Lestip 'De verboden vraag' Over het boek Paul Levi vertelt aan een journalist dat hij als jongen graag viool wilde leren spelen. Zijn ouders waren daar fel op tegen. En dat had alles te maken met wat er in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd: Joodse musici werden in de concentratiekampen door de Duitsers gedwongen samen te musiceren als de treinen vol gevangenen in het kamp aankwamen. Of als de gevangenen naar de gaskamers werden gedreven. Ook Pauls ouders maakten dat mee. Geen wonder dat zijn vader zijn viool nooit meer aanraakte. Auteur(s) Michael Morpurgo, Michael Foreman (illustrator) Uitgeverij Arena / 2008 Aantal pagina's 68 p. ISBN 9789069749532 Genre Fictie Doelgroep 6de leerjaar Trefwoorden Muziek, Tweede Wereldoorlog, jodenvervolging Auteur lestip Marit Trioen
Aan de slag Opmerking vooraf Dit boek snijdt verschillende grote thema’s aan: geheimen, klassieke muziek, de concentratiekampen. Elk thema is op zich zo waardevol, dat je verschillende lessen nodig hebt om er grondig rond te werken. Deze les voor de Jeugdboekenweek biedt een eerste algemene kennismaking met de verwevenheid van thematiek, sfeerschepping, muziek en illustraties als rode draad. Wie meer tijd heeft, vindt onder de rubriek ‘En verder’ talrijke andere invalshoeken om met de drie thema’s aan de slag te gaan.
Aanzet Scan de illustraties op pagina 10-11, 13, 21, 28, 33, 38-39, 41, 46-47, 54-55, 60 en 66 in of kopieer ze in kleur. Enkele dagen voor je het verhaal voorleest, verspreid je ze over de verschillende wanden in je klas. De prenten moeten duidelijk zichtbaar zijn, maar je besteedt er verder geen aandacht aan. Als de leerlingen vragen stellen, verklap je alleen dat alles binnenkort duidelijk wordt.
Een streepje Mozart De dag zelf begin je de les met een stukje Mozart. Deze componist speelt een belangrijke rol in het verhaal. Omdat Levi’s vader in de kampen vaak Mozart moest spelen voor de nazi’s, verbood hij zijn zoon deze muziek ooit in zijn aanwezigheid te spelen. Laat bij voorkeur een fragment uit Eine kleine Nachtmusik horen. Morpurgo verwijst naar dit stuk in het verhaal. Mozart schreef het voor een kamermuziekensemble: twee violen, een altviool, een
cello en eventueel een contrabas. Vertel de leerlingen dat je straks een boek zal voorlezen, maar dat ze eerst een stukje muziek moeten beluisteren. Elke leerling krijgt een groot vel blanco papier en verf. Tijdens het luisteren schilderen de leerlingen wat ze horen. Ze laten zich leiden door de kleuren en de emoties die de muziek bij hen oproept. Benadruk op voorhand dat het niet de bedoeling is om figuratief te schilderen. Het gaat om de vormen en het kleurgebruik. Na het fragment vergelijk en bespreek je de schilderijen rond een grote tafel. Pols ondertussen ook eens naar de luisterervaring van de leerlingen: –Welk soort muziek hoorde je? Welk instrument? Wie heeft het stuk geschreven? –Vond je het mooi, afschuwelijk, saai…? Werd je er rustig van of net zenuwachtig? Vrolijk of droevig? –Welke kleuren heb je gebruikt? Donkere of lichte? Waarom? –Welke vormen heb je geschilderd? Krullen, bogen, hoeken? Waarom? EINDTERMEN ● ● ● ●
Lager - Wereldoriëntatie - Natuur (algemene vaardigheden) 1.1 Lager - Muzische vorming - Muziek 2.1 Lager - Muzische vorming - Muziek 2.2 Lager - Muzische vorming - Muziek 2.4
Op een rijtje Hang de illustraties naast elkaar aan het bord, in een willekeurige volgorde. Onder elke prent schrijf je een cijfer. Toon de prent van pagina 10-11 aan de leerlingen. Wie herkent deze stad? Vertel kort wat over Venetië en situeer het op de kaart. Daarna hang je de prent helemaal links aan het bord, als eerste in de rij. Vertel dat dit de eerste prent is uit het boek. Tijdens het voorlezen zoeken de leerlingen de juiste volgorde van de overige illustraties. Zien ze een illustratie die bij een fragment past, dan schrijven ze het nummer op. EINDTERMEN ●
Lager - Muzische vorming - Beeld 1.3
Verwerkingsactiviteiten In één adem Lees het boek in één ruk voor. Dat vraagt wat tijd en inspanning, maar op die manier komt het verhaal het meest tot zijn recht. Paolo Levi vertelt zijn verhaal immers ook in één adem aan de jonge journaliste. Is dit voor jouw klas niet haalbaar, dan kan je op pagina 45 een pauze inlassen. Tijdens het voorlezen bedek je de cover. Ook de titel blijft voorlopig geheim. Na het lezen controleren de leerlingen in kleine groepjes de rangschikoefening. Zorg ervoor dat een zwakkere leerling steeds bij een sterkere leerling zit. Zijn er meningsverschillen binnen de groepjes, dan bekijken ze de prenten nog eens en overleggen ze over het goede antwoord. Heeft elk groepje een consensus bereikt, dan verbeter je klassikaal. Om de beurt mag een groepje de volgende prent aanwijzen. Eventuele foute antwoorden worden door de andere groepjes gecorrigeerd. EINDTERMEN ● ●
Lager - Muzische vorming - Drama 3.1 Lager - Muzische vorming - Drama 3.3
Titel gezocht Laat de leerlingen een passende titel voor het verhaal bedenken. Niet alleen leren ze zo nadenken over de essentie van een boek; als leerkracht krijg jij tegelijk zicht op wat hen het meest bijgebleven is of aangegrepen heeft. Op die manier kan je de verdere verwerking van het boek afstemmen op de noden van je klas. Iedereen krijgt even de tijd om een titel op te schrijven. Bespreek de antwoorden klassikaal en laat de leerlingen hun keuze
goed verantwoorden. Schrijf daarna de echte titel op het bord, terwijl je de cover nog steeds bedekt. Ga dieper in op de betekenis van deze titel: –Past deze titel goed bij het boek? Waarom? –Wie mag deze vraag niet stellen? Van wie? –Wat zou die verboden vraag nu eigenlijk geweest zijn? –Waarom was die vraag verboden, denk je? Tenslotte schrijf je de oorspronkelijke, Engelse titel naast de Nederlandse titel op het bord: The Mozart Question. Wie kan dit vertalen? Welke titel vind je best gekozen? Waarom? Jet Marchau schrijft hierover in De Leeswelp (zie: bibliografie): ‘Ik voel meer voor de Nederlandse titel dan voor de Engelse, The Mozart Question. Het mysterie dat erachter schuilgaat, is uitdagend en zet de lezer op dezelfde hoogte als journaliste Lesley. Zij weet immers ook niet welke vraag ‘verboden’ is. Wie aandachtig leest en zich door Morpurgo’s natuurlijke vertelstijl laat inkapselen, heeft de Engelse titelhint niet nodig om het antwoord te vinden.’ EINDTERMEN ● ●
Lager - Nederlands - Spreken 2.6 Lager - Nederlands - (Inter)culturele gerichtheid 7
Omslagillustratie gezocht Even bijzonder als het verhaal zijn de prachtige illustraties van Michael Foreman. Deze zachte aquarellen versterken overal de sfeer van het verhaal. Tijdens de schilderopdracht vooraf ontdekten de leerlingen het verband tussen sfeer, kleur en vorm proefondervindelijk. Nu ze het verhaal goed kennen, gaan ze vanuit deze ervaring de illustraties bestuderen. Uit de reeks aan het bord kiezen de leerlingen de illustratie die zij als uitgever op de cover zouden plaatsen. Sta eerst nog even stil bij de drievoudige functie van een cover: lezers lokken, opvallen en de sfeer van het verhaal oproepen. Elke leerling schrijft in een paar regels op welke illustratie hij kiest en waarom. Na een aantal minuten overloop je de antwoorden illustratie per illustratie: Wie koos de eerste illustratie? Waarom? Wie de tweede? De derde? enz. Benadruk dat elk antwoord goed is, zolang het maar voldoende onderbouwd is. Ten slotte toon je de cover. Een opmerkelijk detail: naast een andere titel heeft de oorspronkelijke versie ook een andere cover. De Engelse uitgever koos als omslagillustratie immers voor een fragment uit het oorlogstafereel op pagina 55. Deze cover vind je op de website van de auteur (zie: bibliografie). Print hem en bespreek de belangrijkste verschillen met de klas: –Welk gevoel krijg je bij eerste cover? Waarom? En bij de tweede? Waarom? –Hoe zijn de kleuren? Anders of hetzelfde? –Welk soort boek verwacht je bij de eerste cover? En bij de tweede? –Naar welk boek zou jij eerst grijpen, als deze twee naast elkaar stonden in de bib? Waarom? EINDTERMEN ● ● ●
Lager - Wereldoriëntatie - Natuur (algemene vaardigheden) 1.1 Lager - Muzische vorming - Beeld 1.2 Lager - Muzische vorming - Beeld 1.3
Zelf een cover ontwerpen De leerlingen ontwerpen een nieuwe cover voor het boek. Ze tekenen datgene dat volgens hen de sfeer van het boek best weergeeft. Techniek, materiaal en compositie mogen ze zelf kiezen. Eén enkele afspraak wordt op voorhand duidelijk gemaakt: hun illustratie moet helemaal anders zijn dan de illustraties in het boek. Besteed extra aandacht aan het kleurgebruik: kiezen ze donkere tinten of net lichte? Na afloop tonen de leerlingen hun covers aan elkaar. Wie wil, mag daarbij wat vertellen. EINDTERMEN ●
Lager - Muzische vorming - Beeld 1.6
En verder Meer geheimen In het boek zijn drie interessante stellingen rond geheimen verwerkt: ‘geheimen zijn leugens’ (p. 17), ‘geheimen komen altijd uit’ (p. 35) en ‘je mag geen geheimen hebben voor mensen van wie je houdt’ (p. 37). Laat je leerlingen over deze stellingen discussiëren. Werk telkens met twee cirkels: een binnen- en een buitencirkel. Formuleer een stelling. Wie akkoord gaat, gaat in de binnencirkel zitten. Wie niet akkoord gaat, gaat naar de buitencirkel. Eerst mag de binnencirkel argumenteren. Daarna geeft de buitencirkel tegenargumenten. Ten slotte krijgt iedereen de kans op basis van de gehoorde argumenten nog van cirkel te veranderen. Wie verandert, moet wel kunnen motiveren welk argument hem over de streep trok. EINDTERMEN ● ● ●
Lager - Nederlands - Luisteren 1.8 Lager - Sociale vaardigheden - domein relatiewijzen 1.2 Lager - Sociale vaardigheden - domein relatiewijzen 1.6
Meer (klassieke) muziek Papa was heel bedreven met zijn handen, zijn scharen lieten steeds een ander wijsje horen. Voor mij klonk het alsof hij voor iedere klant een nieuw wijsje bedacht en ze vakkundig, zonder aarzelen knipte, en zo vlug dat het hypnotiserend werkte. Hij werkte altijd in volstrekte stilte en gaf met zijn kam de maat aan voor zijn scharen. (p. 20) Speel met je klas een concert met gebruiksvoorwerpen. Breng scharen, sleutelbossen, flessen, kopjes, glazen, bestek, peterseliemolens en ander keukengerei mee en musiceer er op los. De dirigent geeft het ritme en de geluidssterkte aan en beslist wie wanneer speelt. In een eerste fase ben jij zelf dirigent. Spreek met de kinderen enkele codes af voor snel, traag, hard, zacht, start, stop… Gaat dit vlot, dan laat je enkele kinderen dirigent spelen. Je kan ook met opdrachten werken: laat het orkest vrolijk, gehaast, moe… klinken. Wil je meer Mozart in de klas, haal dan zeker Honderd kussen van een wonderjongen uit de bibliotheek. In dit vierkante luisterboekje vertelt het muzikale genie zijn levensverhaal. Siska Goeminne schreef de tekst, Tom Hautekiet illustreerde. Op de bijhorende cd kruipt Adriaan Van den Hoof in de huid van de euforische Mozart, terwijl deFilharmonie stukjes Mozart speelt. EINDTERMEN ● ● ● ●
Lager - Muzische vorming - Muziek 2.1 Lager - Muzische vorming - Muziek 2.2 Lager - Muzische vorming - Muziek 2.3 Lager - Muzische vorming - Muziek 2.4
Meer oorlog Vertrek vanuit een ABC van de oorlog. Voor elke letter van het alfabet bedenken de leerlingen alleen of in groep een woord dat dit thema bij hen oproept, zoals Angst, Bloed, Concentratiekamp… Op die manier krijg je meteen ook zicht op de voorkennis van je klas. Daarna kan je meer in detail treden. Bruikbaar lesmateriaal vind je op de website van het Nederlandse project Waarden en Normen, op de officiële website van de Anne Frank Stichting en in de lessenreeks bij de Jeugdboekenweek 2002 en 2003 (zie: bibliografie). EINDTERMEN ●
Lager - Wereldoriëntatie - Tijd (historische tijd) 5.7
Bibliografie
Boeken en tijdschriften Honderd kussen van een wonderjongen / Siska Goeminne en Tom Hautekiet (ill.), verteld door Adriaan Van den Hoof, met muziek van Mozart door deFilharmonie. Lannoo, 2009 “Michael Morpurgo, Michael Foreman: De verboden vraag” / Jet Marchau. In: De Leeswelp, 2008, nr. 6, p. 220221. Websites www.annefrank.org www.jeugdboekenweek.be/Archief/suggesties/suggesties2002.pdf (pagina 121 en verder) www.jeugdboekenweek.be/Archief/suggesties/suggesties2003.pdf (pagina 94 en verder) www.michaelmorpurgo.com/books -> klik op de cover van The Mozart Question www.waarden.org/werkpl/lessug/2warschau/
