VERSLAG. Roel Daenen, Hildegarde Van Genechten, Olga Van Oost

VERSLAG STUDIEDAG ‘ PRAATJES BIJ PLAATJES ’

Roel Daenen, Hildegarde Van Genechten, Olga Van Oost 11/05/2015

WELKOMSTWOORD FARO-communicator en presentator van dienst Roel Daenen heette iedereen hartelijk welkom, en ging in op de aanleiding van deze studiedag over teksten in musea en tentoonstellingen. Niets nieuws onder de zon. Toch? Maar … hoe bewust gaan de aanwezigen (als curator, communicatiemedewerker of publiekswerker) met zaalteksten om? En hoe kunnen we meer halen uit het (educatieve en zelfs ontspannende) potentieel van tekstbordjes en algemene, oriënterende teksten? Zit de toon juist? En hoe zorg je voor vlotte teksten die de lezer uitnodigen om (beter) te kijken en die ook de (kunst)historische inhoud correct weergeven? Deze studiedag wilde de staat opmaken van het tekstgebruik in musea en bij tentoonstellingen. Wie doet wat, en waarom? FARO nodigde twee internationale sprekers uit, alsook een hele resem collega’s die hun praktijkverhalen en ervaringen willen delen. We waren te gast in het Red Star Line Museum te Antwerpen, een museum dat eind vorig jaar de Wablieft-prijs in de wacht sleepte. Sinds de opening in 2013 spreekt dit museum een heel breed publiek aan. Het brengt het verhaal van twee miljoen passagiers die hun geluk gingen zoeken in Noord-Amerika. Met extra aandacht voor heldere taal. En daar ging An Lombaerts, verantwoordelijke publiekswerking van het Red Star Line Museum, dieper op in. Ze vertelde kort over de geschiedenis van het gebouw waarin de studiedag zich afspeelde. Op deze plek zijn bijna twee miljoen ‘landverhuizers’ gepasseerd, op hun weg van Europa naar de ‘nieuwe wereld’ van de VS. In het Red Star Line Museum wordt vooral gefocust op ‘het menselijke verhaal’ van de landverhuizers, met een grote mate van herkenbaarheid, voor elke bezoeker. Enerzijds is er de sociaal-politieke context van deze migratiegeschiedenis, en anderzijds zijn er enorm veel persoonlijke verhalen. Beide aspecten kunnen enkel via taal gebracht worden. Vandaar dat het museum het erg belangrijk vond dat die zo toegankelijk en duidelijk mogelijk was. Bovendien, zo stelde An Lombaerts, zijn een op zeven mensen ‘laag taalvaardig’. Dat wil zeggen: deze mensen zijn weliswaar wel ‘technisch in staat’ om te lezen, maar niet om de info te verwerken. Dus is de museumploeg op zoek gegaan naar hoe ze hun boodschap efficiënt kunnen overbrengen. Daartoe hanteren ze een streng systeem, met een maximum aantal lijnen. Het belangrijkste element van de tekst komt altijd vooraan. Een tekst telt ook maximum 150 woorden. Alles wat ‘verdiepend’ is, komt niet in de hoofdtekst. De bezoekers moeten op basis van korte teksten toch alle info meekrijgen. Dat betekent dat er zeer veel info geschrapt wordt, wat een voortdurend gesprek vraagt tussen het ‘inhoudelijke’ en het ‘publieksteam’. Ondanks het feit dat het RSL duchtig de schaar heeft gehanteerd, is er toch nog steeds heel veel tekst. An Lombaerts vertelde ten slotte nog iets over de Wablieft-prijs. De bekroning van het RSL komt er volgens haar onder meer door het evenwicht tussen tekst en beeld – mensen lezen omdat ze in het museum bij de hand worden genomen. Dat betekent niet dat er ‘kleutertaal’ gebruikt wordt. Moeilijke woorden worden gebruikt, op voorwaarde dat ze ook verklaard worden. Een wijze raad kwam van het VTM-nieuwsanker Danny Verstraeten (die ook genomineerd was voor de Wablieft-prijs). Hij vraagt zich telkens af – wanneer hij een tekst uitspreekt – of zijn moeder het zou begrijpen. Met andere woorden: empathie brengt je al een heel eind. STUDIEDAG ‘Praatjes bij plaatjes’ door Roel Daenen, Hildegarde Van Genechten, Olga Van Oost 2

KEYNOTE 1: Het Rijksmuseum | Renate MEIJER Renate Meijer, senior medewerker Publiek & Educatie, vertelt over de keuzes met betrekking tot teksten die de museumploeg heeft gemaakt. Het Rijksmuseum is in 2013 heropend, na tien jaar gesloten te zijn geweest. Renate heeft het hele proces mee-gemaakt, letterlijk. Door de verbouwing zijn er nieuwe ruimtes bijgekomen, net als nieuwe functies (zoals het auditorium, een restaurant en de shop), terwijl een aantal oude functies opnieuw toegankelijk zijn gemaakt voor het publiek (zoals de bibliotheek). Ook de oorspronkelijke architectuur is grotendeels in ere hersteld. De museumpresentatie mengt ‘kunst’ en ‘geschiedenis’. Er zij ook afdelingen ‘special collections’, zoals die rond bijvoorbeeld zilver, glas, aardewerk en wapens. Die stellen een grote uitdaging voor wat de beteksting betreft, want deze bevatten enorm veel objecten. Een belangrijk uitgangspunt voor de teksten in het museum was de vraag: ‘wie is ons publiek?’ Het Rijksmuseum ontvangt grosso modo zo’n 2,8 miljoen bezoekers per jaar. Die deelt de marketingafdeling op in de volgende categorieën: de cultuurtoerist, de liefhebber, families en kinderen, onderwijs en professional. De ‘Cultuurtoeristen’ (zowel Nederlanders als buitenlanders) komen naar het museum om in goed anderhalf uur tijd de ‘highlights’ te zien. Deze mensen komen voor ‘De Nachtwacht’, Vermeer en het gebouw. Voor hen zijn helderheid, structuur en plezier belangrijk, net als de faciliteiten. De ‘Liefhebber’ daarentegen wil verstandelijk (of emotioneel en zelfs spiritueel) verrast worden, onder andere met nieuwe kennis. Hij wil verbreding, helderheid en structuur. Sowieso moet de info in de vaste presentatie gelaagd zijn. Dankzij multimediadragers kun je drie informatielagen aanbieden, wat maakt dat de bezoeker naar eigen vermogen en wens kan doseren. Wat vooraf ging Het Rijksmuseum heeft een traditie in het onderzoek naar tekstgebruik, naar hoe mensen lezen, en heeft uit die ervaring ook een systeem ontwikkeld. Zo was er rond de jaren 80 sprake van het zogenaamde ‘educanees’, korte, educatieve zinnetjes. Het idee was dat mensen afhaken naarmate de regels langer zijn. Er werd bepaald dat de maximum lengte van 40 aanslagen per regel ideaal was, en iedere regel moest bovendien een aparte mededeling bevatten. Op een bepaald moment werd die methode toch weer losgelaten. Al zijn die ideeën nog relevant, de vorm is dat alleszins niet meer. Er volgden nog meer onderzoeken. Onder meer in 2005, over tekstlengte, de tone of voice en type informatie. Op basis daarvan kwam de ploeg tot het inzicht dat je best bij het object zelf een tekst aanbiedt. Een volgend onderzoek (in 2010), hield het principe van gateway objects van het British Museum tegen het licht. Eén collectievoorwerp kan bovendien als een pars pro toto dienen en daarom van meer tekst en dus uitleg voorzien worden. Het museum heeft dit voorafgaand getest en kwam tot de vaststelling dat er veel voorkennis bij de bezoekers werd verondersteld. Mee op basis van dit onderzoek heeft de museumploeg de keuzes gemaakt die in de huidige opstelling hun beslag hebben gekregen. De opdracht: 8.000 objecten (her)benoemen en -beschrijven, verspreid over 80 zalen, acht eeuwen (waarvan de helft ongeveer in ‘Special collections’ is opgenomen). Dat moest resulteren in om en bij de 3.000 teksten. En met de redactie van zo’n berg materiaal gaat een heel proces gepaard. Het uitgangspunt was dat ieder object tekst krijgt. STUDIEDAG ‘Praatjes bij plaatjes’ door Roel Daenen, Hildegarde Van Genechten, Olga Van Oost 3

Elke ‘eeuw’ kreeg 80 woorden, en een ‘zaal’ 150. Een ‘groep’ bestond dan weer uit 60 woorden, net als een object. Bij de zogenaamde ‘Special collections’ is de informatie heel erg beperkt. Daar krijgt maar 10% van de info een plekje op het etiket, de rest van de informatie kan opgevraagd worden via tablets. Instructies voor tekstschrijvers Veronderstel geen voorkennis, hanteer spreektaal (geen jargon dus). De teksten moeten puntig, fris maar ook neutraal zijn, en een al te populaire toon vermijden. De bezoekers zien het museum als autoriteit. De ploeg wil echter graag de drempel verlagen. Dat wil niet zeggen dat er geen ruimte mag zijn voor twijfel, integendeel. Uiteindelijk komen er slechts een of twee ‘mededelingen’ per etiket, wat grotendeels ‘kijkaanwijzingen’ zijn (en dus geen beschrijvingen van hetgeen de bezoeker ziet). Aanvankelijk zou de klus – aldus de (optimistische) directie - in een jaar geklaard zijn. De afdeling ‘Publiek – educatie’ kreeg de eindverantwoordelijkheid, want uiteindelijk is er iemand die de knoop moest doorhakken. Dat bleek gaandeweg een complex proces. Er is een stroomschema van gemaakt, waar meer dan twaalf partijen en zes afdelingen bij betrokken waren. Dat lijkt misschien overdreven, maar het bleek een onmisbaar instrument om te kunnen volgen ‘waar’ een tekst zich bevond. De ploeg heeft er uiteindelijk drie jaar (i.p.v. één) over gedaan. Ten slotte heeft Wim Pijbes ook nog alle teksten nagelezen en zijn akkoord gegeven. Er werd ook een ‘traffic manager’ aangesteld. Die hield de deadlines voor ogen en zat alle betrokkenen achter de veren. Een van de resultaten van dit proces was de opmaak van een ‘handleiding voor tekstschrijvers’, een zogenaamde ‘schrijfwijzer’, twaalf pagina’s lang. “Dat is een saai maar tegelijk ook erg nuttig document,” aldus Renate Meijer. Alle afspraken over alle ingrediënten van het tekstbordje krijgen er hun beslag: de titel, maker, datering, materiaal, tekst, credits, enzovoort. Deze schrijfwijzer wordt op verzoek (via Renate Meijer, [email protected]) bezorgd. Er is ook ruim aandacht voor de vormgeving. Het Rijksmuseum kreeg een volledig nieuwe huisstijl én een eigen ‘museumletter’. Een belangrijk minpunt is dat de huisstijl o.a. witte letters op lichtgrijze achtergrond plaatst. Want wat blijkt? Vele oudere bezoekers hebben er blijkbaar moeite mee om dit goed te kunnen lezen. En wat nu? Sinds de grote opening gaat het schrijven van teksten veel geroutineerder en sneller. Zo kan gesteld worden dat teksten van het Rijksmuseum heel herkenbaar zijn. Ze blijven ‘dichtbij’ het object, nodigen uit tot kijken, en koppelen altijd wat context aan het object. Daarnaast wordt er nooit meer dan één, maximum twee aspecten uitgelicht. De tekstjes moeten bovendien in een toegankelijke taal geschreven worden. Maar, om een bekend gezegde te parafraseren: ook teksten kunnen altijd beter. Er worden ook regelmatig teksten herschreven, eens de nood zich doet voelen. Conclusies Het is goed om regels te hebben. Net als alle andere aspecten in de werking van het museum moet dit proces goed georganiseerd worden, en – als het even kan – op voorhand getest.

STUDIEDAG ‘Praatjes bij plaatjes’ door Roel Daenen, Hildegarde Van Genechten, Olga Van Oost 4

Na deze eerste keynotelezing volgden er drie pecha kucha’s, gebracht door evenveel medewerkers van musea die recent heropenden of werden heringericht. Hoe hebben zij hun teksten in hun instelling aangepakt? Een ‘pecha kucha’ is een vaste presentatievorm waarbij twintig slides twintig seconden lang worden vertoond, en waarna de volgende slide automatisch volgt. Dat format verplicht de presentator om een goed, betekenisvol beeld te kiezen, en daar dan vervolgens een geconcentreerd, goed opgebouwd verhaal rond te brengen. PECHA KUCHA 1 | TEXTURE | Lies BUYSE In het vroegere Vlasmuseum was er geen tekst te bespeuren! In het nieuwe museum spelen alle zintuigen een belangrijke rol. Een van de vragen waar de ploeg mee worstelde was hoe teksten te brengen, en dat zonder een ‘boek aan de muur’ te krijgen. Kennisoverdracht via teksten vindt de ploeg wel belangrijk. Dus zijn er teksten in Texture. Onder meer in de drie kamers in het museum: de Wonderkamer, de Leiekamer en de Schatkamer. Hier vindt de bezoeker drie telkens totaal andere sferen. De eerste ‘lezing’ is in de eerste plaats visueel. De tekst volgt pas in tweede instantie. Daarbij worden zowel zaal- als zoneteksten gebruikt. Uiteindelijk heb je als bezoeker maar een beperkt aantal teksten nodig om het museum te vatten. Een derde en laatste laag komt er, doordat er een label bij een collectiestuk geplaatst wordt. Al bij al zit er veel tekst in het museum, hoewel het zo niet overkomt. Voor de ploeg is het proces (Wat vertellen we? En hoe?) zeer belangrijk geweest. Een principe dat gehanteerd werd is dat van de dialoog, om te komen tot het eindresultaat. Zo is er concreet samengewerkt met externe experts, zoals een redacteur en een vormgever. Die brachten elk hun eigen expertise mee. De museumploeg bewaakte de inhoud en zorgde er mee voor dat de boodschap overkomt. De teksten werden afgestemd op een denkbeeldige veertienjarige bezoeker. Sowieso moesten een aantal (technische) termen geduid worden. De laagdrempeligheid van de teksten was zeer belangrijk voor de museumploeg. Ze zijn dan ook erg blij dat bezoekers de teksten effectief lezen. PECHA KUCHA 2 | JENEVERMUSEUM | Davy JACOBS Het Jenevermuseum is vorig jaar heringericht. Voor die operatie stond de ruimte vol met grote tekstborden. Weliswaar met maximum 60 woorden, maar toch in vier talen. Dat gaf de indruk van (te) veel tekst. Bij de herinrichting van het museum was dat een van de uitdagingen: minder fysiek aanwezige teksten. Bovendien wilde men ook teksten die als ‘prikkelend’ ervaren worden. Er is veel onderzoek gebeurd, als basis voor de herinrichting. De museumstaf verzamelde ook informatie uit de vakliteratuur. Dankzij de samenwerking met Madoc, het ontwerpbureau, kon bepaald worden wat de ‘basis’ en wat ‘verdiepende teksten’ waren. Het schrijfproces werd grotendeels door het ontwerpbureau uitgevoerd. De keuze voor een copywriter werd vooral bepaald door de toon. Het museum wilde een sterk tongue-in-cheekgehalte. Sowieso is het taalgebruik in de externe communicatie van het museum anders dan het taalgebruik in huis. En toch moeten beide registers goed aansluiten. De eerste teksten voor het museum waren vlot geschreven. Dit waren voornamelijk A- en B-teksten. En STUDIEDAG ‘Praatjes bij plaatjes’ door Roel Daenen, Hildegarde Van Genechten, Olga Van Oost 5

wat bleek uit de tests? Ze waren te lang! Toen heeft de museumploeg het over een andere boeg gegooid. A- en B-teksten werden vormelijk geïntegreerd in oude affiches uit de collectie. Voor de C-teksten en ‘erfgoedteksten’ werd heel bewust zakelijke taal gehanteerd. En dat in tegenstelling tot de tekstjes op de digitale dragers (met audio, video en games), waar gekozen is voor een ‘Flairtekst’, heel licht en luchtig. Die digitale dragers waren meteen ook de oplossing voor het probleem van de meertaligheid. Alle andere talen zitten nu netjes vervat in de multimediadrager. De conclusie is dat prikkelende en informerende teksten cruciaal zijn voor de museumbeleving!

PECHA KUCHA 3 | NATIONAAL MUSEUM VAN DE SPEELKAART | Filip CREMERS Teksten in musea zijn maar één element. Als museummedewerker moet je proberen om het museum ten volle te benutten, en proberen te zien wat het potentieel van het gebouw en de collectie aanreiken. Zo zijn er veel dingen die tekst zo goed als overbodig maken: kleurgebruik, scenografie, beweging, geur … Of denk aan hands-onactiviteiten: tonen of zelf dingen uitproberen is de ‘klassieke manier’ om iets duidelijk te maken, zonder al te veel woorden. Belangrijk is ook de vraag of je je bezoeker kent? Wat zijn de verwachtingen, en sporen die met wat het museum aanbiedt? Heb aandacht voor de bezoeker en zijn comfort. Wat lokt een bezoeker naar het museum? Observeer heel grondig zijn gedrag, en probeer de manier waarmee je hem door je labyrint stuurt op een frisse manier te bekijken. Sowieso is een bezoeker niet altijd gericht op tekst. Publieksonderzoek dus. Dat leert dat bezoekers niet altijd per se reageren op wat jij als museummedewerker belangrijk vindt. En de aandacht van de bezoeker verslapt ook zeer snel. Als je zalen vol tekst hangen impliceert dat dat je meer ‘leestijd’ vraagt. En die gaat ten koste van kijktijd. De bezoeker vergeet bovendien ook zeer veel. Labels bij ontbrekende objecten trekken vaak meer aandacht, dan die die bij de objecten staan opgesteld. Filip Cremers raadt aan om al het ‘overbodige’ weg te gooien, en tot de essentie te komen. Alle zijsporen en voetnoten mogen, wat hem betreft, weg. Je kan het heel kort houden. Vertaald naar museumteksten zegt hij dat we moeten proberen om helder, duidelijk en bevattelijk te schrijven. Onderschat ook de bezoeker niet. Want die wil wel wat aan de weet komen. Dus daarom moet je zijn verwachtingen zo goed mogelijk proberen te kennen. Werk zowel voor de leek als de expert.


KEYNOTE 2: James BRADBURNE James Bradburne is ex-directeur van het Palazzo Strozzi in Firenze, en werkte o.m. bij UNESCO en Unicef. Hij steekt van wal met de boodschap dat we goed moeten nadenken over de manier waarop we ons verhaal brengen. Daarom is het goed om even een stap terug te zetten, en deze vragen te stellen: wat doen we als museum? Waar dienen musea voor? Mogelijke antwoorden kunnen zijn: musea zijn een plek voor (kunst)werken, waar mensen hun visuele intelligentie aanscherpen. Het tekstbordje is de som van alle intenties van het museum om betekenis te creëren. En dat wordt steevast door ons, de experts, geschreven en opgesteld. Dat maakt dat het in zekere zin ook altijd over ons gaat. Maar … we hebben wel de mogelijkheid om anderen in het museum te inviteren, en hen een stem te geven. We moeten aanvaarden en beseffen dat we lang niet de enige, krachtige verhalenvertellers zijn in onze instellingen! Voor Bradburne ligt de grootste uitdaging voor musea en andere erfgoedinstellingen niet zozeer in de kwantiteit van de bezoekers, dan wel in de kwaliteit of de mate van het engagement waarmee musea zich opstellen. Wat halen de bezoekers uit hun ervaring? Heeft het hun leven echt veranderd? Hij verwijst daarbij naar zijn eigen ervaringen in het Palazzo Strozzi in Firenze. Dat is geen echt museum, met een collectie en een depot, maar functioneert eerder volgens het principe van de ‘kunsthal’. Zelf omschrijft hij het als “the city’s laboratory”. Een experiment in een innovatieve manier van besturen, een laboratorium voor allerlei goeie praktijken. Elke nieuwe expo maken betekende zoveel als een volledig nieuw museum oprichten. Daarbij stonden Bradburne telkens deze doelstellingen voor ogen. Elke installatie zou idealiter: 1. de bezoekers aanmoedigen om langer te kijken; 2. een context creëren waarin er meer te zien is. Je moet mensen in de eerste plaats doen kijken. Daarbij kun je extra aandacht hebben voor het uitzonderlijke en het bijzondere, hetgeen verwondering opwekt, opdat ze zich ook vragen beginnen te stellen. In dat opzicht is het voor een conservator-curator ook erg moeilijk om de labels te schrijven. Volgens Bradburne komt dat omdat het voor curatoren heel lastig is om ‘niet meer te weten wat ze weten’. Een goed label vertrekt vanuit het niet-weten. In Palazzo Strozzi vroeg Bradburne bijvoorbeeld aan twee jonge meisjes (van elf en dertien) om ‘alternatieve’ labels te schrijven bij een Cézanne-expo. Die keken helemaal anders naar de schilderijen, en dat was ook te merken aan de begeleidende teksten. Het is goed om regelmatig andere stemmen te horen over zaken die in het museum worden gepresenteerd. Een ander voorbeeld was de installatie van een radiostudio, waarin kinderen hun grootouders konden interviewen over een bepaald onderwerp. Met de beste fragmenten werden echte radiouitzendingen geproduceerd. En daarbij kwam uiteraard de tentoonstelling ook terug aan bod. Het is ook goed om even stil te staan bij de taal zelf. Wat wil je dat de zinnetjes teweegbrengen bij de lezer? Opnieuw een voorbeeld uit het Palazzo Strozzi: bij een aantal objecten stond een bordje met de boodschap: ‘een van deze voorwerpen is vals’. Zo nodig je de bezoeker uit om heel aandachtig te kijken, te vergelijken en te oordelen. Of, wat het tegenovergestelde is van zo’n STUDIEDAG ‘Praatjes bij plaatjes’ door Roel Daenen, Hildegarde Van Genechten, Olga Van Oost 7

uitnodiging om in te zoomen: breng een gedicht of een raadseltje, dat vertrekt vanuit de context. Vraag bijvoorbeeld om na te gaan of het schilderij dat je toont binnen dan wel buiten is geschilderd, en stel daarbij ook de vraag hoe je daar zeker over kunt zijn. Of stel een spel voor, met een mysterieuze moord, enz. Bradburne werpt ook de vraag op of het herschrijven van de museumteksten hét antwoord is op de problematiek van de terugval van de belangstelling voor de vaste collecties. Het voorbeeld van wat het Rijksmuseum met Alain de Botton en diens ‘Art is therapy’-project gedaan heeft, kan inspirerend zijn. Vraag nieuwe mensen om je labels te schrijven. Een auteur, een kunstenaar, een politicus … In de laatste expo die Bradburne presenteerde in het Palazzo Strozzi toonde hij het ‘missende standbeeld’, met enkel een lege sokkel. Dit laat aan de bezoeker ruimte voor een eigen invulling. Concluderend stelt hij dat het belangrijk is dat het museum zich openstelt voor andere stemmen. Die kunnen een vaak heel frisse wind doen waaien.


Na deze keynote volgden nog drie andere pecha kucha’s, van organisaties en instellingen die weliswaar niet tot de erfgoedsector behoren, maar wel tijdelijke tentoonstellingen presenteren, waarbij teksten gebruikt worden. PECHA KUCHA 4 | MONS 2015 | Charlotte BENEDETTI ‘Mons Superstar’ is een tijdelijke tentoonstelling in de Anciens Abattoirs van Bergen, in het kader van het programma van Mons 2015, Culturele Hoofdstad van Europa. De expo is het resultaat van de samenwerking tussen vele partners. Het vertrekpunt was: Mons in de kijker brengen, en verbinden met ‘innovatie’. Zo’n dubbele thematiek vroeg een atypische aanpak. We kozen voor 18 ‘superstars’ uit Mons. Daarbij hanteerden we heel verschillende criteria, en kozen we ook voor personages uit verschillende domeinen, en dit binnen vijf thema’s. Iedere personage kreeg een eigen, korte introtekst. Teksten op het tweede niveau kregen maximaal 350 karakters mee. Via het tablet kan de bezoeker altijd meer informatie opvragen. Elk personage kreeg een digitaal boek, met verschillende hoofdstukken: ‘biografie’, ‘uitvinding’, en ‘wist je dat?’ Hierdoor wordt het personage geduid, net als diens uitvinding. Er is ook gedacht aan geluid en andere effecten. Zo kan de bezoeker ook de bladzijden op het tablet omdraaien. PECHA KUCHA 5 | CONTOUR | Natalie GIELEN Contour is de biënnale voor bewegend beeld. Het bereikt een divers publiek, van ‘cultuurminnaars’ maar ook van professionals uit de kunst- en cultuursector. Het evenement speelt in op de lokale Mechelse context, maar is geënt op de brede, meertalige internationale context. Bepalend voor de manier waarop er gecommuniceerd wordt, is de ‘communicatiestijl’ van de curator. De Contourploeg maakt vervolgens de ‘vertaling’ naar het publiek. En dit op basis van een duidelijke visie op taalgebruik. Om te beginnen is elke tekst maatwerk. Het hele team moet bij de content betrokken zijn, en er wordt verteld vanuit de eigen ervaring. De content moet ‘van binnenuit’ komen. Uit deze stromen komt dan vervolgens de allereerste draft, waarna deze met de curator, en vervolgens ook met de kunstenaar wordt besproken. Hun feedback wordt vervolgens mee verwerkt in de finale teksten. Met videokunst worden uiteraard heel wat werken in een duistere ruimte getoond. We werken daarom bijvoorbeeld al met iPads, en die lichten op in de duisternis, wat handig is. We spelen ook in op het feit dat Contour doorgaans de vorm van een kunstenparcours aanneemt, door bijvoorbeeld nu een app te ontwikkelen. Daarnaast komt er ook vaak tekst als bewegend beeld. Daarbij geeft de curator vaak een intro over het kunstwerk via een tablet. Tijdens één editie werd voor de catalogus de tekst zelfs helemaal losgelaten, en moesten ‘sound and vision’ – het toenmalige thema - voor zich speken.

PECHA KUCHA 6 | KUNSTENCENTRUM BUDA | Franky DEVOS Buda is een creatieplaats voor theater en dans, en beschikt over een mooie infrastructuur. Aan de minuskant is dat er onvoldoende kritische massa aanwezig is om een permanente STUDIEDAG ‘Praatjes bij plaatjes’ door Roel Daenen, Hildegarde Van Genechten, Olga Van Oost 9

tentoonstellingsruimte te zijn. We willen dingen doen met impact op de wereld. Creativiteit zien we immers als motor van innovatie. Buda maakt verbindingen tussen economie, onderwijs, zorg, cultuur. Zo was er de expo ‘Green light district’ dat rond de thema’s ecologie en wetenschap kunstenaars verenigde. Centraal in onze publieksaanpak is de cocreatie op Buda. Een inspirerend citaat is dat van Benjamin Franklin: “Tell me and I forget. Teach me and I remember. Involve me and I learn.”


KEYNOTE 3 | De tekstschrijver | Marthy LOCHT Als ‘tekstschrijver’ in een museum (of als freelancer voor andere instellingen) komt de opdracht vaak neer op deze vraag: ‘Hoe vertaal ik de teksten die ik krijg?’ Het gaat daarbij vaak over een gelaagde, complexe inhoud die op een toegankelijke manier dient aangeboden te worden. Als tekstschrijver kijkt Marthy Locht eerst naar de inhoud en dan pas naar de toegankelijkheid. Wat is de relevantie van de tekst? Ze stelt zich vaak op als een ‘buitenstaander’, wat maakt dat ze dezelfde vragen stelt als een bezoeker. Een van de sleutels van het succes van een goeie tekst is om vanuit de bezoeker te denken. Daarbij moet je als tekstschrijver proberen om een rode draad te vinden, want de bezoeker leest selectief (en allesbehalve alle teksten). Dus moet je proberen om elementen van die rode draad overal wat aan bod te doen komen. Je moet dus vertrekken vanuit de inhoud, en via de inhoud een band met de lezer/bezoeker opbouwen. Praat over de objecten, en reik ook context aan. Praat niet alleen over hetgeen je ziet, maar spreek ook de zintuigen aan. Met andere woorden: geef niet louter een beschrijving, maar reik sleutels aan om werk te ontrafelen. Hoe zit het nu met de relevantie van de tekst? Het antwoord op die vraag is simpel. Een tekst is maar relevant indien deze aansluit bij het referentiekader van de bezoeker. Teksten moeten ook leesbaar zijn. Een belangrijk element in de leesbaarheid is de lengte. Je houdt het dus best kort, en elk woord telt. Ga zorgvuldig om met de keuze van je woorden (en mijd te alle prijze het verkleuteringseffect, bezoekers willen au sérieux genomen worden). Denk aan de structuur: begin dus meteen met de clou, de essentie van hetgeen je wil vertellen. Wees je ook bewust van de stijl en de toon. Het valt haar op dat heel wat curatoren blijkbaar schrik hebben van het stellen van vragen in teksten. Maar weet : hoe meer variatie in je tekst, hoe toegankelijker deze wordt. Let ook op de stijl en de toon. Judy Rand, een specialist in museumteksten, heeft het in dat verband over “the ideal companion”. Je wil dat je teksten het effect hebben van een aangename persoon, bij wie je bezoeker graag vertoeft. Stel jezelf dus de vraag wie je wilt dat de bezoeker begeleidt tijdens het bezoek. Welk personage zit er achter? En dat kan verschillen, voor elke doelgroep. Je kan daarbij ook gemakkelijk variëren: de stem van het label hoeft niet dezelfde te zijn als die van de audiotour. Het stokpaardje van Marthy is woordkeuze, en dat vooral bij hedendaagse kunstteksten. “Als het maar niet verkleuterend is,” is vaak het eerste wat ze van de museumploeg te horen krijgt. Ze houdt echter niet van lege en vage woorden. In dat verband spreekt ze graag over ‘vaagtaal’, wat de beschrijvende term is voor “veel woorden met weinig betekenis die gemakkelijk vervangen kunnen worden.” En ja, het taalgebruik van de hedendaagse kunstsector maakt de sector nog ontoegankelijker. Er is dus een hele belangrijke rol weggelegd voor tekstschrijvers! Ten slotte geeft ze nog een aantal tips mee. Probeer op het einde van het proces nog een controleronde te voorzien, wanneer de tekst is vormgegeven (of vertaald wordt – bij vertalingen kan er immers heel wat fout lopen). Probeer je ook met de scenografie en lay-out van de tekst te bemoeien. Want als de teksten te donker of te klein worden gezet, dan is al je werk verspilde moeite. Uit de ervaring blijkt dat bij het bouwen van tentoonstellingen het


plaatsen van muurteksten vaak helemaal op het einde komt. Dus daar mag (en moet je als tekstschrijver) meer op de voorgrond treden! En evalueer: hoe gaan bezoekers om met teksten? Als wijze raad geeft Marthy Locht nog een citaat mee: “Easy reading is damn hard working!” En zo is het maar net. KEYNOTE 4 | De criticus | Johan VAN CAUWENBERGHE Als laatste keynotespreker hadden we radioman Johan Van Cauwenberghe uitgenodigd. Johan is een VRT-veteraan, en werkt(e) jarenlang voor o.a. Radio 3 en Klara. Zo presenteerde hij iconische radioprogramma’s als ‘De Kunstberg’, ‘Babel’ en ‘Het Pak van Sjaalman’. De tekst hieronder is de aanzet van zijn bijdrage. “Ik ga naar een tentoonstelling om werken te kunnen bekijken, om me te laten verrassen door kunst, en niet om ellenlange teksten te lezen die men soms meent te moeten uitsmeren op alle stukjes lege muur. Vaak heb je al een opstopping vlak bij de ingang van een tentoonstelling waar de introductietekst (de langste!) moet worden opgevoerd. Gelukkig hebben veel organisatoren en curatoren geleerd van hun jarenlange ervaring op het veld, maar toch ... de verleiding blijft groot en het blijft blijkbaar een probleem. We komen uit een tijd waar er geen enkele uitleg werd verschaft en je maar met een zware catalogus moest rondzeulen als je enige informatie over de werken wou krijgen. Daarop volgde een periode met titels en wat uitleg bij het werk zelf wat dan evolueerde naar grotere teksten en nog meer uitleg. De laatste paar decennia zijn er inhoudelijk complexere tentoonstellingen georganiseerd die ook meer verklaring nodig hadden. Kwestie van niet verkeerd te worden begrepen. Maar waar eindigt dit? Inderdaad, in meterslange teksten waarbij je murw werd geslagen met informatie voor je nog maar iets had gezien. Gelukkig zijn er intussen de audiogidsen bijgekomen en de handige bezoekersgidsjes waarin bij elk werk tekst en uitleg wordt verschaft. Toch blijft men het als een noodzaak aanvoelen om die teksten ook nog eens aan de wand te kleven. Het tentoonstellingsparcours Wat is het verhaal dat samenstellers willen vertellen? Hoe zit het met de interactie? Al te vaak is dit een eenrichtingsverhaal. De bezoeker moet luisteren naar wat de samenstellers te vertellen hebben. Men durft te weinig vragen te stellen aan de bezoekers. Heb je zicht op de verwachtingen van je bezoekers? Ik stel vast dat er een groot probleem is bij zaalteksten. Er zijn wel audiogidsjes voor kinderen maar geen zaalteksten op hun maat. Men houdt bv. wel rekening met de ophanging van werken en de titelteksten op ‘lage’ hoogte, maar niet met de informatieve teksten. Soms moet je je door hele epistels werken, doorheen de hele tentoonstelling om het verhaal ‘te duiden’. Men laat de werken te weinig voor zich spreken. Vaak is dat uit angst om niet voldoende duidelijk te zijn voor de bezoekers. Want je mag de kijker niet aan zijn/haar lot overlaten! Het andere uiterste is: ze constant bij de hand houden. De ideale tentoonstelling heeft geen tekst en uitleg nodig en zou voor zichzelf moeten spreken. STUDIEDAG ‘Praatjes bij plaatjes’ door Roel Daenen, Hildegarde Van Genechten, Olga Van Oost 12

Het ideaal ligt in het midden. Ik denk daarbij aan korte, begeleidende teksten die ook iets in vraag durven te stellen en de bezoeker (alle bezoekers!) bij het verhaal durven te betrekken. Alain De Botton is een goed voorbeeld van ‘anders denken’. Het is niet hét alternatief maar ‘een’ mogelijke inventieve invulling. Maar zo bestaan er meerdere. Het is leuk om even een vastgeroeste opstelling te doorprikken. Maar van zodra een dergelijke opstelling als vast parcours wordt gebruikt, geraak je even vastgeroest als met een chronologisch/geografische opstelling. Een diachronisch/thematische opstelling kan even verfrissend werken maar kan evenzeer snel uitgeblust raken. Wat een mooi voorbeeld is van een traditionele opstelling die wél werkt, is de tijdslijn in het Louvre Lens. Een schoolvoorbeeld van een efficiënte invulling van het gegeven ‘zaaltekst’ vind je nu in de nieuwe tentoonstelling over de cartografie hier vlakbij in het MAS: De wereld gespiegeld. Grote titels op de wand wekken de aandacht bij het binnenkomen in de zaal en wat volgt is een summiere tekst die accuraat vertelt wat de bedoeling is van de tentoonstelling. Bij de voorwerpen wordt nog enkel een nummertje vermeld. Alle tekst en uitleg werd in de bezoekersgids gestoken; en elke bezoeker krijgt er bij het binnenkomen één mee, en dit werkt! Je krijgt dus een ruimte waarin je voorwerpen kunt ontdekken; je kunt je er laten verrassen door zaken die je nog niet kent of die je enkel van een afbeelding in een boek kent. Alle informatie zit in het boekje dat je openslaat wanneer je je vóór het voorwerp bevindt. Problemen doen zich echt voor wanneer je je publiek wilt behagen. Je merkt bv. in de grote Rembrandt-tentoonstelling die nu in het Amsterdamse Rijksmuseum is te zien dat, zeker bij overvolle zalen, zaalteksten voor problemen zorgen. De ingangen van de verschillende zalen raken versperd door de mensen die de teksten op de muur willen lezen. Je zou het zo kunnen stellen dat het volume zaalteksten recht evenredig is met de hinder die er door wordt veroorzaakt. Hoe publieksvriendelijker een museum met zijn bezoekers omgaat, des te groter worden de problemen. Onze zuiderburen zijn daar een prachtig voorbeeld van. In Noord-Frankrijk vinden de musea dat ze hun zaalteksten drietalig moeten brengen: in het Frans, in het Engels en jawel … in het Nederlands! Waardoor het volume teksten nóg vergroot en de kijkers/lezers uiteraard ook. Allen op één hoopje. Daarom zou ik ervoor willen pleiten de teksten een plaats te geven in de bezoekersgidsjes en in de commentaar bij de audiotours. Beperk de muurteksten tot het minimum: inhoudelijke titels die een zaal duiden of hoogstens een paar lijnen inleiding. Het vergt enige inventiviteit van de auteurs maar het zal de ruimtelijkheid van de zalen in de tentoonstelling ten goede komen.”


VERSLAG. Roel Daenen, Hildegarde Van Genechten, Olga Van Oost

Recommend Documents