstaan, wordt onderzocht of deze op een natuurlijke manier afgebroken kan worden. Om tijdens dit proces te voorkomen dat vervuild grondwater de pompen van Het Engelse Werk bereikt, wordt een monitoringsysteem aangelegd. Bij de aanpak van de cocktail aan verontreinigingen kan gebruik worden gemaakt van wensen bij het gebruik van de ondergrond voor andere doeleinden bijvoorbeeld indien gedacht wordt aan het plaatsen van een koude/warmte opslag. Vervuild grondwater wordt in het koude/warmte systeem opgenomen en rondgepompt. Door toevoeging van bepaalde stoffen aan dit systeem wordt de afbraak van verontreinigingen gestimuleerd. Op deze wijze wordt actief voorkomen dat verontreinigd grondwater Het Engelse Werk bereikt. Deze oplossing kan toegepast worden bij een nieuw te ontwikkelen locatie langs bijvoorbeeld het spoor of langs de A 28. Op den duur zal het grondwater door het rondpompen bij een koude/warmte opslag schoon worden, waarna het

door kan stromen naar Het Engelse Werk. Op deze manier hoeft het pompsysteem niet verplaatst te worden. De verontreinigingen die in de ondiepe ondergrond achterblijven worden op locatie gereinigd om verdere versmering en verplaatsing van de vervuiling tegen te gaan. De saneringsinspanning wordt afgestemd op de vervuilingsgraad, soort vervuiling en de eisen die aan de ondergrond gesteld worden vanuit bijvoorbeeld nieuw te bouwen wijken of industriegebieden.

Toekomstvisie Stad Zwolle Zwolle wil zijn waterrijke en groene karakter in de toekomst versterken. De kwaliteit van groengebieden en parken wordt verbeterd en daarnaast wordt de bestaande groenstructuur doorgezet in de nieuw aan te leggen wijken en recreatiegebieden. Van belang is dat de ontwikkeling van de stad en het oplossen van de verontreinigingen in het grondwater samen kunnen gaan. Door bij stadsontwikkeling rekening te houden met de mogelijkheid om van koude-warmte systemen gebruik te maken en dit systeem te gebruiken voor de afbraak van verontreinigingen, worden enerzijds energiezuinige wijken of bedrijventerreinen gerealiseerd en wordt anderzijds de waterverontreinigingsproblematiek opgelost èn kan het pompsysteem van Het Engelse Werk gehandhaafd blijven. Hiermee kunnen overloopgebieden, water- en groenstructuren zonder problemen gerealiseerd worden rondom Zwolle omdat er geen rekening gehouden hoeft te worden met eventuele toekomstige vervuiling door verplaatsing van de historische verontreinigingen.

Op deze wijze heeft Zwolle een verrassend andere aanpak, óók voor de ondergrond.

figuur 2


45

zvisionair

“Leidend motief bij de aanpak van de grondwaterverontreiniging in Zwolle” Inzender: BMS BodemMilieuSystemen Edelsteenweg 51 2651 SP Berkel en Rodenrijs

Contactpersoon: dr. ir. Kees Vreeken E [email protected]

Thema’s: raakvlakken met alle thema’s

Samenvatting Bij het beantwoorden van vragen ten aanzien de grondwaterverontreiniging heeft het werken op basis van een helder uitgangspunt veel voordelen. Ons voorstel is randvoorwaarden te formuleren waaraan voldaan moet worden en vervolgens beslissingen ten aanzien van onderzoek en maatregelen uitsluitend te nemen op basis van minimalisatie van de kosten. Het formuleren van randvoorwaarden is de verantwoordelijkheid van het beleid. De randvoorwaarden dienen uit het oogpunt van kosten zo beperkt mogelijk te zijn zonder dat er in de toekomst onacceptabele situaties kunnen ontstaan.

ring en onderzoek naar natuurlijke afbraak. • vragen naar de noodzaak en de aanpak van saneringsmaatregelen. Bijvoorbeeld ten aanzien van het verwijderen van lokale verontreinigingen, het stimuleren van afbraak en het aanleggen van schermputten. • vragen over de wenselijkheid of toelaatbaarheid van andere ingrepen die van invloed kunnen zijn op de verspreiding en omzetting van de verontreinigingen. Bijvoorbeeld het vervangen van riolen, het aanleggen van drainage of het infiltreren van neerslag. Om deze vragen te kunnen beantwoorden moet duidelijk zijn waarnaar gestreefd wordt. Er dient een helder leidend motief te zijn waarop elke beslissing kan worden teruggevoerd.

Leidend motief bij het nemen van beslissingen Het vinden van efficiënte oplossingen is de verantwoordelijkheid van de technici. Hierbij is het van belang inzicht te hebben hoe de concentraties verontreinigingen die op een bepaalde locatie worden aangetroffen samenhangen met het risico op overschrijding van de randvoorwaarden. Een belangrijk hulpmiddel om dit te bepalen is een grondwaterstromingsmodel met daaraan gekoppeld stoftransport.

De problematiek van de grondwaterverontreiniging Nu en in de toekomst zullen vele vragen beantwoord moeten worden die met de grondwaterverontreiniging te maken hebben. De vragen kunnen in drie categorieën worden ingedeeld: • vragen over de noodzaak en de aanpak van het onderzoek naar de aard en omvang en verspreiding van de grondwaterverontreiniging. Hierbij kan worden gedacht aan het nemen van een beslissing ten aanzien van het verder in kaart brengen van de vlek, periodieke monito-

Ons voorstel is dat elke beslissing in de eerste plaats moet voldoen aan de randvoorwaarden en dat vervolgens het minimaliseren van de kosten het uitgangspunt is. Voor de randvoorwaarden geldt dat hieraan moet worden voldaan onafhankelijk van de kosten die zich met zich mee brengt. Een randvoorwaarde die in elk geval geldt is het voorkomen van humaan risico. Wanneer er kans is op het optreden van humaan risico moet dit worden onderzocht en indien aanwezig worden opgeheven. Ook voor de drinkwaterwinning gelden er randvoorwaarden. Eventueel andere randvoorwaarden moeten nog worden vastgesteld. Het voordeel van een dergelijke aanpak is dat deze duidelijk is en goed kan worden verdedigd. Naar ons gevoel is een dergelijke heldere rationele aanpak ook goed aan de burgers over te brengen en passend in deze tijd. Ook is er met deze aanpak een heldere verdeling van verantwoordelijkheden tussen “bestuur” en “technici”. Het


zvisionair

“bestuur” is verantwoordelijk voor de keuze van de randvoorwaarden en de “technici” voor het vinden van oplossingen met de minste kosten. Het gevolg van de voorgestelde aanpak kan zijn dat gevallen niet verder worden onderzocht en aangepakt als is vastgesteld dat er geen humaan risico is. Ook onderzoek met als doel “het beter in kaart brengen van de verontreiniging” blijft achterwege tenzij een overschrijding van één van de randvoorwaarden dreigt en niet duidelijk is of er maatregelen moeten worden genomen.

Hiermee kan een inzicht worden verkregen in: • kritische parameters voor een goede prognose van het risico op overschrijding van de randvoorwaarden (planning van onderzoek); • de huidige bedreiging van overschrijding van de randvoorwaarden (vaststellen van noodzaak tot sanering); • het effect van maatregelen om dreigende overschrijding van de randvoorwaarden op te heffen (keuze van saneringsmaatregelen); • het effect van andere ingrepen op het risico van overschrijding van de randvoorwaarden (beslissingen ten aanzien van drainage, regenwaterinfiltratie, enz).

Keuze randvoorwaarden De keuze van de randvoorwaarden is een belangrijk onderdeel van de aanpak. Hiermee wordt vastgelegd binnen welk kader naar de goedkoopste oplossing kan worden gezocht. Naarmate de randvoorwaarden strenger zijn zal meer onderzoek en sanering noodzakelijk zijn en zullen de kosten stijgen. Het voorkomen en zonodig opheffen van humaan risico is een randvoorwaarde die in ieder geval geldt. Ook voor de waterwinning zullen er grenswaarden worden gesteld. Wat betreft eventuele overige randvoorwaarden kan het noodzakelijk zijn dat aan maximale emissies naar het oppervlaktewater of naar een ander bedreigd object eisen worden gesteld. Om te bepalen òf en zo ja welke hieraan eisen moeten worden gesteld zal de gemeente Zwolle ook met andere belanghebbende (bijvoorbeeld RWS, Vitens en waterschappen) overleg moeten voeren.

Het grondwaterstromingsmodel dient in ieder geval de verontreinigingsbronnen en de bedreigde objecten te omvatten. Voor de bouw ervan zijn al veel gegevens aanwezig. Voor de belangrijkste verontreinigingen zal hieraan stoftransport worden gekoppeld. Het model zal aanvankelijk alleen geijkt kunnen worden aan de gegevens van de huidige verspreiding. Hiermee zullen naar verwachting slecht globale prognoses mogelijk zijn. Voor een aantal gevallen zal dit voldoende inzicht geven. Voor andere gevallen zullen aanvullende veldmetingen nodig zijn. Naarmate er in de loop van de tijd meer metingen beschikbaar komen en het model hieraan wordt geijkt, verbetert de kwaliteit van het model en zijn minder metingen nodig voor een betrouwbare prognose.

Het is voor de kostenbeheersing van belang dat door de Gemeente Zwolle kritisch gekeken wordt of voor deze specifieke situatie er goede argumenten zijn om algemeen geldende richtlijnen en normen te nuanceren en dit in te brengen in het overleg met andere partijen.

Het vinden van efficiënte oplossingen Voor het vinden van efficiënte oplossingen om aan de randvoorwaarden te voldoen is het van belang inzicht te hebben hoe concentraties die op een bepaalde locatie worden aangetroffen, samenhangen met het risico op overschrijding van de randvoorwaarden. Een hulpmiddel om dit vast te stellen is een model. Voor humane risico’s kan het SUS-model of een vergelijkbaar model worden gebruikt zonodig aangevuld met metingen. Voor risico’s die het gevolg zijn van verspreiding van verontreinigingen is een grondwaterstromingsmodel met daaraan gekoppeld stoftransport een belangrijk hulpmiddel.


47

zvisionair

“Akoestisch saneren van bodemverontreining”

Inzender: Technische Universiteit Delft Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen Postbus 5028 2600 GA Delft

Contactpersoon: Dr. Ir. David Smeulders T (015) 278 75 99/13 28 E [email protected]

Thema: Techniek

Samenvatting Uit de olie-industrie is bekend dat aardbevingen en explosies effect hebben op de olie- en waterstroming in de ondergrond. Momenteel wordt gekeken of het mogelijk is meer olie te winnen door vanaf het maaiveld trillingen de ondergrond in te zenden en de olie in beweging te krijgen. Wij stellen voor een soortgelijke techniek te beproeven in Zwolle, locatie Dellen Wuyts. In combinatie met bestaande saneringstechnieken zou het in trilling brengen van de

bodem een aanzienlijke rendementsverbetering kunnen betekenen. Het is echter niet bekend onder welke omstandigheden en op welke manier de trillingen op de verontreinigingen inwerken. Wij stellen dus voor deze techniek verder te onderzoeken en te optimaliseren.

Omschrijving Veel gevallen van bodemverontreiniging betreffen locaties verontreinigd met NAPL (Non Aqueous Phase Liquids).

Figuur 1


zvisionair

Te denken valt aan olieproducten als benzine en diesel en Chloorkoolwaterstoffen (CKW’s) als Tri en Per zoals dat gebruikt wordt in stomerijen, metaalverwerkende bedrijven en chemische bedrijven. Het doel van bodemsanering is het wegnemen van de risico’s voor mens en ecosysteem en het voorkomen van verdere verspreiding. Vooral het voorkomen van verdere verspreiding is bij NAPL verontreinigingen een probleem. Olie is lichter dan water. De grondwaterspiegel staat in Nederland relatief hoog. Zodoende zijn traditionele technieken als afgraven weliswaar mogelijk, maar deze technieken zijn zeer ingrijpend, weinig duurzaam en kostbaar. Als alternatief zijn tal van niet-destructieve, duurzame en goedkope in-situ technieken ontwikkeld. Grootste probleem bij al deze technieken is de resterende (residuaire) olie nadat de sanering is “voltooid”. Wanneer deze restverontreiniging niet voldoende is gereduceerd, blijft de verontreiniging zich verder verspreiden met het grondwater en moeten aanvullende maatregelen worden getroffen. Daardoor wordt het rendement van de in-situ techniek negatief beïnvloed. Akoestische technieken lijken juist in aanvulling op reeds ontwikkelde in-situ technieken die laatste restverontreiniging te kunnen verwijderen. Toepassing van akoestiek zou daarmee de in-situ technieken versterken, en daarmee de sanering van olieverontreinigingen aanzienlijk minder destructief, duurzamer en goedkoper maken. Bij bodemverontreiniging met CKW’s kennen in-situ technieken eenzelfde problemen. Een traditionele aanpak als afgraven is echter geen optie in dit geval. De CKW’s zijn zwaarder dan water en zinken door watervoerende pakketten naar soms grote diepte waar ze uiteindelijk blijven liggen op bijvoorbeeld een kleilaag (figuur 1). Langs het bezinkingstraject wordt een spoor van residuair product achtergelaten, en op de kleilaag zelf blijft een zogenaamde zinklaag achter. Deze bron van CKW’s is slecht oplosbaar vanuit het perspectief van uitspoeling (reiniging), maar goed oplosbaar vanuit het perspectief van verontreiniging. Met andere woorden: er ontstaan enorme “pluimen” vervuild grondwater, terwijl er tot nu toe geen techniek voorhanden is waarmee de bron van alle ellende, het residuaire product en de zinklaag, kan worden verwijderd. Er zijn circa 2700 van dit soort locaties, waarvan circa 70% van de gevallen als urgent te saneren wordt ervaren. Dit houdt in dat circa 1890 locaties op korte termijn moeten worden aangepakt. Een van deze locaties is Dellen Wuyts in Zwolle. Op deze locatie is sprake van een ernstige verontreiniging met CKW’s. Er is bij de aanpak van deze bodemverontreiniging een urgente behoefte aan nieuwe technieken gericht op de aanpak van de bronzone. Hierbij is het van belang dat deze nieuwe technieken geen beperking zouden moeten kennen ten aanzien van de toepassingsdiepte.

Akoestische bodemsanering kent een dergelijke potentie. Het inbrengen van laagfrequente geluidsgolven (< 200 Hz) kent geen dieptebeperking. Door het aanbrengen van geluidsgolven worden de CKW’s in de bronzone gedispergeerd, waarna het gedispergeerde product in combinatie met andere in-situ technieken succesvol kan worden verwijderd. De toepassing van akoestiek als saneringstechniek is eerder geopperd en op oriënterend niveau onderzocht met veelbelovende resultaten. Een grondig onderzoek heeft echter nooit plaatsgevonden en is derhalve gezien de potentiële toepassingsmogelijkheden, urgent gewenst.

Theorie van puur product Als het pure oplosmiddel door de bodem stroomt, zal het onder het eigen gewicht naar beneden zakken en in de wat grotere bodemporiën gedrukt worden (weg van minste weerstand). Als gevolg van adhesie- of cohesiekrachten blijven onderweg puur product druppels achter in de poriën. Eén en ander conform onderstaande figuur 2, waarbij de zwarte druppels het pure product voorstellen. De puur productdruppels kunnen ook verbonden zijn over meerdere poriën. Als de druppels eenmaal in een porie aanwezig zijn, kunnen ze daar moeilijk uit weg stromen, de druppels moeten immers vaak via een trechtervorm van de ene porie naar een andere stromen. Daarnaast is ook nog de zuigende werking van de adhesie of cohesiekracht aanwezig. Bij bemonstering van een peilbuis of bij grondwateronttrekking stroomt het grondwater in feite langs de korrel én langs de puur product druppels. De druppels geven steeds mondjesmaat verontreiniging af aan het water.

Figuur 2

Theorie van het trillen Stel een puur product druppel zit ‘ingesloten’ in een porie (figuur 3 – 1e plaatje). Als je deze druppel uit de porie probeert te drukken, zal deze tegendruk ondervinden door de trechtervorm tussen de grondkorrels (2e plaatje


49

zvisionair

Figuur 3

van figuur 3). Als je stopt met duwen, veert de druppel weer terug naar het midden van de porie. Door de druppel steeds opnieuw een zetje te geven – in een juiste frequentie – wordt de druppel steeds harder in de trechter gedrukt. Denk hierbij aan het schommelen van een schommel, waarbij eenzelfde zetje resulteert in een steeds grotere schommelbeweging.

misschien wel simpelweg met behulp van een trilplaat. Omdat vanuit de oliewinning bekend is dat deze methode effectief kan zijn (zogenaamde “Enhanced Oil Recovery”), lijkt het ons de moeite waard dit ook voor de ondiepe ondergrond te proberen. Tenslotte zitten de olievoorraden op veel grotere diepte (enkele kilometers) en als een techniek daar effectief kan zijn is de kans op succes voor de ondiepe ondergrond zeer aannemelijk.

Op een gegeven moment schiet de puur product druppel zover uit de porie dat een stukje druppel kan ‘afbreken’ (3e plaatje van figuur 3). De oorspronkelijke druppel wordt als het ware geëmulgeerd. De kleinere druppel die ontstaat, kan makkelijker met grondwaterstroming mee stromen, bijvoorbeeld naar een peilbuis. Bij het in trilling brengen van de bodem wordt de trilling voor een groot deel overgebracht op het grondwater, die op haar beurt de trillingen weer doorgeeft aan de puur product druppels. Op deze manier krijgen de puur product druppels dus steeds een zetje en uiteindelijk zal de grote druppel geheel of gedeeltelijk emulgeren.

Verder onderzoek In combinatie met bestaande in-situ saneringsmethoden, zou het in trilling brengen van de bodem dus een aanzienlijke rendementsverbetering kunnen betekenen. We willen dit graag verder onderzoeken. Om deze methodiek succesvol te kunnen toepassen zal ook nagedacht moeten worden over saneringsoplossingen. Indien immers de procedure succesvol blijkt, zal het puur product emulgeren en wellicht verder wegzakken in de bodem. Indien dit niet aanvaardbaar is zal dit ondervangen moeten worden door bijvoorbeeld een verbeterd pompen bemalingssysteem dat het vervuilde grondwater opvangt en reinigt. Het is duidelijk dat we als eerste doel eerst eens de mogelijkheden willen testen en bewijzen, liefst direct ook in het veld. De trillingen kunnen op meerdere manieren gegenereerd worden: met behulp van akoestisch trillen van lansen/filters, of eleganter, met geluidstrillingen, of


zvisionair

“Drinkwaterbereiding en rioolwaterzuivering samen in samen één hand, toekomst of utopie” Inzender: Auteurs: Siebe Vrieswijk Oudendijkstraat 3 8266 CE Kampen T 06-54907767 E [email protected]

Nick Bruinsma Haaksbergerstraat 200-57 7513 ED Enschede T 06-20262500 E [email protected]

Contactpersoon: Saxion Hogeschool Deventer Weynand Oostwoud Wijdenes Postbus 501, 7400 AM Deventer T (0570) 66 30 99 E [email protected]

Thema’s: Grondwater / Maatschappij

Samenvatting Grondwater is niet los te zien van de waterketen. Daarom richt deze visie zich op de totale waterketen binnen het stedelijk gebied met als doel een duurzamere vorm van stedelijk waterbeheer. Allereerst speelt de vervuiling van het grondwater in Zwolle een belangrijke rol, deze vervuiling levert bedreigingen op voor de drinkwaterwinning. Door deze winning stop te zetten is er geen actueel risico meer van de vervuiling. Deze zal echter wel gemonitord moeten blijven worden. Daarnaast wordt de waterketen gedeeltelijk van het watersysteem gescheiden, in de praktijk betekent dit dat het rioolwater wordt gezuiverd en hergebruikt. Het hemelwater zal als “vers” water worden toegevoegd zodat het maatschappelijk aanvaardbaarder wordt en verliezen in het systeem aanvult. Uit de kraan zal veder geen drinkwater maar huishoudwater komen. Dit omdat bijna al het drinkwater voor laagwaardige toepassingen wordt gebruikt.

Afwegingsproces aanpak grondwaterverontreiniging De rapporten van de grondwaterkwaliteit van het stedelijk gebied in Zwolle liegen er niet om. De vervuilingen in de grond en het grondwater zijn erg complex. Complex door de opbouw van de bodem en de verspreiding van de stoffen hierin en complex door de diversiteit van de verspreidingsbronnen, de vervuiling varieert in diepte van 0 tot wel meer dan 50 meter beneden maaiveld. In grote lijnen is de kwaliteit van de bodem in Zwolle bekend. Gedetailleerde gegevens ontbreken echter, zodat men nu nog niet precies weet welke inspanningen nodig zijn om

de kwaliteit van de bodem te herstellen of welke beheersmaatregelen te treffen. In de visie kan de aanpak van het beleid dat de bovengrond gescheiden wordt gezien van de ondergrond gehandhaafd blijven. Het gebruik van de bovengrond moet geschikt gemaakt worden voor de functie waarvoor het is aangewezen. In de ondergrond is geconstateerd, dat door het grote aantal verschillende verontreinigingssituaties, het niet eenvoudig is om per situatie op voorhand te bepalen wat de optimale en kosteneffectieve saneringsvariant is. Tevens levert de ondergrond geen direct risico op voor de bovengrondse functies. Het is daarom niet zinvol om de vervuiling in de ondergrond op te willen ruimen, het zou te hoge kosten met zich meebrengen en er moet afgevraagd worden om het überhaupt wel mogelijk is om alles schoon te krijgen. De complexe verontreinigingen in de ondergrond kunnen dus blijven zitten. Om te kunnen bepalen of de vervuiling in de toekomst misschien risico vormend wordt, en om te bepalen in hoeverre de natuurlijke afbraak verloopt is het zaak om te (blijven) monitoren. Er is echter één maar, en dat is de drinkwaterwinning in het Engelse Werk. Deze drinkwaterwinning vormt een bedreigd object vanwege de vervuiling in de ondergrond. Er wordt zelfs al een interceptieput gebruikt om de vervuiling af te vangen. Deze situatie is niet wenselijk omdat het niet duurzaam is. Er zal altijd ingegrepen moeten worden als deze situatie voort blijft bestaan. Het is beter om de grondwaterwinning ten behoeve van de drinkwaterwinning stop te zetten. Op deze manier wordt het bedreigde object, de drinkwaterwinning, geëlimineerd.


51

zvisionair

Door de drinkwaterwinning te stoppen dient zich het volgende probleem aan. Waar nu het drinkwater vandaan te halen? Het antwoord hierop is te vinden in het tweede deel van de visie. Deze gaat namelijk over een vernieuwde aanpak van het stedelijk waterbeheer, uitgangspunt hierbij is: scheid de waterketen van het watersysteem!

Scheid de waterketen van het watersysteem De grondwaterproblematiek maakt onderdeel uit van het stedelijke waterbeheer. Daarom is het goed om ook te kijken naar de toekomst van het stedelijke waterbeheer. Er is winst te behalen in de afstemming tussen waterketen en het watersysteem. Op grond van praktijkervaring blijkt dat op dit moment de waterketen in relatie tot het watersysteem, maar ook de waterketen zelf niet optimaal functioneert. Problemen zijn de overstort problematiek met daaraan verbonden de risico’s voor de volksgezondheid en de negatieve effecten op de kwaliteit van het oppervlaktewater, de kwaliteit van het effluent van de afvalwaterzuiveringen, regenwateroverlast in stedelijk gebied, grondwateroverlast dan wel verdroging. Er is meer winst mogelijk dan er nu wordt geoogst in termen van milieu en kosten. De winst die te behalen is komt in het kort op het volgende neer: het huidige leidingstelsel (riolering + waterleidingnet) in de stad blijft hetzelfde*. Echter het drinkwater wordt vervangen door huishoudwater. De winning en de zuivering van dit huishoudwater zal op een andere manier plaatsvinden. Er wordt een half gesloten waterketen gemaakt. De achterliggende gedachte om het drinkwater te vervangen door huishoudwater is dat zo’n 98 % van het drinkwater wordt gebruikt voor laagwaardige toepassingen. Het water wordt gebruikt om te douchen, de wc door te spoelen en de was te doen. Uit tabel 1 blijkt dat minder dan 2% van het drinkwater (voedselbereiding + overig) ook daadwerkelijk wordt gebruikt als drinkwater. Dit is niet duurzaam omdat met de zuivering van grond of oppervlakte water tot drinkwater veel kosten en energie gemoeid zijn. Daardoor is de visie gericht om in plaats van drinkwater, huishoudwater uit de kraan te laten stromen. Hierdoor moeten de mensen naar de supermarkt voor het halen van het drinkwater zoals dat nu het geval is in de Zuid Europese landen. Door te kiezen voor huishoudwater kan er flink worden bespaard op de bereidingskosten van drinkwater (winning + zuivering). Het huishoudwater wordt toegepast in een gesloten waterketen. Het huishoudwater wat in de keten zit wordt gezuiverd, vervuild, gezuiverd, vervuild enz. Het RWZI en het drinkwaterzuiveringsstation gaan in elkaar op waarbij

Drinkwatergebruik per persooon per dag liter Bad

7

Douche

38,3

28

Wastafel

4,2

3

Toiletspoeling Wassen, hand Wassen, machine Afwassen

39

29

2,1

2

25,5

19

5,8

4

Voedselbereiding

2

2

Overige

8,2

6

Totaal

134

100

Tabel 1: Gebruik drinkwater

één zuiveringspunt ontstaat. Oftewel scheidt de waterketen van het watersysteem! Gevolgen zijn dat er geen grondwateronttrekkingen meer plaats hoeven te vinden en dat er geen water meer op het watersysteem wordt geloosd. Omdat de vraag en aanbod van het drinkwater niet altijd gelijk is en door het wegvallen van het gebruik van het grondwater moet er aanvulling plaats kunnen vinden. Dit kan door het gebruik van hemelwater te betrekken in de bovengenoemde waterketen. Door het hemelwater in het systeem te betrekken krijg je het effect van een half gesloten waterketen. Voordeel van het gebruik van regenwater is dat er aanvulling van ‘vers’ water in de keten plaatsvindt. Dit zorgt ervoor dat het maatschappelijke aanvaardbaarder wordt om te kiezen voor een half gesloten keten. Tevens is de toevoeging van het hemelwater nodig door het verlies dat geleden wordt door onder andere lekkage in de riolering en verdamping.

Wat schoon is moet schoon blijven Waar wel rekening mee moet worden gehouden is dat water wat schoon is schoon moet blijven. Het hemelwater is al redelijk schoon en mag daarom niet vermengd worden met het vieze rioolwater. Wat schoon is moet schoon blijven. In de huidige praktijk worden er al aparte riolen aangelegd voor hemelwater afvoer. Deze situatie kan zo blijven, het hemelwater moet echter niet meer op het oppervlaktewater worden geloosd maar in aparte bergingsvijvers worden opgeslagen. Dit om te zorgen dat hemelwater niet wordt vermengd met water van mindere kwaliteit. In de waterzuivering moet dit regenwater weer worden toegevoegd, het is niet al zo schoon dat het direct ingezet kan worden als gebruikswater. Het hemelwater wordt nadat het rioolwater is gezuiverd toegevoegd voor * Hierbij gaan wordt vanuit gegaan dat er voor een groot deel een gescheiden rioolstelsel aanwezig is


percentage

9

zvisionair

het hemelwater apart wordt opgevangen en ook schoon wordt gehouden. Hierbij wordt vanuit gegaan dat het grootste deel van het rioolstelsel een gescheiden stelsel is.

Figuur 1: Overzicht zuivering

de nazuivering. (zie figuur 1: Overzicht zuivering). Bijkomend voordeel van de inzet van regenwater is dat het water zachter is waardoor er minder wasmiddel hoeft te worden gebruikt in wasmachines. Om de zuivering nog verder te optimaliseren zou er ook aan gedacht moeten worden besteed aan het apart opvangen van de urine van de ontlasting. Dit omdat zo’n 80% van de stikstof en 45% van het fosfaat afkomstig is van de urine. Door dit apart op te vangen en te verwerken kan het gebruikt worden als meststof in de landbouw. Aparte opvang levert gelijk een fikse besparing op de zuiveringskosten en aanwezige hormonen en virussen worden zo uit de waterketen gehaald. Uiteindelijk zal dit moeten gaan leiden tot een duurzame vorm van stedelijk waterbeheer welke ook in de rest van Nederland toegepast kan worden. Vooral in gebieden waar men te maken heeft met verdrogingsproblematiek door onttrekking van grondwater is dit een uitgelezen kans om de heersende problematiek op te lossen.

Figuur 2: Het huidige systeem van stedelijk waterbeheer 1. oppervlakte water als bron van drinkwater 2. grondwater als bron voor drinkwater 3. neerslag op verhard oppervlakte 4. productie en distributie van drinkwater 5. gebruik van drinkwater 6. rioolstelsel 7. rwzi (rioolwaterzuiveringsinstallatie) 8. effluent lozing 9. oppervlakte water als ontvangst van gezuiverd water Figuur 3: De visie over het toekomstige stedelijke waterbeheer 1. bergingsvijver voor hemelwater 2. waterzuivering (zie ook figuur 1) 3. neerslag op verhard oppervlak 4. gebruik van drinkwater 5. rioolstelsel 6. hemelwater riool

Waar de gemeente Zwolle naar zal moeten streven, in het kader van duurzaam waterbeheer is het zien van de waterhuishouding als één groot samenhangend geheel in plaats van losse fragmenten zoals het onderwerp bodem en het onderwerp drinkwaterwinning. Er ligt een taak voor de gemeente Zwolle in het samenbrengen van de verschillende betrokken actoren en om deze actoren allemaal met de neus naar dezelfde kant te laten wijzen. In figuur 2 en 3 zijn de huidige en de nieuwe situatie te zien. Duidelijk te zien is dat in de nieuwe situatie er maar één zuiveringspunt nodig is. En dat

Figuur 2: Het huidige systeem van stedelijk waterbeheer

Figuur 3: De visie over het toekomstige stedelijke waterbeheer

Figuren 2 en 3


53

zvisionair

“Het vliegwiel”

Inzender: DHV Ruimte en Mobiliteit BV Postbus 1150 6801 BD Arnhem

Contactpersoon: Christina Oosterhoff T (026) 354 04 59 E [email protected]

Thema’s: Maatschappij / beleid / organisatie


zvisionair

Samenvatting De oplossing voor het milieuprobleem in Zwolle, en trouwens ook voor de landelijke milieuproblemen op het gebied van bodemverontreiniging en luchtverontreiniging, ligt in het zoeken van nieuw draagvlak onder de bevolking, en via dat draagvlak naar nieuw commitment in de politiek. Zwolle kan hier een initiatief in nemen, door zich te profileren als landelijk expertisecentrum. Door informatievoorziening zal het probleem gaan leven in de gemeente, waardoor wellicht geldstromen gegenereerd kunnen worden, en door Zwolle aan te bieden als proeftuin kan worden geprofiteerd van state-of-the art kennis.

neemt af, onderwijsinstelling leggen het naast zich neer en financiële bronnen drogen op. Alleen de maatschappij en de politiek kunnen een nieuwe krachtige impuls geven.

Zorg voor maatschappelijk bewustzijn: een expertisecentrum in Zwolle Hoe versterk je dit maatschappelijk bewustzijn? Zet het probleem op de kaart! In het geval van Zwolle: zet Zwolle op de kaart door het realiseren van een landelijk expertisecentrum voor bodemkwaliteit in Zwolle. Wie participeren in dit expertisecentrum? In onze beleving de rijksoverheid, de provinciale overheid, de gemeentelijke overheid, waterschappen, waterleidingbedrijven en adviesbureaus.

Het vliegwiel Zwolle heeft te maken met een milieuprobleem: grootschalige verontreiniging van het grondwater. Maar niet alleen voor Zwolle heeft een milieuprobleem: ook landelijk is het stagneren van de bodemsanering nieuws. En recent haalde de toenemende luchtverontreiniging de voorpagina. Milieuverontreiniging is een item voor alle overheden en voor elke bestuurslaag: het is een gezondheidsprobleem, een financieel probleem, een grote-stedenprobleem en ga zo maar door. Eigenlijk is het een maatschappelijk probleem, waar we allemaal mee te maken hebben.

En zorg ook voor een goede informatievoorziening naar de burgers. Met andere woorden: blijf zorgen voor voldoende momentum om je vliegwiel in beweging te houden. Maak het belang inzichtelijk, want niemand stopt graag z’n geld in de grond.

Maak Zwolle een nationaal of zelfs internationaal proefveld Zwolle initieert en faciliteert het expertisecentrum en krijgt daarvoor partners de laatste stand van de techniek en middelen voor sanering.

En de technici hebben geen afdoende oplossing. Dat wil zeggen: wel gedeeltelijk, en er komen nog steeds nieuwe ideeën op, maar net als in Zwolle blijkt ook in de rest van het land dat met alleen de voortschrijdende techniek er niet voldoende zicht is op een oplossing. We zitten met z’n allen in een milieu-impasse. En hoe komen we daaruit? Hoe krijg je weer beweging in het beleid, de financiering, de techniek?

Zorg voor nieuw momentum! Het proces voor het oplossen van een maatschappelijk probleem kun je kenschetsen als een vliegwiel. Het vliegwiel wordt in gang gezet door maatschappelijk bewustzijn. De politiek geeft een flinke duw met z’n wetten en regels. En die wetten en regels worden uitgevoerd door technici en ambtenaren. En vervolgens vertraagt de beweging: technici kunnen het wiel niet in gang houden, de interesse

Zorg dus dat je het publiek opnieuw bij de zaak betrekt. En dit is het juiste moment: het milieu leeft weer.


55

zvisionair

“Grondwaterkwantiteit”

Inzender: Stichting Platform Fundering Nederland Postbus 192 3300 AD Dordrecht

Contactpersoon: Ing. Ad van Wensen (Voorzitter) Postbus 192, 3300 AD Dordrecht T (078) 614 04 96 E [email protected]


Inleiding Het streven om de kwaliteit van het grondwater te verbeteren onderschrijven we. Onze bijdrage is een aanvulling op de kwaliteit en gaat over kwantiteit. Hiermee wordt bedoeld de hoeveelheid grondwater die in de bodem aanwezig is ofwel de grondwaterstand. De grondwaterstand wordt door en aantal factoren beïnvloed zoals neerslag, verdamping, hoogte beheerst water in sloten, singels etc, lekke en drainerende riolen, aangelegde drainages en grondwateronttrekkingen.

Waarom is de grondwaterstand belangrijk? De grondwaterstand onder het maaiveld is belangrijk omdat deze zowel overlast als schade kan veroorzaken. Te onderscheiden vallen een te hoge en een te lage grondwaterstand, dus moet er ook een ideale grondwaterstand zijn. In onderstaande paragrafen gaan we hierop in.

drooglegging minder wordt dan 50 cm. Dieper komt de vorst in Nederland nooit in de grond.

Te lage grondwaterstand Een te lage of vooral verlaagde grondwaterstand kan zorgen voor grote problemen voor begroeiing maar ook voor funderingen. Funderingen op staal behoren tijdens de levensduur van het bouwwerk of de woning het grondwater op nagenoeg hetzelfde niveau te houden om te voorkomen dat er ongewenste zettingen gaan ontstaan. Bij funderingen met houten onderdelen waarvan delen van het hout een te geringe grondwaterdekking krijgen (minder dan 10 cm) kan schade ontstaan door bacteriële aantasting en schimmelaantasting als het hout droog komt te staan. Houten funderingsonderdelen behoren in stilstaand dood grondwater te staan. Voorkomen moet worden dat door wisselende hoogten en door stromingen zuurstof bij het hout komt. Zie ook figuren hiernaast.

Te hoge grondwaterstand Een te hoge grondwaterstand geeft soms zichtbare overlast. Staat het grondwater in de kruipruimte of onder de woning te hoog dan kan last ontstaan van optrekkend vocht, een grondlucht en daardoor gezondheidsklachten. In een kruipruimte kunnen dit soort klachten soms heel goed bestreden worden met een schelpenlaag. Een natuurvriendelijk product en goed isolerend. Een te hoge grondwaterstand in tuin of park kan leiden tot verrotting van wortelstelsels van bomen, struiken etc en bevriezing daarvan in de winter. Een te hoge grondwaterstand onder de weg verminderd de stabiliteit en verhoogt de kans op vorstschade als de

Ideale grondwaterstand Uit het bovenstaande blijkt dat er voor elke situatie een ideale grondwaterstand is. Het is daarom van belang de grondwaterstand te monitoren om te voorkomen dat te hoge of te lage grondwaterstanden ontstaan en onnodige schade. Aanbevolen wordt om in stedelijk gebied een peilbuizennet te plaatsen dat maandelijks gemeten wordt ten opzichte van NAP. Als er houten funderingen aanwezig zijn is het daarbij belangrijk om bovenkant funderingshout ten opzichte van NAP in kaart te brengen. Op onze website www.platformfundering.nl is te zien hoeveel schade kan ontstaan door te laag grondwater.


zvisionair

Grondwaterkwaliteit We hopen met het bovenstaande duidelijk gemaakt te hebben dat de kwantiteit naast de kwaliteit ook van belang is. Door te meten en signaleren kunnen ongewenste effecten van lekke riolen, drainages, grondwateronttrekkingen en verlaging oppervlaktewater in de gaten worden gehouden. Hetgeen leidt tot de volgende stellingen:

• Maatregelen ten behoeve van de grondwaterkwaliteit mogen niet leiden tot ongewenste effecten ten aanzien van de grondwaterkwantiteit (het grondwaterpeil; • Maatregelen voor verbetering van de grondwaterkwaliteit mogen niet leiden tot meer zuurstof in het grondwater als in het gebied houten funderingen aanwezig zijn.


57

zvisionair

“Waterladder”

Inzender: Witteveen+Bos Postbus 233 7400 AE Deventer

Contactpersoon: ing. M. van Houten T (0570) 69 71 84 E [email protected]

Thema: Beleid en organisatie

gen worden de maatschappelijke effecten van maatregelen of ingrepen inzichtelijk gemaakt. Handelen volgens de Waterladder geeft een maatschappelijke en financiële onderbouwing aan beslissingen en investeringen.

De waterladder

Samenvatting De Waterladder beschrijft op welke wijze, maatschappelijk gezien, het beste kan worden omgegaan met het onttrokken grondwater uit het stedelijke gebied. De treden van de ladder geven de verschillende verwerkingsmogelijkheden weer. Elke trede heeft een maatschappelijk voordeel en nadeel. Deze voordelen en nadelen worden uitgedrukt in kosten en baten en zullen per gebied verschillend zijn. Hierdoor kan gebiedsafhankelijk gekozen worden op welke wijze, maatschappelijk gezien, het onttrokken grondwater het beste kan worden gebruikt. Voor het berekenen van de kosten en baten zijn diverse methoden beschikbaar, zoals een kosteneffeciviteitsanalyse of een maatschappelijke kosten en baten analyse. Aan de hand van de uitkomsten van dergelijke berekenin-

Bij peilbeheersing van het stedelijke gebied komt grondwater vrij. Wat doe je met het onttrokken grondwater? Ga je dat lozen op het riool of het oppervlakte water, of zuiveren en nuttig gebruiken als proces water? Naar analogie met de “Ladder van Lansink” geeft de Waterladder de prioritering voor het omgaan met vrijkomend (stedelijk) grondwater. De treden van de ladder zijn de verschillende verwerkingsmogelijkheden van het grondwater. Het verschil in mogelijkheden wordt bepaald door de maatschappelijke voordelen en nadelen, uitgedrukt in kosten en baten. Per gebied kunnen deze kosten en baten verschillend zijn, waardoor per ingreep gekozen wordt welke mogelijke maatregel in dat gebied het beste is, en dus wat de optimale trede van de Waterladder is. Het principe De treden van de Waterladder zijn de verschillende (her)gebruiksmogelijkheden van het onttrokken grondwater. In het onderstaande figuur is een voorbeeld gegeven van verschillende mogelijkheden en ter illustratie een aanzet gegeven van de Waterladder. Elke trede kent maatschappelijke voordelen en nadelen, ook wel de kosten en baten genoemd. Per trede wordt een afweging gemaakt tussen de kosten en de baten, de kosteneffectiviteit. Hiervoor zijn verschillende methoden ontwikkeld, zals de kosteneffectiviteit of een maatschappelijke kosten baten analyse (MKBA). De kosteneffectiviteit wordt gedefinieerd als kosten per effect en wordt gebruikt bij het beoordelen van individuele maatregelen of


zvisionair

Drinkwater

Water in de natuur

Maatschappelijke waarde

Industrie water (proces) Grijs water Water in de woon en leef omgeving Spoelwater voor straten of riolering

ingrepen. Het beoordelen van de kosteneffectiviteit van maatregelen wordt steeds vaker in wetgeving opgenomen, zoals ook in de Kaderrichtlijn water en de Vierde nota waterhuishouding. In een kosteneffectiviteitsanalyse worden de maatregelen gerangordend en in een curve geplaatst. Deze curve kan gebruikt worden voor het kiezen van beleidsmatige doelstellingen of voor het bepalen van het maximale effect van verschillende maatregelen. Een MKBA is een integraal afwegingsinstrument dat alle huidige en toekomstige maatschappelijke voor en nadelen van een grootschalige ingreep tegen elkaar afweegt door deze in vergelijkbare eenheiden, bijvoorbeeld euro´s, uit te drukken. De MKBA kijkt naar alle aspecten (sectoroverschrijdend) en beoordeeld niet alleen de directe financiële kosten en opbrengsten, maar ook de toekomstige positieve en negatieve effecten. De uitkomsten van de MKBA geven aan of investeringen maatschappelijk gezien de juiste keuze zijn.


59

zvisionair

“Denkend water”

Inzender: Witteveen+Bos Postbus 233 7400 AE Deventer

Contactpersoon: ing. M. van Houten T (0570) 69 71 84 E [email protected]

Thema: Techniek

Denkend aan Holland zie ik breede rivieren traag door oneindig laagland gaan, … Hendrik Marsman, 1936.

Denkend aan Zwolle zie ik grond en water watersystemen die denkend, stad en mensen beschermen anoniem, 2005

Samenvatting De grondwaterstand in het stedelijke gebied wordt bepaald door kenmerken van de ondergrond, zoals de opbouw en ontstaanswijze van de bodem, het gebruik van boven- en ondergrond en invloeden van waterlichamen. Om gewenste en ongewenste effecten van de grondwaterstand te kunnen beheersen, is het noodzakelijk om grip te hebben op deze grondwaterstand. Met een kunstmatig neuraal netwerk kunnen pompenputten worden aangestuurd die het grondwaterpeil in de greep houden. Aan het systeem worden randvoorwaarden gegeven zoals zettingsgevoelige gebieden, aanwezige grondwateronttrekkingen en grondwaterverontreinigingen of de invloed van klimatologische veranderingen. Deze voorwaarden en de relaties met het grondwaterpeil vormen de input van het netwerk. Op basis van de eigen kennis en ervaring van het netwerk wordt bepaalt hoeveel grondwater waar en wanneer onttrokken moet worden. Een neuraal netwerk is zelf-lerend en reageert zelfstandig op veranderingen, effecten en beslissingen. Alle gebeurtenissen zijn voor het netwerk een leerzame ervaring en leiden tot verbeteringen. Probleemgebieden verdienen als eerste de aandacht. Omliggende gebieden kunnen eenvoudig worden aangesloten op het netwerk. Denk groot, begin klein!

Inleiding De ondergrond van het stedelijke gebied wordt onder andere gekenmerkt door haar diversiteit aan bodemopbouw, cultuurhistorie, ontstaanswijze en gebruiksfuncties. Deze kenmerken zijn bepalend voor de grondwaterstand van het stedelijke gebied. In tegenstelling tot het landelijke gebied, is de grondwaterstand in het stedelijke


zvisionair

gebied niet of nauwelijks te sturen door peilbeheer van het oppervlaktewater. Het ontbreken van grootschalig oppervlaktewater in het stedelijk gebied is hier debet aan. Ook is het niet mogelijk om grote verschillen in het grondwaterpeil te hanteren tussen aansluitende gebieden. Grip op de grondwaterstand in het stedelijke gebied is noodzakelijk om gewenste en ongewenste effecten te kunnen beheersen. Het functiegericht sturen van het grondwater in verschillende aaneengesloten gebieden is de uitdaging. Hierbij dient een optimum gevonden te worden tussen peilbeheer van het oppervlaktewater, de gebruiksfuncties van stedelijke gebieden, aanwezige grondwaterverontreinigingen, fluctuaties van grondwaterpeilen door seizoensinvloeden en klimaatveranderingen.

Het idee: Denkend water Een zelfdenkend, real time grondwaterbeheersysteem. Een systeem van pompputten dat wordt aangestuurd door een kunstmatig neuraal netwerk. De pompputten kunnen worden geplaatst voor de sanering van grondwaterverontreinigingen, maar ook voor de peilbeheersing. Het kunstmatige neurale netwerk berekent de gewenste grondwaterstand of het gewenste grondwaterregime en stuurt het systeem van pompputten aan dat ervoor zorgt dat het berekende regime continue in stand wordt gehouden.

Kunstmatig Neuraal Netwerk Een kunstmatig neuraal netwerk is een geavanceerde mathematische techniek. Deze techniek kan iteratief zowel lineaire als niet-lineaire verbanden weergeven tussen een onbeperkt aantal invoerfactoren (oorzaken) en uitvoerfactoren (gevolgen). Door een mathematische algoritme en de aangeboden voorbeelden gaat een kunstmatig neuraal netwerk automatisch op zoek naar een optimaal verband tussen oorzaken en gevolg zonder het systeem of proces zelf in beschouwing te nemen (ook wel zelflerend genoemd). Hierdoor kunnen complexe processen die niet volledig bekend zijn, toch worden gemodelleerd. Met behulp van een kunstmatig neuraal netwerk is het mogelijk om relatief eenvoudig en in korte tijd een modelconcept te ontwerpen op basis van beschikbare gegevens. Eenmaal gedefinieerd in een modelconcept kan via een gevoeligheidsanalyse worden onderzocht welke factoren significant bijdragen aan het verklaren van het proces en kan worden teruggekoppeld naar de fysica. Een voorbeeld van een kunstmatig neuraal netwerk is het Drinkwater Voorspel Systeem, dat Witteveen+Bos heeft ontwikkeld. Dit model berekent voor Amsterdam en Amstelveen het drinkwaterverbruik per uur, tot één week vooruit. Hierbij wordt rekening gehouden met factoren als historisch waterverbruik, vakanties, feestdagen, voetbalwedstrijden en festiviteiten. Het drinkwaterbedrijf kan zo haar waterkwaliteit beter en gelijkmatig procuderen, optimaal gebruikmaken van de infrastructuur en kostenbesparend werken.

Het netwerk en de pompen zijn als groeimodel op te zetten en in te richten. De gebiedsindeling is zelf te bepalen, bijvoorbeeld wijken, geologische eenheden, grondwaterlichamen, bestemmingsplan eenheden, grootschalige bodemverontreinigingen, etc. Het neurale netwerk zorgt ervoor dat grondwater op de juiste plaats en met het

juiste debiet wordt onttrokken. Hierbij wordt rekening gehouden met diverse randvoorwaarden en veranderlijkheden zoals stofconcentraties, het weer, de stand in de IJssel of klimaatsveranderingen voor de lange termijn.


61

zvisionair

Uitwerking

Bijkomende voordelen

Het klinkt zo eenvoudig om met behulp van computerprogramma´s en pompen een netwerk te maken dat de grondwaterproblematiek in het stedelijke gebied bewaakt en beheerst. De input van het systeem zijn de randvoorwaarden van diverse factoren, zoals • invloed oppervlaktewater (o.a. IJssel, Zwarte water, Almelose kanaal, Overijsselsche Vecht); • grondwaterstanden in Zwolle (waar krijgen we natte voeten of waar treedt juist verdroging op?); • welke gebieden zijn zettinggevoelig en waar staan gebouwen op houten palen; • zuinig omgaan met de aanwezige (drink)watervoorraad; • aanwezige en te beschermen cultuurhistorie objecten; • aanwezige bodemverontreinigingen; • invloed van locatieontwikkelingen en bouwplannen; • huidige invloed van rioleringsproblemen (drainage / infiltratie) in elk gebied; • te verwachten invloed van klimaatsveranderingen (lange termijn).

Tal van voordelen zijn te bedenken door het koppelen van het neurale netwerk en systeem van onttrekkingsfilters met bijvoorbeeld monitoringsfilters van gesaneerde locaties of rioolrenovatieprojecten. Nazorg en beheer van grondwaterpluimen of restverontreinigingen kunnen continue aandacht krijgen. Na de actieve grondsanering kan de aanpak van de grondwatersanering of de aanpak van een restverontreiniging in het neurale netwerk worden opgenomen. Bij rioolrenovatie valt te denken aan gebieden waar rioleringsrenovatie plaatsvindt. Na elk rioolrenovatieproject zal het neurale netwerk een nieuwe gewenste grondwaterstand aangeven en met de aansturing van de onttrekkingspompen hier rekening mee te houden.

De input van het systeem zijn de voorwaarden en relaties die bovengenoemde factoren hebben met het grondwaterpeil. Op basis van de eigen kennis en ervaring van het netwerk bepaalt het pompensysteem zelf hoeveel grondwater waar en wanneer onttrokken moet worden. Ook kan het een koppeling krijgen met stuwen en gemalen, zodat het systeem ook kan beslissen of het juist grondwater moet vasthouden (peilbeheer) in verdrogingsgebieden of juist moet wegvloeien in natte periodes. Daarnaast kan het neurale netwerk bij de aansturing van het pompensysteem rekening houden met andere factoren, zoals: • de concentratie aan (verontreinigde) stoffen in het onttrokken grondwater. Hierdoor kan het systeem (ook) aangestuurd worden op aspecten als vrachtverwijdering, eisen van lozingsvergunningen, eisen Kaderrichtlijn water, civieltechnische eisen bij bodemsanering en locatieontwikkelingen; • de weersomstandigheden en weersverwachtingen op de korte termijn; • peilbeheer van watergangen in de polders, het landelijke gebied of de waterstand van de IJssel; • ruimtelijke inrichting en bestemmingen van de bovengrond. De input van het neurale netwerk kan een aanzet zijn tot een ondergrondsbestemmingsplan.

Gebieden met grondwaterproblemen zoals grootschalige verontreinigingspluimen of woonwijken met “natte voeten” verdienen als eerste de aandacht. Het neurale netwerk met het pompensysteem zou in deze gebieden met voorrang opgezet moeten worden. Vervolgens kan stapsgewijs de aansluiting van nieuwe gebieden eenvoudig plaatsvinden.

Neurale netwerken zijn zelflerend. Een must in het stedelijke gebied, dat immers constant aan veranderingen onderhevig is. Het netwerk reageert zelfstandig op veranderingen, meet de effecten van de getroffen maatregelen en neemt passende beslissingen. Alle gebeurtenissen zijn voor het netwerk een leerzame ervaring en leiden tot verbeteringen.


zvisionair

zmaatwerk

categorie visie Prijsvraag grondwater Zwolle

63 63

zvisionair

“Natuurlijke funnel & gate Zwolle” Inzender: VISO Postbus 133 7400 AC Deventer

Contactpersonen: Frank Volkering T (0570) 69 97 95 E [email protected]

Barbara Hendriksen T (030) 282 49 02 E [email protected]

Thema’s: Water en Ondergrond / Techniek

Figuur 1: semi 3D-schematisatie van de leemschotten in de ondergrond van Zwolle (bron: Syncera Geodata)

winnaar categorie maatwerk 64

zvisionair

Figuur 2: luchtfoto met de contouren van de voornaamste grondwaterverontreinigingen en het geplande nieuwe intrekgebied van het Engelse Werk. In de huidige situatie valt de gehele binnenstad binnen het intrekgebied.

Samenvatting

1 De ondergrond van Zwolle

Bij de aanpak van de stedelijke grondwaterproblematiek in Zwolle wordt gebruik gemaakt van de unieke natuurlijke opbouw van de lokale ondergrond. Door de ondergrondse uitloper van de Veluwse stuwwal is er sprake van scheefgestelde leemschotten die als het ware een natuurlijke trechter (“funnel”) vormen, waar het grondwater als gevolg van de drinkwaterwinning bij het Engelse Werk doorheen wordt getrokken. In het nauwste deel van de trechter (de “gate”) wordt een reactieve zone aangelegd waarin de verontreinigingen met relatief weinig inspanningen kunnen worden aangepakt. Op deze manier wordt dus een natuurlijk “funnel & gate” systeem gecreëerd, dat een efficiënte en kosteneffectieve gebiedsgerichte beheersing vormt voor de diepe grondwaterverontreinigingen in de binnenstad van Zwolle en de omgeving van het station.

Zwolle ligt op een ondergrondse uitloper van de Veluwse stuwwal. Door de stuwing van het landijs is de natuurlijke opbouw van de ondergrond in Zwolle complex en is er sprake van scheefgestelde leemschotten die de lokale grondwaterstroming sterk beïnvloeden. Figuur 1 geeft een door Syncera Geodata opgestelde schematische weergave van de leemschotten in de ondergrond. De drinkwaterwinning het Engelse Werk staat direct ten westen van het gestuwde gebied. De grondwaterverontreinigingen in de binnenstad en in de stationsomgeving bevinden zich meer naar het noorden en noordoosten in het gestuwde gebied en liggen in het huidige intrekgebied van de drinkwaterwinning. Vanwege het aantrekken van verontreinigd grondwater is Vitens voornemens de winputten van het Engelse Werk te verplaatsen. In de nieuwe situatie zullen de verontreinigingen grotendeels buiten het intrekgebied vallen (Figuur 2).

2 Het funnel & gate principe De unieke opbouw van de ondergrond in Zwolle kan gebruikt worden bij een gebiedsgerichte aanpak van de grondwaterproblematiek. Een uit de bodemsaneringswereld bekende methode om de kosten van een grondwaterbeheersing te verminderen is de funnel & gate techniek. Hierbij wordt in de verontreinigingspluim een ondoorlatend scherm (de trechter of in het Engels “fun-


65

zvisionair

Figuur 3: het principe van een beheersing via een funnel & gate systeem

nel”) geplaatst waarin op één of meerdere plaatsen een opening (“gate”) is aangebracht. De funnel bestaat meestal uit stalen damwanden en wordt zo aangelegd dat al het verontreinigde grondwater door de gates stroomt, waar met relatief beperkte middelen een reinigingstechniek kan worden ingezet (zie Figuur 3).

3 Natuurlijke funnel & gate Zwolle De slecht doorlatende leemschotten in de ondergrond van Zwolle fungeren als een natuurlijke trechter (funnel),

waardoor het verontreinigde grondwater dat door het Engelse Werk wordt aangetrokken allemaal door een relatief klein gebied moet stromen. In dit gebied wordt een reactieve zone gecreëerd (de gate), waarin de verontreinigingen worden aangepakt. Dit principe is weergegeven in Figuur 4. Gezien de goede aërobe afbreekbaarheid van de in het diepe grondwater aanwezige verontreinigingen (met name vinylchloride, benzeen en cresolen) komt een aërobe biologische reactieve zone het meest in aanmerking, maar andere soorten reactieve zones of een

Figuur 4: vereenvoudigde voorstelling van de natuurlijke funnel & gate Zwolle

winnaar categorie maatwerk 66

zvisionair

combinatie van verschillende soorten zones zijn ook mogelijk. De ruime ervaring van Tauw met de geohydrologie in Zwolle is in grote lijnen in overeenstemming met het door Syncera Geodata opgestelde model van de ondergrond. De invloed van de leemschotten op de grondwaterstroming is duidelijk zichtbaar in de vorm van de grondwaterverontreiniging in de omgeving van het NS-terrein (Figuur 2). Uiteraard is het voor de toepassing van de natuurlijke funnel & gate nodig het ondergrondmodel te verifiëren. Het is waarschijnlijk dat de leemschotten niet overal volledig continue zijn. Daarnaast stroomt een deel van het verontreinigde grondwater over de leemschotten heen. Naar verwachting zullen er daarom beperkte aanvullende maatregelen nodig zijn om de werking van de natuurlijke funnel te optimaliseren.

van energie voorziet. Ook een virtuele 3D-tour door de ondergrond behoort tot de mogelijkheden. • Door de vernieuwende aspecten van het concept komt de natuurlijke funnel & gate Zwolle in aanmerking voor nationale en internationale subsidies van bijvoorbeeld Leven met Water, de Stichting Kennisontwikkeling en Kennisoverdacht Bodem (SKB) en het LIFE-programma van de Europese Unie.

4 Implementatie De natuurlijke funnel & gate Zwolle is een gebiedsgerichte grondwateraanpak in optima forma. Vanwege de sterke relatie met de bodemopbouw is het concept specifiek voor de lokale situatie in Zwolle. Belangrijke aanknopingspunten bij de verdere uitwerking van het concept zijn: • De diepe grondwaterverontreinigingen in en nabij het centrum van Zwolle hoeven niet apart te worden aangepakt. Deze verontreinigingen kunnen worden afgekocht en de baten ervan kunnen bijvoorbeeld ten gunste komen van een op te richten privaatpublieke stichting “Natuurlijke Funnel & Gate Zwolle”, die de exploitatie van de beheersing op zich neemt. • De drinkwaterwinning bij het Engelse Werk is een essentieel onderdeel van de natuurlijke funnel & gate. Zonder de onttrekking stroomt het verontreinigde grondwater niet of nauwelijks door de gate. Bij toepassing van de natuurlijke funnel & gate mogen de winputten van het Engelse Werk dan ook niet worden verplaatst. De kostenbesparing die dit oplevert kan eveneens ten goede komen aan de exploitatie van de beheersing. • Door het in stand houden van de onttrekkingen ter plaatse van het Engelse Werk wordt het risico op grondwateroverlast in de stad binnen het huidige intrekgebied beperkt. • Om het concept zichtbaarder te maken en bewustwording over grondwater te verhogen wordt gedacht aan een link met het toevallig vrijwel bovenop de locatie van de gate gelegen natuurthemapark Ecodrome (zie Figuur 2). Het bovengrondse technische deel van de gate kan dan bijvoorbeeld onderdeel uitmaken van het park. Daarnaast kan bijvoorbeeld een als waterspeeltoestel geschikt schaalmodel van de ondergrond met de natuurlijke funnel & gate worden geplaatst of kan een windmolen worden geplaatst die het reactieve scherm


67

zvisionair

“Kwellend Stadswater”

Inzender: VISO Postbus 133 7400 AC Deventer

Contactpersonen: Fred de Bruijn/ Charles Pijls T (0570) 69 97 66 E [email protected]

Thema: Techniek

1 De ondergrond van Zwolle Het stedelijke grondwater van de gemeente Zwolle is verontreinigd met diverse verontreinigingen. Daar kunnen we moeilijk over doen, maar deze verontreiniging is nu eenmaal historisch ontstaan vanuit industriële activiteiten die horen bij een stedelijke omgeving. Zwolle is hierin zeker niet uniek, sterker nog, in vrijwel elke grotere stad in de wereld met de omvang van Zwolle is het grondwater verontreinigd en worden lokale drinkwaterwinningen bedreigd.

2 Situatieschets Een belangrijk deel van het verontreinigde grondwater in Zwolle bevindt zich in de diepere bodem onder het centrum en het stationsgebied. Dit verontreinigd grondwater bedreigt de grondwaterwinning van het Engelse Werk ten behoeve van de bereiding van drinkwater in het zuidwesten van de gemeente Zwolle. Het water is verontreinigd met mobiele verontreinigingen zoals vinylchloride, benzeen en monochloorbenzeen, die in principe biologisch behandeld kunnen worden. Aparte aanpak van de verontreinigingen zal erg veel geld en tijd vergen. Als deze verontreinigingen tezamen, als één geheel kunnen worden beschouwd, kan worden gezocht naar een totaaloplossing. Op haar website geeft de gemeente Zwolle aan dat er beperkte middelen zijn voor de aanpak. De gemeente wil met het uitschrijven van de prijsvraag een praktische en kosteneffectieve aanpak stimuleren en wil daarbij de beleidsvelden water, energie en ruimtelijke ordening betrekken. In een eerste verkenning van de problematiek is een oplossingsrichting op hoofdlijnen bedacht waarbij primair gebruik wordt gemaakt de beschikbare opper-

vlaktewater-infrastructuur in de stad en van de mogelijkheden van een biologische behandeling van de aangetroffen stoffen. Oppervlaktewater speelt een belangrijke rol bij het aangezicht van Nederlandse steden en vervult een belangrijke functie in het waterbeheer in het steeds natter wordende Nederland. Minder bekend zijn de capaciteiten van oppervlaktewater en oeverstroken bij het behandelen van verontreinigingen in diep gelegen grondwater.

3 Principe van de aanpak Grote technologische ingrepen in overéénstemming met de omvang van het probleem, zoals de installatie van onttrekkingsmiddelen op grote schaal, gecombineerd met diverse zuiveringen en lozingen zijn gezien de door de gemeente gestelde uitgangspunten niet haalbaar en wellicht ook niet noodzakelijk. Deze ingrepen zouden ook niet geheel zonder risico zijn voor de huidige stedelijke inrichting en het bodemgebruik. De hier beschreven oplossing maakt gebruik van eigenschappen en capaciteiten van het stedelijk oppervlaktewater om de verontreinigingen in het diepe grondwater te beheren. Het huidige niveau van het oppervlaktewater in het gebied rondom het Engelse Werk (Willemsvaart, Koggelaan, Zuiderzeekade) wordt beheerd op 0,20+ tot 0,20- m NAP. Onder een aantal van deze watergangen is een kleilaag aangebracht om te voorkomen dat ten gevolge van de onttrekkingen van het Engelse Werk de oppervlaktewaterstand wordt verlaagd. Het niveau in het diepere grondwater, waar de verontreinigingen aanwezig zijn, bedraagt 0,5 tot 1,5 m –NAP. Door het niveau van het oppervlaktewater op een aantal strategische niveaus in de stad te verlagen kan het diepe grondwater gedraineerd en afgevoerd worden via het oppervlaktewater. Dit betekent

eervolle vermelding categorie maatwerk 68

zvisionair

dat het waterniveau in het oppervlaktewater circa 1 tot 1,5 meter moet worden verlaagd. In figuur 1 is met een blauwe pijl een traject aangegeven dat wordt gecreëerd in de watergangen langs de Zuiderzeekade en de Willemsvaart. Indien het waterpeil in de watergang ten zuiden van het station (Zuiderzeekade) omlaag wordt gebracht, zal het diepere grondwater worden aangetrokken. Het aangetrokken grondwater zal per saldo licht verontreinigd zijn. Het licht verontreinigde water zal in de watergangen zelf biologisch worden gereinigd of in een speciaal in te richten “Waterpark”. Het behandelingssysteem bestaat uit een combinatie van beluchtingsystemen en/of helofytenfilters, die de verontreinigingen biologisch zullen verwijderen. Om zo’n biologisch filter optimaal te laten werken en in periodes met een lage omgevingstemperatuur de natuurlijke afbraak op peil te houden zal worden afgewogen in hoeverre gebruik kan worden gemaakt van de restwarmte van de IJsselcentrale. De IJsselcentrale heeft een overschot aan laagwaardige warmte, die kan worden ingezet voor het in de winter op temperatuur en dus actief houden van de biologische filters. Het behandelde water wordt naar de Willemsvaart geleid en zal via de daar aanwezige verpompmogelijkheid naar de IJssel worden gepompt. Dit concept biedt de gemeente Zwolle een extensieve oplossing voor het lange termijn beheer van grondwaterproblemen. Het concept kan ook worden toegepast in andere gebieden in de stad waar zich verspreidende grondwaterverontreinigingen bevinden. In plaats van een centraal ingerichte waterbehandeling kan ook gebruik gemaakt worden van lokale biologische waterbehandelingssystemen, die in de watergangen ingebouwd worden. De oplossing is overdraagbaar naar andere vergelijkbare situaties in stedelijk gebieden.

4 Uitvoeringsaspecten Een aantal belangrijke aandachtspunten bij het uitvoeren van het concept zijn : • De watergang ter plaatse van de Zuiderzeekade moet geschikt worden gemaakt voor het verlagen van het waterniveau. Mogelijk moet voor een goede beheersende werking de watergang uitgebreid en aangesloten worden aan de westzijde van de spoorlijn. Het waterniveau in de Willemsvaart wordt in principe gehandhaafd. • De afdichtende werking van de bodem van de watergangen moet worden opgeheven. Dit kan plaatsvinden door het aanbrengen van een aantal diepe filters in de watergangen (zie figuur 2) met een filterstelling op de diepte van de grondwaterverontreinigingen. Op deze wijze wordt voorkomen dat te veel ondiep grondwater wordt aangetrokken en dat het diepe grondwater een lange weg moet afleggen door weerstandbiedende lagen. • De waterstandsverlaging in het oppervlaktewater zal worden bewerkstelligd door middel van een of meerdere klassieke watermolens, die bij het Ecodrome park zullen worden geplaatst. De watermolens zullen de ingang van Zwolle vanuit de IJselallee een nieuw aangezicht geven. Deze molens kunnen worden beheerd door het Ecodrome. • Het verlagen van het waterniveau in de watergangen heeft mogelijk gevolgen voor het aangezicht van de watergangen. Dit zal in beschouwing genomen moeten worden. • Verder zal aandacht moeten worden besteed aan de veiligheidsrisico’s met betrekking tot de verlagingen (zettingsrisico’s, hoogteverschillen tussen kades en waterniveau e.d.). Hoewel een kleiafdichting aanwezig is zal er een invloed zijn op de freatische waterhuishouding. • Bij de plaats en de inrichting van een gebied voor het behandelen van het grondwater wordt daar waar mogelijk en doelmatig de samenloop met het project “ruimte voor de rivier” uit de planologische kernbeslissing deel 1 van het rijk nagestreefd. Zuiderzeekade

Zuiderzeekade

Ecodrome

Willemsvaart

Ecodrome

Willemsvaart

Helofytenfilter

Helofytenfilter

Figuur 1

Bovenaanzicht situatie Zwolle

Figuur 2

Concept behandeling grondwater


69

zvisionair

“Waarin kleintjes groot kunnen zijn” Een regionale oplossing voor een mondiaal probleem Inzender: Geofox-Lexmond bv Postbus 221 7570 AE Oldenzaal

Contactpersoon: Dhr. J. Oosterwegel T (0541) 58 55 21 E [email protected]

Thema’s: Beleid en organisatie / Water en Ondergrond / Financiering / Maatschappij

Samenvatting In ons idee worden enerzijds de CO2 uitstoot aangepakt en actief CO2 vast gelegd en anderzijds het grondwater optimaal benut en drinkwaterwingebieden beschermd. De gemeente Zwolle heeft reeds alle ingrediënten voor ons idee in huis waaronder een energiecentrale, onttrekkingsbronnen, verontreinigd grondwater en dynamiek in natuurontwikkeling en landbouwtransformatie. Middels een structurele grondwateronttrekking wordt water naar een warmtewisselaar geleid zodat hieraan warmte wordt ontrokken en koelwater vrij komt. Vervolgens wordt het water tezamen met andere waterstromen naar een mengverdeling geleid. Van daaruit wordt een deel benut in een cascadesysteem ten behoeve van algengroei. Hieraan wordt industriële CO2 toegevoegd. Het overige water wordt in een passief beheerd cascadesysteem benut voor hoogveenontwikkeling, gecombineerd met natuur en recreatie. Het idee levert: • Beheersing van de ondergrondse situatie; • CO2-vastlegging en winning biobrandstof; • Natuurontwikkeling; • Duurzaam hergebruik slib; • Economische borging van oplossingen.

De inleiding Aanleiding De gemeente Zwolle bezit een aantal grootschalige grondwaterverontreinigingen. Zij acht het niet wenselijk om deze grondwaterverontreinigingen per geval te saneren en is daarom op zoek naar een stedelijke aanpak van de grondwaterproblematiek. Om aan deze relatief nieuwe uitdaging zo goed mogelijk invulling te geven heeft Zwolle een prijsvraag uitgeschreven en organiseert zij een symposium.

Vraag Zwolle vraagt van de inschrijvers een oplossingsrichting, concept of idee voor het bereiken van een maatschappelijk aanvaardbare grondwaterkwaliteit in Zwolle, waarbij de financiële middelen beperkt en de lokale omstandigheden complex zijn. Invulling Geofox-Lexmond bv is graag bereid om haar visie te geven op een stedelijke aanpak van grondwater en doet dit in de hiernavolgende paragrafen.

Het kader Denken in kansen Wie start met het benoemen van problemen kan niet meer makkelijk schakelen. Is een flinke VOCl-pluim in het grondwater een bedreiging voor de drinkwaterwinning? Of is het een prachtige hoeveelheid water geschikt voor talloze toepassingen? Ten aanzien van het milieu hebben we in Nederland knelpunten veelal sectoraal opgepakt, waarbij je je rustig af kunt vragen of het milieu er beter van geworden is. Ons uitgangspunt is dat we de kans benutten, bijkomend voordeel is dat de bedreiging wordt weggenomen. Milieuknelpunten moeten elkaar kunnen opheffen. Oftewel, elk milieuknelpunt is tevens een kans voor het oplossen van een ander milieuknelpunt. Prioritering Elke euro kun je maar één keer uitgeven. In dat verband is het logisch prioriteiten te stellen aangaande de binnenstedelijke (milieu)problematiek. Of wel, hoe erg vinden we de grondwaterverontreinigingen in het watervoerende


zvisionair

pakket in Zwolle in relatie tot bijvoorbeeld de CO2 uitstoot en de consequenties daarvan op langere termijn? Durven kiezen voor bovenlokale thema’s Wij weten dat een stad als Zwolle voldoende lef heeft om ook nationale en mondiale kansen te benutten in haar toekomstvisie. In het collegeprogramma “Werk aan de winkel” is als speerpunt aangegeven: duurzaamheidaspecten meenemen in alle beleidsterreinen [lit. 1]. Zwolle spreekt bewust over duurzaamheid vanwege de betrekking die dit begrip heeft op de wereld als geheel en de lange termijn. In de visie van Geofox-Lexmond bv is het mogelijk van een aantal knelpunten kansen te maken door een duidelijke keuze te maken voor de aanpak van CO2 uitstoot, actieve CO2 vastlegging en gelijktijdig het grondwater optimaal te benutten en te beschermen. Deze lijn past onzes inziens ook perfect in het klimaatbeleid van de gemeente Zwolle [lit. 1]. Eind 2004 heeft Zwolle subsidie toegekend gekregen voor het uitvoeren van het Plan van Aanpak klimaatbeleid. Doel van het beleid is het terugdringen van de uitstoot van CO2. Door het treffen van energiebesparingsmaatregelen en de inzet van duurzame energie wordt de uitstoot beperkt. Met het idee van Geofox-Lexmond bv wordt naast de beperking van de uitstoot middels bronmaatregelen ook ingezet op het verminderen van de concentratie CO2 door het af te vangen. Effectief omgaan met ruimte Beschikbare ruimte boven en ondergronds dient zo optimaal mogelijk te worden benut. Derhalve pleiten wij voor een goede ordening van de ondergrond en het maximaal toepassen van meervoudig ruimtegebruik. De gemeente Zwolle laat in haar “Visie IJsselzone” zien dat zij haar verantwoordelijkheid durft te nemen als het gaat om het ontwikkelen van een toekomstvisie gericht op meervoudig ruimtegebruik en dat zij hierin bewoners en gebruikers serieus neemt [lit. 1, 2]. Het is een aansprekend voorbeeld van nieuwe kansen voor het combineren van natuur, landbouw, waterwinning, recreatie, wonen en andere functies. De visie is uitgewerkt in drie deelgebieden. In het deelgebied de Knoop geeft het project Buurtschap IJsselzone Zwolle inhoud aan meervoudig ruimtegebruik. In het “Buitendijkse middengebied” in het Buurtschap wordt landbouw gecombineerd met ambities voor waterwinning en agrarisch natuurbeheer [lit. 2]. Onzes inziens is het idee van Geofox-Lexmond bv goed inpasbaar in dit gebied. Vitens is verantwoordelijk voor de drinkwatervoorziening. Aangezien de huidige winning niet duurzaam is, mede als

gevolg van toestroming van ernstig verontreinigd grondwater vanuit het Zwols stationgebied, wil Vitens de waterwinning in het Buurtschap verduurzamen door deze te verplaatsen. Hiertoe zal in buitendijks gebied de natuur worden versterkt in combinatie met natuurobservatie. Hiermee worden tevens de juiste voorwaarden geboden voor goed oevergrondwater ten behoeve van de waterwinning [lit. 2].

Het idee Maximaal gebruik maken van huidige ontwikkelingen en bestaande infrastructuur Zwolle heeft reeds alle ingrediënten voor ons idee in huis: • een energiecentrale; • distributiemogelijkheden; • de huidige waterwinputten kunnen worden benut als onttrekkingsbronnen; • verontreinigd grondwater; • de toekomstige waterwinning zal gericht zijn op oeverinfiltratie; • een omgeving waar natuurontwikkeling en landbouwtransformatie in volle gang is. Watervoerend pakket Het grote watervoerende pakket in de Zwolse ondergrond kan gebruikt worden voor diverse vormen van geo-energie. Het is onze overtuiging dat bij ingrepen in deze zin het volledige pakket in ogenschouw moet worden genomen. Het is derhalve onwenselijk dat individuele bedrijven, kantoor- en winkelcomplexen zelfstandig en zonder enige vorm van afstemming installaties aanbrengen in de ondergrond. Een ondergronds bestemmingsplan biedt hier uitkomst. Ten einde verontreinigingen te beheersen danwel te saneren, zal structureel water worden onttrokken. In onze visie dient dit water naar een warmtewisselaar te worden geleid, zodat warmte kan worden onttrokken waarna het als koelwater dienst kan doen (elektriciteitcentrale). Waterbehandeling Vervolgens zal het water naar een mengverdeling worden geleid te samen met andere water stromen (industrieel afvalwater, rioolwater, verontreinigd water). Hier zal het water worden verdeeld in een optimaal stroom (in zake nutriënten, temperatuur en verontreinigingsgraad) en een suboptimale stroom. Zuivering in combinatie met CO2 vastlegging De optimale stroom wordt geleid naar een volledig gecontroleerd cascadesysteem ten behoeve van algengroei. Hierbij vindt toevoeging plaats van industriële CO2 (industriële afgassing). Middels meerdere cascades kan een diversiteit aan algen worden gekweekt welke kan worden omgezet in hoogwaardige producten. Bij het indik systeem


71

zvisionair

komen biomassa en afvalwater vrij dat opnieuw in het systeem kan worden gebracht (op laboratoriumschaal en bij pilottoepassingen zijn dusdanige resultaten gehaald dat dit traject economisch haalbaar moet zijn) [lit. 3]. Uitgangspunt hierbij is dat de energiecentrale is (of wordt) voorzien van een biomassacentrale. De suboptimale stroom wordt in een passief beheerd cascadesysteem gebracht ten einde hoogveenontwikkeling mogelijk te maken. Dit systeem heeft een veel grotere oppervlakte (enkele honderden hectares) en zal gecombineerd worden met natuurontwikkeling. E.e.a. wordt schematisch weergegeven in onderstaand figuur. De belangrijkste voorwaarden voor veenvorming zijn water, een stabiele waterspiegel en kleine wateroppervlakten. Beheersing van het waterpeil is hier derhalve primair aandachtspunt. [lit. 4].

Het resultaat Beheersing ondergrondse situatie Het water, benodigd voor de algengroei en veenvorming, wordt geleverd vanuit verschillende locaties in Zwolle, waarvan het stationsgebied op dit moment de grootste is. Dit water wordt opgepompt ten behoeve van de geohydrologische beheersing van de verontreiniging(en). Hiermee is tevens de kwaliteit van het water, benut voor drinkwaterwinning, gewaarborgd. Daarnaast kan, middels een relatief eenvoudige aansluiting op bijvoorbeeld de rioolwaterzuiveringsinstallatie, afvalwater worden toegepast. CO2 vastlegging en winning biobrandstof Het systeem zal leiden tot een enorme CO2 vastlegging en zal daardoor economisch via het emissierechtensysteem

haalbaar blijken. Daarnaast zal het gebied mogelijkheden bieden tot natuurontwikkeling, faunareservaat en extensieve recreatie. Op termijn zal per cascade veen worden gewonnen waarna de cyclus opnieuw aanvangt (na 50 jaar kan circa 50 cm ingeklonken veen worden ontgonnen ten behoeve van biobrandstof) [lit. 4]. Het uitredende water uit de cascade zal kwalitatief worden gemonitoord. Natuurontwikkeling en agrarisch natuurbeheer De veengroei gebieden zijn, zoals reeds in het kader aangegeven, goed inpasbaar in het “Buitendijkse middengebied” gelegen binnen het Buurtschap IJsselzone. Het natuurgebied fungeert tevens als waterzuiveringsinstallatie en CO2 binder. Duurzaam hergebruik slib Nog meer milieuwinst lijkt haalbaar door de benodigde voedingsrijke waterbodem van deze cascade eenheden te laten bestaan uit klasse 2 en 3 slib. Hierdoor vindt nuttige toepassing van de verontreinigde stof plaats zonder milieuhygiënische consequenties (blijft waterbodem). Zodoende blijft er meer capaciteit vrij in het IJsseloog (ketelmeer) en kan slib als bouwstof bijdragen in de financiering van het project. Economische borging van oplossingen Duurzame oplossingsrichtingen moeten economisch gedijen en zich aanpassen aan wijzigende maatschappelijke en economische condities. Ons idee levert: • een optimale energiehuishouding en kan gecombineerd worden met een gecoördineerde warmte/koude opslag. Door het vastleggen van de ondergrondse activiteiten in een ondergronds bestemmingsplan kunnen deze op elkaar worden afgestemd en zal het synergetisch effect optimaal benut worden. • Een duurzame aanpak van de CO2-uitstoot. • Mogelijkheden voor winning van biobrandstof, hetgeen toegepast kan worden in een biomassacentrale. • Een diversiteit aan algen, geproduceerd in de cascades welke omgezet worden in een hoogwaardig en commercieel aantrekkelijk product. • Een nuttige toepassing van zowel verontreinigd grondwater als afvalwater. Literatuur 1. www.zwolle.nl, ruimtelijke projecten; visie IJsselzone; 2. www.ijsselzone.nl, documentatie waaronder: - Visie IJsselzone, realiseren van wensen en ambities voor meervoudig ruimtegebruik; - Ideeëndocument buurtschap IJsselzone Zwolle 3. www.ECN.nl; 4. www.schaapskudde-haaksbergerveen.nl/waterbeheersing.htm, veenvorming in de praktijk.


zvisionair

“Grensverleggend uitbesteden” Ondiep grondwater beschermen, diep grondwater uitbesteden Inzender: Tauw bv Postbus 133 7400 AC DEVENTER

Contactpersonen: Marcel Boerefijn Postbus 3015 3502 GA UTRECHT T (030) 282 48 24 E @tauw.nl

Marleen Schokker T (0570) 69 97 38 E @tauw.nl

Thema’s: Beleid en organisatie / Financiering

1 Kern van ons idee: Grensverleggend uitbesteden Beschermen van het ondiepe grondwater door de gemeente Zwolle en uitbesteden aan één marktpartij van (het gebruik, beheersen en saneren van) al het diepe grondwater van Zwolle. Met deze aanpak is de kwaliteit van het grondwater het beste gediend. De bescherming van de goede kwaliteit van het ondiepe grondwater sluit aan bij de wensen vanuit volksgezondheid, natuur en milieu. Het uitbesteden van het diepe grondwater springt in op de ontwikkeling van het gebruik en exploitatie van het grondwater en heeft een (kosten)efficiënte aanpak van de stedelijke grondwaterverontreinigingen tot gevolg. Uitbesteding vindt plaats aan de hand van een prestatiebestek waarin realistische randvoorwaarden en haalbare saneringsdoelen zijn opgenomen. De aannemende marktpartij mag alles doen met dit grondwater zolang deze zich houdt aan de opgestelde randvoorwaarden en de saneringsdoelen realiseert. Mogelijk geïnteresseerde marktpartijen zijn bijvoorbeeld energiebedrijven (grootschalige koude/warmteopslag), grondwatersaneerders, industriewaterbedrijven en drinkwaterbedrijven.

2 Toelichting Het concept ‘grensverleggend uitbesteden’ bestaat uit vier verschillende onderdelen. Hieronder worden deze onderdelen toegelicht. 2.1 Grenzen stellen De gemeente is verantwoordelijk voor de kwaliteit van het ondiepe stedelijke grondwater tot bijvoorbeeld 10 m of 15 m beneden maaiveld. In verband met volksgezondheid en natuur komt de kwa-

liteit van dit ondiepe water minimaal overeen met landelijk afgesproken grenswaarden. Eventueel worden deze grenswaarden in overleg met de inwoners van Zwolle door de gemeente aangescherpt. Welke grondwaterkwaliteit willen de inwoners graag bereiken? Het gaat om het stellen van realistische grenswaarden waarvoor maatschappelijk draagvlak bestaat. Met betrekking tot het diepe stedelijke grondwater worden alle grondwater-verontreinigingen opgevat als één geval van verontreiniging. Het vaststellen van de grenzen van dat ene geval is een belangrijke stap. Trekken we deze grens rondom de bekende grondwaterverontreinigingen? Hanteren we de rand van de bebouwde kom? Of juist de gemeentegrens? Na de ruimtelijke begrenzing stelt de gemeente de randvoorwaarden op voor het gebruik van het diepe grondwater. Deze randvoorwaarden garanderen dat de gebruikers van het stedelijke gebied en de aangrenzende regio’s geen hinder ondervinden van (het gebruik van) het vervuilde stedelijke grondwater. Ter illustratie geven we hier een aantal mogelijke randvoorwaarden: • er mag alleen schoon grondwater de vastgestelde gevalsgrens passeren (niet afwentelen); • er mag geen nieuwe verontreiniging worden toegevoegd;

overige categorie maatwerk Prijsvraag grondwater Zwolle

73

zvisionair

Grenzen stellen Gemeente Beschermen ondiep grondwater

Uitbesteden diep grondwater

Inwoners Marktpartij

Controle

Particuliere winputten De maatschappelijke bewustwording kan worden bevorderd door het aanleggen van particuliere winputten, waaruit burgers zelf grijs water kunnen winnen. Bovendien kunnen deze putten door de gemeente gebruikt worden voor bemonstering van het ondiepe grondwater. • er mag geen zetting optreden; • de verlaging van de grondwaterstand aan de rand van het geval mag maximaal 5 cm bedragen. Aanvullend op de randvoorwaarden kan een aantal saneringsdoelen opgesteld. Het grondwater en het milieubelang zijn van iedereen, het ligt dan ook voor de hand om de inwoners van de gemeente te betrekken bij het opstellen van de eventuele saneringsdoelen. Welke eisen stellen zij aan de kwaliteit van het diepe grondwater? En hoeveel geld hebben ze daar voor over? De eventuele saneringsdoelen richten zich op het hele stedelijke saneringsgeval en niet op de individuele (historische) gevallen. Ter illustratie wordt hier een aantal mogelijke saneringsdoelen gegeven: • reductie van de verontreinigingsvracht met 50% in 30 jaar ; • stabiele eindsituatie. Nu de grenzen zijn verlegd en vastgesteld kan worden begonnen met het beschermen van het ondiepe grondwater en het uitbesteden van het diepe grondwater. 2.2 Beschermen ondiep grondwater De gemeente is bij deze aanpak primair verantwoordelijk voor het bereiken van de afgesproken normen voor het ondiepe grondwater. Er bestaat een groot aantal technische maatregelen waarmee zij de grondwaterkwaliteit

verder kan verbeteren. Voorbeelden hiervan zijn alternatieve onkruidverwijdering, afkoppelvoorzieningen, gebruik van duurzame bouwmaterialen en rioolrenovatie. Daarnaast kan winst worden geboekt door het vergroten van de betrokkenheid van de inwoners van Zwolle. 2.3 Uitbesteden diep grondwater De aannemende marktpartij mag alles doen met het diepe grondwater, zolang het zich houdt aan de vastgestelde randvoorwaarden en eventuele saneringsdoelen. Deze randvoorwaarden en saneringsdoelen worden als een prestatiebestek op de markt gebracht. De wijze waarop marktpartijen deze randvoorwaarden en saneringsdoelen willen halen staat dus volledig open. Iedere (combinatie van) partij(en) mag inschrijven op het prestatiebestek. We denken dat de volgende partijen mogelijk geïnteresseerd zijn in een dergelijke uitbesteding: • Energiebedrijven: het stedelijke grondwater als omvangrijke opslag van energie (koude/warmte); • Industriewaterbedrijven: het stedelijke grondwater als proceswater en/of als koelwater; • Drinkwaterbedrijven: met moderne zuiveringstechnieken wordt drinkwater dicht bij de klant geproduceerd; • Saneringsbedrijven: voor de realisatie van eventuele saneringsdoelen. De gemeente biedt de aannemende marktpartij gunstige voorwaarden, bijvoorbeeld een korting op belasting. Op deze manier wordt voor het oplossen van de grondwaterproblematiek de kans gegrepen die ontstaat door de ontwikkeling van gebruik en exploitatie van het grondwater en wordt een win-win situatie gecreëerd: de marktpartij kan zijn activiteiten tegen gunstige voorwaarden ontplooien en de gemeente wordt tegen een goede prijs geholpen bij het beheersen en saneren van het vervuilde grondwater.

Prestatiebestek = randvoorwaarden + saneringsdoelen

overige categorie maatwerk 74

zvisionair

Uiteraard nemen de kosten voor de marktpartij (en daarmee de uitbestedingskosten) toe naarmate er meer randvoorwaarden en saneringsdoelen worden opgenomen in het prestatiebestek. Indien de omvang daarvan beperkt is, kan er wellicht zelfs worden verdiend aan het uitbesteden van het gebruik van het stedelijke grondwater (zie hoofdstuk 3).

ECHT openbaar aanbesteden De burger beslist in een raadplegend referendum welk bedrijf naar zijn mening het beste maatregelenpakket heeft aangeboden. Aan dit bedrijf wordt de exploitatie de beheersing en de sanering van het grondwater in principe gegund. Voordeel van deze aanpak is dat vooraf bekend is wat marktpartijen kúnnen bieden en wat marktconform is. De koppeling van marktwerking aan directe democratie (échte openbare aanbesteding) leidt tot bij zowel de burger als de marktpartij tot een grotere betrokkenheid bij de beheersing en de sanering.

3.2 Maatschappelijke meerwaarde De maatschappelijke meerwaarde wordt gecreëerd door het realiseren van de afgesproken saneringsdoelen waar de bevolking inspraak in heeft gehad. De inwoners willen graag een bepaalde kwaliteit bereiken en hechten daar waarde aan. Deze waarde kan vertaald worden in belasting en wordt daarmee een financieringsbron. De inkomsten uit deze maatschappelijke meerwaarde hangen af van de waarde die wordt gehecht aan de grondwaterkwaliteit. Deze financieringsbron vervalt wanneer er geen saneringsdoelen in overleg met de inwoners worden opgesteld. 3.3 Gebruikswaarde Het bedrijf dat het diepe grondwater gebruikt, ontvangt ook de baten van deze exploitatie: de gebruikswaarde. Bijvoorbeeld wanneer het diepe grondwater als grondstof dient voor koelwater, grijswater en/of drinkwater. Of omdat het diepe grondwater op grote schaal kan worden gebruikt voor energieopslag (Koude/warmte opslag). Het is aan de marktpartij om de economische potentie van het grondwater zoveel mogelijk te benutten.

4 Grensverleggend omdat… 2.4 Controle en monitoring Jaarlijks wordt gecontroleerd of de vastgestelde randvoorwaarden en eventuele saneringsdoelen zijn gehaald. De metingen ten behoeve van deze controle worden door een extern bedrijf uitgevoerd in opdracht van de gemeente. De resultaten van de controle worden kenbaar gemaakt aan de burgers, bijvoorbeeld door publicatie in de “Swollenaer”. Er vindt alleen (volledige) uitbetaling plaats aan de marktpartij als aan alle randvoorwaarden is voldaan en de saneringsdoelen zijn gehaald.

3 Financieringsbronnen Voor het betalen van de marktpartij gebruikt de gemeente het geld dat zij eenmalig ontvangt van de veroorzakers van de individuele gevallen van verontreiniging (‘de vervuiler betaalt’) en gemeentelijke belastingen (‘maatschappelijke meerwaarde’). Daarnaast heeft de marktpartij als extra ‘inkomstenbron’ de gebruikswaarde van het diepe grondwater. 3.1 De vervuiler betaalt Alle individuele grondwaterverontreinigingen maken onderdeel uit van één nieuw geval. De veroorzakers van de individuele verontreinigingen kopen hun saneringsverplichting af: de vervuiler betaalt. Hoe groter de omvang van de verontreiniging, des te groter de afkoopsom. Deze verontreinigingsheffing is een verplichting, maar veroorzakers zullen er graag aan meewerken. Zij zijn immers in één keer verlost van hun verontreinigingsprobleem tegen gegarandeerde en eenmalige kosten.

• de ontwikkeling van exploitatie en gebruik van het grondwater wordt gezien als kans voor oplossing voor het probleem van verontreinigd grondwater; • de verontreinigingen “de ruimte” krijgen doordat de gevalsgrens wordt verlegd, waardoor meer technische oplossingen mogelijk zijn; • de gemeente Zwolle met deze aanpak letterlijk de diepte in gaat: zij denkt niet alleen 2-dimensionaal, maar ook 3-dimensionaal; • marktpartijen ruimte wordt geboden en “uitgedaagd” worden, waardoor de kans op een creatieve en relatief goedkope oplossing groter wordt. Verondersteld wordt dat de markt deze uitdaging zeker zal aangaan; • met deze aanpak mogelijkheden voor economische activiteiten met het grondwater tegelijk met kansen voor grondwaterbeheersing en sanering van grondwaterverontreiniging worden benut; • de inwoners van Zwolle waar mogelijk worden betrokken bij het oplossen van het probleem. Maar er zullen ook grenzen verlegd moeten worden om dit mogelijk te maken: • Het verleggen van de gevalsgrenzen tot de grens van één groot geval moet mogelijk worden gemaakt; • De geldende saneringsdoelen zullen moeten worden losgelaten; • Een paradigmaverschuiving is noodzakelijk: vervuild grondwater is ook bruikbaar.


75

zvisionair

De grondwaterregisseur

Inzender: Arcadis Postbus 673 7300 AR Apeldoorn T (055) 581 55 99

Contactpersonen: Mw. Drs. J. Schuddeboom [email protected]

Mw. Ir. M. Botman [email protected]

Dhr. Ing. H. Rorink [email protected]

Thema’s: Beleid & Organisatie / Techniek / Financiering

controleerde verspreiding van verontreinigingen, wat het gevolg is van de specifieke geologie en geohydrologie. Hierdoor ontstaan bedreigingen voor onder meer grondwaterwinningen en stagnaties van projecten in de ruimtelijke ordening. Deze ongecontroleerde verspreiding vormt de rode draad in onze visie op aanpak van de grondwaterproblematiek in Zwolle.

1 De essentie van de Zwolse situatie De beperkte middelen voor bodemsanering in combinatie met de lokale situatie in Zwolle is voor ARCADIS prikkelend in het creatieve denken. Terecht vraagt de gemeente Zwolle zich af of de oude werkwijze (onderzoek en aanpak per geval) in de Zwolse situatie wel de juiste is. Moeten we niet veel meer op stedelijk niveau naar de problematiek kijken? Moeten we in Zwolle de grotere verontreinigingen wel onafhankelijk van elkaar saneren of is dat juist niet kosteneffectief? Heeft een stedelijke aanpak geen hoger milieurendement als we andere beleidsvelden als water, energie en ruimtelijke ordening bij de afweging betrekken? Mobiele verontreiniging in het (diepe) grondwater kunnen risico’s met zich mee brengen. Het knelpunt in de Zwolse situatie wordt gevormd door de onge-

1.1 Ingredienten voor de oplossing Er vinden in Zwolle allerlei activiteiten plaats die een invloed hebben op het grondwater: grondwaterwinningen, bemalingen, drainages, bedoelde en onbedoelde infiltraties, etc. Door juist die activiteiten te sturen, benutten we ze bij het oplossen van het probleem. Sturing kan plaatsvinden in diverse vormen: ontmoedigen, aanmoedigen, verplaatsen, aanpassen, combineren, etc. Het sturen van een groot aantal partijen en activiteiten is de basis van onze aanpak. We zijn van mening dat we door regisseren van bestaande activiteiten die van invloed zijn op het grondwater een groot deel van de oplossing binnen handbereik hebben. In feite moet de functie: "grondwaterregisseur" in het leven worden geroepen, die interveniëreert op het juiste moment. Interventie vindt plaats op zowel de financiën,

Verontreiniging (diepe) grondwater

F I N A N C I E N

B E L E I D

verspverspreiding

verspreiding i

De drie niveaus voor interventie


T E C H N I E K

waterwinning,ruimtelijke ordening & financiën

zvisionair

beleidsmatige niveau als op technisch gebied. De grondwaterregisseur zorgt ervoor dat alle ingrepen zoveel mogelijk bijdragen aan het beoogde resultaat. Deze regie van een breed scala aan activiteiten en partijen moet geflankeerd gaan van een beleid dat deze regie mogelijk en effectief maakt: een andere benadering, waarbij de speelruimte in het beleid wordt vergroot, de IJssel wordt ingezet als saneringsmedium, en probleemeigenaren hun risico’s kunnen afkopen . Dit levert instrumenten voor een sterke kostenreductie, waarbij de beschikbare middelen optimaal kunnen worden ingezet. Dit is een verandering van de huidige denken werkwijze (beoordeling en aanpak per geval) naar een gebiedsgerichte aanpak met oog voor milieurendement. Binnen de thema’s “Beleid en organisatie”, “Techniek” en “Financiering” heeft ARCADIS gezocht naar instrumenten voor interventiemogelijkheden. Hierbij is zowel gebruik gemaakt van zowel eigen ervaringen als van succesvolle elementen uit overige (Europese) projecten.

2 Beleid en organisatie 2.1 Actorenanalyse Twee sleutelwoorden vormen voor ons de kernpunten voor de oplossingsrichting voor de gemeente op het beleidsmatige en organisatorische vlak: stimuleren en kennisoverdracht. Twee essentiële aspecten van communicatie. ARCADIS gelooft dat veel oplossingen van de grondwaterproblematiek kunnen worden gegenereerd door de creativiteit van de betrokken partijen te mobiliseren. Daarom kiezen we voor een benadering waar het enthousiasmeren van de markt, de samenleving en overheden het vertrekpunt is. Hiervoor is het nodig om helder te hebben wie waarvoor staat en welke middelen elke groep actoren heeft om bij te dragen aan de oplossing van de grondwaterproblematiek. Onze actorenanalyse is gestoeld op langdurige ervaring met complexe processen. Door de actorenanalyse, het in kaart brengen van lacunes en het komen tot voorstellen om deze in te vullen, wordt de grondslag voor een goede uitvoering gelegd. In het bijzonder de gemeente als ‘grondwaterregisseur’, moet helder krijgen waar haar mogelijkheden liggen in het samenspel met andere actoren en de verantwoordelijkheid die zij heeft als bevoegd gezag. Voor het toegankelijk presenteren van deze informatie hebben wij specifieke instrumenten ontwikkeld. 2.2 Borging Tijdens het gehele proces van probleemanalyse tot probleemoplossing worden veel afspraken gemaakt, de nodige mijlpalen gerealiseerd. Deze moeten echter geborgd worden en voor een breed publiek toegankelijk worden gemaakt. Het vinden van drives en het borgen van mijlpalen

Hiervoor worden verschillende instrumenten ontwikkeld, zoals een interactieve website, het communicatiemiddel JAMES en prikkelende publiekstrekkers. Daarmee raken we ook direct beleidsthema 5: Maatschappij. De voorstellen die worden ontwikkeld in het kader van de prijsvraag worden verwerkt in de interactieve websites en in een sleutel van JAMES. De inbreng van de samenleving zorgt daarmee voor een stukje dynamiek in het (ambtelijk) denkproces rond concrete projecten. Als slotfiguur hebben we voor u de titelpagina van JAMES toegevoegd. Elke sleutel zal leiden tot een mijlpaal in het proces, tot helderheid over de gemaakte afspraken, inzichten in elkaars verantwoordelijkheden en een snelle toegang bieden tot het opzetten van een nieuw concreet project. JAMES is bij uitstek ook geschikt voor het verspreiden van kennis binnen de ambtelijke organisatie. Het doorvoeren van veranderingen is eenvoudig, en kan door een ieder die met Word kan werken worden uitgevoerd. Aan JAMES kunnen we een extra tool toevoegen waardoor het interactief wordt. Desgewenst kan bepaalde type informatie voor verandering worden afgeschermd; op andere onderdelen kan volop de dialoog plaatsvinden. Wij laten graag een ieder met JAMES aan de haal gaan!

3 Techniek “Waarom zouden wij de grondwaterverontreinigingen die in de IJssel stromen, actief saneren? Waarom maken we dan niet meer gebruik van de factor tijd? Waarom verspillen we bij grondwatersaneringen zoveel grondstoffen en energie om slechts een gering milieurendement te halen? ”Voor ons staat het vast dat een andere benadering essentieel is om te komen tot een effectievere en minder verspillende aanpak van verontreinigingen. 3.1 Gebiedsgerichte aanpak De specifieke geohydrologische situatie in Zwolle leent zich bij uitstek voor een andere, grootschalige benadering van de grondwaterproblematiek. Aanpak van afzonderlijke grondwaterverontreinigingen Natuurlijke proces: moet worden voorkomen, tenzij Grondwaterstroming dit leidt tot onaanvaardbare tijdens groeiseizoen; risico’s, Essentieel in deze potentiaalverschil alternatieve aanpak zijn een bij hoge samenhangende ruimtelijke IJsselstanden, etc. beoordeling van de aanwezige grondwaterverontreinigingen en de bedreigde objecten, de geohydrologie en -chemie, en de noodzakelijkheid en mogelijkheden voor de interventie hierin. Kansen worden gecreëerd door het invloedsgebied van de IJssel optimaal in te zetten als saneringsmedium en te beschouwen als een bioreactor. Hierbij wordt aansluiting


77

zvisionair

gezocht bij ontwikkelingen elders, die deze optie een reële kans van slagen geven. Ook ROSA biedt hiervoor voldoende aanknopingspunten. Voorwaarde is een zorgvuldige inventarisatie van risico's en processen. Op grond van een goed inzicht in alle processen kan gericht, op het juiste moment en op de juiste plaats, worden geïntervenieerd in de stromingsrichting en/of verspreidingssnelheid van verontreinigingen en kan afbraak worden gestimuleerd. Zoals we al hebben aangegeven zijn we er van overtuigd dat een sterke regie van “kunstmatige handelingen” , zoals bouwputbemalingen en industriële grondwateronttrekkingen, hier een belangrijke rol in kan spelen. Zelfs infiltraties van bepaalde industriële afvalstromen kunnen bijdragen aan de oplossing. Speciale aandacht verdient de afstemming van de interventiebehoefte waarbij gebruik wordt gemaakt van infiltratie op Waterpact het stedelijke waterbeheer zoals dat is verwoord in het Waterpact Zwolle. Gebiedsgerichte Mogelijkheden worden gecremelasse-injecties ëerd door de afstemming tusvia bestaande peilsen de (toekomstige) infiltratiebuizen en oude ontlocaties op de verspreiding van trekkingsbronnen verontreiniging. Tevens dient de biodegradatie gebiedsgericht te worden geoptimaliseerd. Dit kan bijvoorbeeld geschieden door een cascadeaanpak van verontreinigingen, of de geforceerde stimulering van de mogelijkheden voor biodegradatie. De combinatie van het grote watervoerende pakket en de gebiedsgerichte aanpak, waarbij niet meer de focus ligt op afzonderlijke gevallen, biedt volop kansen voor een aanvaardbaar milieurendement met minimaal verbruik van energie, grondstoffen en financiële middelen.

4 Financiën Bij onze aanpak in beleidsthema “Beleid en organisatie” hebben wij helder gemaakt welke (financiële) verantwoordelijkheden de betrokken partijen hebben, en welke middelen zij bereid zijn beschikbaar te stellen. Bij het thema “Techniek” hebben wij gekozen voor de gebiedsgerichte aanpak. Hoe wij de financiële speelruimte koppelen aan de gebiedsgerichte aanpak lichten wij toe aan de hand van ons Waterrad, ons Saneringsfonds en Grip. 4.1. Waterrad Private en publieke belangen moeten als twee tandwielen op elkaar te laten ingrijpen zodat de een de ander in beweging houdt. Het gaat hierbij om partijen als Vitens, en/of andere waterleidingbedrijven, de Zwolse industrie, woningcorporaties, projectontwikkelaars. Water is hierbij de drijvende kracht.

Bij het Waterrad krijgen partijen die grondwater gebruiken korting op de grondwaterheffing als water uit een verontreiniging wordt afgenomen. Dat hoeft overigens niet fysiek hetzelfde water te zijn (vergelijkbaar met groene stroom). Private partijen die in het bezit van een grondwaterverontreiniging èn een eigen grondwaterwinning of bij afname van industriewater krijgen ook korting op de grondwaterheffing als hun “eigen” vlek een verontreinigingsgraad bereikt heeft die als "diffuus" kan worden aangemerkt. 4.2. Saneringsfonds Voor de financiële interventie kunnen meerdere instrumenten worden ingezet, wij denken echter dat een saneringsfonds hèt instrument is om stagnatie in ruimtelijke ontwikkeling tegen te gaan. Het fonds koopt de verantwoordelijkheid voor de grondwaterverontreiniging af van de probleemeigenaren en ontwikkelende partijen. Deze afkoop kan bijvoorbeeld geschieden door omvang en mate van de verontreiniging op kosten te zetten in een vast bedrag per vervuilingseenheid. Gebleken is dat ontwikkelende partijen terughoudend zijn om in langdurige trajecten te participeren waarbij de ontwikkelaar verantwoordelijk blijft voor de afronding van de grondwatersanering, met de bijbehorende onzekerheden t.a.v. financiën, tijd en kosten. Door nu de verantwoordelijkheid voor de verontreiniging over te dragen aan een saneringsstichting wordt de ontwikkelende partij in staat gesteld de vervuiling als vaste kostenpost in de ontwikkeling op te nemen. Hierdoor zal stagnatie door bodemverontreiniging in ruimtelijke ordeningsprojecten worden teruggedrongen. De hierbij ontstane financiële middelen worden ingezet voor de gebiedsgerichte aanpak. In de opzet van van een saneringsfonds kan GRIP, dat wij als ARCADIS succesvol op de markt brengen, een waardevolle rol spelen. Acceptatie van verantwoordelijkheid

Grip ARCADIS heeft haar expertise in bodemonderzoek en analyse, kennis van innovatieve saneringsmethoden en verzekeringsexpertise verenigd in haar GRiP™-programma. GRiP™ staat voor Guaranteed Remediation insurance Program; hierbij wordt contractueel vastgelegd dat ARCADIS zich verplicht om voor een vaste prijs het verontreinigingsprobleem op te lossen. De risico’s worden hierbij voor een groot deel bij verzekeraars ondergebracht. De opdrachtgever heeft geen (financiële) verrassingen en geen aansprakelijkheden. Een harde, door topverzekeraars gedekte, garantie dat tegen een vast bedrag alle Afkoop van bekende bekende en onbekende vervuien onbekende verling wordt gesaneerd binnen de ontreinigingen overeengekomen tijd. Hiermee


zvisionair

wordt de waardedruk van verontreinigde terreinen gereduceerd tot de saneringskosten zelf, en niet meer! Risicosturing De bestemming van het beschikbare budget dient kritisch te worden beoordeeld op het milieurendement. De scope is hierbij niet alleen gericht op sanering, maar ook op de preventie, de financiën, de risico’s, het bestaande beleid (en de speelruimte hierbinnen) en maatschappelijke aspecten. Voor de beoordeling van het milieurendement

wordt gebruik gemaakt van succesvolle elementen uit referentieprojecten zoals “ WELCOME”. Hierbij wordt in kaart gebracht welke gebiedsgerichte aanpak het meest kosteneffectief is, waarbij water, bodem en oppervlaktewater tegelijk in ogenschouw worden genomen. De succesvolle elementen uit dit type projecten worden gebruikt in een risico-gestuurd instrument, gevormd naar de Zwolse situatie. WELCOME

De sleutels voor de Zwolse Grondwaterproblematiek

Stap I: ga naar de juiste sleutel (indeling naar fases en onderwerp) Stap II: klik op het deelonderwerp Stap I: ga naar de juiste sleutel (indeling naar fases en onderwerp) Stap II: klik op het deelonderwerp

Beleid & Organisatie -

-

Actorenanalyse o Kennis o Overdracht Borging o Interactieve website o JAMES Techniek Gebiedsgerichte aanpak Koppeling met Stedelijk waterbeheer IJssel als saneringsmedium Stimulatie biodegradatie Interventie in verspreiding o Kunstmatige processen o Natuurlijke processen

Financiën Risico-gestuurd instrument o Elementen van succesprojecten (WELCOME) Saneringsfonds o GRIP Waterrad


79

zvisionair

“Hoge gebouwen vangen veel water!!!”

Inzender: Grontmij Nederland bv Postbus 203 3730 AE De Bilt

Contactpersonen: mevr. ing. S. Kamminga T (038) 499 17 06 E [email protected]

de heer ing. H. Oppewal T (038) 499 16 45 E @grontmij.nl

Thema’s: Thema’s: Financiering / Grondwater / Techniek / Maatschappij / Organisatie (beleid).

Samenvatting Onze ideeën, overigens allemaal technisch haalbaar, zijn door één van onze ontwerpers digitaal samengevat vanaf de bierviltjes (het paste niet op één). Inderdaad in de kroeg met een bierviltje hebben wij naast de problematiek van het verontreinigde grondwater vooral gekeken naar de ontwikkelingen die spelen in Zwolle. De strategische ruimtelijke ontwikkeling en met name de ‘notitie Hoogbouw’ van de gemeente Zwolle bleek hierin redelijk centraal te staan. Al pratende borrelden allerlei ideeën op. • Verontreinigd grondwater oppompen voor koude-warmte uitwisseling: zet hier een zuiveringsunit voor of achter (afhankelijk van de bewerking kan dit warmte opleveren of juist voor afkoeling zorgen) en het water kan weer schoon in de grond worden geïnfiltreerd. Vooral bij grotere/hogere gebouwen is dit interessant. In de notitie Hoogbouw worden nog vele locaties in het centrum van Zwolle genoemd, dus mogelijkheden te over. Het gebruik van koude-warmte uitwisseling in grotere gebouwen zou in het beleid van Zwolle kunnen worden verankerd. • Hoe hoger het gebouw hoe meer water kan worden opgepompt. Door de koude-warmte uitwisseling kan flink op de energiekosten voor het gebouw worden bespaard. Er kunnen afspraken worden gemaakt waarbij de opbrengsten uit de hoogbouw kunnen worden gebruikt om de saneringskosten te kunnen betalen. Dit zou in het beleid van de gemeente Zwolle kunnen worden opgenomen. Dus hoe hoger het gebouw, hoe meer water kan worden gesaneerd: zie hier onze slogan. • De koude-warmte uitwisselingsunit en de zuiveringsunit kunnen in de kelder van de gebouwen worden

•

•

•

•

geplaatst. Mogelijk kan met geschroefde, geperforeerde funderingspalen worden gewerkt, waarbij geen extra filters meer hoeven te worden geplaatst. Infiltratie van schoon of gereinigd grondwater in de schone gebieden (bv. langs de randen van Zwolle) in diepere bodemlagen en het oppervlakkig afkoppelen van het hemelwater van de riolering in die gebieden kan de verontreinigingen op zijn plaats houden (beheersen) of zelfs verkleinen bij onttrekkingen in het centrale deel van Zwolle. Voor het afkoppelen van hemelwater heeft Zwolle een afkoppelbeleid opgesteld. Het transport van het water van de onttrekkingspunten naar de infiltratiepunten kan worden geregeld via een ingenieus leidingensysteem (zie onze andere inzending in de categorie Ervaring). Door infiltratie van schoon of gereinigd water ter plaatse van het Engelse Werk (drinkwaterwinning van Vitens) kan worden voorkomen dat teveel verontreinigd grondwater vanuit het centrum van Zwolle in de richting van de drinkwaterwinning stroomt en dat de verontreinigingen zich verder verspreiden. Het schone of gereinigde water kan na infiltratie dus als drinkwater worden gebruikt! Door onttrekking van verontreinigd grondwater in het centrale deel van Zwolle wordt infiltratie (bv door afkoppelen) in dit meest verharde gebied bevorderd. Afvoer van het water via de riolering zal daardoor afnemen. Hierdoor komt uiteindelijk minder water bij de rioolwaterzuivering terecht. Tevens zal door de onttrekking, daar waar aanwezig, de wateroverlast bij de woningen in dit gebied afnemen.


zvisionair


81

zervaring

82

zvisionair

De “Pluimbelasting” De vervuiler blijft betalen Inzender: Gemeente Hilversum Afdeling Milieu-onderzoek en advies Postbus 9900 1201 GM Hilversum

Contactpersonen Mw. P. Stam T (035) 629 23 55 E [email protected]

Dhr. F.R.M. Janssens T (035) 629 23 42 E [email protected]

Thema’s: Financiën

Samenvatting In de gestuwde zandpakketten verspreiden bodemverontreinigingen zich snel. Het verwijderen van de grondwaterverontreinigingen is hierdoor zo kostbaar dat het voor veroorzakers, schuldig eigenaren of projectontwikkelaars financieel onmogelijk wordt de sanering uit te voeren. De aanpak van de sanering wordt onderverdeeld in enerzijds een kernof bronverwijdering en anderzijds de monitoring en actieve aanpak van de restverontreiniging.

Voor de financiering van de monitoring en aanpak van de restverontreiniging wordt een fonds opgericht dat beheerd wordt door de gemeente en dat gevoed wordt door het heffen van “pluimbelasting”. De financiering en aanpak is weergegeven in onderstaande tabel. Voordeel van deze wijze van financiering is dat de sanering van grote grondwaterverontreinigingen in overzichtelijke delen wordt verdeeld, waardoor het voor derden financieel haalbaar wordt.

Kern- of bronverwijdering

Restverontreiniging

verantwoordelijkheid

eigenaar

eigenaar

financiering

eigenaar

eigenaar d.m.v. “pluimbelasting”

uitvoering

eigenaar

overheid

verantwoordelijkheid

overheid

overheid

financiering

ISV

ISV te betalen in fonds

uitvoering

overheid

overheid

Sanering o.v.v. derden

Sanering o.v.v. overheid


83

zvisionair

Inleiding Evenals in Zwolle bestaat de ondergrond in het Gooi uit gestuwde zandpakketten. Als gevolg van de bodemopbouw vormen, meestal historische, grondwaterverontreinigingen in deze gebieden een groot probleem. Verontreinigingen verspreiden zich tot grote diepte en over een grote afstand. Het verwijderen van de verontreinigingen is technisch lastig en zeer kostbaar. Het gevolg is dat veel grondwaterverontreinigingen niet worden aangepakt. Ze vormen echter wel direct of op de lange duur een bedreiging voor bijvoorbeeld de strategische zoetwatervoorraad, drinkwaterwinningen of natuurgebieden. In het Gooi is door de provincie Noord-Holland het Masterplan Grondwatersanering het Gooi opgezet. Dit Masterplan beoogt een gebiedsgerichte aanpak van het diepe grondwater in de regio. De gemeente Hilversum is als deelnemende partij nauw betrokken bij de opzet van het Masterplan. Onderstaand is een, door de gemeente Hilversum bedacht, plan voor financiering van de gebiedsgerichte grondwateraanpak beschreven.

De aanpak De aanpak van de grondwaterverontreinigingen is te verdelen in twee componenten. Ten eerste is er de kernof bronverwijdering. Hiermee worden de hoge concentratie verontreinigingen kosteneffectief verwijderd. Na de kernof bronverwijdering zal een restverontreiniging in het grondwater achterblijven. De restverontreiniging zal zich gaan verplaatsen en op de korte of lange termijn een bedreigd object, bijvoorbeeld een drinkwaterwinning, bereiken. Aanpak van de restverontreiniging zal onderweg naar het bedreigd object of bij het bedreigd object (bijvoorbeeld middels een interceptie voor de drinkwaterwinning) moeten plaatsvinden, aangezien kosteneffectief saneren per geval niet mogelijk is. De noodzaak tot en de wijze van actieve maatregelen zal per bedreigd object verschillen. Ook zal monitoring van de verontreinigingen nodig zijn. De aanpak van de verontreinigingen zal niet in alle gevallen een taak van de overheid zijn. Mogelijk is er nog een veroorzaker aan te wijze of er is een schuldig eigenaar van het bronperceel. Ook kan een projectontwikkelaar bereid zijn om het terrein geschikt te maken voor herontwikkeling. De kernof bronverwijdering is voor derden vaak nog wel te realiseren, eventueel met een bijdrage uit de Bedrijvenregeling of het ISV-budget. Het is voor derden zeer aantrekkelijk als de aanpak van de restverontreiniging en de monitoring door een regionale instelling, in dit geval de gemeente, wordt uitgevoerd. Zij blijven echter wel aansprakelijk voor de restverontreiniging.

De financiering Het monitoren en indien noodzakelijk actief saneren van

Figuur 2. Bodemverontreiniging in gestuwde zandpakketten: een onoverzichtelijk probleem.

restverontreinigingen kost uiteraard geld. Om de werkzaamheden te realiseren wordt een fonds opgericht dat door de gemeente wordt beheerd. Het fonds wordt gevoed door veroorzakers en schuldige eigenaren een belasting te laten betalen. Dit betreft een “pluimbelasting”. Voor het bepalen van de hoogte van de belasting zijn de volgende punten van belang: 1. De hoogte van de belasting is afhankelijk van de hoeveelheid restverontreiniging die iemand in de bodem laat zitten. Grote vervuilers betalen dus meer dan kleine. 2. Het te betalen bedrag aan belasting moet dusdanig laag zijn dat derden het aantrekkelijk vinden hun grondwaterprobleem op deze wijze op te lossen. Het moet ook dusdanig hoog zijn dat men er toe wordt aangezet zoveel mogelijk van de kern of bron te verwijderen. 3. De totaal geïnde belasting dient voldoende te zijn om jaarlijkse monitoringswerkzaamheden uit te voeren. Ook dient er budget te zijn voor het uitvoeren van actieve saneringsmaatregelen nu en in de toekomst. Ad 1: Om een eerlijke en transparante manier van belasting heffen te krijgen is het wenselijk om een vast bedrag per eenheid verontreiniging vast te stellen. Er kan worden afgerekend per m3 verontreinigd grondwater of per kilo achtergelaten verontreiniging. Bij het afrekenen per m3 betalen mensen met een grote pluim meer dan mensen met een kleine pluim. Het probleem van de diepe grondwaterverontreiniging zit echter meestal niet in de omvang van de pluim, maar meer in de vracht aan verontreiniging die uiteindelijk bij het bedreigd object aankomt. Daarom heeft het de voorkeur om een bedrag per kilo achtergelaten verontreiniging vast te stellen (de vrachtbenadering). Ad 2: Bij grondwatersaneringen is het meestal zo dat de bulk van de verontreiniging relatief makkelijk verwijderd kan worden. De laatste kilo’s aan verontreiniging zijn echter vaak alleen tegen zeer hoge

winnaar categorie ervaring 84

zvisionair

prijs/kg

Figuur 2 Globaal overzicht kosten per kilo

belasting over 30 jaar

aantal kg

sanering

kosten te verwijderen. Op dat moment wordt het aantrekkelijk de pluimbelasting te gaan betalen. In figuur 2 is dit weergegeven. Het valt te overwegen om de belasting te maximeren om voor eigenaren inzichtelijk te maken welke verhouding tussen bronverwijdering en belasting voor hen optimaal is. Ad 3: Het is zinvol om voor oprichting van het fonds een globaal financieel overzicht te maken. Hierbij dient rekening gehouden te worden met de verschillende uitgaven. In de eerste jaren zullen vooral kosten voor het opzetten van een monitoringsnetwerk zwaar wegen. De jaarlijkse kosten voor monitoring zijn altijd ongeveer gelijk (behoudens inflatie). In latere jaren kan een groter deel van de inkomsten worden besteed aan actieve maatregelen. In volgende grafiekjes is dit weergegeven (zie volgende pagina). Voor het inschatten van de kosten kan gebruik worden gemaakt van kengetallen met betrekking tot kosten voor monitoring en sanering. Kostenbesparingen kunnen worden gerealiseerd door het opzetten van een extensief monitoringsnetwerk. Zeker als het pad naar het bedreigd object lang is (minimaal 50 tot 100 jaar) is dit goed mogelijk. Daarnaast wordt door de jaarlijkse inkomsten een reservering opgebouwd voor uitgaven aan actieve maatregelen op de langere termijn.

risico meer vormt voor de bedreigde objecten, bijvoorbeeld als er sprake is van een stabiele eindsituatie, zal de plicht tot het betalen van belasting vervallen. Deelname door derden aan deze wijze van financiering is op basis van vrijwilligheid en kan alleen als men een goede kernof bronverwijdering heeft uitgevoerd. Uiteraard kan men ook besluiten de volledige sanering zelf ter hand te nemen.

Voordelen en punten van aandacht Voordelen Groot voordeel van deze wijze van aanpak van de grondwaterproblematiek is dat de sanering van grote grondwaterverontreinigingen voor iedereen in overzichtelijke delen wordt verdeeld. Voor de aanpak van de restverontreiniging hoeft nu niet in één keer een groot bedrag te worden betaald, maar elk jaar een klein beetje. Uiteindelijk zullen eigenaren goedkoper uit zijn. Zij hoeven namelijk niet de dure laatste kilo’s te verwijderen. Door een extensief monitoringsnetwerk en de reservering voor actieve maatregelen zijn de kosten laag te houden.

Ook kan ISV-geld in het fonds worden gestort, met name voor gevallen van verontreiniging waar niemand meer is aan te spreken. Ook hier kan het concept van de belasting worden gebruikt, waardoor de bijdrage in het fonds over meerdere jaren en ISV-perioden verspreid kan worden.

In het kader van het Masterplan Grondwatersanering Het Gooi wordt gewerkt met afkoop van de verantwoordelijkheid voor de restverontreiniging. Dit heeft voor de probleemeigenaren het voordeel dat zij geen verantwoordelijkheid meer dragen voor hun verontreiniging. De overheid neemt deze verantwoordelijkheid volledig over. Voor een middelgrote overheidsinstantie als de gemeente Zwolle kan dit een grote verantwoordelijkheid zijn. Door het heffen van een belasting blijft de verantwoordelijkheid bij de probleemeigenaren en kan de gemeente bij tegenvallende kosten de belasting (met mate) verhogen.

Op het moment dat blijkt dat de restverontreiniging geen

Uiteraard kan het ook voorkomen dat de kosten meeval-


85

zvisionair

len, bijvoorbeeld als er goedkopere sanerings- of monitoringstechnieken op de markt komen of als de wetgeving veranderd waardoor maatregelen niet meer noodzakelijk zijn. In dat geval kan de belasting omlaag of geheel vervallen. Op deze wijze profiteren eigenaren ook van deze voordelen.

Kostenverdeling eerste paar jaar

Door het beheer van het fonds heeft de gemeente wel zelf de beheersing van de grondwaterproblematiek in handen. Indien actieve maatregelen nodig zijn kunnen deze snel worden genomen, zonder dat er nog met diverse eigenaren onderhandeld moet worden. Punten van aandacht Een lastig punt is dat de belastingplicht bij verkoop van een terrein op de nieuwe eigenaar moet worden overgedragen. Dit zal juridisch goed moeten worden uitgewerkt, middels een contract met de eigenaar of veroorzaker. Indien de hoeveelheid achtergelaten kilo´s wordt gekozen als uitgangspunt voor de hoogte van de belasting is het noodzakelijk een redelijk nauwkeurige inschatting van de vracht te hebben. Dit is niet altijd even gemakkelijk.

monitoringsnetwerk monitoring reservering sanering

Kostenverdeling in later stadium

monitoringsnetwerk monitoring reservering sanering

winnaar categorie ervaring 86

zvisionair

“Grondwater decentraal”

Inzender: Tauw bv Postbus 133 7400 AC Deventer

Contactpersonen: Bart Volkers T (0570) 69 95 43 E [email protected]

Edwin van der Strate T (0570) 69 94 09 E [email protected]

Thema: Maatschappij

Maatschappelijke bewustwording rond grondwater De aanpak van vervuild grondwater heeft doorgaans een vrij lage prioriteit binnen het totale milieubeleid, aangezien grondwaterverontreinigingen niet als een maatschappelijk probleem worden ervaren. De maatschappij heeft veel liever dat er iets wordt gedaan aan bijvoorbeeld rondzwervend straatvuil, inzameling van GFT-afval, hondenpoep, geluid- en stankoverlast en schoon oppervlaktewater. Grondwaterkwaliteit leeft niet! We moeten dus werken aan de maatschappelijke bewustwording van grondwater bij burgers. Mogelijkheden hiervoor zijn bijvoorbeeld: • het voeren van een grondwatercampagne onder bijvoorbeeld de titel ‘Het jaar van het Zwolsche grondwater’; • het ontwikkelen van een themapark in het Engelse Werk (zie ook de SOM/Tauw-inzending: ‘grondwater leeft’); • een referendum houden over de aanpak van het grondwater; • grondwater zichtbaar maken in de vorm van bijvoorbeeld fonteinen of waterspelen; • een museum inrichten over het gebruik van grondwater bij bijvoorbeeld de drinkwaterwinning; • lokale grondwateronttrekking in woonwijken.

Financiële keuzes maken Daarnaast is er een financieel probleem, want de

gemeente heeft liever schoon grondwater dan vies, maar niet tegen elke prijs. Vanuit haar milieubeleid zou de gemeente graag wat willen doen aan het vervuilde grondwater in de stad. Echter, door de beperkte financiële middelen dient de gemeente keuzes te maken voor de besteding van haar geld. We moeten daarom anders omgaan met het beschikbare geld, dat betekent anders verzamelen en anders besteden (zie ook de Tauw-inzending: ‘grensverleggend aanbesteden’).

Mogelijkheden voor verontreinigd grondwater Zowel het financiële als maatschappelijke probleem is gerelateerd aan de manier waarop wij met ons vervuild grondwater omgaan. Iedereen die met grondwater te maken heeft ziet grondwaterverontreiniging namelijk als mysterieus, ongrijpbaar en mogelijk zelfs als bedreigend. We kennen grondwaterverontreiniging alleen uit de krant en grondwaterwinningen alleen van de bordjes langs de weg. Hierdoor is het beeld niet volledig en blijft het gebaseerd op dogma’s uit de jaren tachtig. Deze zienswijze beperkt de mogelijkheden waarop wij met verontreinigd grondwater omgaan, waardoor er teveel kansen worden gemist. Verontreinigd grondwater heeft immers een status aparte gekregen, waardoor we er alles aan doen om verontreinigd grondwater uit de grondwateronttrekkingsputten te weren.

overige inzendingen categorie ervaring Prijsvraag grondwater Zwolle

87

zvisionair

In deze inzending kiezen we ervoor om onderscheid te maken tussen onttrekkingen vanuit het diepe en het ondiepere, freatische pakket: • een centraal onttrekkingssysteem vanuit het diepere pakket ten behoeve van de drinkwatervoorziening (aanpak van diepe grondwaterverontreinigingen); • decentrale onttrekkingssystemen vanuit het freatisch pakket ten behoeve van de grijs-watervoorziening (aanpak van ondiepe grondwaterverontreinigingen en brongebieden).

Grijswatervoorziening Sinds de jaren zeventig zijn de mogelijkheden voor de decentrale zuivering van verontreinigd grondwater sterk ontwikkeld. Inmiddels zijn we technologisch in staat om de kwaliteit van verontreinigd water te verbeteren tot drinkwaterkwaliteit. Deze technologieën worden nog onvoldoende ingezet om verontreinigd grondwater geschikt te maken voor maatschappelijk gebruik. Met name daar waar het gaat om een decentrale zuivering van het grondwater met behulp van bijvoorbeeld zanden helofytenfilters, vernevelaars of hyperfiltratiesystemen. Overigens zijn de meer ‘natuurlijke’ vormen van zuiveren zoals helofytenfilters goed inpasbaar in een groene stad vanwege hun natuurvriendelijke uiterlijk.

wordt het grondwater tot leven gebracht.

Drinkwatervoorziening Door het verplaatsen van het puttenveld naar de binnenstad ontstaat een actieve grondwatersanering van het diepere grondwater in het stedelijk gebied van Zwolle. Hierdoor wordt de kwaliteit van het stedelijk grondwater op termijn sterk verbeterd. Het onttrokken grondwater wordt gezuiverd en afgezet aan particulieren als drinkwater of proceswater. Onder invloed van de decentrale ondiepe grondwateronttrekkingen wordt het ondiepe pakket beheerst zodat geen nalevering meer van verontreinigingen van de deklaag naar het diepere pakket optreedt. De diepe grondwaterwinning zal op termijn het gehele watervoerende pakket een aantal maal hebben doorspoeld. Met als belangrijkste gevolg een goede kwaliteit grondwater onder het stedelijke gebied van Zwolle in een periode van grofweg 100 jaar.

Kanttekeningen Decentrale onttrekkingssystemen

Als we verontreinigd grondwater kunnen oppompen en zuiveren voor onze watervoorziening zijn we tegelijkertijd bezig om het grondwater te saneren. Hierdoor zal de kwaliteit van het stedelijke grondwater toenemen, waardoor andere grootschalige en meer centraal gelegen zuiveringssystemen overbodig worden. Naast het sanerende effect van deze maatregelen wordt er bij de decentrale aanpak ook een maatschappelijk effect gecreëerd door het grondwater onder de mensen te brengen. Hierdoor

Technische uitwerking Voor de type verontreinigingen die decentraal onttrokken zouden kunnen worden dient nog een inventarisatie van de beschikbare zuiveringstechnieken te worden gedaan. De meest voor de hand liggende techniek dient te worden geselecteerd op basis van prestatie, minimale overlast, duurzaamheid, robuustheid, eenvoud, onderhoud en beheer en uiterlijke kenmerken. Op dit moment zien wij een combinatie van een zanden helofytenfilter in combinatie met een fontein als beluchtingsstap als meest geschikte zuivering. Gezondheidsrisico’s Maatschappelijk ligt het decentraal onttrekken, zuiveren en gebruiken van grondwater erg gevoelig, omdat burgers enigszins wantrouwend tegenover de betrouwbaarheid van zuiveringstechnieken staan. We onderkennen dat er mogelijke risico’s zijn verbonden aan met name de duurzaamheid, onderhoud, beheer en

overige inzendingen categorie ervaring 88

zvisionair robuustheid van de zuiveringsstap. Bij falen van het systeem zouden burgers kunnen worden blootgesteld aan verontreinigd grondwater. Het inzicht in de risico’s die daarmee gerelateerd zijn is vooralsnog onvoldoende om daar harde uitspraken over te doen. Dit blijft een punt van aandacht en zal in een nadere beschouwing uitgewerkt moeten worden. Indien er geen significante risico’s aanwezig zijn, zou een voorlichtingscampagne uitkomst bieden. Organisatorische kaders Het onderhoud en beheer moet zodanig georganiseerd worden dat de burgers kunnen vertrouwen op een goedwerkend systeem. Er moeten daarom heldere afspraken worden gemaakt over taken, rollen en verantwoordelijkheden van betrokkenen. Financiële kaders Het onttrekken van verontreinigd grondwater dient het publieke belang, omdat grondwaterverontreinigingen worden gesaneerd. Burgers kijken echter naar hun eigen portemonnee en zouden juist liever schoon dan vies grondwater onttrekken. Daarom zijn wij van mening dat er subsidie moet worden geheven voor het onttrekken van vies grondwater. De subsidie kan worden gecompenseerd door die bedrijven die schoon grondwater onttrekken via een schoon-waterheffing. Zwolle zou haar gemeente kunnen opdelen in een aantal gebieden waar verschillende financiële regelingen zijn voor het onttrekken van grondwater, afhankelijk van de verontreinigingsgraad. Overigens kunnen de besparingen die worden gerealiseerd op het gebruik van wit water worden geïnvesteerd in de investeringen en exploitatie die nodig zijn voor een betere benutting van het decentrale grondwater, zoals: • aanleg zuiveringsstappen; • aanleg grijswater systeem; • onderhoud, beheer en vervanging; • promotiecampagne. De financiële haalbaarheid van de oplossingsrichting is vooralsnog onvoldoende bestudeerd en verdient extra aandacht. Kansen voor stedelijk waterbeheer Na gebruik van het wit of grijs water zou het huishoudelijke afvalwater na een eventuele tweede zuiveringsstap weer kunnen worden geïnfiltreerd om de ondergrond extra te doorspoelen. Dit kan in combinatie met maatregelen in het kader van het afkoppelen van de regenwaterafvoer. Mogelijkheden voor een integratie met het stedelijk waterbeheer zouden in een nadere uitwerking aan de orde kunnen komen.

Centraal onttrekkingssysteem Technische uitwerking Een waterwinning in het stedelijke gebied brengt de nodige infrastructurele problemen met zich mee wat betreft het leidingwerk. Door de plaats van de winputten slim te kiezen kunnen echter ook kansen worden gecreëerd. De winputten kunnen in twee of drie ringen rondom de binnenstad van Zwolle worden geplaatst. De binnenste ring zal het meest verontreinigde water oppompen, de buitenste ring zal nagenoeg schoon water oppompen. Door de winputten slim in te regelen kan een constante kwaliteit van het grondwater worden gewaarborgd. Het oppervlaktewatersysteem in het stedelijk gebied (grachten en waterlopen) kan worden gebruikt om de benodigde ringleidingen in aan te leggen. Het onttrokken grondwater kan per wijk worden geleid naar een grondwaterzuivering om de benodigde infrastructuur te minimaliseren. Kansen voor stedelijke ontwikkeling Indien bemaling in het stedelijke gebied noodzakelijk is, bijvoorbeeld voor de aanleg van een parkeerkelder, dan kan worden aangesloten op de bestaande infrastructuur van de winputten en de grondwaterzuivering. Hierdoor worden logistieke problemen voor het verwijderen van het bemalingswater ondervangen. Door putten te installeren nabij plaatsen waar in de (nabije) toekomst locatieontwikkeling plaatsvindt, kan een deel van de benodigde grondwaterverlaging al door het puttenveld worden gecreëerd. Ook zou de plaatsing van een aantal winputten op plekken kunnen gebeuren die te kampen hebben met wateroverlast waardoor dit probleem kan worden beheerst. De vrijkomende ruimte ter plaatse van het ‘Engelse Werk’ kan worden benut voor bijvoorbeeld natuurontwikkeling of als toekomstige nieuwbouwlocatie met een waterrijke woonomgeving.


89

zvisionair

“Duurzame slagader ander water Zwolle”

Inzenders: Grontmij Nederland bv Postbus 203 3730 AE De Bilt

Contactpersoon: Nico Wortel T (030) 220 79 24

VolkerWessels Water Postbus 216 3350 AE Papendrecht

Contactpersoon: Lukas Schoenmakers T (078) 641 75 50


Samenvatting De technische oplossingen voor grondwaterverontreinigingen lijken onbetaalbaar door de korte afschrijvingstermijnen van installaties en leidingen. Het veelvoud aan problemen met het Zwolse grondwater biedt nu grote kansen om technische oplossingen te bedenken die inzetbaar zijn voor meerdere doeleinden. De levensduur ervan is dan veel langer waardoor de oplossingen duurzamer én goedkoper worden. Het grondwater wordt onttrokken voor de drinkwaterbereiding maar is op diverse plaatsen verontreinigd, het komt soms te hoog en brengt dan grondwateroverlast in kelders en kruipruimten en het stroomt deels via verharding af naar rioolwaterzuivering, waar het meer kwaad dan goed doet. Aan de andere kant wordt grondwater opgepompt/gebruikt voor drinkwatervoorziening, koeling, warmte – koude opslag, blussen van brand, industriewater. Kern van een kosteneffectieve oplossing is het verbinden van de probleemlocaties met een netwerk van multifunctionele leiding, die, afhankelijk van de ontwikkeling, meegroeit naar en van diverse probleemlocaties en eventueel bestaande infrastructuur gebruikt (lozingsleiding Engelse

Werk). Op deze leiding kan water worden geloosd (b.v. saneringswater), maar ook onttrokken (b.v. koeling). Met de leiding kan ook water vanaf onttrekkingen naar infiltratieputten worden getransporteerd (Zie inzending Grontmij Zwolle). Leiding met pompkelders en installaties kunnen langdurig over meerdere projecten en gebruikers worden afgeschreven. De Gemeente speelt de verbindende rol tussen de projecten door de waardeoverdracht van de ondergrondse infrastructuur tussen de projecten met hun beperkte tijdshorizon. Ook naar de gebruikers en stakeholders is de gemeente de bindende factor voor het netwerk. Ontwerp, aanleg maar ook financiering, bedrijfsvoering en optimalisatie, worden in nauw overleg met de Gemeente gedaan door een unieke combinatie van aannemer en ingenieursbureau.

Grondwater Het grondwater is op veel locaties in Zwolle verontreinigd, vaak ook tot grote diepte. Een individueel aanpak van grondwatersanering heeft een relatief korte looptijd (5-15 jaar), waardoor de kostprijs van de investering in zuivering en leidingwerken over deze korte periode wordt afgeschreven. Als we ons focussen op zo een enkele sanering zien we enerzijds een hoge m3-prijs en anderzijds een niet technisch afgeschreven stuk techniek en infrastructuur. Wordt dezelfde installatie op een andere saneringsplek ingezet (hier is ervaring mee) krijgt deze een tweede leven waarbij de kostprijs daalt. Dit geldt ook voor langer te gebruiken leidingen of ingeval de leiding voor ander doeleinden wordt gebruikt. En door de vele gebruiksmogelijkheden en problemen met het grondwater zijn er in Zwolle vele nuttige doeleinden! Zoals: • het oplossen van grondwateroverlast; • energiebesparing door warmte- en koude opslag; • optimalisatie van de drinkwaterwinning (betere scheiding vuil en schoon grondwater);


zvisionair

• bevordering van infiltratie door in bestaand verhard gebied af te koppelen; • het beperken van grondwaterafvoer via lekkende riolen. • beheersysteem grondwaterverontreiniging (tegengaan ongewenste verspreiding); • nuttig hergebruik; • inzet als bluswatersysteem; • inzet als koelwater bij elektriciteitsproductie op piekdagen. Door op een logische manier voor inzet bij diverse werken een leiding van redelijk grote diameter door de stad te ontwikkelen en in te zetten voor de genoemde doelen, wordt door meervoudig gebruik de zuivering van grondwater goedkoper. De leiding wordt uiteraard economisch gelegd met stuurleiding en datanetwerk. Het overtollig grondwater wordt met dit netwerk afgevoerd. Opgepompt of afstromend water dat in de leiding wordt gebracht voldoet aan minimale kwaliteitseisen voor een aantal mogelijke (her)gebruiksopties. Zo niet, wordt adequaat voorgezuiverd. In het leidingsysteem kunnen gecontroleerde kwaliteitsverschillen worden geaccepteerd. Een (geïsoleerd) deel van het netwerk kan bijvoorbeeld vuil water naar een zuivering brengen. Minder regenwater afvoeren naar de RWZI geeft een goedkopere bedrijfsvoering en een hoger rendement (betere effluentkwaliteit) op. Per saldo zijn de kosten lager en de belasting van het oppervlaktewater eveneens, hetgeen in diverse studies is aangetoond (Lemmen, 2004, Bedrijventerrein haven 7, Waalwijk) In een leiding, welke is uitgerust met bufferkelders annex pompputten kan het water naar believen diverse kanten worden opgestuurd (automatisering) en ingezet. Overtollig water kan met uitgekiende infiltratiesystemen worden benut om ongewenste verspreiding van bestaande grondwaterverontreinigingen te voorkomen. Met de minimum kwaliteit van in de leiding aanwezig water wordt hiermee uiteraard rekeninggehouden. Pompputten en buffersystemen kunnen als brandblusvoorzieningen dienen. Op zich is de eis voor een voorziening om gedurende een aantal uren enkele tientallen m3/h te kunnen leveren niet zwaar en behoeft geen grote buffer. Voordelen hiervan zijn dat drinkwaternetten minder volumineus zijn en een kortere verblijftijd kennen waardoor zowel de kosten van transport omlaag gaan en de kwaliteit omhoog. Het water in de leiding heeft een temperatuur van 11 ºC en is goed geschikt als koelwater. Het kan het huidige koelwater vervangen. Beleidsmatig zal dit moeten worden afgekaart: een onttrekking van grondwater, om vervuiling en overlast te bestrijden, is niet belastingplichtig als het even later nuttig wordt ingezet. Misschien is het zelfs mogelijk om een koude- en een warmtevraag en overschot te koppelen!

Techniek Op de plaatsen van vervuiling of wateroverlast wordt –indien nodig- water gezuiverd met geëigende apparatuur. In de meeste gevallen betreft dit beluchting/ontgassing, filtratie en eventueel actieve kool behandeling (zowel lucht als waterfase). Deze systemen worden óf permanent geïnstalleerd, of tijdelijk en daarna verhuisd gelang de behoefte. Is zuivering niet nodig wordt water liefst onder vrij verval of eventueel met pompen op de leiding geloosd. De zich ontwikkelende leiding wordt als een zo economisch mogelijk aangelegde slagader aangelegd. Het kan bijvoorbeeld veel goedkoper zijn deze dikke leiding iets verder langs een locatie te laten lopen als het tracé daardoor aanzienlijk eenvoudiger / goedkoper is. Met de leiding worden, afhankelijk van op voorhand geconstateerde behoeften bufferkelders aangelegd en stuurleiding en een datanetwerk. Via dit datanetwerk worden on line de diverse onderdelen gecontroleerd en gestuurd, maar ook de debieten worden gelogd en daarmee de basis gelegd voor de kostenverrekeningen. Sensoren meten debieten, temperaturen en troebelheid als maat voor de kwaliteit en dus bewaking hiervan. De moderne technologie maakt dit goedkoop mogelijk. Afbeelding 1: Houtskoolschets voor een netwerk van leidingen met diverse functies

Visie, overzicht en tijd geven nog meer kansen om een nuttig en goedkoop netwerk te implementeren. Bij een renovatie van een straat kan eenvoudig en tegen lage kosten een leiding gelegd worden. Bij een complexe boring onder een spoor door is de tweede boring een stuk goedkoper. Boortechnieken bieden heden ten dage zeker kansen voor de aanleg van langere leidingstukken in een dichtbebouwd gebied. Voor nieuwe technieken zou het systeem als een landelijke testtuin kunnen dienen.

Financiering Zoals eerder vermeld, is financiering van een enkel klein project een dure zaak. In een plan van aanpak worden de belangrijkste “grote” toevoerders (sanering, grondwateroverlast, regenwater) en gebruikers geïnventariseerd waarbij de noodzaak van bestrijding van overlast per plek in kaart gebracht. Tevens worden die plaatsen die minder


91

zvisionair

urgent zijn in volgorde van gewenste aanpak gecatalogiseerd. Op basis hiervan wordt een 30 jarige netwerkkansenkaart gemaakt. Verwachte investeringen operationele kosten en een risico-analyse conform de VolkerWessels Water-aanpak van exploitatie van de schermwateronttrekking Engelse Werk wordt opgesteld. Zo zijn de kosten en kansen in kaart gebracht en kan de aanleg van het netwerk in de loop der jaren gestimuleerd worden.

blijken dat nieuwe projecten kansrijker zijn als de infrastructuuer deels al voor handen is. Juridische en fiscale problemen worden door een taskforce bestaande uit Gemeente, aannemer en adviseur met prioriteit opgelost. Dezelfde taskforce bestiert het gehele project, legt verantwoording af over de behaalde resultaten en zet de lijnen uit voor de nabije toekomst.

Maatschappij Het primaire doel van het netwerk richt zich op beheersing en verbetering van de grondwaterhuishouding. Ongebruikte delen worden (tijdelijk) ingezet voor doelen die bij kunnen dragen in de kosten of de rentabiliteit. Het Waterschap heeft voordeel en kapitaliseert een geringere dunwaterstroom naar de RWZI en de lagere kosten voor lozing door een hogere efficiency van de RWZI. Vitens kapitaliseert de lagere kosten voor leidingnet door het ontstaan van externe brandblusvoorzieningen. Bedrijven en particulieren die overlast hebben van grondwater kapitaliseren het nut van een peilbeheersingsvoorziening en de hogere marktwaarde van hun panden zonder vochtproblemen. Bedrijven die koelen met grondwater kapitaliseren hun voordeel door van belastingvrij water gebruik te maken. Zo zijn de opbrengsten te berekenen. Op basis hiervan kan VolkerWessels Water met Grontmij als adviseur een kostenplaatje neerleggen waarbij de investering op diverse manieren kan plaatsvinden evenals de wijze van verrekening. De Gemeente Zwolle als probleemhebber van het te saneren grondwater zal uiteindelijk garant staan voor het verschil in kosten en baten over een van te voren af te spreken periode.

Beleid en organisatie Het woord beleid kan op vele manieren worden uitgelegd. In onderhavig geval moet beleid toegespitst zijn op het oplossen van de grondwaterperikelen en wel inzichtelijk, logisch, verkoopbaar, acceptabel in de tijd en kosten. Uitgebreide, doorlooptijdrovende en kostbare onderzoeken per locatie hoeven vaak niet plaats te vinden. Op basis van de bekende gegevens die door experts worden geïnterpreteerd kan een plan van aanpak worden opgesteld voor de meest efficiënte volgorde van aanpak van de diverse knelpunten in de eerstvolgende tien jaar. Een beperkte multicriteria-analyse is vaak voldoende. Op basis van dit plan en de financiële onderbouwing, geaccordeerd door de actoren (zie financiën) wordt in een publiek private samenwerking of in een gemeenteopdrachtnemer/financierrelatie het project uitgevoerd. Tijdens de uitvoering wordt water opgepompt, verpompt, stroomt af. In die periode worden relevante wateranalyses gedaan gericht op de volgende periode van het project om dat zo technisch toegespitst en economisch optimaal als mogelijk te laten verlopen. Hierbij zal in de loop der jaren

Heeft het eigenlijk een maatschappelijk belang om overlastgevende zaken op te lossen? Is het niet veel goedkoper om uitsluitend end-of-pipe vervuiling en overlast technisch op te lossen als deze niet negeerbaar aan de oppervlakte komt, bijvoorbeeld in drinkwaterbronnen. Technieken zijn toch voorhanden. Voor het antwoord op deze vraag moeten we enerzijds 100 jaar in de toekomst kijken en dan bedenken wat er gezegd wordt over die overheden die alles op zijn beloop hebben gelaten. Anderzijds moeten we kijken naar de huidige zich ontwikkelende Europese milieu- en water regelgeving, waaronder de Europese Kaderrichtlijn Water (EKW). In beide gevallen wordt eventueel wangedrag verhaald in de vorm van rechtszaken en boetes en iets uitdrukken in kosten is altijd makkelijk en inzichtelijk. Een goed maatschappelijk gedrag wordt op termijn zowel financieel als qua imago beloond en als dan dit gedrag tegen de laagst mogelijke maatschappelijke kosten kan worden gevolgd, is een optimum bereikt. Bescherming van drinkwaterbronnen, in stand houden/brengen van multifunctionaliteit van bodemgebruik, bescherming van milieu, uitsluiten van gezondheidsrisico’s op korte en lange termijn en het minimaliseren van de kosten (=inspanningen) om dit alles tot stand te brengen, kan rekenen op een breed maatschappelijk draagvlak en de daarmee samenhangende lagere weerstand om hieraan bij te dragen. Een goede communicatie over de aanpak, een zo gering mogelijke overlast bij de uitvoering (bijvoorbeeld gestuurde boringen) zijn succesfactoren bij een ten uitvoer brengen van een integraal plan om de water- en stoffenbalans in het bodempakket onder Zwolle in een acceptabel evenwicht te brengen. In dit plan zal de bijdrage van de Gemeente Zwolle voornamelijk bestaan uit een lange termijn visie en het faciliteren van kansen. Een bedrijf of een project (ook een gemeentelijk project) wordt afgerekend op korte termijn doelstellingen. Hierdoor moet eventuele infrastructuur op een zeer korte termijn afgeschreven worden en zal menig project niet doorgaan. De gemeente heeft de kans de aanleg voor dergelijke projecten te stimuleren en krijgt de kans daar later op te verdienen bij een volgend project.


zvisionair

“Bodemsanergie: de synergie van energie en sanering ” Inzenders P&J Milieuservices B.V. en Geotherm Energy Systems B.V. Nijverheidsstraat 21 3861 RJ Nijkerk (GLD)

Contactpersoon: E.C.M. Jongerius T (033) 245 85 11 E [email protected]

Thema’s: Samenvatting In een stedelijke omgeving als Zwolle vinden bouwactiviteiten veelal gecombineerd met bodemsanering plaats. Een andere ontwikkeling is de roep om duurzame energie. Duurzame energie uit zon, wind, water, biomassa of bodem. Met de aangekondigde wijzigingen in de Wet Bodembescherming wordt bodemsanering nog meer gekoppeld aan bouw en herinrichting van terreinen.

roob zuiveren van met chloorkoolwaterstoffen verontreinigd grondwater. Door (rest)warmte te leveren aan de anaërobe reactor, afvalwater te gebruiken als koolstofbron, vindt (grond)waterzuivering en biogasproductie plaats. Bodemsanering gecombineerd met een anaërobe zuivering kan volledig worden geïntegreerd in de bouw, waarbij duurzame oplossingen worden gerealiseerd voor de bodemverontreiniging, energielevering (warmte, koude, elektriciteit) en afvalwaterbehandeling.

1. Inleiding

F1 Gesloten systeem (koudevraag)

F2 Gesloten systeem (warmtevraag)

Door gebruik te maken van bodemenergiesystemen kan, energie “warmte of koude” worden gewonnen. Zo kan de gewonnen warmte of koude worden toegepast voor de klimatisering in gebouwen, ook kan de warmte worden geleverd aan de bodem. Bij een verhoging van de bodemtemperatuur zal een versnelde biologische afbraak plaatsvinden van verontreinigingen. Verontreinigingen die met behulp van bodemenergiesystemen kunnen worden aangepakt zijn bijvoorbeeld chloorkoolwaterstoffen (Per en Tri), olie en teerachtige producten. Voor bodemsanergie komen momenteel vier bodemenergiesystemen in aanmerking voor toepassing als bodemsaneringtechniek, te weten: grondcollectoren t.b.v. insitu saneringen zonder grondwateronttrekking, het geothermsysteem t.b.v. grondwatersaneringen en of beheersmaatregelen, het open bronsysteem en warmte koude opslag voor grondwatersaneringen. Bodemsanergie is vooral goed te combineren met anaë-

In een stedelijke omgeving als Zwolle vinden regelmatig bouwactiviteiten plaats. Niet zelden wordt de financiering gefrustreerd door kosten van bodemsanering. Een andere ontwikkeling is de roep om duurzame energie. Duurzame energie uit zon, wind, water, biomassa of bodem. Met de aangekondigde wijzigingen in de Wet Bodembescherming wordt bodemsanering nog meer gekoppeld aan bouw en herinrichting van terreinen. Onze bijdrage is als volgt opgebouwd: 1) Eerst een korte beschrijving van een aantal bodemenergiesystemen; 2) Vervolgens een beschrijving van een aantal saneringstechnieken; 3) En tenslotte de combinatie: het bodemenergiesysteem saneert de verontreiniging.

2. Energie uit de bodem: de 4de duurzame energiebron! Als duurzame energiebron zijn zon, wind, water en biomassa reeds lang bekend. Echter ook de bodem is een duurzame energiebron. Het grote voordeel van deze vorm van duurzame energie is dat de toevoer van energie constant is en niet seizoengebonden.


93

zvisionair

2.1 Bodemenergiesystemen Bij het gesloten collectorsysteem worden veelal tot een diepte van circa 30 – 50 m-mv, kunststofleidingen in de bodem gebracht. De leidingen worden met behulp van grondboringen aangebracht. De collectoren zijn gevuld met een waterglycol mengsel en zijn in de bodem door middel van grondleidingen aan een warmtepomp gekoppeld. De energieopbrengst bedraagt gemiddeld 2,0-2,5 kW per collector. Bij dit systeem vindt geen grondwateronttrekking plaats. Bij het Geothermsysteem (gepatenteerd) worden boringen verricht veelal tot een diepte van 100 m. In de bron worden leidingen geplaatst. Deze verticale leidingen, (de bodemwarmte-wisselaars) zijn gevuld met 100% water (geen glycol). Koppeling van leidingen vindt plaats aan een warmtepomp. De energie bedraagt per bron ca. 40 kW waarbij met name bij koeling een zeer grote energiewinst wordt behaald. In de bron vindt een op temperatuur geregelde (beperkte) grondwateronttrekking en infiltratie plaats. Bij het open bronsysteem wordt het grondwater onttrokken. Een onttrekking > 10 m3/u is altijd vergunningsplichtig. De koppeling van leidingen vindt plaats aan een warmtewisselaar en warmtepomp. Bij deze methode wordt, ten opzichte van het Geothermsysteem, meer grondwater onttrokken en geïnfiltreerd. Warmte- en koude opslagsystemen (WKO) worden toegepast bij relatief grootschalige (> 100 kW) projecten. Bij een WKO wordt in de zomer een warme bron gecreëerd en in de winter een koude bron. Veelal dient gestreefd te worden naar een thermische balans in de bodem.

waarbij na 30 jaar een stabiele eindsituatie wordt gecreëerd. De verontreiniging wordt gemonitoord en eventuele voedingsstoffen, zoals een koolstofbron worden ingebracht via filters.

Koelen en verwarmen Door gebruik te maken van bodemenergiesystemen kan, energie “warmte of koude” worden gewonnen. Zo kan de gewonnen warmte of koude worden toegepast voor de klimatisering in kantoorgebouwen, bedrijfsgebouwen, verzorgingstehuizen, openbare gebouwen, zwembaden of woningbouw. Ook kan verwarmd of gekoeld proceswater (grijs water) worden geleverd voor een toepassing in het bedrijf.

Natuurlijke afbraak verontreiniging Bekend is dat bij een verhoging van de temperatuur de biologische afbraak aanmerkelijk sneller verloopt. Ook blijkt dat bij hogere temperaturen de verontreinigingen zich makkelijker loslaten van de bodemdeeltjes. Uiteraard moeten de overige randvoorwaarden voor de biologische afbraak ook goed zijn bijvoorbeeld; al of geen zuurstof, koolstofbron, pH, voedingsstoffen (stikstof fosfaat e.d.). Verontreinigingen die met behulp van bodemenergiesystemen kunnen worden aangepakt zijn bijvoorbeeld chloorkoolwaterstoffen (Per en Tri) en olie zoals benzine, diesel, kerosine, naftaleen en teerachtige producten. Aan de hand van drie voorbeelden zullen wij de verschillende mogelijkheden toelichten.

3. Bodemsaneringtechnieken Insitu sanering zonder grondwateronttrekking Een verontreiniging van chloorkoolwaterstoffen wordt insitu, zonder grondwateronttrekking, met behulp van anaërobe biologische afbraak (zonder zuurstof) aangepakt

Gesloten collectorsysteem

Geothermsysteem

Beheersmaatregel/grondwatersanering in combinatie met anaërobe reactor Laten we weer een veelvoorkomende saneringsvariant nemen voor een chloorkoolwaterstoffen verontreiniging waarbij een beheersing van de pluim plaatsvindt door middel van onttrekking van grondwater. Tevens zal de kern van de verontreiniging biologisch anaëroob worden gezuiverd, zodat op termijn geen nalevering plaatsvindt en een stabiele eindsituatie ontstaat. Grondwatersanering (pump en threat) De meest gangbare manier voor een grondwatersanering is het onttrekken van het verontreinigd grondwater, het zuiveren en het lozen van het gereinigd grondwater op de riolering of oppervlaktewater. Ook kan het effluent worden geïnfiltreerd in de bodem. Langlopende grondwaterzuiveringen kunnen worden uitgevoerd met variërende onttrekkingsdebieten van 1-100 m3/u.

Open bronsysteem


zvisionair

4. Combinatie van bodemenergie en bodemsanering De in hoofdstuk twee genoemde vier bodemenergiesystemen komen momenteel in aanmerking voor toepassing als bodemsaneringtechniek. Onderstaand worden een aantal voorbeelden gegeven van een combinatie van bodemenergie en bodemsanering. Bij alle bodemenergiesystemen geldt dat bij de koeling vrijkomende (rest)warmte kan worden gebruikt om de bodem op te warmen t.b.v. biologische afbraak van de aanwezige verontreiniging. Insitu sanering zonder grondwateronttrekking m.b.v. grondcollectoren Bij een dergelijke saneringsvariant kan met behulp van de grondcollectors de grond tot een maximale diepte van circa 30-50 meter worden opgewarmd. Door de permanente of periodieke afgifte van (rest)warmte aan de bodem wordt het verontreinigd grondwater als het ware door een warmtescherm geleid, waar verhoogde biologische afbraak van de verontreiniging plaats zal vinden. De in de winterperiode opgeslagen koude in de bodem kan in de zomer worden toegepast voor koeling van kantoor- en bedrijfsgebouwen of via een warmtewisselaar anderszins worden toegepast (b.v. koelwater). Collectoren zijn tevens goed toepasbaar in combinatie met luchtinjectie t.b.v. aërobe afbraak. De geleverde warmte wordt zonder enige milieubelasting geleverd, aangezien het restwarmte is welke vrijkomt van de koeling van de gerealiseerde gebouwen. Ook zijn zelfs grotere bodemenergiesystemen toepasbaar waarbij warmte/koudeopslag plaatsvindt. Geothermsysteem voor beheersmaatregel/grondwatersanering in combinatie met anaërobe reactor In de pluim zal middels één of meerdere geothermsystemen of deepwells grondwater worden onttrokken. Het verontreinigd grondwater kan al dan niet worden gezuiverd en nadien worden geloosd op de riolering of worden geïnfiltreerd in de bodem. Wel zal uit deze onttrekking de, voor de gerealiseerde bebouwing, noodzakelijke koude en of warmte worden gewonnen en worden geleverd. Ook hier kan in de zomerperiode de warmte en overige (restwarmte) direct worden geleverd aan de bodem of bijvoorbeeld aan een anaërobe zuiveringsinstallatie (reactor). In de reactor wordt het uit de kern afkomstige ernstig ver-

Warmte- en koude opslagsystemen

ontreinigd grondwater bij verhoogde temperatuur, afkomstig van het bodemenergiesysteem, onder optimale condities gezuiverd. Het warme effluent, al dan niet voorzien van koolstofbron inclusief het in de reactor gevormde overtollig bacteriemateriaal, zal worden geïnfiltreerd. Door de gerealiseerde temperatuursverhoging in de bodem, het enten van bacteriën, het toedienen van koolstofbron en het spoelen van de bodem zal in de kern van de verontreinigingen een versnelde (anaërobe) afbraak plaatsvinden. De onderhavige saneringswijze kan als uiterst milieuvriendelijk worden beschouwd, waarbij geen verplaatsing van verontreinigingen plaatsvindt van water naar lucht (strippen e.d.). De verontreiniging wordt daadwerkelijk en nagenoeg zonder extra energie-input afgebroken. Al met al een duurzame methode voor de afbraak van dit type verontreiniging. Opgemerkt wordt dat voor de anaërobe reactor (grondwaterzuiveringsinstallatie) een koolstofbron gedoseerd dient te worden. Als koolstofbron kan elke CZV -houdende afval(water)stromen worden gebruikt. Bij een anaërobe zuiveringsproces wordt biogas geproduceerd. Dit biogas kan ook worden toegepast voor bijvoorbeeld het opwekken van elektriciteit m.b.v. een gasgenerator. De vrijkomende koelwarmte van de gasgenerator kan ook weer toegepast worden t.b.v. anaërobe reactor. Een grondwaterzuivering (anaërobe reactor) waarbij een afval(water)stroom verwerking plaatsvindt en een biogasproductie met gasgenerator zijn bij zowel grootschalige als bij kleinschalige projecten toepasbaar in combinatie met een in-situ grondwatersanering en een WKO of Geothermsysteem. Grondwatersanering (pump en threat) Het open bronsysteem en een WKO is minder afhankelijk van de diepte (gangbaar 20-100 m-mv) en meer van de watervoerende laag. Deze systemen zijn vooral geschikt voor projecten met (relatief) hoge onttrekkingsdebieten (b.v. interceptiebron bij waterwingebied). Na zuivering en nadat de koude/warmte is geleverd kan het warme of koele grondwater nog nuttig worden toegepast als proceswater of anderszins. De toepassing van bodemenergiesystemen bij bodemsaneringsprojecten is ondermeer afhankelijk van de aard en van de omvang van de verontreiniging in relatie tot aanwending van de energie en een mogelijke toepassing van het grondwater. Tevens dienen het gebouwontwerp en het installatieconcept in ogenschouw te worden genomen. Met de kennis bij P&J Milieuservices B.V. (onttrekken en zuiveren van grondwater en specialist anaërobe afbraak chloorkoolwaterstoffen) en Geotherm Energy Systems B.V. (bodemenergiesystemen) zijn alle disciplines aanwezig om voor elke situatie het beste systeem te kunnen realiseren.


95

zvisionair

Initiatief en organisatie

Organisatie en advies

Zwolle Gemeente Zwolle Postbus 10007, 8000 GA ZWOLLE www.zwolle.nl Renate Postma Afdeling Ontwikkeling, Ruimte en Strategie T (038) 498-3317 E [email protected]

Colofon

The Three Engineers Grote Poot 2 7411KE Deventer www.engineers.nl


Aiko Hensums T (0570) 66 58 71 E [email protected]

Vormgeving Hans Dienaar, Zwolle Idem Dito, Kampen

Arne Alphenaar T (0570) 66 58 78 E [email protected]

Logistiek en redactie Hoek Tekst & Organisatie

Uitgave Gemeente Zwolle

Oplage 500 exemplaren Oktober 2005 Wij hopen dat u door de ideeën in dit boek wordt geïnspireerd. Wij verwachten dat u, indien u delen uit deze uitgave openbaar maakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, refereert naar deze uitgave en de auteur(s) van de betreffende bijdrage.

Reinder Slager Afdeling Expertisecentrum, Stad en Landschap T (038) 498-2415 E [email protected]

Sponsoren

VITENS Overijssel Postbus 10005 8000 GA Zwolle T (000) www.vitens.nl

VROM Rijnstraat 8 Postbus 20951 2500 EZ DEN HAAG T (070) 339 39 39 www.vrom.nl

Bodem+ is een onderdeel van SenterNovem

Stichting Kennisontwikkeling Kennisoverdracht Bodem (SKB) Büchnerweg 1 Postbus 420, 2800 AK Gouda T (0182) 54 06 90 www.skbodem.nl

Bodem+ Juliana van Stolberglaan 3 Postbus 93144 2509 AC DEN HAAG T (070) 373 51 23 www.bodemplus.nl

Dit boek geeft een beeld van de creativiteit en denkkracht van de ‘grondwatermarkt’ in Nederland anno 2005. De Jury is verantwoordelijk voor het selecteren van de winnaars. Als organisatie zijn wij verantwoordelijk voor de, naar wij hopen tot lezen uitnodigende, vormgeving. Verreweg het belangrijkst zijn natuurlijk de auteurs van de inzendingen. Zij zijn verantwoordelijk voor datgene waar dit boek echt om draait: de inhoud.

96


visionair Zwolle Prijsvraag grondwater Zwolle

Recommend Documents