H,',7it
RoelDaenen
Het uut van Pessoa
"Wat zeker is, is dat er tusseneen baviaanen een arbeiderminder verschil is dan tusseneen arbeideren eenechtgecultiveerdman. 1...]Men moet het proletariaat zoveelmogelijk herleiden tot de situatie van de slaven. Het plebs moet het instrument zljnvan de imperialisten,de dominante kaste;slaafvan hen, en met hen verbondendoor een gemeenschapszin van een mystiek nationalisme,op zo'n manier dat z|j dat op vrijwillige manier zljn, vanaf de geboorte,conform met de situatie die zich opdringt." woorden van een nazi-theoreticusof een al even gestoordBlok-epigoonlNeen. Aan het woord is Fernando Pessoa,Portugals bekendstedichter die de literatuut de zgn. heteroniemen(waawanAlberto Caeiro, RicardoReis,Alvaro de Camposen BernardoSoaresde bekendste)heeft geschonken. Bij zijn overlijdeniiet Pessoaeen onvoorstelbare(weliswaarvoor goYo onuirgegeven)naiatenschapna: in een grotehutkoffer, de zgn. arca,trof men welgeteld 25.926 originele manuscripten aan, met onder meer al dan niet afgeweri
17
Nieuw zuid 1-
RoelDaenen
zlj zich niet de minste inspanning getroostteom het land op politiek, economisch en sociaalviak de nieuwetijden in te loodsen.Begin r9o8 resulteerdendie spanningen in de moord op de koning en zljn oudste zoon erl tevensfroonopvolger. Tweejaar later,op 5 oktoberr9ro, kwam er door de zgn.'republikeinserevolutie' een eindeaan eenvan Europa'soudstemonarchiedn. Pessoawas Iang niet de enige die zich zo.rgenmaakte over het doffe aanschijn van het 1and.Al woeg publiceerdehij in A Aguia,het bladvan de 'saudosistische' verenigingRenascenEa Porfr-rguesa (verderRP). Pessoa's eerstepubliekestappen in het in een mythisch nationalismegedrenkteA Ag-uia,reveleerdenin de allereerste plaats zijn blijk van misnoegdheid met de Portugeseliteratuur van dat moment. In eenvijftleligereeks,"De NieuwePortugesePoeziesociologisch bekeken", profileerdePessoazich als eenuiterst "rationele"en naar zijn eigenmening volleerde"socioloog".Door een Spengleriaanse analysevan de Franseen Engelse cultuurgeschiedenis,kwam hij tot de conclusie dat deze minder creatiefwaren geweestin een periodevan denationalisatie. Een creatieveperiodewas dus noodzakelijkerwijzeverbondenmet een periode van nationale geest.Anders gezegd: Pessoabeschouwdede literatuur als een sociolosischeindicator waaraanviel af te lezen in welke staatde natie zich op een welbepiald ogenblik bevond.Literair-culturelegangmakerszoalsde RP bedeeldenzichzelfvolgensPessoaeenbelangrijke taak toe: "Zonder een geheel,volledig bewustzijn - dat is zeker - maar met een heilig palriottisch instinct, zoekenPascoaes en zij die hem volgen,een Porhrgees concept van het leven te bereiken. Het is de eerste poging van zljn soort in Portugal.De dichtersvan de RP zetten zichaanhet uitwerken - als dichters,zeker en vast, maar het is door de dichters dat deze zaken een aanvansnemen - een houding doorheenhet systeemvan het Universum, datzichals vofedig Portugees zal reveleren."Pessoaachtte de alomvattende'crisis van de geest' verantwoordelijk voor de Portugesedecadentie. Verandering, echte verandering,kon pas ontstaan na een spiritueeloyerstag. In d liin van diezelfde *'e '',-' "' iogica kan het weinig verbazing wekkendat Pessoaaankondigt dat het land aan de vooravond staat van de komst van een Groot Dichter, de zgn. SuperCam6es."Binnenkortzal in onze zielen de politieke intuitie van onze toekomst beginnen stralen. t...] Misschien kan de SuperCam6es over de zaak iets zeggen. We hopen dat hij niet te lang op zich laat wachten. Onderhrssen,sursum corda!" De "Supreme Dichter", de "Portugese Cromwell" zou de volledige
12
Het uur uan Pessou herziening van de nationaleziel en het nationalebewustzijn verwezenlijken.Maar dalzou pashet begin zijn: door zljn komst en invloed zullen het beeld,het wezen en de bestemmingvan het land totaalveranderen:"We weten dat de toekomstg1orieus zal zijn. Tot zover onthouden we ons van de actie.Het uur van handelenis nog niet gekomen.Eerstmoet de politieke theorie van de tijd komen. Vewolgens zettenwe haar om in praktijk. En wanneerhet uur daaris, en daaromtrentbestaat geentwijfel, zal de Man van de Actie alle obstakels- de mensenvan vandaag- elimineren." Dat die zo verbeiddeprins der letteren zich ging doen gelden,moest voor iedereenduidelijk zljn: "Ornte besluiten,laat ons geloofhebben.Laatons dit geloof uiteindelijk omvormen tot iets logisch, in een giorieuzeretoekomst die de verbeeldingzou durven voorstellenvoor onze ziel en ons lichaam, de dagelijksheid en het eeuwigevan ons. Dag en nacht, in denken en daden, in droom en leven,weze dit geloofbij ons, opdat geen enkelevarTonze zielenzou tekort schievan morgen.[...] ten in de missievan vandaag:het credrenvan het Super-Porfugal En ons grote Raszal opnieuw vertreldcenop zoek naar een nieuw India, dat niet in de ruimte bestaat,met schepenuit datgenewaawan dromen gemaaktzijn." Voorgaandemegalomaneverklaringen hebben de betekenis van een heuse missie. De taak waarmee Pessoazich belasttemet het profeterenvan de SuperCam6eswas het afl
43
Nieuw zuid 1-
RoelDaenen
de politieke tegenstandersvan de republiek plaatsvond,bleven onafgebroken explosievespanningenhet maatschappelijkeleven beheersen.In hoofde van zlin heteroniem Alvaro de CamposschreefPessoa:"Onze politici ziin geenpersonen. Geenvan hen toont aanin zijn leven eenvan die geestelijkecriseste hebbendoorgemaakt,waaruit men misschien wel voorgoedgewond, maar psychischgezien als mens, als geestelijkepersoonlijkheidte voorschijnkomt. Het zijn atheistenom dezelftlereden als een ezel of een boom het is. Het zijn Portugezenomdat ze, tot ons ongeluk, binnen onze grerrzenzljn geboren,geboortig uit mensen die dat bekommemis om de heropstanding door de eeuwenhebben gedaan."Pessoa's van het land vertaaldezich alrasin een aanzettoteen nieuw essay,de "Theorievan de AristocratischeRepubliek".Analoog met Plato'sRepubliekmeende hij dat de democratieniet geschiktwas voor de inrichting van de maatschappijomdat dit systeemimpliceert dat de bestuurders "noodgedwongenmoeten rekening houden met de onontwil&eide meerderheden."De democratienegeertaldus het ver'superieuren'.Volgens Pessoakonden enkel de schil tussen de massa'sen de 'Oiigarchie van de Aristocratische Republiek', vertegenwoordigddoor een Besten,en de AbsoluteMonarchiegarantiesbiedenvoor het verwezenliikenvan een grote,roemrijke natie. Van beide mogelijkhedenverkoosPessoade eerste, geziendeze niet afhing van slechts66n persoon.In 1916 schreefhlj: "Onze beschavingloopt het risico ten onder te gaan om, zoals Griekenland (Athene) onder de uitbreiding van de democratie,van volledig in handen te vallen van de slaven:of zoalsRome,niet in handenvan keizers,zonenvan het toevalen van het decadentete vallen, maar in handen van financidle groepen zonder vaderland, zonder plaats in het intellect, zonder intellectuelescrupulesen zonder zaak bii God." Uit voorgaandeblijkt duidelijk dat Pessoazich sterk afzette tegen gelijkschakelendemaatschappelij ke theoriedn.Dezetraden de essentievan de maatschappelijketucht en orde op alle niveaus met voeten: de geiijkberechtigingder klassen eindigde in anarchie; gelijkberechtiging van man en vrouw zoTgoevoor een verstoorde gezinsrust; door de gelijkheid van de naties werd het recht van de sterkste nutteloos. Het constitutionalisme, een rechtstreeks product van de r9e eeuw was verantwoordelijk voor het maatschappelijkverval. Als alternatiefpresenteerde Pessoahet beleid van de aristocratie. Enkel het lot kon beslissenover de basis van het al dan niet toebehoren tot die groep der besten. Door erfenis l
44
Het uur uan Pesson immers automatisch de mate van financidle en maatschappelijkemacht, en meteenook de socialepositie.Tweedemogelijkheid was de levensloop:indien een individu geborenwerd met meer intelligentie, een groter moreel gevoel,was er een grote kans dat hij zich ging verheffen langs de kronkelwegenvan het leven. Aristocraatzijnvoor Pessoawas in de eersteplaatseenforma mentis, een staatdie door zljnpolitiek, artistieke,filosofischeen mentalevorming, enz. bijdroeg tot het scheppen van Beschaving. D-eie steliingname kiilgt heel duidelijk haar podtische beslag in Alvaro de campos' Ultimatum (tgrzl. voor alleswas Pessoaimmers een filosofischdichter: "lk was een dichter,bezield door de filosofie,niet een filosoof met dichterstalent" - wat evenzeergeldt voor zijn sensationistischheteroniemAlvaro de campos. Net als de rest van de sensationistischeproductie is het ultimatum nauwkeurig geslructureerd.In een eerste,destructievepassage,spreektcampos de banvloek uit overeen aantal'mandarijnen'.Een eerstegroepbestaatuit schrijvers(France, Barrds,Kipling, Shaw,H.G. Wells,Maeterlinck,enz.).De tweedegroepbestaatuit "onbekwame staatshoo{den",zoaTsWillem II van Duitsland, de "linkshandise gehandicapteaanzljnlinkerarm". De derdegroepbestaatdan uit een aantalnati6s die "eend6fi16voor mijn Minachting voeren".In de vierde paragraafhaaltcampos en aantal grootsegebeurtenissenen figuren uit het verleden aan, die voor him exponentenvanzljn 'Superras'zijn:Pitt, Goethe,Napoleon,enz.Inde vijftleparagraaflaathij de bescheidenaspiraties,de "Reuzenvan Lilliput-Europa"onderhet iuk van zijn "Minachring"doorlopen.naastde "makersvan socialestromingen, van literaire stromingen,van arlistiekestromingen,keerzijdevan de medailiJder creatieveimpotente," zljn daI o.a.: de "radicalenvan het Geringe", de "mierenhoop-reuzen",de "halfslachtigen",de "eleptoidemest zondergrJnden", de "deci grammen der ambitie", etc. In de zesde paragraaf ontbiedt Campos ten slotte de oorlog op het appdl en komt tot de conclusie dat er een "Failliet van alles vanwege allenl" is, een "Failliet van allen vanwege alies!" 'Waarna hij stelt dat Europa de "Grote ldee" wil die in "Sterke Mannen huist", " Europa wil de Nieuwe Intelligentie die de vorm is van haar chaotische Materie" en, alsof er nog twijfel zou bestaan over de lotsbesremming van Europa: "Europa wii meesters! De wereld wil Europa!" Campos is in dezen natuurlijk bereid om zijn voortrekkersrol op te nemen en hij roepi uii: "Ik, althans, ben in staat de Weg te wijzen! lk zal de Weg wrjzen!" Wanneer Campos uitroept dat "Europa naar de
45
Nieuw zuid 1-
RoelDaenen
niet meer ver af zlin. toekomstdorst", kan de Super-Cam6es Opvallendin het stuk is het antagonisme,gericht tegen publiek, maatschappij en christendom,maar niet tegen de Ouden, die a1svoorlopersvan de Supermens gelden:"GeeflHomerussenaanhet Tijdperkder Machines[...]GeeftMiltons aan het Tijdperk der Elecrriciteit!"Het antagonismeis dus geen anti-passeisme,maar stuurt wel aan op een absolutebreuk met het christendomen de middelmaat,die geachtworden de komst van het Superrasin de weg te staan.Dat Superrasis de incarnatievan het Absolute, dat zich manifesteertin een geheelnieuw menstFpe, dathet "MeestCompiete",het "MeestComplexe"en het "MeestHarmonische"zal zijn entot een "wiskundig en volmaakt Mensom" moet leiden. Ultimatum is dus zowel een program als een conclusie: door de transforrnatie van alle waarden wordt het decadenteEuropaopgeruimd. En Porhrgal,in hooftle van dezeschreeu. werige ingenieur, zal het voortouw nemen in de nabije regeneratie. Hrr Vryror Rr6 - In okober t9z3 werd Pessoageinterviewdin het tijdschrift RevistaPorfuguesa.Bij de waag "Hoe beoordeeltu de toekomstvan het Portugese ras?"twijfelde Pessoaniet. Hij antwoorddemet ldem dat Porhrgalin de toekomst het Viiftle Rijk zou worden. Die zekerheidhaaldeuit het feit dat deze toel
46
[Iet uur uan Pessoa die al gauw in manuscriptvorm begonnen te circuleren, was er sprake van een Messiasdie het land zou vernieuwen.Over dezeBandarraschreefpessoadat hij de eerste Porh-rgees was met een profetischevisie over het lot van het vaderland. Hij wasvoor Pessoa"eenvan de meestersvan onzenationalezie7,66nvan de redenen van het wezen van.onzeonafhankelijkheid,een van de impulsen van ons gevoel."Na de annexatievan portugal door spanje in r5go, volgend op D. Sebasti5o's-verdwijning, werden de verlen vanBaltdarrabegiepenalJeen ry,..rtolische boodschapvan wederopstandingen bewijding. In [" ig" eeuw inierpreteerdede iezuiet Ant6nio Vieira in zijn 6arokkeboek ftist6ria do Futuro de verzen van Bandarraals onderdeelvan iets veel groters.Hij voorspeldedat D. Sebastido zou weerkeren om het vrjfde Rijk, zoals dat door de profeet Danidl aan Nebukadnessarhad voorspeld,te realiseren. Vieira schreefover dat Vijfde Rijkr "Portugalzal het onderwerp,het centrum, het theater,het begin en het einde van dezewonderen zljn, en de wonderlijke instrumenten ervan ilir_ a" porhrgezen.', Pessoasteldedat de wereld dezeopeenvoigingvan materidierijken keide, die ql$y opvolgdenen meteenook usurpeerden:he-tBabylonisch-Medische nijk, het Griekse-, Romeinse- en het Engelseimperium van de r9-2oeeeuw.De materii_,le rijken waren echtervan geenbelang, z4watenimmers-vergankelijk ..Ishet een imperialisme van grammaticil Het imperialisme van de grarimaticiduurt langer en bereikt groterediepten dan dat varrde generaals.Is h"eteen imperiaiisme van de dichtersl Het zij 7o. De zin is alleenbelichelijk voor wie het oude,belachelijke imperialisme.verdedigt.Het imperiaiisme van de dichters duurt voort en heeist, dat van.depolitici gaatvoorbij en wordt vergeten,ais de dichter die het brengt het niet in herinnering brengt. wij zeggendai Cromwell deed,Milton zei. Enln de verre toekomst waarin Engelandniet meer bestaat(want Engelandbezit niet de eigenschap eeuwig te zijn). zal Cromwell aileen worden herinnerd omdat Milton in een sonnet naar hem verwijst. Met het einde van Engeland zal alles eindigen met wat men als werk kan beschouwen, of waaraan hii meewerkte. Maar de podzie van Milton zal pas eerreinde kennen wanneer de rnens op aarde aan zljn einde is, of de hele beschavrng,en wif weten niet eens of zij wel een einde zal hebben." Dat toekomstige rijk, het kon niet anders, zou door Porrugal gerealiseerd worden. Het oogmerk van deze nieuwe macht was heersen door middel van culturele overheersing. In een ander interview definieerde Pessoa immers een "grootmacht" ats "een natle dle op een beiangrijkemanier het leven
17
Nieuw zuid 1-
RoelDaenen
en de bestemmingen van de beschavingenbeinvloedt." Porhrgalwerd voor het eerstin Europabekend door haar middeleeuwseliteratuur, de Cantigas'deAmigo en de Cantigasde Amor. Later volgden de ontdekkingsreizen,wat vool Pessoa puur culturele handelingen,die bijdroegentot het scheppenvanbeschaving.Het iand had volgenshem een roeping die bestaatuit een culturelenatuur en een spirituele esserrtie.Het opnieuw ontdekkenvan de idee te kunnen cre€ren,was voor hem van cruciaalbelang.Die natuur en essentieschiepende vereistevoorwaarden (niet van een politieke of economischeaard)op cultureel vlak: "we zijn, door ons karakter een creatieveen imperiale natie. [...] Porhrgalheeft de voorwaardenom opnieuw een grote constructieveof credrendenatie te worden." In het interview met RevistaPorfuguesaantwoorddePessoaop de waag wat de te volgenweg was om in Portugaleen collectievementaliteit te kweken die in staat ,ou z;irr-de politici een "politiek van nationale grootsheid op te leggen": "!I is maar een Sooripropagandawaarmeemen de moraal Vaneen natie kan verheffen: de constructieof virnleuwing en de daaruit voortvloeiendeveelzijdigeverspreiding van een grote nationale m1the. De mensheid haat uit instinct de waarheid, o-f,"t z1jme{datzelfdeinstinct weet dat er geenwaarheidis, of dat de waarheid niet te vangenis. De wereldwordt geleiddoor leugens;wie hem-wakkerwi1maken of leiden 211alt een idioot moeten liegen, enhli za| dit met des te meer succes doen naarmatehij zichzelf voorliegt en doordrongenraakt van de leugen die hij digp geworteld heefl geschap"tt.Wil hebbengelukkig de sebastianistische_mythe, ziel. Ons werk is daardoorgemakkelijker:wij in heiverledbn en in de Porfr-rgese hoevenniet een mythe te scheppen,maar dezete vernieuwen.Latenwij ons om te beginnen bedrinien aan dezedroom door hem in ons te integreren,door hem te beichamen. Als we dit allemaal zeifstandig en a1leenmet onszelf hebben gedaan, zal de droom zich zonder moeite verspreiden in alles wat wij zeggen of schrijven, en de sfeer zal geschapenzijn waarin alle anderen hem, net als wij, inademen. Dan zal zich in de ziel van de natie het onvoorzienbare fenomeen voordoenwaaruit de Nieuwe Ontdekkingen voorkomen, de Scheppingvan de Nieuwe Wereld, het Vijfde Rijk. Koning D. Sebastiloza7zlin teruggekeerd." Mensagem In (tgl+), Pessoa's [Boodschap] enige Porhrgesedichtbundel die tijdens zijn leven werd uitgegeven,kwam hij terug oo de svmboiiek van het Vilme nili< en D. SebastiSo. In de eerste cyclus gedichten, Braslo fWapenschild], komt met nadruk de creatieve ethiek naar voren:het ver-
18
Het uur uan Pessoa wezenlijken,vanprojecten,hoe onbereikbaarze ook schijnen Ie zljn, wordt geprezen. In het laatstegedicht van de tweedecyclus,Mar Porhrguds[porfugeseZee] verwoordt Pessoade wil van de PorLugesepsycheom weer op zoek te gaan,om nieuwe ontdekkingsreizenterealiseren.Ook in het derdeen tevenslaatstedeel O Encoberto[De Verhulde] verzucht hij bij de wens van de komst van koning D. Sebastilo.In zekerezin is Mensagemeen saudosistisch boek Pessoasteeklijn saudadenaar een betere toekomst niet onder stoelen of banken. In het laatste -gedicht,Nevoeiro[Mist] wordt, bij wijze van begin 6n einde, D. SebastiSoaangekondigd: "Koning noch wet, oorlog noch wede / Geeft een gezicht en een wezen / Aan deze matte schemering / waarin Portugal langzaamverzinkt - I zonder licht en zonder gloed, / Een glans als van smeulend vuur / Niemand weet waawoor hij leeft, / Wat slechtis en wat goed./ (Welkver verlangenschreitin ons oorl) / Alles is onzeker,alleswerd verlavist./ O Porhrgal,thans gehuld in mist ... Dit is het Uur!" Ondanks zijn sterke individuele persoonlijkheid,kan Pessoagesitueerdworden in een groteretraditie van Porhrgeseschrijvers.VanafAlmeida Garrett (rZgg1854)werd de relatie van de schrijver (of van elk bewust individu) met de speCifieke en autonomerealiteit van het vaderlandgeproblematiseerd.In de Porrugese literatuur van de afgelopenr5o jaar staatde zoektochtnaar "wie we zijn" en twie we zijn als Porfugezen" centraal. De volledige literatuurgeschiedenisvanaf Garrettscam6es tot en met Pessoa'sMensagemkan beschouwdworden als het autognosisproces van Porhrgal.In de i9e eeuwwerd het in de nationaleliteratuur een thematischeobsessieom te schrijven over de herschikking van het land in haar oude grootsheid,en op die manier een punt te zettenachterde politieke,economische en culturele middelmatigheid.In een (eerste) fasewas de literatuur enisch en sterk patriottisch (Garrett). In de tweede fase is de poezie van Guerra funqueiro in P6tria emblematisch voor dat verlangen naar een beteretoekomst,en dit wordt voortgezet door Texeira de Pascoaesvan de RenascengaPorh;guesa.En via Texeirawordt de traditie doorgegevenaan Pessoa.Hij oversteeg dit alles in een haast Hegeliaansesynthese, waarbijvoor hem de rijkdom van de Tiid der Ontdekkingen gold als uitgangspunt, de decadente constitutionele monarchie als antitheseen het toekomstige LusitaanseVijfcle Rijk als uiteindeliike svnthese.
