VISIE
Amateurbeelden in Nederlandse dagbladen
INLEIDING Amateurbeelden duiken regelmatig op in de media. De dag na de moord plaatste de Telegraaf een niets verhullende foto van het lichaam Theo van Gogh, gemaakt door een toevallige voorbijganger met een mobiele telefoon. Een recent voorbeeld van een amateur-foto die de krant haalt. Publicatie van amateurbeelden is zeker geen nieuw fenomeen. Sinds de opkomst van de digitale camera verschijnen wel steeds meer amateur-foto’s in de Nederlandse kranten. Vooral bij rampen en moorden kan een amateurbeeld uitkomst bieden, omdat er simpelweg geen professioneel gefotografeerd beeld voorhanden is. De lezer wil nu eenmaal een ‘vlammende’ foto in plaats van een ‘smeulende’ foto. Amateur-foto’s kunnen een hoge historische waarde hebben, denk maar eens aan de onduidelijke films en foto’s van de moord op President Kennedy die de wereld overgingen. Foto’s zijn heel belangrijk voor de beeldvorming van de krantenlezer. Mensen willen toch de beelden zien van de gebeurtenis. Ze dragen bij aan het voorstellingsvermogen. De vernietigende omvang van de Tsunami en het menselijk leed werden pas goed duidelijk door de foto’s en video-opnames, vastgelegd door de aanwezige toeristen. Waar ligt de grens van het toelaatbare? Wanneer gaat de boodschap van het beeld boven de kwaliteit? Met de komst van de mobiele telefoon met camera is het waarschijnlijk dat steeds meer gebeurtenissen zullen worden vastgelegd door amateur-fotografen voordat de professionals ter plekke zijn. Daarom wil ik met deze visie bekijken wanneer een dergelijke foto juist wel, of absoluut niet gebruikt moet worden in de krant. En aan welke eisen moet een amateurbeeld voldoen om geplaatst te worden in een Nederlands dagblad? Stelling: Amateurbeelden die een toegevoegde waarde hebben, moeten geplaatst worden in de krant. Onder amateurbeelden versta ik foto’s of stilgezette video-opnames die zijn gemaakt door een toevallige voorbijganger, een getuige of een hulpverlener die snel ter plekke is met een mobiele telefoon met ingebouwde camera of met een digitale of analoge camera. Met toegevoegde waarde bedoel ik dat de amateur-foto iets moet laten doen dat op de professionele foto (als die al voorhanden is) absoluut ontbreekt. Bij een professionele foto bedoel ik een foto die is gemaakt door een professionele fotograaf, die werkt voor een krant, tijdschrift, fotopersbureau of op freelancebasis.
Anne Marie Goorkate, april/ mei 2005
2
TOEGEVOEGDE WAARDE Amateurbeelden bieden uitkomst wanneer de gefotografeerde gebeurtenis zich buiten het zicht van de professionele camera’s heeft plaatsgevonden. Vooral bij rampen, moorden en andere calamiteiten zijn de media eigenlijk nooit ter plekke op het moment dat ‘het’ gebeurt. Tegen de tijd dat de cameraploegen en persfotografen arriveren, zijn de vlammen vaak al gedoofd of is het lijk afgedekt met een laken. Soms is zelfs de hele rampplek al afgezet voor de pers. Dan zullen de journalisten genoegen moeten nemen met een plaats achter de dranghekken of afzetlinten, terwijl de toevallige getuige misschien al heeft toegeslagen met zijn mobiele telefoon of digitale camera. Het ongeluk met de Concorde bij Parijs in 2000 werd vastgelegd door de Japanner Toshihiko Sato vanuit een ander vliegtuig. Zijn (korrelige) foto toont de opstijgende Concorde met vlammen uit de motor (zie bijlage). De professionele fotografen hadden het nakijken en moesten het noodgedwongen doen met de wrakstukken. Hetzelfde gebeurde op 11 september 2001. Totaal onverwacht vlogen twee vliegtuigen het World Trade Center van New York binnen. Twee bekende situaties waarbij amateurbeelden de enige manier waren om het ‘moment suprème’ te laten zien. Nederlandse kranten maken wel eens gebruik van amateurbeelden. Chef beeldredactie Cecile van der Harten van het dagblad Trouw herinnert zich een foto van de Herculesramp in 1995, gemaakt door een lid van de vrijwillige brandweer. “Er was op dat moment geen ander beeld beschikbaar, en het nieuws was te belangrijk”, legt Van der Harten uit. Een dag later plaatste Trouw een foto van het uitgebrande vliegtuigwrak van eigen fotograaf Werry Crone. De Volkskrant maakte na de vuurwerkramp in Enschede gebruik van een foto van de explosie, genomen door een bewoner van een flat in de buurt van het rampgebied. Arno Haijtema, chef van de beeldredactie, stelt dat het nieuws belangrijk moet zijn en het moment waarop de foto is genomen een hoge nieuwswaarde moet hebben. “De amateur-foto moet een uniek beeld laten zien, wat de professionele fotograaf niet heeft kunnen pakken.” Recent publiceerde de Volkskrant een amateur-foto van de schilderijenroof in het Munch Museum in Oslo, verspreid door het persbureau Reuters. Steeds vaker verspreiden internationale persbureaus beelden van amateurs, zoals na de bomaanslagen op treinen in Madrid op 11 maart 2004. Kwaliteit De kwaliteit van amateurbeelden wordt steeds beter volgens Johannes Dalhuijsen van de beeldredactie van de Telegraaf. “Een beetje consumentencamera heeft al zes miljoen pixels, het is bijna onmogelijk geworden om daarmee een onscherpe of onderbelichte foto te maken. Steeds meer mensen maken betere foto’s.” Dalhuijsen denkt steeds vaker nieuwsitems aangeboden te krijgen door lezers. “Het aanbod wordt groter, via e-mail krijgen we dagelijks foto’s toegestuurd. Het schept een band met je lezers. Mensen vinden het fantastisch om hun foto in de krant terug te zien.” De foto’s die binnenkomen beoordeelt de beeldredactie van de Telegraaf op kwaliteit en op journalistieke waarde. “Het moet een foto zijn die de professionele fotograaf niet had kunnen maken. Daarmee moeten we wel concessies doen aan
3
kwaliteit. Daarnaast moet de foto wel esthetisch verantwoord zijn, we zitten niet te wachten op botte sensatie.” De Telegraaf plaatst in tegenstelling tot veel andere kranten redelijk veel amateurbeelden. “Dat verschil zit in de formule van onze krant en tussen bijvoorbeeld de Volkskrant. Wij plaatsen sowieso meer foto’s per pagina, terwijl de Volkskrant over het algemeen met één dragend beeld per pagina werkt.” De Telegraaf maakt bij branden wel eens gebruik van amateurbeelden. “Als iemand die om de hoek woont een spannend beeld heeft gemaakt, waarbij de vlammen uit het gebouw slaan en ook nog op compositie heeft gelet.” Dalhuijsen herinnert zich een amateur-foto van een slapende politieagent in een flitswagen. “We kregen de foto toegestuurd van een automobilist die was geflitst en zag dat de agent zat te dutten.” De beeldredactie belde vervolgens met de voorlichter van de politie om de gegevens van de automobilist te verifiëren en te controleren of de wagen inderdaad had geflitst op de locatie waar de fotograaf beweerde. “Als één feit niet klopt, plaatsen we de foto niet. De situatie kan geënsceneerd zijn.” Ook kan een amateurbeeld aanleiding zijn om een nieuwsitem alsnog door een professionele fotograaf te laten maken. “Als de aangeleverde amateur-foto niet goed genoeg is, maar die mogelijkheid is er natuurlijk niet altijd”, aldus Dalhuijsen. Snel Een ander voordeel van een amateurbeeld is dat het materiaal vaak snel beschikbaar is. Zeker sinds de komst van de digitale camera en mobiele telefoons met een fotocamera. Het Parool profiteerde vorig jaar van dit aspect na het treinongeluk op het Centraal Station van Amsterdam. “Het ongeluk gebeurde op vrijdagavond, vlak voor het verstrijken van de deadline”, verklaart chef beeldredactie Alexandra Besuijen de keuze. De foto, gemaakt door een amateur-fotograaf vanaf elf hoog, werd binnen een half uur na de treinbotsing aangeboden bij de redactie. Na de Tsunami in Azië verschenen er veel amateurbeelden in de media. “Je kunt er wel mensen naar toe sturen, maar dan is het moment voorbij”, zegt Johannes Dalhuijsen van de Telegraaf. Het amateurbeeld van een man in het water, met een dood kind op zijn arm, speelde een belangrijke rol in de inzamelingsactie voor giro 555. Amateur-fotografen hebben toegang tot plekken waar journalisten geen ingang kunnen vinden. Daardoor kunnen amateurbeelden misstanden onthullen achter deuren die voor de media anders gesloten waren gebleven. Zonder de korrelige en slecht geflitste kiekjes die eigenlijk bedoeld waren voor het familiealbum van soldaten Lynndie England en Charles Graner, waren de mishandelingen in de Irakese gevangenis Abu Ghraib misschien wel nooit bekend geworden. Amateur-fotografen zijn vaak onbevooroordeeld en drukken af, terwijl een professionele fotograaf heel bewust nadenkt over wat hij in beeld brengt en hoe hij de situatie inkadert. Bewust laat hij dingen weg of brengt ze juist prominent in beeld. Hans Aarsman schreef vorig jaar in Vrij Nederland dat hij de fotojournalistiek te esthetisch geworden vindt. “Fotografen maken foto’s die te mooi zijn. Dat gaat ten koste van de informatieve waarde. Voor de pers gaat informatie nog altijd boven
4
esthetiek. En dus gaan ze steeds meer gebruikmaken van foto’s die binnenkomen van amateurs.” De Antwerpse professor beeldcultuur Luc Pauwels concludeerde in de Belgische krant De Standaard dat amateurbeelden goed zijn voor de journalistiek. “Meestal hebben ze een groter waarheidsgehalte dan foto’s van beroepsfotografen. Ze worden meer geloofd dan officiële beelden. De gebrekkige kwaliteit slaat om in een grotere geloofwaardigheid.”
5
TERUGHOUDENDHEID Foto’s gemaakt door amateurs kunnen iets extra’s laten zien ten opzichte van de professionele nieuwsfoto’s. Toch maken veel Nederlandse kranten slechts in een beperkt aantal gevallen gebruik van dit soort materiaal. Er kleeft een aantal nadelen aan amateurbeelden. Deze nadelen wegen voor de ene beeldredactie zwaarder dan voor de andere. Je hoeft geen deskundige te zijn om te zien dat veel amateurbeelden niet overlopen van fotografische kwaliteit. Ze zijn vaak korrelig, onscherp of slecht geflitst. Daarnaast heeft de maker over het algemeen weinig oog voor compositie. Om met de woorden van Henri Cartier-Bresson te spreken: “iedereen kan fotograferen, maar niet iedereen kan kijken.” “Amateur-foto’s zijn nooit mooi”, vindt Alexandra Besuijen van het Parool. “Het moment waarop de foto genomen is, moet zo belangrijk zijn dat ik over de technische bezwaren heenstap.” Besuijen moet het beeld op geen enkele andere manier kunnen krijgen en het moet vanuit een totaal verschillend standpunt gemaakt zijn. “Ik moet de keuze wel kunnen uitleggen aan mijn eigen fotografen, want amateur-fotografen mogen nooit het brood uit de mond stelen van de professionals.” Cecile van der Harten van Trouw vindt de ‘telefoonfoto’s’ over het algemeen te slecht voor publicatie. “Het is bovendien niet goed om de fotografiemarkt open te gooien: schoenmaker blijf bij je leest.” Arno Haijtema van de Volkskrant concludeert dat foto’s van amateurs vaak gewoon niet goed genoeg zijn. “Ze zijn over het algemeen niet getraind om een journalistieke foto te maken.” Toch hoeft onscherpte publicatie van de foto niet per definitie in de weg staan. “Het kan in sommige gevallen ook spanning oproepen”, vindt Haijtema. Betrouwbaar Een praktisch bezwaar voor de publicatie van amateurbeelden is de betrouwbaarheid ervan. Tegenwoordig kan bijna iedereen zijn vakantiefoto’s bewerken en rode ogen wegpoetsen. Dus wie zegt dat de amateur-foto die bij een krant wordt aangeleverd niet gemanipuleerd is? “Het is moeilijk te controleren of het allemaal wel klopt wat je ziet. Als beeldredacteur heb je daar wel een neus voor”, aldus Alexandra Besuijen. “Als krant moet je betrouwbaar zijn voor je lezer en dus ook betrouwbare beelden gebruiken”, zegt Arno Haijtema. Om die reden werkt de Volkskrant bij voorkeur met vaste fotografen en gerenommeerde persbureaus als het ANP en Reuters. “Daarvan weet je (min of meer) zeker dat de foto’s niet in scène gezet of gemanipuleerd zijn.” Met software als Adobe Photoshop kunnen foto’s makkelijk gemanipuleerd worden. “Voor veel mensen is het bewerken van foto’s een hobby, doordat de software betaalbaar is geworden. De ultieme beloning is natuurlijk plaatsing van je foto in de krant. Maar je weet vaak niet of het moment zich wel echt heeft voorgedaan”, oordeelt Johannes Dalhuijsen. Bij een toegestuurde foto van 11 september kreeg de beeldredactie van de Telegraaf argwaan. “In de rookpluimen uit een van de torens van het World Trade Center was het gezicht van de duivel te zien. De maker was er op een fantastische manier in geslaagd om iets moois te maken met Photoshop.” Natuurlijk moet, net als bij nieuwsfoto’s gemaakt door professionals, ook een afweging worden gemaakt of het niet te gruwelijk is wat het amateurbeeld laat zien.
6
De ene krant is daar terughoudender in dan de andere. Na de moord op Theo van Gogh plaatste de Telegraaf een foto, gemaakt door een passerende automobilist van het lichaam van de filmmaker voordat de hulpdiensten gearriveerd waren (zie bijlage). “Normaal zouden we niets doen met een dergelijke foto van een willekeurige moord. Zoiets wil je niet in de krant zien. Maar de journalistieke waarde van het beeld vonden wij zo hoog, dat de esthetische waarde minder zwaar woog”, verdedigt Johannes Dalhuijsen. Gapende kogelwond Trouw koos bewust voor een foto waarop het lichaam van Van Gogh was afgedekt met een laken. “Wij hebben een andere benadering van het nieuws dan bijvoorbeeld de Telegraaf”, legt Cecile van der Harten uit. “Er was een punt in het laken zichtbaar, waardoor het voor de kijker ook duidelijk was dat er een mes in het lichaam stak.” Alexandra Besuijen van het Parool stelt ook grenzen. “Je moet niet in een gapende kogelwond kijken. De foto van Van Gogh was te walgelijk voor woorden, je doet de lezer geen plezier met zo’n foto. Er waren professionele foto’s voor handen met dezelfde boodschap, alleen met minder gruwelijke details.” De amateur-foto moet wel een toegevoegde waarde hebben aan het nieuws, en dat is niet altijd het geval. Secretaris Pol Deltour van de Vlaamse Vereniging van Journalisten vraagt zich in De Standaard af wat de informatieve waarde is van een foto als van Theo van Gogh. “Heb je een foto van het lijk nodig om je het feit voor te kunnen stellen?” Hij denkt van niet en zou daarom de gevoeligheid van het publiek voorop stellen. De Volkskrant kreeg een amateur-foto ter beschikking van de aanhouding van een Duitse crimineel die in Enschede een agent doodschoot. De krant besloot dit beeld niet te plaatsen. “Wat voegt de foto van een arrestatie toe aan het nieuws?”, vindt Arno Haijtema. “Toch kan shockeren ook een toegevoegde waarde hebben en het publiek sensibiliseren”, zegt Deltour in De Standaard. Hij geeft daarbij het voorbeeld van beelden van een schietpartij in Israël, waarbij een vader zijn zoon probeert te beschermen. Vaak zijn amateur-foto’s ‘mazzelbeelden’, vindt Johannes Dalhuijsen. “Men heeft niet de visie van een professional, die stapt een meter naar links of naar rechts. Gevoel voor compositie kun je niet aanleren. Dat heb je of dat heb je niet. Een enkele amateur heeft het wel, maar zelfs sommige professionals niet.”
7
CONCLUSIE Amateurbeelden hebben bij grote gebeurtenissen de kolommen van Nederlandse kranten gehaald. De eisen waar een amateur-foto aan moet voldoen zijn niet precies te definiëren, want dat verschilt per situatie. De hoogte van de nieuwswaarde van de vastgelegde gebeurtenis is het belangrijkst. Bij grote rampen zullen kranten eerder kiezen voor een amateurbeeld dan bij een klein nieuwsfeit. Ook al zijn de beelden korrelig: ze laten zien waar het om gaat. Beelden zijn nog altijd van grote invloed op het voorstellingsvermogen van de krantenlezer. Grof gezegd geldt: geen beeld is geen ramp. Want waarom was er veel aandacht voor de slachtoffers van de Tsunami in Azië, terwijl op dat moment elders in de wereld ook veel slachtoffers vielen? In Azië schoten de aanwezige toeristen beelden, waardoor de omvang van de ramp voor het oog van de wereld zichtbaar werd. De ene krant is terughoudender in het plaatsen van foto’s van amateurs dan de andere. Dat heeft voor een deel te maken met de nieuwsbenadering van het dagblad. De ene krant is meer op sensatie belust dan de andere. De Telegraaf plaatst meer foto’s dan de Volkskrant. Daardoor is de kans ook groter dat er een amateurbeeld bij zit. Er kleven nadelen aan de amateurbeelden. Naast de besproken technische bezwaren is het soms moeilijk na te gaan of de foto betrouwbaar is. Tegenwoordig kan iedereen zijn zelfgemaakte foto bewerken en zo suggereren getuige te zijn geweest van gebeurtenissen die misschien wel helemaal niet hebben plaatsgevonden. Dit geldt in beperkte mate ook wel voor professionele nieuwsfoto’s, want af en toe wordt ook wel eens een fotojournalist betrapt op manipulatie. Toch is die kans veel kleiner dan bij amateur-fotografen. Kranten werken doorgaans met vaste fotografen en grote fotopersbureaus die als betrouwbaar bekend staan. Het is daarom belangrijk dat de amateurbeelden zoveel mogelijk gecontroleerd worden op feiten, waardoor de kans op bedrog zoveel mogelijk wordt uitgesloten. Amateurbeelden die een toegevoegde waarde hebben, moeten wel worden geplaatst, wanneer het beeld het cruciale moment van een gebeurtenis laat zien, dat op de professionele foto’s duidelijk ontbreekt. In het verleden is gebleken dat een dergelijke foto een belangrijke rol kan spelen in de beeldvorming. Wel moet zoveel mogelijk worden nagegaan of het beeld betrouwbaar is. Een amateur-foto kan iets toevoegen aan het nieuws, maar mag de professionele nieuwsfoto nooit helemaal vervangen. Professionele fotografen kunnen weinig doen om de opmars van de amateur-foto tegen te gaan als het gaat om rampen en moorden. Het is gewoon onmogelijk om als fotograaf altijd op het juiste moment op de rampplek aanwezig te zijn. Amateurbeelden worden in kranten over het algemeen alleen gebruikt bij calamiteiten. De overige nieuwsfotografie en portret- en featurefotografie blijven het terrein van de professionals. Als professionele fotografen zich onderscheiden in belangrijke elementen als compositie en betrouwbaarheid zullen beeldredacties toch vaak voor een professioneel beeld kiezen. Ook de besproken ethische normen spelen daarbij een rol.
8
BIJLAGEN
Bijlage 1: De moord op Theo van Gogh, Gefotografeerd door Aron Boskma en geplaatst in De Telegraaf. Bijlage 2: Concorde met brandende motor, gefotografeerd door Toshihiko Sato en geplaatst in verschillende Nederlandse kranten.
9
BIJLAGE 1
10
BIJLAGE 2
11
