Verslag VRP-Lab | Offensief Open | 10 maart 2015 ‘Zachte’ open ruimte in ‘harde’ stedelijke en infrastructurele projecten
1. Introductie door Geert de Blust (INBO), voorzitter VRP Lab Offensief Open In de eerste sessie van het VRP Lab Offensief Open bogen we ons over het concept van ecosysteemdiensten. In sessie 2 gaan we na hoe de ‘zachte’ open ruimte toch hard gemaakt kan worden ook in harde stedelijke en infrastructurele opgaves. Vertrekpunt van de avond: Open ruimte, in het bijzonder natuur, neemt op papier en in de geesten steeds meer haar plaats op in stedelijke en infrastructurele plannings- en ontwerpopgaven. Desondanks blijkt het programma voor deze open ruimte onvoldoende hard geformuleerd om te wedijveren met de harde logica’s van woningbouw, bedrijventerreinaanleg of lijninfrastructuur. Hoe brengen we hier verandering in? 2. Inleidingen Om het debat over dit vraagstuk op gang te trekken, wordt vanuit verschillende invalshoeken naar het thema gekeken:
Lian Merkx (Programmanager TEEB-stad | Platform31) – TEEB staat voor the Economics of Ecology and Biodiversity. Het project “TEEB-stad” is een poging om voor de stedelijke context de ecosysteemdiensten zichtbaar te maken en een tool aan te reiken om te berekenen wat de meerwaarde kan zijn van blauwgroen voor diverse actoren. – Het idee is dat vanuit het inzicht in de waarde van groene en blauwe investeringen in de stad beter onderbouwde beleidskeuzes kunnen worden gemaakt en dat partijen (financieel) over de streep kunnen worden getrokken zodat ze mee investeren in de groene publieke ruimte. – De financiële waarden die eruit komen, moeten niet gezien worden als dé waarheid, maar als nuttige informatie om het gesprek op te starten. Het gaat erom dat de gesprekspartners op basis van een financiële onderbouwing elkaars belangen gaan inzien. En zo ook dezelfde “taal” leren spreken en leren denken in waarden en belangen. TEEB is met andere woorden een procestool, geen rekentool. – De tool geeft dus een eerste inzicht in de baten van groen in de stad. Investeringen in groen worden met een factor 1,5 terugverdiend in de vorm van maatschappelijke baten. Deze concrete baten zijn opgebouwd rondom 6 thema`s: gezondheid, energie, woningwaarde, recreatie en vrije tijd, sociale cohesie, waterhuishouding – Twee filmpjes: • Biodiversiteit. Wat is het jou waard? • TEEB-stad. Tool
Luc Wallays (Omgeving) – We moeten als landschapsarchitecten en open ruimte planners onze nek veel meer uitsteken. We moeten durf tonen door te …
•
•
•
•
•
Dramatiseren: als we beleidsmensen en publieke opinie willen overtuigen moeten we overdrijven en hen angst aanjagen. Onze stellingnames zijn vandaag vaak te genuanceerd. Manipuleren: we moeten op een veel sluwere manier ons verhaal verkopen; onder het motto: “je kan besluitvormers en investeerders alles wijsmaken over blauw en groen” want hun kennis hiervan is uiterst beperkt. Gebruik de harde wapens die ook anderen gebruiken Communiceren: door slim en professioneel te communiceren krijg je veel makkelijker draagvlak dan door alles tot in het detail te gaan onderbouwen. Ringland moet door onze sector gezien worden als een les. Het vertrekpunt voor veel meer. Investeren: we moeten blijven investeren in ons vakgebied. Er zijn veel mensen die het opnemen voor het milieu of de natuur, maar te weinig mensen die het echt opnemen voor het landschap (het geïntegreerde verhaal). De opleiding van landschapsarchitect verdient beter. Waarom is dit geen volwaardige master? Hier moeten we voor strijden. Creëren: onze vakkennis en onze creativiteit inzetten om intrigerende ruimtes te creëren, blijft de essentie. Dit is het fundament voor de andere punten. We moeten onmiskenbare kwaliteit leveren.
Bas Smets (Bureau Bas Smets) – We leven in België in een specifieke conditie. Het fysisch systeem in Vlaanderen wordt niet gekenmerkt door harde randvoorwaarden zoals onbebouwbare grote riviervalleien, gebergten, woestijnen, … Zelfs het watersysteem is in Vlaanderen niet echt bepalend want het functioneert in feite als een lokaal drainagesysteem. Door de stedelijke verneveling als gevolg van dit niet-grensstellende fysisch systeem, miskennen we vaak de waarde van de plek. In tegenstelling tot andere regio’s is op luchtfoto’s van onze regio geen samenhang maar te zien tussen bebouwing en het fysische systeem. Het ontbreekt daardoor aan een primaire ruimtelijke basiskwaliteit. Dit moeten we steeds als uitgangspunt zien. Daarom is het nodig om voor België als geheel een landschapsplan op te maken met focus op de lange termijn: ‘landscape urbanism 2100’. – Bas Smets grijpt elk project aan om meer landschap te maken. Hierbij camoufleert hij het landschap niet, maar vormt hij het landschap. Aan de hand van het project A11 verbinding Zeebrugge/E40 illlustreert Bas Smets hoe een infrastructuurproject kan gebruikt worden om de landschappelijke kwaliteit van het gebied te verhogen en niet te beperken tot een goede landschappelijke inpassing van de infrastructuur. Zonder A11, geen verbetering van de landschapskwaliteit… een optimistische kijk naar opgaves zoals de aanleg van een autosnelweg. – Cruciaal in dit infrastructuurproject was dat in de projectopgave de landschappelijke inpassing een belangrijk beoordelingscriterium was. Dit betekende dat het aannemersbedrijf (Jan De Nul) de opdracht wilde winnen op landschap. Het berekende dat het onder de arm nemen van een landschapsarchitect financieel het meest interessant was. Infrastructurele constructies voor een betere landschappelijke inpassing zijn duurder dan het investeren in het landschap. Om het in de terminologie van Luc Wallays uit te drukken: hier was de manipulatie de calculatie. – Wat in dergelijk project wel storend kan zijn, is dat het verhaal op een grotere schaal of een groter abstractieniveau is uitgewerkt in overleg met de opdrachtgever, maar dat deze opdrachtgever dit vervolgens moet overleggen met lokale besturen. Op dat moment zit de landschapsontwerper vaak niet meer mee aan tafel en gaat de opdrachtgever vaak te gemakkelijk in op de verkeerde eisen van de lokale besturen (met oog op snelle besluitvorming).
Presentaties in bijlage
3. Debat Stellingen: • Zijn er mechanismen waardoor de stedelijke en infrastructurele logica’s verplicht worden om een volwaardige reflex naar open ruimte te maken? • Moeten de openruimtelogica’s doorspekt worden met stedelijke logica’s zodat het openruimteprogramma even hard klinkt?
Creëert het harde becijferen niet een vals aura van objectiviteit, maar blijft het toch niet een blackbox? Hoe transparant ben je in de keuzes en de becijfering? <> De tool gaat over de baten, niet over de kosten. Doel is om andere naar het groen te kijken. Niet langer als een kostenpost, maar als investering. Het gaat dus niet zozeer over hoe juist de cijfers zijn, alhoewel de rekensom op zich niet kan worden gemanipuleerd, maar doel is wel mensen (anders) rond de tafel te krijgen. De TEEB-tool tracht dus de leemte te vullen tussen een MKBA en het overleg en planningsproces. Belangrijk aandachtspunt is wel dat men toch nog uit gaat van een bepaalde visie. Het gevaar bestaat immers dat men denkt dat ad hoc wat groen bijzetten of verplaatsen voldoende zou zijn. Het grotere integrerende geheel van het landschap moet ook voor ogen gehouden worden. In essentie laat de tool ook toe om een visie voor een bepaald gebied te ontleden in samenstellende elementen, deze in te brengen in de tool en de baten van de visie te laten waarderen. De tool dient echter niet om de kwaliteit van de visie zelf te evalueren. Moeten we net daarom ook niet stilstaan bij enkele algemene maatschappelijke processen en logica’s in ons woon-, mobiliteits-, voedsel-, … systeem? Want gaat uit die systemen niet meer kracht uit dan vanuit het landschap? Zie bv Het denken rond de Lobbenstad in Sint-Niklaas. Het gaat om de ontwikkeling van een globale visie op wonen, werken, landbouw, fiets en OV, …. Niet als blauwdruk te nemen of te laten, wel als vertrekpunt om keuzes op te gaan baseren. De politici beginnen dit ook steeds meer als houvast te gaan zien. De opbouw van dergelijke visies is voorafgaand en complementair aan de tool. Net omdat in Vlaanderen de verstedelijkingsdruk op het platteland zo ver is doorgeschoten ligt er in Vlaanderen een unieke kans om een voorloper te worden op vlak van Landscape Urbanism. Hierbij wordt een totaalverhaal ontwikkeld waarbij het landschap dient om de stedelijkheid leefbaar te houden. Kijk wat nu in stadsregio Bordeaux gebeurt rond open ruimte, maar ook het werk in het kader van Brabantnet (3 nieuwe tramlijnen in Vlaams-Brabant). De milieu-effectenrapportage in Vlaanderen wordt opgemaakt om aan te tonen dat een project slechts een beperkt of geen verlies betekent voor de omgevingswaarden. Open ruimte vertrekt hiermee vanuit een verliespositie. Dit moeten we veranderen. In plaats van te mikken op het beperken of milderen van de effecten moeten we net op zoek naar een surplus voor open ruimte en ecosysteemdiensten. We moeten soms durven uitgaan van de winst van het niet bouwen. Het is vaak aantoonbaar dat slechts een beperkt stuk van de beschikbare ruimte bebouwen voor de ontwikkelaar winstgevender is dan het volledig volbouwen. Omdat dan bv geen dure drainagesystemen moeten worden gebouwd, meer groen is een interessant verkoopargument, … De moeilijkheid is dat dit vaak opgaat voor iets grotere ontwikkelingen, terwijl in Vlaanderen heel veel individuele private actoren actief zijn. De vraag blijft dan: wat zijn hiervoor de
instrumenten? Hoe kom je los van de individuele ad hoc oplossingen? En hoe kan je dat dan toch hard maken dat de betekenis van de plek belangrijker is dan harde programma’s voor extra woningen, kantoren, …? Door de urgentie te tonen, te dramatiseren kan veel. Gis-kaarten en beeldmateriaal zijn bv uitstekend om dit te tonen. Niemand bevraagt bijvoorbeeld verkeersmodellen en –simulaties, maar velen vragen een genuanceerde motivering voor landschapskwaliteit. Het thema ‘water’ staat de laatste jaren toch eindelijk hoger op de agenda. Hier is het stilaan gelukt. Maar hoe doen we dit voor andere thema’s (bv IHD’s, droogte, landschap, …)? Zijn die allemaal even goed in beeld te brengen? Schuilt er ook geen gevaar dat dramatiek op den duur ook gaat wennen, zeker wanner we altijd voor het gemakkelijkste drama (bv overstromingsproblematiek) kiezen? Drama’s vallen achteraf niet altijd te bewijzen. Drama’s leiden achteraf vaak tot teleurstellingen want een drama dat voor net voor maatschappelijk draagvlak zorgt, wordt bijna altijd voorkomen (bv zure regen). Daarom is TEEB er gekomen. Het probeert geen dramatisch verhaal te schetsen, maar tracht net op een positieve manier diverse partijen te overhalen. Het probeer vanuit de realiteit de klassieke aanpak bij te sturen. En op die manier beetje bij beetje het systeem te doen ombuigen. Politici zijn ook vatbaar voor het positieve verhaal. Ook opletten dat door te hard te focussen op bepaalde thema’s, je het groter verhaal niet verliest. Bv bij havenuitbreiding moet er natuurcompensatie komen. Vaak met heel goede natuurrealisaties, maar wat met het groter geheel voor de landschappelijke kwaliteit in de regio? In zekere zin is water wel een goede ruimtelijke metafoor: open ruimte is een vloeibare ruimte met een vloeibare logica; het gaat uit van stromen en van relaties tussen verschillende onderdelen in het landschap. We moeten dus niet gaan denken in plekken (of bestemmingen), maar in functionele relaties binnen de samenleving (of betekenis van bepaalde ingrepen op het ruimere geheel). In het monetair valideren zit een sluimerend gevaar van commodificatie en uitwisselbaarheid. Bv in Lommel werkt men aan een CO2-neutraal bedrijventerrein. Vanuit het nobele principe van duurzaamheid leidt dit echter in praktijk vooral in een koehandel van CO2-certificaten. Natuurlijke elementen worden omgezet in geld en aldus verhandeld zonder hun intrinsieke kwaliteiten en de uniciteit van de plek. Waarde is dus vervangen door geldwaarde. Anders gaat het eraan toe bij één van pilootteams in het kader van Labo XX in Antwerpen. Daar denkt men vanuit de processen en actoren. De harde euro’s zijn noodzakelijk element, maar op zich onvoldoende. Het gaat erom een vocabulaire te ontwikkelen waarin de verschillende actoren elkaar kunnen vinden. Dit is ook wat TEEB tracht te doen als extra ten opzichte van MKBA. Zo zou je ook verzekeringsmaatschappijen aan het kantelen moeten brengen. De wateroverlast kost hen heel veel geld. Door betere landschapsinrichting zouden heel wat schade en dus ook schadekosten kunnen vermeden worden. Kunnen we niet werken aan een pact tussen landschapsarchitecten en verzekeringsmaatschappijen: in plaats van schadekosten te betalen aan klanten kan beter proactief geïnvesteerd worden in het herstellen van natuurlijke landschappen? Naast de aandacht voor natuur en landschap bij grote infrastructuurprojecten, is de vraag hoe ‘eenvoudige’ logica’s in grotere gebieden terug op de agenda geraken zonder koppeling met grote projecten. De polder is gedurende eeuwen verworden tot een cultuurlandschap waarin
mens en natuur in evenwicht is gebracht. Met de technologische vooruitgang is de samenhang verloren gegaan. Hoe kunnen we die logica er terug in brengen? Komt er op aan de vijand met eigen wapens te verslaan. Of in judotermen: de kracht van de vijand gebruiken. We moeten de logica van de harde sectoren beter begrijpen en doorzien. In dat opzicht is het duidelijk dat concentratie en nabijheid veel kan opbrengen voor investeerders laat ons dat gebruiken en promoten, want dit is alvast het noodzakelijke complement van een sterke open ruimte In Gent krijgen de medewerkers op de stedenbouwkundige dienst een basisopleiding vastgoedrekenen om beter in te kunnen spelen / antwoord te bieden op de wensen van de private ontwikkelaars. In Gent stellen ze ook vast dat hun structuurplan eigenlijk ook een kind van zijn tijd is en eigenlijk te weinig vertrok van de basis: het fysisch systeem. Dus alertheid is steeds nodig! Er is ook de vaststelling dat bij het plannen en vergunnen een gebrek ervaren wordt aan goed uitgewerkte concepten om open ruimte de plaats te kunnen geven die het verdient. Het is moeilijk om in overleg met de private actoren of in vergadering met de collega’s goed uitgelegd te krijgen wat het belang is. Er is op dit vlak toch werk aan de winkel om goede concepten, handvaten, … op te bouwen. Een ruimtelijk concept zoals ‘ontpitten’ is de voorbije jaren veel minder uitgewerkt en onderzocht dan de concepten ‘inbreiden’, ‘verdichten’ en ‘multifunctionaliteit’. Moeten we de 20ste eeuwse gordel wel verder verdichten of hebben we nieuwe openruimteconcepten nodig voor deze gordel? Juridische bescherming is – wat men ook mag zeggen – erg noodzakelijk voor open ruimte. Het is momenteel zowat de enige houvast. Maar op zich volstaat het niet, omdat het juridisch betonneren in sommige gevallen vernieuwende projecten tegenhoudt moet ook ingezet worden op dialoog. Gent tracht dan ook in zoveel mogelijk dossiers een voorbespreking te doen om op die manier met de private actoren op zoek te gaan naar het beste project: een win-win voor de stad, haar bewoners en het individuele project. We moeten ons bewust zijn dat het juridische steeds meer aan belang wint. Er is bijna geen enkel projectvergadering meer zonder dat er juristen mee aan tafel schuiven. Hierin schuilt toch een gevaar. Alles wordt vast gebeiteld in contracten en er is nog maar weinig ruimte voor innovatie.
Resumé (door Geert De Blust – INBO):
Oude vertrouwde concepten zijn toch nog steeds nuttig We hebben alle instrumenten nodig. Het is met de combinatie van visie en diverse instrumenten dat open ruimte opnieuw op de voorgrond kan komen. Het komt er dus op aan om op verschillende vlakken (geld, visie, proces) te werken en op verschillende schaalniveaus. De verschillende partners een gemeenschappelijke taal laten spreken is niet evident, maar wel een noodzaak. Er zijn in de discussie toch optimisten aanwezig die positieve tendensen zien. Kortom, we zijn goed bezig.
